Экономикалық жүйелер сапасы
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілген
- - - - - - - - ____ ______________ 2019 ж.
География, жерге орналастыру
және кадастр кафедрасының меңгерушісі
г.ғ.д., профессор ____________ Нүсіпова Г.Н.
Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасының әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштері тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В060900 - География мамандығы бойынша
Орындаған ______________________ Курбаналиева С. Е.
Ғылыми жетекші
г.ғ.к., доцент ______________________ Мылкайдаров А.Т.
Норма бақылаушы ______________________ Иканова А. С.
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫН АНЫҚТАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ПЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Халықтың өмір сүру сапасы мен оны бағалаудың теориялық және әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Халықтың өмір сапасын бағалаудың озық халықаралық тәжірибесіне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын өлшеудің өзекті индикаторларларына шолу
2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН САРАПТАУ ... ... ..
2.1 Алматы қаласының экономикасы және оның халықтың өмір сүру сапасына әсері
2.2 Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасының әлеуметтік көрсеткіштерін талдау
2.3 Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасының демографиялық көрсеткіштерін талдау
3 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫН БАҒАЛАУ
3.1 Алматы қaлacы дaмуының нeгізгі мәceлeлeрі жәнe бoлaшaғы
3.2 Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасын жақсарту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан жоғары өмір стандарттары бар әлеуметтік мемлекет құруға бағдар жариялады. Бұл ұстаным Мемлекет Басшысының мәлімдемелерінде көрініс табады. Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылғы қаңтардың соңында Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей: Алдағы онжылдықтың маңызды міндеті - Қазақстанның барлық азаматтарының өмір сапасын және деңгейін жақсарту, әлеуметтік тұрақтылықты және қорғалуды нығайту [8]. Бұл ретте, мемлекет тек қана өзінің азаматтарының жоғары өмір сапасы принциптерін ресми жариялап қоймай, сондай-ақ, бұл салада жетістіктерге қол жеткізуде.
Дегенмен өмір сүру деңгейі және өмір сапасы - мәні жағынан жақын ұғымдар болғанмен, олар барабарлығы жағынан алшақ. Материалдық қамтамасыз етілген болып, бұл ретте таза суға, сапалы медициналық қызмет көрсетуге, сапалы тамаққа және басқа да өркениет өнімдеріне қол жетімді болмауы мүмкін. Бұл қиыстырылған өмір сапасы болып табылады.
Өмір сапасы және адамның жанжақты дамуы - бұл санаттар экономикалық өсу және қоғамның дамуы проблемаларының қазіргі заманғы тәсілдерінің мазмұндық сипаттамасын құрайды. Бұл проблемалардың қойылуы және өзектілігі XX ғасырдың соңында жаңа болып көрінген жоқ. Ғылыми ойдың дамуының әртүрлі кезеңдерінде ойшылдар бұл тақырыпқа жүгінген. философиялық, экономикалық, әлеуметтану жұмыстарының негізхгі мәселесі болды. Адамның өмір сапасы және дамуының қазіргі заманғы тұжырымдамаларын көне ойшылдардың еңбектерінен, көптеген мәдениеттерден және діндерден табуға болады. Бірақ адамның проблемалары - оның өмір сапасы және дамуы - екінші кезекте болған кезде экономикалық ғылымда ерекше айқын пайда болған ұзақ мерзімді кезең бар. Өткен ғасырда экономикалық мақсаттарға қол жеткізу ретіндедамуға қадам басу басым болды. Адам экономикалық теорияларда тек қана өндіріс құралы ретінде түсіндіріліп, адам факторына айнады. Дегенмен 60-жылдардан бастап адамның өмір сапасы және дамуы проблемалары қайтадан әлемдік экономикалық ғылымның әртүрлі мектептері мен бағыттарының назарын барынша аудара бастайды.
1 ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫН АНЫҚТАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ПЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР
0.1 Халықтың өмір сүру сапасы мен оны бағалаудың теориялық және әдіснамалық негізі
Адамдардың өмір сүру деңгейін арттыруға қатысты мәселелерді зерделеуге көптеген экономистердің жұмыстары арналды. Бұл саладағы зерттеулермен Кейнс, Котлер, Брю, Маслоу, Фишер және т.б. сияқты теоретиктер айналысты. Көрсетілген экономистер өмір сүру деңгейінің әртүрлі ұлттық үлгілерін, оларды бағалау көрсеткіштерін, реттеу тетіктерін әзірледі.
