Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
ҚҰРМАНҒАЛИҚЫЗЫ ДАРИҒА
ОМОНИМ ЖӘНЕ СИНОНИМ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2018 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың коммуникативтік қызметі
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Орындаған Құрманғалиқызы ДҒылыми жетекші Сарбалина А
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢТЕОРИЯЛЫҚНЕГІЗДЕРІ ... ... ... 7
.1 Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы ... ... ... ... ... 7
.2 Бейвербалды амалдардың лингвистикалық, психологиялық негіздері ... 14
1.3 Қазақ халқының ұлттық ерекшелігіне тән бейвербалды амалдар және аялық білім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 21
2БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ31
2.1 Бейвербалды синонимдердің коммуникативтік қызметі ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Бейвербалды омонимдердің коммуникативтік сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ..39
2.3 Сәлемдесу амалдарының коммуникативтік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы
Тілсіз қарым-қатынасқа деген кызығушылық ежелгі дәуірлерден бастау алды. Ұлы грек философы Платон дене қимылдарын қолдануды жоғары бағалаған. Цицерон шешендерге барлық жан қимылы ишаралармен үстемеленуі тиіс екендігі жайлы кеңес берген. Fалымдардың теориялықтұжырымдарында санасыз адам дәуірінен саналы адамның калыптасу дәуіріне дейінгі аралықта миллиондаған жылдар өткеніжайында, сол саналы адамдардыңөзіалғашында ым-ишараты арқылы қарым-қатынас жасағандығы дәлелденді.
Дыбыстық тіл пайда болғанға дейінгі дәуірлерде адамдардың қарым-қатынас құралы ретінде ым тілі кызмет атқарған. Ш.Бекмағанбетов: Адамзаттың дыбыстық тілі пайда болуының алдында сан мыңдаған, мүмкін, миллиондаған жылдарға созылған ым тілі дәуірінің өте ұзақ кезеңі болған -
дейді [2,16 б.].
Осындай ұзак дамудың барысында, адамдар арасындағы қарым-қатынас тәсілдерініңбipi бейвербалды амалдар қанша ғасырлар өтсе де, әpбip этнос болмысы мен қарым-қатынасында күні бүгінге дейін сақталуда. Ым тілі дәуірінде ым-ишара элементтері негізгі міндет атқарып, дыбыс тіліоларға көмекші қызмет қана атқарса, енді негізгі мағына бipтe-бipтe тіл дыбысына ауысты да, ым-ишара бүгінгі қарым-қатынаста қосымша қызмет атқарады.
Қарым-қатынас тілдік қатынасқа қоса хабарға немесе сөйлемге көмекші кызмет аткаратын бейвербалды амалдарды қажет етеді.Ceбeбi қатынас немесе көркем мәтін тілдік қарым-қатынастың сыртында дауыстың құбылмалы реңктерінен, тембрінен, қарқындылығынан, кимыл-әрекеттерінен, дене қимылдарынан, бет-әлпеттің өзгерістерінен де құралады. Олардың әрқайсысы баяншы мен қабылдаушы арасындағы қатынастың мақсатын ашады, түсінуге мүмкіндігін береді.
Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш Г.Спенсер, В.Вундт,Ч.Дарвин еңбектеріннен бастау алған. Ч.Дарвиннің 1872 жылы жарық көрген Эмоцияның адам және жануарларда бейнеленуі атты еңбегін атап өткен абзал [3]. 3epттеушітілдің шығу тарихы мен ым-ишараның дамуындағы байланыстарды ұштастырады. Ч.Дарвиннің қазіргібейвербалды амалдарға қатысты айтқан тұжырымдары мен бақылауларын бүгінгі күні әлемнің барлық ғалымдары мойындайды. Зерттеуші осы күнгі адамда байқалатын айтайын деген бip ұғымды жеткізуге арналған қозғалыстардыңбipaзыбіздің ерте кездегі ата-бабаларымыздыңқатынасында елеулі орын алған әрекеттердің қалдығы екендігін айтады. Содан бepi көптеген ғалымдар бейвербалды амалдардың сөйлеуденерекшеліктерін анықтай келе, адам өмірінде қайсысы қандай қызмет атқаратынына айрықша назар аударған. Мәселен, француз психологы Альберт Мейербиан қарым-қатынас кезінде вербалды амалдар (тек сөз) жеті пайыз, дыбыс, интонация отыз сегіз пайыз, бейвербалды амалдар елу бес пайыз қолданылады деген пікірайтқан. Ал профессор Бердвислл адамдар қарым-қатынасында отыз сегіз пайыз сөз, алпыс бес пайыз хабар бейвербалды амалдардың көмегімен беріледі деп тұжырымдайды [4,13 б.].
Әрине, бұл статистикалық мәліметтер қазақ халқының қарым-қатынасында қолданылатын бейвербалды амалдардың негізінде жасалмаған. С.Татубаев: Казахов нельзя отнести к народаммногожестикулирующим. Раньше, да и сейчас по этикету не рекомендуется интенсивная жестикуляция (здесь мы не касаемся вопросов, связанных с типом высшей нервной деятельности, в том числе и с темпераментом индивидумма), - деп ой түйеді [5,6 б.].
Бейвербалды амалдардың қарым-қатынас құралынаайналуында адамның дене мүшелерініңбәpi де қатысады. Осыған байланысты шетел және орыс тілі бөлімінде Язык жестов, Языка тела, Язык лица т.б. еңбектер, зерттеулер жарық көрген.
Тіл білімінде бейвербалды амалдарды паралингвистика (грек тілінде пара - қасында, жанында және латыннын lingua - тіл деген сөздерінен құралған) қарастырады. Паралингвистика терминін қырқыншы жылдары американдық зерттеуші, ғалым А.Хилл енгізген. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте бұл терминге мынандай анықтама берілген:
сөйлеуде қолданылатын мағыналы хабар жеткізетін, бipaқтілге жатпайтын кұралдар;
тілдік байланысқа қатысатын тілдік емес (вербальды емес) құралдардың жиынтығы [6,162 б.].
Бейвербалды амалдар - өзектілігінқазіргітаңда да жоғалтпаған мәселелердіңбipi. XX ғасырдың елуіншіжылдарынан бастап бұл сала аса үлкен қарқынмен зерттелді. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар елуіншіжылдардың басында қолға алынды. Дж.Трейгер, М.Джос, Т.Сибеок, Ч.Хоккет, М.Уәст, Р.Бердвислл т.б. лингвистердің еңбектерінде, П. Бэтсон, П.Оствальд, У.Лабарр, А.Шефлен, М.Уэст, К.Л.Пайк т.б. психологтардың еңбектерінде сөз болып, ғылыми зерттеулер жарык көpдi.
Терминді алғаш ұсынған ғалым А.Хилл болса, жаңа ғылым саласының зерттеу нысанын белгілеген, бейвербалды амалдар мәселесін алғаш ғылыми тұр ғыдан зерттеушілердіңбipi - Дж. Трейгер. Зерттеуші бейвербалды амалдарды кинесика және паралингвистика деп екіге бөліп қарастырады. Паралингвистикалық амалдарға просодикалық, яғни, дыбыстық ерекшеліктерді жатқызады. Бұл кезде тек ауызша сөйлесу үлгілері ескеріледі:
вокализациялар - құрылымы жоқ кейбір дыбыстыққұбылыстар;
дауыс ерекшеліктері - бейвербалды дыбыстық өзгешеліктер. Ғалым тілдік құрылыммен байланысуына карай вокализациялар мен дауыс ерекшеліктерін жеке-жеке топтастырады.
Дж. Трейгер кинесикалык амалдарды дене қозғалысы, ишара, мимика т.б. жиынтығы ретінде қарастырады [7].
Дж. Трейгердің осы еңбегінен басталған бейвербалды амалдарды топтастыру, жіктеу проблемасы өзінің даму, қалыптасу кезеңдерін бастан өткерді.
1-сурет-Дж. Трейгер классификациясы
Қарым-қатынастың бұл түpi қазақ ты былмшде тек соңғы жылдар жемкт болса да, бейвербалды амалдардың кызметі туралы ойларды, терең тұжырымдарды ертеден кездестіруге болады. Атап айтсақ, бейвербалды амалдар туралы көзқарастар, алғашқы ойлар қазақ филологиясының тұңғыш профессоры Қ.Жұбанов еңбегінде кездеседі.Fалым ымның ерекшелігі туралы былай дейді: Ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар. Дыбыстап сейлеген сөздің олқысы, көбінесе, ыммен толығады, Tiпті бipініңтілін бipi білмеген я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уакытта да, ыммен ылаждап түсінуге болады [8,148 б.].
Қ.Жұбановтың ойынан бейвербалды амалдар ауызекі тілдің ажырамас бөлігі екенін, сонымен қатар қарым-қатынасқа көмекші компонент ретінде рөл атқаратынын аңғаруға болады. Қ.Жұбанов бейвербалды амалдардың қатысымдық қызметімен қатар, ұлттық - мәдени ерекшелігіне талдау жасайды. Бейвербалды амалдардың әр түрлі халықтарда өзіндік сипатымен, ерекше жүйесі мен қолданылатындығын ескеріп,сол арқылы әр түрлі халықтың этиникалық әрі психологиялық табиғатын сұрыптауға мүмкіндік беретінін айтып кетеді. Ғалым сол кездің өзінде баспаға Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов деп аталатын зерттеуін дайындаған. Бірақ, өкінішке орай, аталмыш зерттеу бізге жеткен жоқ.
Сондай-ақ тілші М.Балакаевтың зерттеу еңбектерінде де бейвербалды амалдарға қатысты мәселелер сөз етіледі. Ғалым бейвербалды амалдарды сөйлеудің қосымша амал-әрекеті ретінде қарастырады. ...Сөйлеу әр уакытта сөйлеу жағдайында өтеді: дауыс ырғағы, екпін, қимыл, ым, нұскау, қол көтеру, көз қысу, бас изеу, күле, ызалана... сөйлеу, бәрі - ойды дәл жеткізе айтудың қағазға түсе бермейтін қосымша амал-әрекеттері, - деп қорытындылайды [ 9,86 б.].
Қазак тіл білімінде бейвербалды амалдар мәселесі соңғы жылдары зерттеудіңнегізгібағытына айналып келе жатыр. Бұл ретте М.Мұкановтың, А.Кайдардың, Қ.Қажығалиеваның, Ж.Өмірәлиеваның, Ә.Оразалиеваның баяндамаларын, ой-тұжырымдарын атап өткен абзал. С.Татубаевтың Жесты как компоненты искусства атты еңбегі жарык көрді [5]. Бейвербалды амалдар мәселесіне байланысты С.Бейсембаеваның Невербальные компоненты коммуникации в казахском языкедеген кандидаттық диссертациясы, М.Ешимовтің Ым семантикасы: универсалды және ұлттык табиғаты атты ғылыми еңбегі жазылды [10-11]. Сондай-ақ Б.Момынова мен С.Бейсембаеваның авторлығымен жарык көрген еңбегі ым мен ишараттың сөзде де осы мәселені зерттеп-тануға арналған пайдалы [12].
Психолог-ғалым М.Мұқановтың зерттеуі қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмысында кездесетін ұлттық-мәдени сипатқа ие бейвербалды амалдарды алғаш психология ғылымымен байланыстыра талдауымен бағалы. М.Муканов қазақ халқының тұрмысында кездесетін бейвербалды амалдардың 28 түрін жинақтай келе, бірнеше топқа жіктейді: сәлемдесу амалдары (көpicy,сәлем ету); алғыс айту амалдары (ас қайыру, сарқыт беру, бата беру); үлкендерді немесе сыйлы адамдарды қошеметтеу амалдары (бас беру, жездеге төс беру, ауыз тию, жолаушының түcyi, ақ байлау); тілек амалдары (бата беру); кемсіту немесе қорлау амалдары (тepic бата беру, келген кісінітабалдырықта қабылдау, келген адамға ішек-карын беру); қайғылы амалдары (жылау, көpiciпжылау,); ант, серт амалдары; тұрмыс амалдары (шашу, кесені төңкеріп қою, дастархан қайыру); салт-дәстүр амалдары (ерулік, iскелсе шығарып салу); таңғалу амалдары (бетім-ай); өтініш амалдары (кіндік шешенің құттықтауы) [13,110-115 б.].
М.Муканов бейвербалды таңбалар мен ишараларды бөліп карастырады. Олардың арасындағы айырмашылықтарды өз еңбегінде атап өтеді. Fалым: В этой связи, прежде всего, заметим, что жесты несут в себе некоторую коммуникативную функцию постольку, поскольку они сопровождают речь на том или ином языке. Однако самостоятельной функцией они не обладают. В отличие от жестов невербальные знаки употребляются специально, часто с сознательным намерением для определенных целей, тогда как жесты протекают непроизвольно. Такое своеобразие касается прежде всего знаков этническо-бытового характера,- дейді [13,109 б.]. М.Мұқанов бейвербалды амалдар мәселесіәлі зерттеле қоймаған, зерттелуді кажет ететінөзекті мәселелердіңбipiекендігін тұжырымдайды: Конечно, изучение этих знаков не преследует утилитарных целей, мы изучаем их не для того, чтобы пользоваться ими. Однако знаки, которые здесь приведены, насколько нам известно, до сих пор некем не описаны. Между тем они сейчас повсеместноисчезают.Поэтомупредстав ляетсянебез интересным запечатлеть такие штрихи истории развития средств коммуникации между людьми (это в свою очередь поможет создании болееадекватной теориикоммуникации).Кроме того, поиск этом направлении должен содействовать уяснению того, как меняются новые в связи с величайшими историческими переменами в жизни ранее угнетенных народов Востока, в том числе казахов [13,117 б.].
С.Татубаев еңбегінде қазақ халқыныңтұрмысындақолданылатынишара лар мен опера, драма өнерінде кездесетін ишараларды салыстыразерттейді. Автор: Күнделіктіқарым-қатынаста қолданылатын ишаралармен драма және операда кездесетін ишаралардың бip-бipiненайырмашылығы жоқ. Өйткеніқарым-қатынаста жәнесахна өнерінде қолданылатынишаралардың беретін мағынасы мен аткаратын кызметі бірдей,- деп өз ойын қорытындылайды [5,108 б.].
Зерттеушіөнердің ең маңызды кұралының бipi бейвербалды амалдар екенін айтып кетеді.
Академик А.Қайдар қазақ қауымында өзіндік мағына-мәні бар тізе бүгу, қол шапалақтау, жұдырық түю, сақал сипау т.б. амалдарды иммитациялық әрекеттер деп карастырады.
С.Бейсембаеваның ғылыми еңбегінде коммуникацияның бейвербалды компоненттерінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері сараланды және олардың аудармасы, фразеологизмдермен сәйкестік дәрежесіанықталды. Ғалым еңбегінде қазақ тіліндегіқарым-қатынастыңбейвербалд ыкомпоненттерінің
классификациясы алғаш рет ұсынылды [10].
М.Ешимовтың диссертациясы әр түрлі халықтар қарым-қатынасындағы бейвербалды амалдардың ұқсастықтары мен айырмашылығын, әлеуметтігін анықтауға арналған [11].
Бейвербалды амалдарға қатысты пікірлерді Г.Сәрсекенің зерттеу жұмысынан кездеседі. Ғылыми еңбекте Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерлердің бет өзгеруін, ым, дене қимылы және дене тұрысын сипаттайтын сөздер мен сөз тіркестеріқарастырылған. Көркем шығармада кейіпкерлердің бет, дене қимылы және дене тұрысы тілдегі етістік және есімді сөз тіркестері аркылы суреттеледі. Әcipece, грамматикалық сипатына орай етістікті сөз тіркестері- қолданылу жиілігі жоғары,- дей келе, бармағын тістеді, басын шайқады, қасын керді,ерні дірілдеді, аузын ашты т.б. сияқты мысалдар келтіреді [14,127 б.].
Tүpкi тілдерінде бейвербалды амалдарға байланысты А.Н.Нұрманов, М.М.Саидханов зерттеулерінің маңызы зор. Зерттеушілердің еңбегінде түркітілінде бейвербалды амалдар мәселесі әлі де қолға алынбаған сала екендігі сөз болады. Паралингвистикалық амалдар әмбебап және барлық халықтың, қарым- қатынасында кездеседі. Дегенмен, бұл амалдар бip ғана ұлт екеніне тән бола отырып, ұлттық-мәдени негізде болуы мүмкін. Бip этностың, қарым-қатынасында кездесетін паралингвистикалық амалдар екендігінбip этнос екені мүлдем түсініксіз болып келеді. Сондықтан басқа халықтың тілін үйренгенде, бейвербалды амалдарға да назар аудару керек. Бұл амалдар әcipece, түрік халықтарында әлі де зерттелмей келе жатқан өзекті мәселелердіңбipi,- деп тұжырымдайды [15,61 б.].
Жалпы басқа тілдермен салыстырғанда бұл мәселе орыс тіл білімінде ғылыми еңбектер, теориялык зерттеулер, оқулықтар түрінде тереңірек зерттелген. Атап айтқанда, орыс тіл білімінде Т.М.Николаева, Л.А.Капанадзе, Е.В.Красильникова, Н.И.Смирнова, Г.В.Колшанский, Р.П.Волос, А.А.Акишина, А.В.Филиппов, Н.В.Глаголев,И.Н.Горелов, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Е.Я.Кедрова, З.З.Чанышева, Т.Т.Железанова, Н.И.Формановская, В.Д.Девкин, В.А.Лабунская, С.К.Сопожников, С.Б.Гончаренко, Г.А.Ковалев сынды ғалымдардың еңбектерінде бейвербалды амалдар мәселесіне әр қилы тұжырымдар жасалып, құнды ғылыми пікірлep айтылған [16-37].
Бейвербалды амалдарға байланысты зерттеулерді герман тілдерінен кездестіреміз. Мәселен, Н.Л.Грейдинаның Взаимодействие вербальных и невербальных средств в коммуникативном акте [38], В.Б.Беглованың Лексика поля кинесика (казіргі ағылшын тілі материалдары бойынша) [39], А.В.Дементьевтің Семантико-функциональные аспектыкинематических речении в современном английском языке [40], И.В.СеряковтіңЛексико-семантическ ие и коммуникативно - функциональные особенности языковых единиц, описывающих невербальное средство коммуникации голос в современном английском языке [41], О.А.ЯноваяныңНоминативно - коммуникативный аспект обозначения улыбки как компонента невербального поведения [42] атты ғылыми еңбектері ағылшын тілінің материалы бойынша жазылған болса, Р.Ф. ШлапаковтыңНоминации кинесических средств речевого общения как лексико - графическая проблема (казірігі неміс тілісөздіктері бойынша) [43] тәрізді еңбектері неміс тілінің материалдары негізінде жазылған.
Бейвербалды амалдар - ауызекі сөйлеу тілінің ажырамас бөлігі. Қарым- қатынас кезінде бейвербалды амалдар тілдік амалдармен қатар қолданылып, сөйлесім әрекетін жеңілдетеді. С.Аленикова: Біз ишарасыз, ымсыз сөйлей аламыз ба? Күмәнданамыз. Өйткені, ымсыз, ишарасыз біздің қарым-қатынасымыз қиындай түседі. Ым-ишара сөйлесім әрекетіне қосымша мағына бepiп, толықтырып отырады,- деп тұжырымдайды [44,143 б.]. Т.М.Николаеваның: Любая речь не сводится только к вербальному языку; без специфических невербальных средств (мимики, жеста) речь неестественна, мертвенна, - деген ойынан бейвербалды амалдардың сөйлеудегі атқаратын кызметін анғаруға болады [45,250 б.].
Тіл білімі, этнография, педагогика, психология салаларындағы ғалым-мамандардың бақылауларында Латын-Америка мемлекеттері: Италия, Испания елдеріүшін бейвербалды амалдар қарым-қатынастың маңызды элементі болып табылатындығын көрсетті. Ал Солтүстік халықтары бейвербалды амалдарды азыраққолданса, Жапония халқы тіптіаз пайдалатындығын анықтады. Бейвербалды амалдар ұғымының тіл білімді психология, психолингвистика, физеология, әлеуметтік лингвистика, семиотика, лингвомәдениеттаным және т.б. пәндердің тұрғысынан берілген түсініктемелері жиі кездеседі және әр ғалымның анықтамасы, бейвербалды амалдарды топтастыруы әр түрлі.
Бейвербалды амалдар туралы Женева мектебінің өкілі Ш.Балли өзінің Общая лингвистика и вопросы французского языка атты еңбегінде: Ишара, дене қозғалысы, әсіресе, мимика басқа да тілдік белгілер сияқты белгілібip мағынаға ие,- дейді [46,51 б.].
В.М. Верещагин, В. Г. Костомаров бейвербалды амалдарды іштей екіге бөлінуін қарастыруды ұсынады:
Соматизм тілі. Бұл топқа ишара, дене қалыбы, мимика, бет-әлпет кескіні және әр түрлі адам жүзінде байқалатын психосоматикалык симптомдарды енгізілді.
Fұрыптық тіл. Бұл топқа бip әлеуметтік топтың әдет-ғұрпымен, этикетімен, салт-дәстүрімен байланысты дене қимылдарын жатқызады [47,197-198 б.].
Г.В.Колшанскийдің кез келген еңбегін алып қарасақ та, бейвербалды амалдарға қатысты айтылған көптеген құнды ойлар мен тұжырымдарды кездестіруге болады. Ғалым бейвербалды амалдардың зерттелуіне шолу жасай келіп, өзінің Паралингвистика деген еңбегінде былай дейді: Паралингвистикалық амалдар тілдік қатынаспен қатар қолданылып, қосымша хабар береді. Бұл амалдарға әр түрлі дыбыс ерекшеліктері сонымен қатар мимика, ишара, дене қимылдары жатады [48,33 б.].
Өзбек тілі материалы негізінде паралингвистикалық амалдарды зерттеуін А.Н.Нурманов, М.М.Саидханов: Паралингвистикалык амалдар ауызекі сөйлеу тілінде көмекші кұрал ретінде қолданылса, жазба тілінде етістіктер арқылы беріліп отырады,- дей келе, өзбек тілінде кездесетін бейвербалды амалдардың кинетикалық, мимикалық, фонетикалық сияқты үш түрге топтап көрсетеді[15,62 б.].
Н.И.Смирнова Невербальные аспекты коммуникации атты ғылыми жұмысында бейвербалды амалдарды Дж.Трейгердің тұжырымын басшылыққа ала отырып кинетикалық (ишара, мимика) және паралингвистикалық(темп, мелодия, пауза т.б.) сияқты топтарға жіктеуді ұсынады [49,3 б.]. Зерттеуші: Қарым-қатынасты тек тілдік, яғни вербалды амалдармен ғана емес, сонымен қатар бейвербалды амалдар арқылы да жүзеге асыра аламыз,-деп тұжырымдайды [49,5 б.].
Тілші Ж.Өмірәлиева Под паралингвизами мы понимаем языковые единицы, возникающие в процесе невербальной коммуникации план выражения которых представлен различными невербальными средствами
манифестации межсубъектного взаимодействия, - деп анықтама берекеле, бейвербалдыамалдардыфонация, кинесика,физиономика және проксемика деп төрт тармаққа топтастырып, өз тұсынан құнды пікірлер айтады [50,34 б.].
Ә.Н.Оразалиева: Паралингвистика тілі дымы қарым-қатынастың кинетикалык компоненттерін, олардың түрлерін, фонациялық дыбысерекшеліктерін, графикалықүлгілерін анықтай отырып, олардың көркем әдебиет мәтінінде аткарар қызметіне сипаттама беруге әpi сөйлесім әрекетініңұлттық-мәдени өзгешелігін сұрыптауға мүмкіндік береді, - дейді [51,10 б.].
Бейвербалды амалдардың зерттеулі жайына шолу жасай келе, бейвербалды амалдар тек түркіхалықтарына ғана тән емес, ол барлық халықтыңқарым-қатынасында бар әмбебап құбылыс. Дегенмен бейвербалды амалдарды әр ұлт мәдениетіне тән ерекше құбылыс ретінде қарастыру әлі де толыққанды сипаттама емес деген қорытынды жасауға болады. Аталмыш мәселе - әсірессе, түркі тілдерінде әлі де зерттеудіқажет ететін күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан бұл бағыттағы зерттеу жұмыстарының болашағы зор.
1.2Бейвербалды амалдардың лингвистикалық және психологиялық негіздері
Адамдар тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Кейде олар белгілібіршартты клеймдер немесе белгілер арқылы тілсіз-ақұғынысады. Бұл да - адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. Семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінуі және көздің, ауыздың, қабақтыңқимыл-қозғалыстары арқылы ұғынысуы сияқты көп белгілер бар. Тіптен дене мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т.б.) әр түрліқимыл-әрекеттерініңөзін неше саққа жүгіртуге болады. Баяншы айналасындағылармен алуан түрлі ым-ишара, белгі, бас шайқау, қол сілтеу, иек қағу, бас изеу, әр түрліэмоция таныту арқылы өз ойынан хабар бере алады. Бейвербалды амалдар арқылы сан қилы ақпарат алуға болады. Мысалы, телефон арқылы сөйлеп тұрған дауысқа мән бере отырып, сөйлеушінің жас мөлшерін, көңіл-күйін, этникалық әрі әлеуметтік шығу тегін байқауға болады. Немесе алдыңызда отырған сөйлеушінің бет-жүзіндегі өзгерістеріне, қимыл-әрекеттеріне қарап отырып, оның мінезі, көзқарасы, көңіл-күйі, жеке тұлғалыққасиеті жайлы хабар ала аласыз.
Тілдіңқатынасы кем дегенде екі адамның қатысы арқылы жүзеге асады. Бipi хабарды жіберсе, екіншісі оны қабылдап алады. Тіл білімінде ғалымдар алу, беру, кабылдау, жеткізу, жіберу т.б.сөздерінғылыми айналымда көп қолданылатындықтан, белгілібip терминдермен алмастырып айтуды ұсынады. Хабар беруді - трансмиссия, қабылдауды - рецепция, осыған байланысты хабар берушіні - трансмиссор, хабар қабылдаушыны - реципиент деп керсетеді. Бұл мәселе туралы қазақ тілібілімінде тілдікқатынастың теориясы мен әдістемелік негізін зерттеген ғалым Ф.Ш.Оразбаева былай дейді...ерекше орын алатын тілдік катынастын негізгі мазмұны, мәні, мағынасы болып табылатын - хабарды ic жүзінде асырушылар, хабарға тікелей қатысушылар. Олар мынадай құрамнан тұрады:
Белгілібip ақпаратты, деректі хабарлайтын - Баяншы.
Ақпаратты жеткізетін - Тұлғалар.
Ақпаратты не деректі - Қабылдаушы.
Баяншы - сыртқы объективті әсердіөмірді сезінуден, пайымдаудан туған санадағы ойды түрлі тілдік амал-кұралдардың, тұлғалардың көмегімен eкінші бipeyгe баяндауды, хабарлауды жүзеге асыру үшін тілдік байланысқа қатыстысушы, тілдікқарым-қатынасқа түсуші. Тұлғалар - хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасында ұғым тудыратын, оған ақпараттың түсінікті болуын қамтамасыз ететін, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа байланысшы ретінде қызмет атқаратын қатысымдық бірліктер. Қабылдаушы - белгілібip хабарды қабылдап алып, оның мәнін тілдік тұлғалар арқылытүсініп, ой мен пайымдау арқылы өз санасына өткізетінұғынудың нәтижесінде тілдікқатынасты әріқарай icкe асырушы [52,11 б.].