Соңғы онжылдықтарда ғалымдар өмір сапасы деген терминге беретін мағына және оған салынатын мазмұн елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазіргі уақытта өмір сапасы анықтамасының көптеген тұжырымдамалық тәсілдері бар. Оған сәйкес өмір сапасы осы немесе өзге де қоғамның әлеуметтік бағдарларына, уақыт кезеңіне, құбылыстың мәнінің анықтамасына және т.б. байланысты әртүрлі мазмұнмен толығуы мүмкін тұрақты дамушы санат ретінде қарастырылуға тиіс көзқарас бір мәнді болып табылады. Өмір сапасы санатының мәні анықтамасының әртүрлі тәсілдер талдау бірыңғай бір рет және мәңгілік белгіленген оның тұжырымын әзірлеудің мүмкін еместігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл халықтың өмір сапасын және оның әртүрлі жақтарын қарастыруға арналған көптеген жұмыстардың болуымен расталады, оларда қазіргі уақытқа дейін қандай әлеуметтік-экономикалық процестердің және құбылыстардың бұл терминмен белгіленетіндігін түсінудің бірыңғайлығы жоқ. Бір жағынан мәні бойынша адам және қоғамның тіршілік қызметінің барлық процестерін қамтитын осы санатты шекті кеңейтілген түсіндіру кездеседі. Екінші жағынан өмір сапасының көрсеткіштері кейде ешқандай ғылыми дәлелдемесіз адамдардың өмірін қамтамасыз ету процестерінің тек қана тар бөлігін қамтиды.
Өмір сапасы деген термин өткен ғасырдың 50-жылдарының ортасында пайда болды, ол кезде өмір сүру деңгейі санаты толық шамада халықтың әл-ауқатын көрсеткен жоқ. Проблеманы зерделеу ондаған жыл кейін Батыстың жоғары дамыған елдерінде қоғамның дамуының индустриялық кезеңіне өту жүзеге асырыла бастаған кезде басталды, бұл экономикалық прогрестің гуманитарлық мазмұнына қызығушылыққа негізделді. Бастапқыда өмір сапасы негізінен қоршаған ортаны, денсаулықты қорғау және қалаларды жаңарту мәселелерімен байланысты болды. Бірақ бертін келе бұл проблема қоғамның өмір сүрі қабілетін қамтамасыз ету тұрғысында қарастырылып, таяу болашақта адамзат қол жеткізетін - ол кезде бірінші кезекке ақша емес, әлеуметтік және мәдени құндылықтардың үйлесімділігі шығатын адамдар арасындағы жаңа қарым-қатынастары бар өркениеттің келесі кезеңіне өтудің кейбір футурологиялық идеалының құрамдас бөлігі ретінде түсіндіріле бастады.
Өмір сапасы адамдардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесін субъективті бағалау ретінде анықтала бастады. Өмір сапасы проблемаларына жаңа қызығушылық тоқтамаған экономикалық дағдарысқа және әлемде әлеуметтік-экономикалық қарама-қайшылықтардың ушығуына байланысты соңғы жылдары туындады, бұл негізінен әлем елдерінің көпшілігінде халықтың нақты табыстарының төмендеуінен, мүліктік сараланудың тереңдеуінен көрінді.
Өмір сапасын сондай-ақ, адам үшін өмірлік маңызды жақтардың, процестердің және еңбек қызмет аспектісіндегі сияқты жалпы тіршілік қызметі аспектісіндегі оның қазіргі болмысын көрсететін белгілі бір сипаттамалар жиынтығы ретінде қарастыру керек.
Қазіргі заманғы экономикалық сөздікөмір сапасы деген терминді өмір сүру деңгейі деген ұғымның жалпылануын білдіретін және тек қана материалдық ізгіліктер мен қызметтерді тұтыну деңгейін емес, сондай-ақ, қажеттіліктерді қанағаттандыру, денсаулық, өмірдің ұзақтығы, адамды қоршаған орта жағдайлары, жан рахатын қамтитын әлеуметтік-экономикалық санат ретіндеі анықтайды[4].
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) өмір сапасын жеке тұлғаның олар өмір сүретін мәдениет контекстінде және құндылықтар жүйесінде және олардың мақсаттарымен, күтулерімен, стандарттарымен және күтімдерімен байланысты өмірдегі орнын сезінуі ретінде анықтайды. Адамның жеке денсаулығына, психологиялық жағдайына, жеке нанымдарына, әлеуметтік қатынастарына және олардың қоршаған ортаның тән ерекшеліктері бар өзара байланыстарына байланысты тұжырымдаманың бұл кең ауқымы.[33]
Ұйым мынадай негізгі салаларды қамтитын өмір сапасын бағалау үшін халықаралық кросс-мәдени салыстыру құралын әзірледі:
* тән саулығы;
* психологиялық денсаулық;
* тәуелсіздік деңгейі;
* әлеуметтік қатынастар;
* қоршаған орта;
* руханият дін жеке нанымдар.