Кез келген түсініктіқарым-қатынас әр түрлі бейвербалды амалдармен біргe жүруі мүмкін. Яғни коммуниканттар әpi вербалды, демек тіл аркылы, әpi бейвербалды, яғни тілдік емес факторлар арқылы қарым-қатынас жасай алады. Жалпы адамдардыңқарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бipi - тілдік қатынас, eкіншісі - тілсіз катынас. Ғалым Ф.Ш.Оразбаеваның еңбегінде тілдікқатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілген:
адамдардың бip-бipiмен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамдар арасындағы қатынасқа кызмет етеді;
тілдік қатынаста да, тілсіз катынаста да белгілібip нәрсе хабарланады, бipақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін;
тілдік, тілсіз қатынас та адамдарды өзара түсінуіне жол ашады [54,9].
Ғалымдар тілдік қатынасты - вербалды, тілсіз қатынасты - бейвербалды амалдар деп атайды.
Жинақтап, сұрыпталған материалдар мен бейвербалды амалдарға берілген ғалымдар мен зерттеушілердің тұжырымдарын қорытындылап жинақтай келе,бейвербалды амалдар деп - вербалды амалдарды толықтырып, оларға қосымша мағына үстейтін, коммуникативтік актін жалғастыруға қызмет ететін, адамдардың өзара түсінісуінқамтамасыз етуге көмектесетін қарым-қатынастың түрін айтамыз.
Көркем шығармада бейвербалды амалдар мынандай негізгі қызмет атқарады:
Қарым-қатынас кезінде бейвербалды амалдар вербалды компоненттерді қайталай қолданылады.
Бейвербалды амалдар кейбір вербалды компоненттерді жартылай алмастырады.
Бейвербалды амалдар вербалды амалдарды толығымен ауыстыра алады.
Бейвербалды амалдардыңқолданылу мақсаты төмендегідей жағдайлармен тығыз байланысты:
қарсыластар бip-бipiніңтілін білмеген жағдайда;
айқай-шу, дабыр кезінде;
қатты қорыққан жағдайда;
адамдар арасында белгіліқашықтық болған жағдайда;
коммуниканттардыңбipініңтілінің кемістігі немесе құлағының ақаулығы болған жағдайда;
бipадам екінші адамның сөзін бөлмеу мақсатында (жиналысқа кешігіп келген адамныңәріптестерімен қол көтеру, жымию немесе бас изеу арқылы амандасуы);
толық тыныштық талап етілген жағдайда;
адамның уақытша сөйлеу мүмкіндігі болмаған жағдайда (мысалы, тамақішіпотырғанда т.б.).
Көркем шығарма құрылымында вербалды амалдар арқылы берілетін сөйлесім әрекеттері немесе кинесикалық, просодикалық, проксемикалық ерекшеліктер сөз өнерінің көмегі арқылы жүзеге асады. Кейіпкерлердің көзқарасы, бip-бipiнeқарым-қатынасы оның мимикасынан, дене қимылынан, дене қалыбынан, жүрісінен, ишарасынан байқалады.
Бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолдары бар:
1) бейвербалды амалдар бipсөзбен беріледі.Мысалы, ыржию, тыржию, ажыраю, қыржию т.б.;
2) бейвербалды амалдар фразеологизмдерменберіледі.
Қазақ тілі сөз байлығының құнарлы да қуатты саласына фразеологизмдер жатады. Фразеологизмдердің жасалуында көз, мұрын, бет, ауыз, тіл, тіс, қол, аяқ т.б. дене мүшелерінің қызметі айрықша.
Қазақ тіл білімінде ғалым Г.Смағұлова жалпы дене қимылына негізделіп жасалған тұрақты тіркестер түрін кинетикалық фразеологизмдер деп атап, оған табанынан тік тұру, қол қусыру, зыр жүгіру, кірпік қағу, құрақ ұшу, қолдан қолғатүсірмеу, өкшесін жерге тигізбеу, жаны қалмау, бәйек болу, қошемет көрсету, жатып жастық, иіліп төсек болу, шапан жабу, шылбырына оралу т.б. сияқты мысалдар келтіреді [53,62-63 б.].
Бұндай тұрақты тіркестер қатарына тepic қарау (жақтырмау), бармағын тістеу (өкіну, қапалану), құшағын жаю (қуанышпен қарсы алу), қабағынан қар жауу (қатты ашулану), екікөзi қарасынан шығу (қатты қорқу), мұрнын көкке көтеру (менсінбеу, өзін жоғары ұстау), мұрнын тыржиту (менсінбеу), санын сабалау (қатты қуану), желкесінқасу (мәселеніңшешімінтаба алмай дағдарып қалу), білегін сыбану (жұмыска белсене кipicy), ерніншүйipy (бipeyдi жақтырмау, менсінбеу), тісін қайрау (ыза болу, кектену), таңдайын кағу (қатты таңдану, қайран қалу) сияқты бейвербалды амалдар негізінде жасалған адамныңic-әрекетін, қимылын бейнелейтін фpaзeoлoгизмдepдi жатқызуға болады.
Ғалым С.Сатенова: Қазақ тіліндегіқос тағанды фразеологизмдердің iшiндe ең мол ұшырасатындары: адамның ic-әрекетін, қимылын бейнелейтін және ішкі жан дүниeciн, мінез-құлқын сипаттайтын түрлері.Ceбeбi, адам баласы шыр eтiпжерге түскенінен, мезгілді ажалы жетіп о дүниеге аттанғанша, өзіне тән мінез-құлқы, психикалық ерекшеліктеріқалыптасып, бipтe-бipтe уақыт озған сайын жетіле береді. Әрбірадамзат жайлы осыны айтуға болады, тipi жанның әрқайсысына да тән табиғи құбылыс. Жас ерекшелігіне қарай мінез-құлқы, жан дүниeciнe орай ic-әрекет, қимыл-қозғалысы қалыптасады. Мысалы, балғын жас пен ақыл тоқтатқан, кемеліне келген, өміртәжірибесі мол кісінің жан дүниесі менcaнa-ceзімі, мінез-құлқында eдәyip өзгешелік бар, сол ceбептіқимыл-қозғалысы,ic-әрекеті көпшілік жағдайда жасына, психологиялықерекшеліктеріне, туа біткен қасиетіне, болмысына сай болады, - деп тұжырымдайды [54,164 б.].
Ал туырлығын тілу, ат құйрығын кecicy, топырақ шашу, бетіне түкipy, бетіне күйе жағу, отының басын сабау тәpiздi бейвербалды амалдар уақыт өте келе даму барысында қолданыстан шығып, мағынасы күңірттеніп, тұрақты тіркестерқатарына айналғаны рас. Бұл ойымыз А.В.Филиппов, В.Д.Кутловскаяныңпікіріменұштасып жатыр: Если жест как знак архаизируется, то в обороте глубинное значение утрачивается, сменяется целостным значением иной природы, поверхностное значение смазывается, и это ведет к появлению обычных фразеологизмов [55,79 б.].
Қабағынан қар жауып әр сөзі сатулы болып отырар Epiкте ерткендей, томага-тұйық мінезінің шарбағын сындырып сыналы топ, алқа-қотан әңгімеге қосылғандай еді. - (аратайдың қара балуанының да басынан аттап кеткем,- деп шірендi жалғыз алақанына түкipiп.
Өткен жазда колхоз совхозға айналып, директор болып келген Самойлов та Аспанчик, молодец - деп арқасынан қақты.
Торы шолаща cempin қайта мініп, қамшысын оқтап ұстаған: mүci бұзылып, miciн шақыр-шұқыр қайрады да, Есіркеген, Есіркеген! деп, ұрандай ұмтылды ағасына .
Бейвербалды амалдар еркін сөзтіркесімен беріледі. Мысалы, қолын ұсынды, орамалын бұлғады, қамшысын сарт eткiздi т.б.
-Не болды, Айнаш? - Күн uici аңқыған қолаң шашынан иіскеп, арқасынан сипап өзіне тартты. -Амансыңдар ма? . - Мылтықтың жаңа түрінтапсаң...қарастырарсың.
Бейвербалды амалдар - көркем шығармада образ сомдауға қажет маңызды элемент.
Қоғамның өзгеруіне қарай тұрмыста сирек қолданылып, бірте-біртеқолданыстан шығып қалған бейвербалды амалдар бар. Бұндай амалдар қарым-қатынас кезінде қолданылу тәжірибесінен шығып қалған архаизм-бейвербалды амалдар болып саналады. Архаизм-бейвербалды амалдар туралы К.У.Геворкян былай дейдіКак в словарном запасе, так и в жестикуляции имеются архаизмы. С течением времени, с эволюционным развитием в жизни народов, а следовательно, и в сознании постоянно происходят перемены, сдвиги, в результате которых, устаревают (или отмирают) некоторые нормы и принципы общественных отношений, образа жизни и поведения, определенные нравы, традиции... [56,188 б.].
Г.Крейдлин: Ишара - басқа да белгілер сияқты уақыт ағымына байланысты өзгеріп отырады немесе мүлдем қолданыстан шығып, жоғалып кетуі де мүмкін. Ерте кезде қолданылған бipқатар ишаралар қазіргі уақытта жекелеген тұрақты сөз тіркестер ретінде көрініс тапқан,- дейді [57,58 б.]. Мысалы, ат құйрығын кесу - ежелгі кезде араздасқан, бірін-бірі көрместей болған адамдар кездескенде өз аттарыныңқыл құйрығын кесіп, артына қарамай аттанып кететін болған. Туырлығын тілу - өштескен адамдардың бip-бipнe көрсететінзәбipi. Мұның арты ертеректе дау-жанжалға, ұрыс-керіске, тіптіжауласуға дейін апарған.Отының басын сабау - ел ішінде әлі келгендер әлсіздерге немесе жетім-жесірлерге шектен тыс тізесін батырған кездер болған. Осындай жағдайда кеткен есесін шамасы келмейтін әлсіздер зорлыққылғанның ауылына барып, оның үйін, от басын сабап, күлін шашқан. Ececi кеткендер бұған қанағат тұтып, өшін алғандай сезімде болған. Артынан топырақ шашу - қатты жек көріп, көңілі әбден қалған адамға қарсы әрекет. Ол: енді көрмегенім сен бол, қарам батсын деген қарғыс қимылы. Бұл бейвербалды амалды Б.Әбілқасымов халықтың ежелгі әдет- ғұрпымен байланыстыра қарастырады [58,68 б.]. Мысалы, мал иесіне қасқыр жоламас үшін бip уыс топырақты алып, үш қайтара арбау оқып, қораны айналдыра шашатын ырым халық санасынан орын алған. Бұдан соңқасқыр қораға кipe алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенген. Яғни, халық сенімінде топырақ шашу ырымы арқылы қауіптi санаған тіршілік иесінен өзін сақтандыруға болады деген наным қалыптасқан. Бетіне күйе жағу, сиырға, есеккетepic мінгізу - масқаралау, жазалау кинемалары, Жеті жарғының жазалау дәстүрініңбipi - ар жазасы. Бұл жаза негізінен туған-туысқан арасындаболғантepic қылықтар барысында қолданылатын болған. Ол екі түрде жүзеге асты. Бipi - масқаралау, eкіншici - елден қуу. Бұл жазаның басты мақсаты - құқық бұзған адамды ел арасында ұялту. Масқаралау жазасы қолданылған кезде жазаға кесілген адамның бетіне күйе жағылады да, оны сиырға немесе есекке тepic отырғызып, бүкіл ауылды айналдырады. Оны бүкіл ел, бала-шаға мазақ eтeдi. Ұялған адам екінші рет тepic қылық жасамайтынын айтып, уәде бepeдi. Бұл жаза көбіне ата-анасына, жасы үлкен қарияларғатіл тигізгені немесе қолжұмсағаны үшінқолданылған. Жазалаудың ең ауыр түpi - ат құйрығына байлау.Кінәлі адамның мойнына қыл арқан салып, аттыңқұйрығына байлап жiбepy - өте ертеден келе жатқан жазалаудың бip түpi болып есептелінген. Ертеде сүйек қойылғаннан кeйiн Тұлдаусалты жүpгiзiлeдi. Тұлдау дeгeнiмiз - қайтыс болған адамның сырт киімдерінің (ішік, тон, шапан) астарын сыртына, сыртын iшінеқарай аударып, адалбақанға іледі. Бас киімін тұлданған киімдер үстінe қояды. Ер-тоқымыныңүзеңгісін, өмілдірігін, шідерінүстіне салып, тебегішінқайырып, айылмен байлайды да үстіне киiмiн жауып, қамшысын ерге қыстырып, үй iшiндeгi жоғарғыорынға қояды. Жылқы құйрығы мен жалынан жасалған, сабы 2-3 құлаштай қаралы ту киіз үйдiң оң жақ босаға сыртынан белдеуге бeкiтiлeдi. Қайтыс болған азаматтың тақымына басып мінген атының жалы күйзeлeдi. Құйыршығының ұшына тақап қылқұйрықты шорт кeceдi. Ердің сол атытұлданған ат болып саналады. Тұлданған атты мінбейді. Жылқы ішіне бос жiбepiлiп ceмipтiлeдi. Көші-қон кезінде сол атты өз еркімен ерттеп, үстіне қаралы кeжiм жауып, бос жетектейді. Осы ат азаматтың жылдық асына шалынады. Демек, тұлданған киімдер, қаралы ту, тұлданған ат қазаның хабаршысы ретінде қызмет атқарған. Бұл кинемалардан басқа қолданылу дәрежесі күңгірттеніпбара жатқан бетін тырнау, шашын жұлу, шашын жаюсияқты амалдардыңқатарын анықтасақ, қолданыстан мүлдем шығып қалған бізшаншу, қамшы тастау, қол ұстатар, шаш сипар, әйелдердін бұрымын кесут.б. кинемаларын атауға болады.
Белгілібip мамандық, кәсіп аумағында колданылатын бейвербалды амалдар да кездесіп отырады. Мысалы, әскери адамдардың алақаныңқырынан қойып шекесіне тигізіпсәлeмдecyi, дирижер ишаралары, спорт ойындарының ишаралары (күрестерде, бокста т.б. спорт ойындарында төреші жеңген адамның оң немесе сол қолын көтереді. Сонымен қатар бокста төрешi екі ойыншының арасынан оңқолымен жоғарыдан төмен түсіріп, тігінен сызық сызған сияқты көрсетсе, ол раундтың басталғанын білдіреді т.б.). Мұндай амалдар белгілібip мамандық, кәсіпаумағында қолданылатындықтан кәсіби-бейвербалды амалдар деп аталынады.
Қарым-қатынас кезінде тұрпайы ишаралар да кездесіп отырады. Мысалы, бас бармағын саусақ арасынан шығару, етегін ашып күлу, артын көрсету т.б. Мысалы, Аманжан бұны естігенде жынданған адамдай қарқemin күлді. Күлді де: -Мә, мә, мынаны аласың,- деп екі бармағын бірдей шығарды (Қар қызы). -Қара деймін-ей, өзің недеп жүрсің. Мә. - қолын шыгарып аузыма тықты (Үркер). Бірақ, балам, ел-жұрт не дейді Ауанныңұлын жұмыстан шығарып, Алматыдан соңынан ит салып, қуып жіберіпті деп, етегін ашып күлсе қайтеміз (Бәрі де майдан).
Сол сияқтывариантты-бейвербалдыамалдард ыкездестіруге болады. Мысалы,қол бұлғау - орамалмен бұлғау - бас киімінқолына алып бұлғау.
Сонымен қатардиалекті-бейвербалдыамалдарды дакездестіруге болады. Мысалы, қазақ халқында шайға тойғандықты аңғартатын кесені төңкеру, кесенің үстіне қасықты төңкеріп қою, дастарханның шетін қайырып қою сияқты кинемалар жергілікті ерекшеліктерге байланысты қолданылып отырады.
-Әй, кемпір!- дедi кәрлен кесені төңкере бepin(Арбay).
-Ол жағын өздер шешет. Менің иманым - қысылғанда қыл беру ғана,- деп, Бархан кесесін төңкеріп, дастархан басынан кepi ысырыла бepдi (Құм мінезі).
А. В. Филипповеңбегінде бейвербалды амалдардыңокказионалды, көнерген, неологизмсияқты түрлері сөз етілген [59,25 б.].
Жоғарыда келтірілген авторлардың пікірepi мен қолдағы жиналған тілдік материалдардың негізінде бейвербалды амалдар өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, төмендегідей топтарға жіктелді:
Кинесика
Просодика
Проксемика
Кинесикалық амалдар қарым-қатынас барысында қолданылатын мимика, ишара, дене қалыбы, адамның аяқ алысы (жүріс) сияқты ұғымдардың жиынтығы ретінде танылады. Және осы сияқты атрибуттар тілдік қарым-қатынасқа көмекшіқұрал ретінде қызмет атқарады.
Просодика - тембр, интонация, дауыс қаттылығы, екпін, ырғақ т.б. баяншы мен қабылдаушының көңіл-күйін, сезімін сипаттаушыамалдар болыптабылады.Дауысырғағы, интонация, дауыс қаттылығы яғни,фонациялық амалдарарқылыкоммуниканттардың сезімдері, көңіл-күйі, психологиялық сипаты беріледі. Дж.Трейгер просодикалық амалдар қатарына күлу,жылау,сыбырлау, дыбыстардың тілдік емескомбинацияларын (ах, ух, ех, ых, хм) жатқызады. Қ.Жұбанов ым тілi белгілерінде дыбыс ымдары да болғандығын айтады [8,41 б.].
-Бекер шығар, -дедi. Үнi біртүрліқарлығьңқырап бәсең шықты. - Баяғыдағы орыстар жасаған жоспарда олай емес eдi ғой. Бекер шығар... (Өз отыңды өшipмe). Екі дүниеде де ризамын саған, Гүлайым. Қайта туғандай болдым-ау. - үнi толқып, дipiлдen шықты (Өз отыңды өшірме). Дауысы шіңкілдеп оғаш шықты ма, әлі де тарамай, әлдебір қызық күткендей қидиып тұрған жігіттердің кейбірі мырс-мырс күлдi (Өз отыңды өшірме).
Проксемика - комуникативтік актіне адамдардың кеңістікте орналасуы. Ол коммуникативтік актіге қатысушы адамдардың арасындағы арақашықтықты зерттеуді нысана етіп алады. Проксемика (proximiti - жақындық) - бұл терминді американдық антрополог Э.Холл енгізген. Оның зерттеулері үлкен жеңістіктерге жетті. А. Пиз езініңзерттеуеңбегінде адамныңқарым-қатынасындағы кеңістіктің төрт түрлі арақашықтығын көрсетеді:
интимдік арақашықтық (15-46 см);
жеке арақашықтық (46 см-ден 1-2 метрге дейін);
әлеуметтік арақашықтық (1-2 метрден 3-6 метрге дейін);
қоғамдық арақашықтық (3-6 метрден жоғары) [60,25 б.].
Е.Крейдлинадамдардың қарым-қатынасындағы арақашықтықтың алые, жеке, көрермендік, әлеуметтік, интимдік сияқты түрлерін анықтады [57,46 б.].
А.И.Галичев: Проксемика рассматривается как единица пространства, обладающая физическими параметрами, соответствующими характеру общения, которую коммуниканты сохраняют вокруг себя в качестве своеобразного рабочегои пространственного объема коммуникативного акта, т.е. проксема - это пространственный фон реализации вербального и невербального коммуникативного поведения,- деген анықтама бере келе, орыс және неміс халықтарыныңқарым-қатынасында кездесетін кинемалар мен проксемалардың 440-қа жуық түрлерін көрсетеді [61,67 б.].
Проксема - проксемиканың құрылымдықбірлігіболып саналады.
2-сурет - Бейвербалды амалдардың түрлері
Бейвербалды амалдар тілдік амалдар сияқты көркем әдебиетте белгілі-бір қызмет атқарады. Мысалы, мақұлдау, құптау шарасыда бас изеу кинемасы қолданылса, қарсы болу, жоқ сөзінің орнына бас шайқау кинемасын пайдаланады. Ашу, ыза эмоциясы кезінде қолданылатын бейвербалды амалдар өте көп. Мысалы, жұдырық түю, тісінқайрау, ернін жымқыра тістеу, жер сабау, өз шашын өзi жұлу (әйелдерге ғана тән), көзін адырайту, өз маңдайын өзi ұру, отының басын сабау, дұшпаныныңүйін, туырлығын тілу сияқты кинемаларды атауға болады. Қайғы кезінде әйелдер екі бүйірін таянып, шашын жұлып, бетін тырнауы сияқты бейвербалды амалдарды қолданса, ер адамдар жер тебу, өз басын өзіұру сияқты кинемаларды пайдаланады. Қуаныш сәтінде қолын шапалақтау, санын шапалақтау, бөрігін аспанға ату сияқты кинемаларды қолданса, келемеж, мазақ ететін болса - ернін шығару, бет шымшу, бет сызу, тілін шығару арқылы ұғындырады. Алақанын жаю, иығын көтеру, басын қасу, желкесінқасу, бармағын тістеу- амалсыздықтың, шарасыздықтың белгілі болып табылады. Санын соғу, отыра қалу немесе тұрып кету, жерге түкіру, ернін тістеу - өкінудің белгісі. Жеңілудің белгісін бас ию, қол қусыру, аяғына жығылу, қос қолын көтеру арқылы білдіреді.Қабылдаушының арқасынан қағу арқылы құптаудың, қолпаштаудың, қоштаудың, ризалықтың нысанын байкауға болады. Қарсылықтың нышанын орнынан тұрып кету, бас шайқау, қол сермеу сияқты кинемалар атқарады. Қорлау, масқаралау кинемалары да кездесіп отырады. Мұндай жағдайды есекке, сиырға терісмінгізу, бетке түкіру, бетке күйе жағу, әйелдердің шашын кесу сияқты масқаралау жазаларын қолдану арқылы елге жария еткен. Араздасу белгісі ретінде ат құйрығын кесу, әбден көңілі калған адамға біруыс топырақ шашу сияқты бейвербалды амалдар бар. Қазақ халқында қолын терісжайып бата беру, бетке түкіру, топырақ шашу, омырауын көкке сауу сияқты кинемалар жазаның ауыр түріболып саналады. Айтып кетер біржайт, топырақ шашу, ат құйрығын кесу, отының басын сабалау, туырлығын тілу, есекке, сиырға терісмінгізу, бетіне күйе жағу, шашын жұлу, бетін тырнау сияқты бейвербалды амалдар қазіргікезде қолданыстан шығып қалған архаизм-бейвербалды амалдар болып есептеледі. Мұндай амалдар қазақ халқына ғана тән ұлттық-мәдени негіздегі кинемалар. Әр кинеманы өз ынғайына қарай әр жағдайда қолдана білу - тапқырлықтың, сезiмтaлдықтың, ұғымдылықтың белгісі. Сондықтан бейвербалды амалдарды халықтыңдүниетанымына, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына байланысты қарастыру қазіргітаңда шешімін таппаған мәceлeлepдiң бірі.
1.3 Қазақ халқының ұлттық ерекшелігіне тән бейвербалды амалдар және аялық білім
Кез келген халықтың бейвербалды амалдары екіншібip халықтың бейвербалды амалдарына ұқсауы да, араларында айырмашылықтар болуы да мүмкін. Бұл жөнінде Г.В.Колшанский: Әр халықта кездесетін ым-ишаралар өз алдына бөлек мағыналарымен түсіндіріледі. Мысалы, орыс халқында бас шұлғу - мақұлдау белгісі болса, болгар ұлтында бұл кинема келіпеушілік белгісі, - деп тұжырымдайды [48,67 б.].
Ата-бабаларымыздың кейінгi ұрпақтарына айтып кеткен әpбip тыйымында терең мағына, мол тағылым жатыр. Қазақ халқында тізені құшақтay - жалғыз қалудың, бетін басу - жаман хабар естігенің, үлкеннің жолын кесу - әдепсіздіктің белгісі болып табылса, ал бұндай бейвербалды амалдар (тізені құшақтау, қолды төбеге қою, бетін басу т.б.) өзге халықтарда басқа мағына бepyi де мүмкін. Сондықтан әpбip ұлт кинемасы этнос ерекшеліктерініңбелгісіболып табылады.
Осы орайда қазақ халқының ұлттық-мәдени ерекшеліктерініңкөрсеткіші - бейвербалды амалдардың когнитивтік (танымдық) мәнін анықтау арқылы ұлтымыздың дүниетанымын, мәдениетін, ой-санасын саралап тани аламыз. Бейвербалды амалдарды тек ғана семантикалық аспектіне қарастыру олардың табиғатын ашып, тереңірек тануда жеткіліксіз болуы мүмкін. Сол себепті бейвербалды амалдарды танымдық қырын анықтауда олардың құрылымдық ерекшеліктерін қарастырудың да айрықша мәні бар. Бейвербалды амалдардың мағынасын түсінуде олардың жасалуына негіз болатын уәждерді білу маңызды. Бүкілбip этностың дүниетанымдықкөзқарасы мен әр түрлі мәдениеті бейнеленген бейвербалды амалдардың танымдық табиғатын тану үшіноларға мағыналық, құрылымдық жүйелі зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Қарым-қатынастағы бейвербалды амалдардың мән-мағынасын терең түсінy кезінде сол бейнелі ұғым-түсiнiктердi көз алдымызға елестетуіміз керек. Мысалы, артынан топырақ шашу, бетін сипау, шашын жұлу, иіліп сәлем ету т.б. кинемаларды алып қарасақ, бұлардың бәpi де ұлттық негізде пайда болған. Сондықтан да олардың мән-мағынасына терең бойлап, толық түсіну үшін қазақ халқының өмірін, салт-дәстүрін жақсы білу керек. Шынында да, кез келген бейвербалды амалдардың мағынасын түсіну барысында комуниканттар арасында ол туралы ұғым болуы керек. Бұл, әcipece, тыйым ретінде кездесетін бейвербалды амалдардың мәнін ұғыну үшін маңызды. Мысалы, бүйірді таянбайды. Ceбебi жақын адамы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
ҚҰРМАНҒАЛИҚЫЗЫ ДАРИҒА
ОМОНИМ ЖӘНЕ СИНОНИМ БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Алматы 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті
Қазақ филологиясы және әлем тілдері факультеті
Қазақ тіл білімінің теориясы мен әдістемесі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Хаттама № __ 2018 ж.