Өмір сапасы экономика ғылымының санаты ретінде өзінің шығу тегі және мазмұны жағынан адамның өмір сипаты, өмір стилі, өмір сүру деңгейі сияқты жақын ұғымдармен өзара байланысты екенін атап өту қажет.
Өмір сипаты объективтік шарттардың және адамдар қызметінің субъективтік жағының, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық белсенділігі көрінісінің қосындысы. Өмір сипатын жүргізеді, тәжірибе жүзінде енгізеді, ол жеке адамның күнделікті тұрмысының жалпы формуласы болып. Басқаша айтқанда өмір сипаты - бұл адамдардың әдеттегі, тәжірибеленетін нормалары, мінез-құлықтары, олардың еңбек және тұрмыс саласындағы, өндірістегі және материалдық және рухани құндылықтарды тұтынудағы күнделікті қызметінің әдісі.
Осылайша, өмір сапасы адамдардың алуан түрлі материалдық, рухани, зияткерлік, мәдени, эстетикалық және басқа да қажеттіліктерінің тұтас кешенін қанағаттандыру дәрежесін көрсетеді.
Адам Географиясы Сөздігінде (Dictionary of Human Geography), Оксфорд анықталатын өмір сапасы деген термин адам мен қоғамның жалпы әл-ауқатын бағалау үшін пайдаланылады. Бұл термин барынша әртүрлі контекстерде, оның ішінде халықаралық даму, денсаулық сақтау және саясат саласында пайдаланылады. Өмір сапасы бұл дерек көзінде негізінен халықтың табыстарына негізделетін өмір сүру деңгейі ұғымымен бөлінеді. Өмірсүру деңгейін, анықтайтын стандартты көрсеткіштерден басқа, өмір сапасының көрсеткіші тек қана байлықты және жұмыспен қамтылуды емес, сондай-ақ, қоршаған ортаның жай-күйін, халықтың тән және психикалық саулығын, білім беру жүйесін, демалысты және босуақытты өткізуді ұйымдастыруды, сондай-ақ, әлеуметтік керек-жарақтарды қамтиды.[1]
Осыған сәйкес экологиялық экономист Роберт Констанза (PhD, Portland State University) былай деп жазады:
Өмір сапасы бұрыннан айқын немесе айқын емес саяси мақсат болғаннан бері осы терминді балама анықтаулар мен өлшеу ұзақ уақыт бойы өлшенбейтін болды. Бірақ бұл проблема тұтас бірқатар пәндер бойынша әртүрлі объективтік және субъективтік көрсеткіштерді анықтау нәтижесінде шешіле бастады, сондай-ақ, субъективтік аман-саулықты (SWB), анықтау бойынша соңғы жұмыстар, бақыт психологиясы саласындағы зерттеулер белгілі бір көмек көрсетті.[2]
Өмір сапасын адамның еркін әл-ауқаты деңгейін және дәрежесін, әлеуметтік және рухани дамуын, сондай-ақ, оның тән саулығын жан жақты сипаттайтын интегралдық санат ретінде түсіндіруге болады. Оның құрылымдық құрамдауыштарының қатарынан мынадай негізгі құрамдауыштарды: халықтың денсаулық деңгейін және өмірінің ұзақтығын, халықтың өмір сүру деңгейін, халықтың өмір сипатын атап өтуге болады.
Өмір деңгейі
Өмір сипаты
Денсаулық деңгейі және өмірдің ұзақтығы
Өмір сапасы
1- сурет - Өмір cүру деңгейінің, сипатының және сапасының схемалық байланысы
Өмір сапасымен сондай-ақ, еркіндік, адам құқықтары, және бақыт сияқты ұғымдар жиі байланыстырылады. Алайда, бақыттың таза субъективтік субстанция болып табылатындығына және оны өлшеу қиын болуына байланысты әдетте басқа да өлшеуіштерге басымдық беріледі. Констанза сондай-ақ, бақыт өлшемін, оны қаншалықты өлшеуге болатындығы, өз кезегінде табыстар деңгейіне байланысты жайлылыққа байланысты емес екендігін дәлелдеуге