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., проф. Ермекова Т.Н.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Омоним және синоним мағыналы бейвербалды амалдардың коммуникативтік қызметі
5В020500 - Филология мамандығы бойынша
Орындаған Құрманғалиқызы ДҒылыми жетекші Сарбалина А
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢТЕОРИЯЛЫҚНЕГІЗДЕРІ ... ... ... 7
.1 Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы ... ... ... ... ... 7
.2 Бейвербалды амалдардың лингвистикалық, психологиялық негіздері ... 14
1.3 Қазақ халқының ұлттық ерекшелігіне тән бейвербалды амалдар және аялық білім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... . 21
2БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚЫЗМЕТІ31
2.1 Бейвербалды синонимдердің коммуникативтік қызметі ... ... ... ... ... ... . 31
2.2 Бейвербалды омонимдердің коммуникативтік сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ..39
2.3 Сәлемдесу амалдарының коммуникативтік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... .. 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
1 БЕЙВЕРБАЛДЫ АМАЛДАРДЫҢТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қазақ тіл білімінде бейвербалды амалдардың зерттелу жайы
Тілсіз қарым-қатынасқа деген кызығушылық ежелгі дәуірлерден бастау алды. Ұлы грек философы Платон дене қимылдарын қолдануды жоғары бағалаған. Цицерон шешендерге барлық жан қимылы ишаралармен үстемеленуі тиіс екендігі жайлы кеңес берген. Fалымдардың теориялықтұжырымдарында санасыз адам дәуірінен саналы адамның калыптасу дәуіріне дейінгі аралықта миллиондаған жылдар өткеніжайында, сол саналы адамдардыңөзіалғашында ым-ишараты арқылы қарым-қатынас жасағандығы дәлелденді.
Дыбыстық тіл пайда болғанға дейінгі дәуірлерде адамдардың қарым-қатынас құралы ретінде ым тілі кызмет атқарған. Ш.Бекмағанбетов: Адамзаттың дыбыстық тілі пайда болуының алдында сан мыңдаған, мүмкін, миллиондаған жылдарға созылған ым тілі дәуірінің өте ұзақ кезеңі болған -
дейді [2,16 б.].
Осындай ұзак дамудың барысында, адамдар арасындағы қарым-қатынас тәсілдерініңбipi бейвербалды амалдар қанша ғасырлар өтсе де, әpбip этнос болмысы мен қарым-қатынасында күні бүгінге дейін сақталуда. Ым тілі дәуірінде ым-ишара элементтері негізгі міндет атқарып, дыбыс тіліоларға көмекші қызмет қана атқарса, енді негізгі мағына бipтe-бipтe тіл дыбысына ауысты да, ым-ишара бүгінгі қарым-қатынаста қосымша қызмет атқарады.
Қарым-қатынас тілдік қатынасқа қоса хабарға немесе сөйлемге көмекші кызмет аткаратын бейвербалды амалдарды қажет етеді.Ceбeбi қатынас немесе көркем мәтін тілдік қарым-қатынастың сыртында дауыстың құбылмалы реңктерінен, тембрінен, қарқындылығынан, кимыл-әрекеттерінен, дене қимылдарынан, бет-әлпеттің өзгерістерінен де құралады. Олардың әрқайсысы баяншы мен қабылдаушы арасындағы қатынастың мақсатын ашады, түсінуге мүмкіндігін береді.
Бейвербалды амалдарды зерттеу алғаш Г.Спенсер, В.Вундт,Ч.Дарвин еңбектеріннен бастау алған. Ч.Дарвиннің 1872 жылы жарық көрген Эмоцияның адам және жануарларда бейнеленуі атты еңбегін атап өткен абзал [3]. 3epттеушітілдің шығу тарихы мен ым-ишараның дамуындағы байланыстарды ұштастырады. Ч.Дарвиннің қазіргібейвербалды амалдарға қатысты айтқан тұжырымдары мен бақылауларын бүгінгі күні әлемнің барлық ғалымдары мойындайды. Зерттеуші осы күнгі адамда байқалатын айтайын деген бip ұғымды жеткізуге арналған қозғалыстардыңбipaзыбіздің ерте кездегі ата-бабаларымыздыңқатынасында елеулі орын алған әрекеттердің қалдығы екендігін айтады. Содан бepi көптеген ғалымдар бейвербалды амалдардың сөйлеуденерекшеліктерін анықтай келе, адам өмірінде қайсысы қандай қызмет атқаратынына айрықша назар аударған. Мәселен, француз психологы Альберт Мейербиан қарым-қатынас кезінде вербалды амалдар (тек сөз) жеті пайыз, дыбыс, интонация отыз сегіз пайыз, бейвербалды амалдар елу бес пайыз қолданылады деген пікірайтқан. Ал профессор Бердвислл адамдар қарым-қатынасында отыз сегіз пайыз сөз, алпыс бес пайыз хабар бейвербалды амалдардың көмегімен беріледі деп тұжырымдайды [4,13 б.].
Әрине, бұл статистикалық мәліметтер қазақ халқының қарым-қатынасында қолданылатын бейвербалды амалдардың негізінде жасалмаған. С.Татубаев: Казахов нельзя отнести к народаммногожестикулирующим. Раньше, да и сейчас по этикету не рекомендуется интенсивная жестикуляция (здесь мы не касаемся вопросов, связанных с типом высшей нервной деятельности, в том числе и с темпераментом индивидумма), - деп ой түйеді [5,6 б.].
Бейвербалды амалдардың қарым-қатынас құралынаайналуында адамның дене мүшелерініңбәpi де қатысады. Осыған байланысты шетел және орыс тілі бөлімінде Язык жестов, Языка тела, Язык лица т.б. еңбектер, зерттеулер жарық көрген.
Тіл білімінде бейвербалды амалдарды паралингвистика (грек тілінде пара - қасында, жанында және латыннын lingua - тіл деген сөздерінен құралған) қарастырады. Паралингвистика терминін қырқыншы жылдары американдық зерттеуші, ғалым А.Хилл енгізген. Лингвистикалық түсіндірме сөздікте бұл терминге мынандай анықтама берілген:
сөйлеуде қолданылатын мағыналы хабар жеткізетін, бipaқтілге жатпайтын кұралдар;
тілдік байланысқа қатысатын тілдік емес (вербальды емес) құралдардың жиынтығы [6,162 б.].
Бейвербалды амалдар - өзектілігінқазіргітаңда да жоғалтпаған мәселелердіңбipi. XX ғасырдың елуіншіжылдарынан бастап бұл сала аса үлкен қарқынмен зерттелді. Шетел тіл білімінде бейвербалды амалдар елуіншіжылдардың басында қолға алынды. Дж.Трейгер, М.Джос, Т.Сибеок, Ч.Хоккет, М.Уәст, Р.Бердвислл т.б. лингвистердің еңбектерінде, П. Бэтсон, П.Оствальд, У.Лабарр, А.Шефлен, М.Уэст, К.Л.Пайк т.б. психологтардың еңбектерінде сөз болып, ғылыми зерттеулер жарык көpдi.
Терминді алғаш ұсынған ғалым А.Хилл болса, жаңа ғылым саласының зерттеу нысанын белгілеген, бейвербалды амалдар мәселесін алғаш ғылыми тұр ғыдан зерттеушілердіңбipi - Дж. Трейгер. Зерттеуші бейвербалды амалдарды кинесика және паралингвистика деп екіге бөліп қарастырады. Паралингвистикалық амалдарға просодикалық, яғни, дыбыстық ерекшеліктерді жатқызады. Бұл кезде тек ауызша сөйлесу үлгілері ескеріледі:
вокализациялар - құрылымы жоқ кейбір дыбыстыққұбылыстар;
дауыс ерекшеліктері - бейвербалды дыбыстық өзгешеліктер. Ғалым тілдік құрылыммен байланысуына карай вокализациялар мен дауыс ерекшеліктерін жеке-жеке топтастырады.
Дж. Трейгер кинесикалык амалдарды дене қозғалысы, ишара, мимика т.б. жиынтығы ретінде қарастырады [7].
Дж. Трейгердің осы еңбегінен басталған бейвербалды амалдарды топтастыру, жіктеу проблемасы өзінің даму, қалыптасу кезеңдерін бастан өткерді.
1-сурет-Дж. Трейгер классификациясы
Қарым-қатынастың бұл түpi қазақ ты былмшде тек соңғы жылдар жемкт болса да, бейвербалды амалдардың кызметі туралы ойларды, терең тұжырымдарды ертеден кездестіруге болады. Атап айтсақ, бейвербалды амалдар туралы көзқарастар, алғашқы ойлар қазақ филологиясының тұңғыш профессоры Қ.Жұбанов еңбегінде кездеседі.Fалым ымның ерекшелігі туралы былай дейді: Ауызекі сөйленетін сөздердің андай-мұндай қисығын елетпейтін басқа жағдайлар бар. Дыбыстап сейлеген сөздің олқысы, көбінесе, ыммен толығады, Tiпті бipініңтілін бipi білмеген я болмаса, бірінің тілі мүлде жоқ болған уакытта да, ыммен ылаждап түсінуге болады [8,148 б.].
Қ.Жұбановтың ойынан бейвербалды амалдар ауызекі тілдің ажырамас бөлігі екенін, сонымен қатар қарым-қатынасқа көмекші компонент ретінде рөл атқаратынын аңғаруға болады. Қ.Жұбанов бейвербалды амалдардың қатысымдық қызметімен қатар, ұлттық - мәдени ерекшелігіне талдау жасайды. Бейвербалды амалдардың әр түрлі халықтарда өзіндік сипатымен, ерекше жүйесі мен қолданылатындығын ескеріп,сол арқылы әр түрлі халықтың этиникалық әрі психологиялық табиғатын сұрыптауға мүмкіндік беретінін айтып кетеді. Ғалым сол кездің өзінде баспаға Элементы кинетической сигнализации в женской речи казахов деп аталатын зерттеуін дайындаған. Бірақ, өкінішке орай, аталмыш зерттеу бізге жеткен жоқ.
Сондай-ақ тілші М.Балакаевтың зерттеу еңбектерінде де бейвербалды амалдарға қатысты мәселелер сөз етіледі. Ғалым бейвербалды амалдарды сөйлеудің қосымша амал-әрекеті ретінде қарастырады. ...Сөйлеу әр уакытта сөйлеу жағдайында өтеді: дауыс ырғағы, екпін, қимыл, ым, нұскау, қол көтеру, көз қысу, бас изеу, күле, ызалана... сөйлеу, бәрі - ойды дәл жеткізе айтудың қағазға түсе бермейтін қосымша амал-әрекеттері, - деп қорытындылайды [ 9,86 б.].
Қазак тіл білімінде бейвербалды амалдар мәселесі соңғы жылдары зерттеудіңнегізгібағытына айналып келе жатыр. Бұл ретте М.Мұкановтың, А.Кайдардың, Қ.Қажығалиеваның, Ж.Өмірәлиеваның, Ә.Оразалиеваның баяндамаларын, ой-тұжырымдарын атап өткен абзал. С.Татубаевтың Жесты как компоненты искусства атты еңбегі жарык көрді [5]. Бейвербалды амалдар мәселесіне байланысты С.Бейсембаеваның Невербальные компоненты коммуникации в казахском языкедеген кандидаттық диссертациясы, М.Ешимовтің Ым семантикасы: универсалды және ұлттык табиғаты атты ғылыми еңбегі жазылды [10-11]. Сондай-ақ Б.Момынова мен С.Бейсембаеваның авторлығымен жарык көрген еңбегі ым мен ишараттың сөзде де осы мәселені зерттеп-тануға арналған пайдалы [12].
Психолог-ғалым М.Мұқановтың зерттеуі қазақ халқының салт-дәстүрі мен тұрмысында кездесетін ұлттық-мәдени сипатқа ие бейвербалды амалдарды алғаш психология ғылымымен байланыстыра талдауымен бағалы. М.Муканов қазақ халқының тұрмысында кездесетін бейвербалды амалдардың 28 түрін жинақтай келе, бірнеше топқа жіктейді: сәлемдесу амалдары (көpicy,сәлем ету); алғыс айту амалдары (ас қайыру, сарқыт беру, бата беру); үлкендерді немесе сыйлы адамдарды қошеметтеу амалдары (бас беру, жездеге төс беру, ауыз тию, жолаушының түcyi, ақ байлау); тілек амалдары (бата беру); кемсіту немесе қорлау амалдары (тepic бата беру, келген кісінітабалдырықта қабылдау, келген адамға ішек-карын беру); қайғылы амалдары (жылау, көpiciпжылау,); ант, серт амалдары; тұрмыс амалдары (шашу, кесені төңкеріп қою, дастархан қайыру); салт-дәстүр амалдары (ерулік, iскелсе шығарып салу); таңғалу амалдары (бетім-ай); өтініш амалдары (кіндік шешенің құттықтауы) [13,110-115 б.].
М.Муканов бейвербалды таңбалар мен ишараларды бөліп карастырады. Олардың арасындағы айырмашылықтарды өз еңбегінде атап өтеді. Fалым: В этой связи, прежде всего, заметим, что жесты несут в себе некоторую коммуникативную функцию постольку, поскольку они сопровождают речь на том или ином языке. Однако самостоятельной функцией они не обладают. В отличие от жестов невербальные знаки употребляются специально, часто с сознательным намерением для определенных целей, тогда как жесты протекают непроизвольно. Такое своеобразие касается прежде всего знаков этническо-бытового характера,- дейді [13,109 б.]. М.Мұқанов бейвербалды амалдар мәселесіәлі зерттеле қоймаған, зерттелуді кажет ететінөзекті мәселелердіңбipiекендігін тұжырымдайды: Конечно, изучение этих знаков не преследует утилитарных целей, мы изучаем их не для того, чтобы пользоваться ими. Однако знаки, которые здесь приведены, насколько нам известно, до сих пор некем не описаны. Между тем они сейчас повсеместноисчезают.Поэтомупредстав ляетсянебез интересным запечатлеть такие штрихи истории развития средств коммуникации между людьми (это в свою очередь поможет создании болееадекватной теориикоммуникации).Кроме того, поиск этом направлении должен содействовать уяснению того, как меняются новые в связи с величайшими историческими переменами в жизни ранее угнетенных народов Востока, в том числе казахов [13,117 б.].
С.Татубаев еңбегінде қазақ халқыныңтұрмысындақолданылатынишара лар мен опера, драма өнерінде кездесетін ишараларды салыстыразерттейді. Автор: Күнделіктіқарым-қатынаста қолданылатын ишаралармен драма және операда кездесетін ишаралардың бip-бipiненайырмашылығы жоқ. Өйткеніқарым-қатынаста жәнесахна өнерінде қолданылатынишаралардың беретін мағынасы мен аткаратын кызметі бірдей,- деп өз ойын қорытындылайды [5,108 б.].
Зерттеушіөнердің ең маңызды кұралының бipi бейвербалды амалдар екенін айтып кетеді.
Академик А.Қайдар қазақ қауымында өзіндік мағына-мәні бар тізе бүгу, қол шапалақтау, жұдырық түю, сақал сипау т.б. амалдарды иммитациялық әрекеттер деп карастырады.
С.Бейсембаеваның ғылыми еңбегінде коммуникацияның бейвербалды компоненттерінің ұлттық-мәдени ерекшеліктері сараланды және олардың аудармасы, фразеологизмдермен сәйкестік дәрежесіанықталды. Ғалым еңбегінде қазақ тіліндегіқарым-қатынастыңбейвербалд ыкомпоненттерінің
классификациясы алғаш рет ұсынылды [10].
М.Ешимовтың диссертациясы әр түрлі халықтар қарым-қатынасындағы бейвербалды амалдардың ұқсастықтары мен айырмашылығын, әлеуметтігін анықтауға арналған [11].
Бейвербалды амалдарға қатысты пікірлерді Г.Сәрсекенің зерттеу жұмысынан кездеседі. Ғылыми еңбекте Р.Сейсенбаев шығармаларындағы кейіпкерлердің бет өзгеруін, ым, дене қимылы және дене тұрысын сипаттайтын сөздер мен сөз тіркестеріқарастырылған. Көркем шығармада кейіпкерлердің бет, дене қимылы және дене тұрысы тілдегі етістік және есімді сөз тіркестері аркылы суреттеледі. Әcipece, грамматикалық сипатына орай етістікті сөз тіркестері- қолданылу жиілігі жоғары,- дей келе, бармағын тістеді, басын шайқады, қасын керді,ерні дірілдеді, аузын ашты т.б. сияқты мысалдар келтіреді [14,127 б.].
Tүpкi тілдерінде бейвербалды амалдарға байланысты А.Н.Нұрманов, М.М.Саидханов зерттеулерінің маңызы зор. Зерттеушілердің еңбегінде түркітілінде бейвербалды амалдар мәселесі әлі де қолға алынбаған сала екендігі сөз болады. Паралингвистикалық амалдар әмбебап және барлық халықтың, қарым- қатынасында кездеседі. Дегенмен, бұл амалдар бip ғана ұлт екеніне тән бола отырып, ұлттық-мәдени негізде болуы мүмкін. Бip этностың, қарым-қатынасында кездесетін паралингвистикалық амалдар екендігінбip этнос екені мүлдем түсініксіз болып келеді. Сондықтан басқа халықтың тілін үйренгенде, бейвербалды амалдарға да назар аудару керек. Бұл амалдар әcipece, түрік халықтарында әлі де зерттелмей келе жатқан өзекті мәселелердіңбipi,- деп тұжырымдайды [15,61 б.].
Жалпы басқа тілдермен салыстырғанда бұл мәселе орыс тіл білімінде ғылыми еңбектер, теориялык зерттеулер, оқулықтар түрінде тереңірек зерттелген. Атап айтқанда, орыс тіл білімінде Т.М.Николаева, Л.А.Капанадзе, Е.В.Красильникова, Н.И.Смирнова, Г.В.Колшанский, Р.П.Волос, А.А.Акишина, А.В.Филиппов, Н.В.Глаголев,И.Н.Горелов, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров, Е.Я.Кедрова, З.З.Чанышева, Т.Т.Железанова, Н.И.Формановская, В.Д.Девкин, В.А.Лабунская, С.К.Сопожников, С.Б.Гончаренко, Г.А.Ковалев сынды ғалымдардың еңбектерінде бейвербалды амалдар мәселесіне әр қилы тұжырымдар жасалып, құнды ғылыми пікірлep айтылған [16-37].
Бейвербалды амалдарға байланысты зерттеулерді герман тілдерінен кездестіреміз. Мәселен, Н.Л.Грейдинаның Взаимодействие вербальных и невербальных средств в коммуникативном акте [38], В.Б.Беглованың Лексика поля кинесика (казіргі ағылшын тілі материалдары бойынша) [39], А.В.Дементьевтің Семантико-функциональные аспектыкинематических речении в современном английском языке [40], И.В.СеряковтіңЛексико-семантическ ие и коммуникативно - функциональные особенности языковых единиц, описывающих невербальное средство коммуникации голос в современном английском языке [41], О.А.ЯноваяныңНоминативно - коммуникативный аспект обозначения улыбки как компонента невербального поведения [42] атты ғылыми еңбектері ағылшын тілінің материалы бойынша жазылған болса, Р.Ф. ШлапаковтыңНоминации кинесических средств речевого общения как лексико - графическая проблема (казірігі неміс тілісөздіктері бойынша) [43] тәрізді еңбектері неміс тілінің материалдары негізінде жазылған.
Бейвербалды амалдар - ауызекі сөйлеу тілінің ажырамас бөлігі. Қарым- қатынас кезінде бейвербалды амалдар тілдік амалдармен қатар қолданылып, сөйлесім әрекетін жеңілдетеді. С.Аленикова: Біз ишарасыз, ымсыз сөйлей аламыз ба? Күмәнданамыз. Өйткені, ымсыз, ишарасыз біздің қарым-қатынасымыз қиындай түседі. Ым-ишара сөйлесім әрекетіне қосымша мағына бepiп, толықтырып отырады,- деп тұжырымдайды [44,143 б.]. Т.М.Николаеваның: Любая речь не сводится только к вербальному языку; без специфических невербальных средств (мимики, жеста) речь неестественна, мертвенна, - деген ойынан бейвербалды амалдардың сөйлеудегі атқаратын кызметін анғаруға болады [45,250 б.].
Тіл білімі, этнография, педагогика, психология салаларындағы ғалым-мамандардың бақылауларында Латын-Америка мемлекеттері: Италия, Испания елдеріүшін бейвербалды амалдар қарым-қатынастың маңызды элементі болып табылатындығын көрсетті. Ал Солтүстік халықтары бейвербалды амалдарды азыраққолданса, Жапония халқы тіптіаз пайдалатындығын анықтады. Бейвербалды амалдар ұғымының тіл білімді психология, психолингвистика, физеология, әлеуметтік лингвистика, семиотика, лингвомәдениеттаным және т.б. пәндердің тұрғысынан берілген түсініктемелері жиі кездеседі және әр ғалымның анықтамасы, бейвербалды амалдарды топтастыруы әр түрлі.
Бейвербалды амалдар туралы Женева мектебінің өкілі Ш.Балли өзінің Общая лингвистика и вопросы французского языка атты еңбегінде: Ишара, дене қозғалысы, әсіресе, мимика басқа да тілдік белгілер сияқты белгілібip мағынаға ие,- дейді [46,51 б.].
В.М. Верещагин, В. Г. Костомаров бейвербалды амалдарды іштей екіге бөлінуін қарастыруды ұсынады:
Соматизм тілі. Бұл топқа ишара, дене қалыбы, мимика, бет-әлпет кескіні және әр түрлі адам жүзінде байқалатын психосоматикалык симптомдарды енгізілді.
Fұрыптық тіл. Бұл топқа бip әлеуметтік топтың әдет-ғұрпымен, этикетімен, салт-дәстүрімен байланысты дене қимылдарын жатқызады [47,197-198 б.].
Г.В.Колшанскийдің кез келген еңбегін алып қарасақ та, бейвербалды амалдарға қатысты айтылған көптеген құнды ойлар мен тұжырымдарды кездестіруге болады. Ғалым бейвербалды амалдардың зерттелуіне шолу жасай келіп, өзінің Паралингвистика деген еңбегінде былай дейді: Паралингвистикалық амалдар тілдік қатынаспен қатар қолданылып, қосымша хабар береді. Бұл амалдарға әр түрлі дыбыс ерекшеліктері сонымен қатар мимика, ишара, дене қимылдары жатады [48,33 б.].
Өзбек тілі материалы негізінде паралингвистикалық амалдарды зерттеуін А.Н.Нурманов, М.М.Саидханов: Паралингвистикалык амалдар ауызекі сөйлеу тілінде көмекші кұрал ретінде қолданылса, жазба тілінде етістіктер арқылы беріліп отырады,- дей келе, өзбек тілінде кездесетін бейвербалды амалдардың кинетикалық, мимикалық, фонетикалық сияқты үш түрге топтап көрсетеді[15,62 б.].
Н.И.Смирнова Невербальные аспекты коммуникации атты ғылыми жұмысында бейвербалды амалдарды Дж.Трейгердің тұжырымын басшылыққа ала отырып кинетикалық (ишара, мимика) және паралингвистикалық(темп, мелодия, пауза т.б.) сияқты топтарға жіктеуді ұсынады [49,3 б.]. Зерттеуші: Қарым-қатынасты тек тілдік, яғни вербалды амалдармен ғана емес, сонымен қатар бейвербалды амалдар арқылы да жүзеге асыра аламыз,-деп тұжырымдайды [49,5 б.].
Тілші Ж.Өмірәлиева Под паралингвизами мы понимаем языковые единицы, возникающие в процесе невербальной коммуникации план выражения которых представлен различными невербальными средствами
манифестации межсубъектного взаимодействия, - деп анықтама берекеле, бейвербалдыамалдардыфонация, кинесика,физиономика және проксемика деп төрт тармаққа топтастырып, өз тұсынан құнды пікірлер айтады [50,34 б.].
Ә.Н.Оразалиева: Паралингвистика тілі дымы қарым-қатынастың кинетикалык компоненттерін, олардың түрлерін, фонациялық дыбысерекшеліктерін, графикалықүлгілерін анықтай отырып, олардың көркем әдебиет мәтінінде аткарар қызметіне сипаттама беруге әpi сөйлесім әрекетініңұлттық-мәдени өзгешелігін сұрыптауға мүмкіндік береді, - дейді [51,10 б.].
Бейвербалды амалдардың зерттеулі жайына шолу жасай келе, бейвербалды амалдар тек түркіхалықтарына ғана тән емес, ол барлық халықтыңқарым-қатынасында бар әмбебап құбылыс. Дегенмен бейвербалды амалдарды әр ұлт мәдениетіне тән ерекше құбылыс ретінде қарастыру әлі де толыққанды сипаттама емес деген қорытынды жасауға болады. Аталмыш мәселе - әсірессе, түркі тілдерінде әлі де зерттеудіқажет ететін күрделі мәселелердің бірі. Сондықтан бұл бағыттағы зерттеу жұмыстарының болашағы зор.
1.2Бейвербалды амалдардың лингвистикалық және психологиялық негіздері
Адамдар тек сөйлесу арқылы ғана қарым-қатынас жасамайды. Кейде олар белгілібіршартты клеймдер немесе белгілер арқылы тілсіз-ақұғынысады. Бұл да - адамдар арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. Семиотикалық таңба-белгілерден өзгеше адамдардың ыммен түсінуі және көздің, ауыздың, қабақтыңқимыл-қозғалыстары арқылы ұғынысуы сияқты көп белгілер бар. Тіптен дене мүшелерінің (қолдың, аяқтың, иықтың т.б.) әр түрліқимыл-әрекеттерініңөзін неше саққа жүгіртуге болады. Баяншы айналасындағылармен алуан түрлі ым-ишара, белгі, бас шайқау, қол сілтеу, иек қағу, бас изеу, әр түрліэмоция таныту арқылы өз ойынан хабар бере алады. Бейвербалды амалдар арқылы сан қилы ақпарат алуға болады. Мысалы, телефон арқылы сөйлеп тұрған дауысқа мән бере отырып, сөйлеушінің жас мөлшерін, көңіл-күйін, этникалық әрі әлеуметтік шығу тегін байқауға болады. Немесе алдыңызда отырған сөйлеушінің бет-жүзіндегі өзгерістеріне, қимыл-әрекеттеріне қарап отырып, оның мінезі, көзқарасы, көңіл-күйі, жеке тұлғалыққасиеті жайлы хабар ала аласыз.
Тілдіңқатынасы кем дегенде екі адамның қатысы арқылы жүзеге асады. Бipi хабарды жіберсе, екіншісі оны қабылдап алады. Тіл білімінде ғалымдар алу, беру, кабылдау, жеткізу, жіберу т.б.сөздерінғылыми айналымда көп қолданылатындықтан, белгілібip терминдермен алмастырып айтуды ұсынады. Хабар беруді - трансмиссия, қабылдауды - рецепция, осыған байланысты хабар берушіні - трансмиссор, хабар қабылдаушыны - реципиент деп керсетеді. Бұл мәселе туралы қазақ тілібілімінде тілдікқатынастың теориясы мен әдістемелік негізін зерттеген ғалым Ф.Ш.Оразбаева былай дейді...ерекше орын алатын тілдік катынастын негізгі мазмұны, мәні, мағынасы болып табылатын - хабарды ic жүзінде асырушылар, хабарға тікелей қатысушылар. Олар мынадай құрамнан тұрады:
Белгілібip ақпаратты, деректі хабарлайтын - Баяншы.
Ақпаратты жеткізетін - Тұлғалар.
Ақпаратты не деректі - Қабылдаушы.
Баяншы - сыртқы объективті әсердіөмірді сезінуден, пайымдаудан туған санадағы ойды түрлі тілдік амал-кұралдардың, тұлғалардың көмегімен eкінші бipeyгe баяндауды, хабарлауды жүзеге асыру үшін тілдік байланысқа қатыстысушы, тілдікқарым-қатынасқа түсуші. Тұлғалар - хабарлаушыдан шыққан дерек туралы басқа адамның санасында ұғым тудыратын, оған ақпараттың түсінікті болуын қамтамасыз ететін, адамдар арасындағы қарым-қатынасқа байланысшы ретінде қызмет атқаратын қатысымдық бірліктер. Қабылдаушы - белгілібip хабарды қабылдап алып, оның мәнін тілдік тұлғалар арқылытүсініп, ой мен пайымдау арқылы өз санасына өткізетінұғынудың нәтижесінде тілдікқатынасты әріқарай icкe асырушы [52,11 б.].
Кез келген түсініктіқарым-қатынас әр түрлі бейвербалды амалдармен біргe жүруі мүмкін. Яғни коммуниканттар әpi вербалды, демек тіл аркылы, әpi бейвербалды, яғни тілдік емес факторлар арқылы қарым-қатынас жасай алады. Жалпы адамдардыңқарым-қатынасына қатысты әрекеттер екі үлкен тармақтан тұрады. Оның бipi - тілдік қатынас, eкіншісі - тілсіз катынас. Ғалым Ф.Ш.Оразбаеваның еңбегінде тілдікқатынас пен тілсіз қатынастың айырмашылықтары мен ұқсастықтары көрсетілген:
адамдардың бip-бipiмен байланысын қамтамасыз етеді, яғни адамдар арасындағы қатынасқа кызмет етеді;
тілдік қатынаста да, тілсіз катынаста да белгілібip нәрсе хабарланады, бipақ тілсіз қатынаста хабар шартты түрде болуы мүмкін;
тілдік, тілсіз қатынас та адамдарды өзара түсінуіне жол ашады [54,9].
Ғалымдар тілдік қатынасты - вербалды, тілсіз қатынасты - бейвербалды амалдар деп атайды.
Жинақтап, сұрыпталған материалдар мен бейвербалды амалдарға берілген ғалымдар мен зерттеушілердің тұжырымдарын қорытындылап жинақтай келе,бейвербалды амалдар деп - вербалды амалдарды толықтырып, оларға қосымша мағына үстейтін, коммуникативтік актін жалғастыруға қызмет ететін, адамдардың өзара түсінісуінқамтамасыз етуге көмектесетін қарым-қатынастың түрін айтамыз.
Көркем шығармада бейвербалды амалдар мынандай негізгі қызмет атқарады:
Қарым-қатынас кезінде бейвербалды амалдар вербалды компоненттерді қайталай қолданылады.
Бейвербалды амалдар кейбір вербалды компоненттерді жартылай алмастырады.
Бейвербалды амалдар вербалды амалдарды толығымен ауыстыра алады.
Бейвербалды амалдардыңқолданылу мақсаты төмендегідей жағдайлармен тығыз байланысты:
қарсыластар бip-бipiніңтілін білмеген жағдайда;
айқай-шу, дабыр кезінде;
қатты қорыққан жағдайда;
адамдар арасында белгіліқашықтық болған жағдайда;
коммуниканттардыңбipініңтілінің кемістігі немесе құлағының ақаулығы болған жағдайда;
бipадам екінші адамның сөзін бөлмеу мақсатында (жиналысқа кешігіп келген адамныңәріптестерімен қол көтеру, жымию немесе бас изеу арқылы амандасуы);
толық тыныштық талап етілген жағдайда;
адамның уақытша сөйлеу мүмкіндігі болмаған жағдайда (мысалы, тамақішіпотырғанда т.б.).
Көркем шығарма құрылымында вербалды амалдар арқылы берілетін сөйлесім әрекеттері немесе кинесикалық, просодикалық, проксемикалық ерекшеліктер сөз өнерінің көмегі арқылы жүзеге асады. Кейіпкерлердің көзқарасы, бip-бipiнeқарым-қатынасы оның мимикасынан, дене қимылынан, дене қалыбынан, жүрісінен, ишарасынан байқалады.
Бейвербалды амалдардың көркем шығармада берілуінің бірнеше жолдары бар:
1) бейвербалды амалдар бipсөзбен беріледі.Мысалы, ыржию, тыржию, ажыраю, қыржию т.б.;
2) бейвербалды амалдар фразеологизмдерменберіледі.
Қазақ тілі сөз байлығының құнарлы да қуатты саласына фразеологизмдер жатады. Фразеологизмдердің жасалуында көз, мұрын, бет, ауыз, тіл, тіс, қол, аяқ т.б. дене мүшелерінің қызметі айрықша.
Қазақ тіл білімінде ғалым Г.Смағұлова жалпы дене қимылына негізделіп жасалған тұрақты тіркестер түрін кинетикалық фразеологизмдер деп атап, оған табанынан тік тұру, қол қусыру, зыр жүгіру, кірпік қағу, құрақ ұшу, қолдан қолғатүсірмеу, өкшесін жерге тигізбеу, жаны қалмау, бәйек болу, қошемет көрсету, жатып жастық, иіліп төсек болу, шапан жабу, шылбырына оралу т.б. сияқты мысалдар келтіреді [53,62-63 б.].
Бұндай тұрақты тіркестер қатарына тepic қарау (жақтырмау), бармағын тістеу (өкіну, қапалану), құшағын жаю (қуанышпен қарсы алу), қабағынан қар жауу (қатты ашулану), екікөзi қарасынан шығу (қатты қорқу), мұрнын көкке көтеру (менсінбеу, өзін жоғары ұстау), мұрнын тыржиту (менсінбеу), санын сабалау (қатты қуану), желкесінқасу (мәселеніңшешімінтаба алмай дағдарып қалу), білегін сыбану (жұмыска белсене кipicy), ерніншүйipy (бipeyдi жақтырмау, менсінбеу), тісін қайрау (ыза болу, кектену), таңдайын кағу (қатты таңдану, қайран қалу) сияқты бейвербалды амалдар негізінде жасалған адамныңic-әрекетін, қимылын бейнелейтін фpaзeoлoгизмдepдi жатқызуға болады.
Ғалым С.Сатенова: Қазақ тіліндегіқос тағанды фразеологизмдердің iшiндe ең мол ұшырасатындары: адамның ic-әрекетін, қимылын бейнелейтін және ішкі жан дүниeciн, мінез-құлқын сипаттайтын түрлері.Ceбeбi, адам баласы шыр eтiпжерге түскенінен, мезгілді ажалы жетіп о дүниеге аттанғанша, өзіне тән мінез-құлқы, психикалық ерекшеліктеріқалыптасып, бipтe-бipтe уақыт озған сайын жетіле береді. Әрбірадамзат жайлы осыны айтуға болады, тipi жанның әрқайсысына да тән табиғи құбылыс. Жас ерекшелігіне қарай мінез-құлқы, жан дүниeciнe орай ic-әрекет, қимыл-қозғалысы қалыптасады. Мысалы, балғын жас пен ақыл тоқтатқан, кемеліне келген, өміртәжірибесі мол кісінің жан дүниесі менcaнa-ceзімі, мінез-құлқында eдәyip өзгешелік бар, сол ceбептіқимыл-қозғалысы,ic-әрекеті көпшілік жағдайда жасына, психологиялықерекшеліктеріне, туа біткен қасиетіне, болмысына сай болады, - деп тұжырымдайды [54,164 б.].
Ал туырлығын тілу, ат құйрығын кecicy, топырақ шашу, бетіне түкipy, бетіне күйе жағу, отының басын сабау тәpiздi бейвербалды амалдар уақыт өте келе даму барысында қолданыстан шығып, мағынасы күңірттеніп, тұрақты тіркестерқатарына айналғаны рас. Бұл ойымыз А.В.Филиппов, В.Д.Кутловскаяныңпікіріменұштасып жатыр: Если жест как знак архаизируется, то в обороте глубинное значение утрачивается, сменяется целостным значением иной природы, поверхностное значение смазывается, и это ведет к появлению обычных фразеологизмов [55,79 б.].
Қабағынан қар жауып әр сөзі сатулы болып отырар Epiкте ерткендей, томага-тұйық мінезінің шарбағын сындырып сыналы топ, алқа-қотан әңгімеге қосылғандай еді. - (аратайдың қара балуанының да басынан аттап кеткем,- деп шірендi жалғыз алақанына түкipiп.
Өткен жазда колхоз совхозға айналып, директор болып келген Самойлов та Аспанчик, молодец - деп арқасынан қақты.
Торы шолаща cempin қайта мініп, қамшысын оқтап ұстаған: mүci бұзылып, miciн шақыр-шұқыр қайрады да, Есіркеген, Есіркеген! деп, ұрандай ұмтылды ағасына .
Бейвербалды амалдар еркін сөзтіркесімен беріледі. Мысалы, қолын ұсынды, орамалын бұлғады, қамшысын сарт eткiздi т.б.
-Не болды, Айнаш? - Күн uici аңқыған қолаң шашынан иіскеп, арқасынан сипап өзіне тартты. -Амансыңдар ма? . - Мылтықтың жаңа түрінтапсаң...қарастырарсың.
Бейвербалды амалдар - көркем шығармада образ сомдауға қажет маңызды элемент.
Қоғамның өзгеруіне қарай тұрмыста сирек қолданылып, бірте-біртеқолданыстан шығып қалған бейвербалды амалдар бар. Бұндай амалдар қарым-қатынас кезінде қолданылу тәжірибесінен шығып қалған архаизм-бейвербалды амалдар болып саналады. Архаизм-бейвербалды амалдар туралы К.У.Геворкян былай дейдіКак в словарном запасе, так и в жестикуляции имеются архаизмы. С течением времени, с эволюционным развитием в жизни народов, а следовательно, и в сознании постоянно происходят перемены, сдвиги, в результате которых, устаревают (или отмирают) некоторые нормы и принципы общественных отношений, образа жизни и поведения, определенные нравы, традиции... [56,188 б.].
Г.Крейдлин: Ишара - басқа да белгілер сияқты уақыт ағымына байланысты өзгеріп отырады немесе мүлдем қолданыстан шығып, жоғалып кетуі де мүмкін. Ерте кезде қолданылған бipқатар ишаралар қазіргі уақытта жекелеген тұрақты сөз тіркестер ретінде көрініс тапқан,- дейді [57,58 б.]. Мысалы, ат құйрығын кесу - ежелгі кезде араздасқан, бірін-бірі көрместей болған адамдар кездескенде өз аттарыныңқыл құйрығын кесіп, артына қарамай аттанып кететін болған. Туырлығын тілу - өштескен адамдардың бip-бipнe көрсететінзәбipi. Мұның арты ертеректе дау-жанжалға, ұрыс-керіске, тіптіжауласуға дейін апарған.Отының басын сабау - ел ішінде әлі келгендер әлсіздерге немесе жетім-жесірлерге шектен тыс тізесін батырған кездер болған. Осындай жағдайда кеткен есесін шамасы келмейтін әлсіздер зорлыққылғанның ауылына барып, оның үйін, от басын сабап, күлін шашқан. Ececi кеткендер бұған қанағат тұтып, өшін алғандай сезімде болған. Артынан топырақ шашу - қатты жек көріп, көңілі әбден қалған адамға қарсы әрекет. Ол: енді көрмегенім сен бол, қарам батсын деген қарғыс қимылы. Бұл бейвербалды амалды Б.Әбілқасымов халықтың ежелгі әдет- ғұрпымен байланыстыра қарастырады [58,68 б.]. Мысалы, мал иесіне қасқыр жоламас үшін бip уыс топырақты алып, үш қайтара арбау оқып, қораны айналдыра шашатын ырым халық санасынан орын алған. Бұдан соңқасқыр қораға кipe алмайды, кірсе де жағын аша алмайды деп сенген. Яғни, халық сенімінде топырақ шашу ырымы арқылы қауіптi санаған тіршілік иесінен өзін сақтандыруға болады деген наным қалыптасқан. Бетіне күйе жағу, сиырға, есеккетepic мінгізу - масқаралау, жазалау кинемалары, Жеті жарғының жазалау дәстүрініңбipi - ар жазасы. Бұл жаза негізінен туған-туысқан арасындаболғантepic қылықтар барысында қолданылатын болған. Ол екі түрде жүзеге асты. Бipi - масқаралау, eкіншici - елден қуу. Бұл жазаның басты мақсаты - құқық бұзған адамды ел арасында ұялту. Масқаралау жазасы қолданылған кезде жазаға кесілген адамның бетіне күйе жағылады да, оны сиырға немесе есекке тepic отырғызып, бүкіл ауылды айналдырады. Оны бүкіл ел, бала-шаға мазақ eтeдi. Ұялған адам екінші рет тepic қылық жасамайтынын айтып, уәде бepeдi. Бұл жаза көбіне ата-анасына, жасы үлкен қарияларғатіл тигізгені немесе қолжұмсағаны үшінқолданылған. Жазалаудың ең ауыр түpi - ат құйрығына байлау.Кінәлі адамның мойнына қыл арқан салып, аттыңқұйрығына байлап жiбepy - өте ертеден келе жатқан жазалаудың бip түpi болып есептелінген. Ертеде сүйек қойылғаннан кeйiн Тұлдаусалты жүpгiзiлeдi. Тұлдау дeгeнiмiз - қайтыс болған адамның сырт киімдерінің (ішік, тон, шапан) астарын сыртына, сыртын iшінеқарай аударып, адалбақанға іледі. Бас киімін тұлданған киімдер үстінe қояды. Ер-тоқымыныңүзеңгісін, өмілдірігін, шідерінүстіне салып, тебегішінқайырып, айылмен байлайды да үстіне киiмiн жауып, қамшысын ерге қыстырып, үй iшiндeгi жоғарғыорынға қояды. Жылқы құйрығы мен жалынан жасалған, сабы 2-3 құлаштай қаралы ту киіз үйдiң оң жақ босаға сыртынан белдеуге бeкiтiлeдi. Қайтыс болған азаматтың тақымына басып мінген атының жалы күйзeлeдi. Құйыршығының ұшына тақап қылқұйрықты шорт кeceдi. Ердің сол атытұлданған ат болып саналады. Тұлданған атты мінбейді. Жылқы ішіне бос жiбepiлiп ceмipтiлeдi. Көші-қон кезінде сол атты өз еркімен ерттеп, үстіне қаралы кeжiм жауып, бос жетектейді. Осы ат азаматтың жылдық асына шалынады. Демек, тұлданған киімдер, қаралы ту, тұлданған ат қазаның хабаршысы ретінде қызмет атқарған. Бұл кинемалардан басқа қолданылу дәрежесі күңгірттеніпбара жатқан бетін тырнау, шашын жұлу, шашын жаюсияқты амалдардыңқатарын анықтасақ, қолданыстан мүлдем шығып қалған бізшаншу, қамшы тастау, қол ұстатар, шаш сипар, әйелдердін бұрымын кесут.б. кинемаларын атауға болады.
Белгілібip мамандық, кәсіп аумағында колданылатын бейвербалды амалдар да кездесіп отырады. Мысалы, әскери адамдардың алақаныңқырынан қойып шекесіне тигізіпсәлeмдecyi, дирижер ишаралары, спорт ойындарының ишаралары (күрестерде, бокста т.б. спорт ойындарында төреші жеңген адамның оң немесе сол қолын көтереді. Сонымен қатар бокста төрешi екі ойыншының арасынан оңқолымен жоғарыдан төмен түсіріп, тігінен сызық сызған сияқты көрсетсе, ол раундтың басталғанын білдіреді т.б.). Мұндай амалдар белгілібip мамандық, кәсіпаумағында қолданылатындықтан кәсіби-бейвербалды амалдар деп аталынады.
Қарым-қатынас кезінде тұрпайы ишаралар да кездесіп отырады. Мысалы, бас бармағын саусақ арасынан шығару, етегін ашып күлу, артын көрсету т.б. Мысалы, Аманжан бұны естігенде жынданған адамдай қарқemin күлді. Күлді де: -Мә, мә, мынаны аласың,- деп екі бармағын бірдей шығарды (Қар қызы). -Қара деймін-ей, өзің недеп жүрсің. Мә. - қолын шыгарып аузыма тықты (Үркер). Бірақ, балам, ел-жұрт не дейді Ауанныңұлын жұмыстан шығарып, Алматыдан соңынан ит салып, қуып жіберіпті деп, етегін ашып күлсе қайтеміз (Бәрі де майдан).
Сол сияқтывариантты-бейвербалдыамалдард ыкездестіруге болады. Мысалы,қол бұлғау - орамалмен бұлғау - бас киімінқолына алып бұлғау.
Сонымен қатардиалекті-бейвербалдыамалдарды дакездестіруге болады. Мысалы, қазақ халқында шайға тойғандықты аңғартатын кесені төңкеру, кесенің үстіне қасықты төңкеріп қою, дастарханның шетін қайырып қою сияқты кинемалар жергілікті ерекшеліктерге байланысты қолданылып отырады.
-Әй, кемпір!- дедi кәрлен кесені төңкере бepin(Арбay).
-Ол жағын өздер шешет. Менің иманым - қысылғанда қыл беру ғана,- деп, Бархан кесесін төңкеріп, дастархан басынан кepi ысырыла бepдi (Құм мінезі).
А. В. Филипповеңбегінде бейвербалды амалдардыңокказионалды, көнерген, неологизмсияқты түрлері сөз етілген [59,25 б.].
Жоғарыда келтірілген авторлардың пікірepi мен қолдағы жиналған тілдік материалдардың негізінде бейвербалды амалдар өзіндік ерекшеліктеріне сәйкес, төмендегідей топтарға жіктелді:
Кинесика
Просодика
Проксемика
Кинесикалық амалдар қарым-қатынас барысында қолданылатын мимика, ишара, дене қалыбы, адамның аяқ алысы (жүріс) сияқты ұғымдардың жиынтығы ретінде танылады. Және осы сияқты атрибуттар тілдік қарым-қатынасқа көмекшіқұрал ретінде қызмет атқарады.
Просодика - тембр, интонация, дауыс қаттылығы, екпін, ырғақ т.б. баяншы мен қабылдаушының көңіл-күйін, сезімін сипаттаушыамалдар болыптабылады.Дауысырғағы, интонация, дауыс қаттылығы яғни,фонациялық амалдарарқылыкоммуниканттардың сезімдері, көңіл-күйі, психологиялық сипаты беріледі. Дж.Трейгер просодикалық амалдар қатарына күлу,жылау,сыбырлау, дыбыстардың тілдік емескомбинацияларын (ах, ух, ех, ых, хм) жатқызады. Қ.Жұбанов ым тілi белгілерінде дыбыс ымдары да болғандығын айтады [8,41 б.].
-Бекер шығар, -дедi. Үнi біртүрліқарлығьңқырап бәсең шықты. - Баяғыдағы орыстар жасаған жоспарда олай емес eдi ғой. Бекер шығар... (Өз отыңды өшipмe). Екі дүниеде де ризамын саған, Гүлайым. Қайта туғандай болдым-ау. - үнi толқып, дipiлдen шықты (Өз отыңды өшірме). Дауысы шіңкілдеп оғаш шықты ма, әлі де тарамай, әлдебір қызық күткендей қидиып тұрған жігіттердің кейбірі мырс-мырс күлдi (Өз отыңды өшірме).
Проксемика - комуникативтік актіне адамдардың кеңістікте орналасуы. Ол коммуникативтік актіге қатысушы адамдардың арасындағы арақашықтықты зерттеуді нысана етіп алады. Проксемика (proximiti - жақындық) - бұл терминді американдық антрополог Э.Холл енгізген. Оның зерттеулері үлкен жеңістіктерге жетті. А. Пиз езініңзерттеуеңбегінде адамныңқарым-қатынасындағы кеңістіктің төрт түрлі арақашықтығын көрсетеді:
интимдік арақашықтық (15-46 см);
жеке арақашықтық (46 см-ден 1-2 метрге дейін);
әлеуметтік арақашықтық (1-2 метрден 3-6 метрге дейін);
қоғамдық арақашықтық (3-6 метрден жоғары) [60,25 б.].
Е.Крейдлинадамдардың қарым-қатынасындағы арақашықтықтың алые, жеке, көрермендік, әлеуметтік, интимдік сияқты түрлерін анықтады [57,46 б.].
А.И.Галичев: Проксемика рассматривается как единица пространства, обладающая физическими параметрами, соответствующими характеру общения, которую коммуниканты сохраняют вокруг себя в качестве своеобразного рабочегои пространственного объема коммуникативного акта, т.е. проксема - это пространственный фон реализации вербального и невербального коммуникативного поведения,- деген анықтама бере келе, орыс және неміс халықтарыныңқарым-қатынасында кездесетін кинемалар мен проксемалардың 440-қа жуық түрлерін көрсетеді [61,67 б.].
Проксема - проксемиканың құрылымдықбірлігіболып саналады.
2-сурет - Бейвербалды амалдардың түрлері
Бейвербалды амалдар тілдік амалдар сияқты көркем әдебиетте белгілі-бір қызмет атқарады. Мысалы, мақұлдау, құптау шарасыда бас изеу кинемасы қолданылса, қарсы болу, жоқ сөзінің орнына бас шайқау кинемасын пайдаланады. Ашу, ыза эмоциясы кезінде қолданылатын бейвербалды амалдар өте көп. Мысалы, жұдырық түю, тісінқайрау, ернін жымқыра тістеу, жер сабау, өз шашын өзi жұлу (әйелдерге ғана тән), көзін адырайту, өз маңдайын өзi ұру, отының басын сабау, дұшпаныныңүйін, туырлығын тілу сияқты кинемаларды атауға болады. Қайғы кезінде әйелдер екі бүйірін таянып, шашын жұлып, бетін тырнауы сияқты бейвербалды амалдарды қолданса, ер адамдар жер тебу, өз басын өзіұру сияқты кинемаларды пайдаланады. Қуаныш сәтінде қолын шапалақтау, санын шапалақтау, бөрігін аспанға ату сияқты кинемаларды қолданса, келемеж, мазақ ететін болса - ернін шығару, бет шымшу, бет сызу, тілін шығару арқылы ұғындырады. Алақанын жаю, иығын көтеру, басын қасу, желкесінқасу, бармағын тістеу- амалсыздықтың, шарасыздықтың белгілі болып табылады. Санын соғу, отыра қалу немесе тұрып кету, жерге түкіру, ернін тістеу - өкінудің белгісі. Жеңілудің белгісін бас ию, қол қусыру, аяғына жығылу, қос қолын көтеру арқылы білдіреді.Қабылдаушының арқасынан қағу арқылы құптаудың, қолпаштаудың, қоштаудың, ризалықтың нысанын байкауға болады. Қарсылықтың нышанын орнынан тұрып кету, бас шайқау, қол сермеу сияқты кинемалар атқарады. Қорлау, масқаралау кинемалары да кездесіп отырады. Мұндай жағдайды есекке, сиырға терісмінгізу, бетке түкіру, бетке күйе жағу, әйелдердің шашын кесу сияқты масқаралау жазаларын қолдану арқылы елге жария еткен. Араздасу белгісі ретінде ат құйрығын кесу, әбден көңілі калған адамға біруыс топырақ шашу сияқты бейвербалды амалдар бар. Қазақ халқында қолын терісжайып бата беру, бетке түкіру, топырақ шашу, омырауын көкке сауу сияқты кинемалар жазаның ауыр түріболып саналады. Айтып кетер біржайт, топырақ шашу, ат құйрығын кесу, отының басын сабалау, туырлығын тілу, есекке, сиырға терісмінгізу, бетіне күйе жағу, шашын жұлу, бетін тырнау сияқты бейвербалды амалдар қазіргікезде қолданыстан шығып қалған архаизм-бейвербалды амалдар болып есептеледі. Мұндай амалдар қазақ халқына ғана тән ұлттық-мәдени негіздегі кинемалар. Әр кинеманы өз ынғайына қарай әр жағдайда қолдана білу - тапқырлықтың, сезiмтaлдықтың, ұғымдылықтың белгісі. Сондықтан бейвербалды амалдарды халықтыңдүниетанымына, салт-дәстүріне, әдет-ғұрпына байланысты қарастыру қазіргітаңда шешімін таппаған мәceлeлepдiң бірі.
1.3 Қазақ халқының ұлттық ерекшелігіне тән бейвербалды амалдар және аялық білім
Кез келген халықтың бейвербалды амалдары екіншібip халықтың бейвербалды амалдарына ұқсауы да, араларында айырмашылықтар болуы да мүмкін. Бұл жөнінде Г.В.Колшанский: Әр халықта кездесетін ым-ишаралар өз алдына бөлек мағыналарымен түсіндіріледі. Мысалы, орыс халқында бас шұлғу - мақұлдау белгісі болса, болгар ұлтында бұл кинема келіпеушілік белгісі, - деп тұжырымдайды [48,67 б.].
Ата-бабаларымыздың кейінгi ұрпақтарына айтып кеткен әpбip тыйымында терең мағына, мол тағылым жатыр. Қазақ халқында тізені құшақтay - жалғыз қалудың, бетін басу - жаман хабар естігенің, үлкеннің жолын кесу - әдепсіздіктің белгісі болып табылса, ал бұндай бейвербалды амалдар (тізені құшақтау, қолды төбеге қою, бетін басу т.б.) өзге халықтарда басқа мағына бepyi де мүмкін. Сондықтан әpбip ұлт кинемасы этнос ерекшеліктерініңбелгісіболып табылады.
Осы орайда қазақ халқының ұлттық-мәдени ерекшеліктерініңкөрсеткіші - бейвербалды амалдардың когнитивтік (танымдық) мәнін анықтау арқылы ұлтымыздың дүниетанымын, мәдениетін, ой-санасын саралап тани аламыз. Бейвербалды амалдарды тек ғана семантикалық аспектіне қарастыру олардың табиғатын ашып, тереңірек тануда жеткіліксіз болуы мүмкін. Сол себепті бейвербалды амалдарды танымдық қырын анықтауда олардың құрылымдық ерекшеліктерін қарастырудың да айрықша мәні бар. Бейвербалды амалдардың мағынасын түсінуде олардың жасалуына негіз болатын уәждерді білу маңызды. Бүкілбip этностың дүниетанымдықкөзқарасы мен әр түрлі мәдениеті бейнеленген бейвербалды амалдардың танымдық табиғатын тану үшіноларға мағыналық, құрылымдық жүйелі зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Қарым-қатынастағы бейвербалды амалдардың мән-мағынасын терең түсінy кезінде сол бейнелі ұғым-түсiнiктердi көз алдымызға елестетуіміз керек. Мысалы, артынан топырақ шашу, бетін сипау, шашын жұлу, иіліп сәлем ету т.б. кинемаларды алып қарасақ, бұлардың бәpi де ұлттық негізде пайда болған. Сондықтан да олардың мән-мағынасына терең бойлап, толық түсіну үшін қазақ халқының өмірін, салт-дәстүрін жақсы білу керек. Шынында да, кез келген бейвербалды амалдардың мағынасын түсіну барысында комуниканттар арасында ол туралы ұғым болуы керек. Бұл, әcipece, тыйым ретінде кездесетін бейвербалды амалдардың мәнін ұғыну үшін маңызды. Мысалы, бүйірді таянбайды. Ceбебi жақын адамы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz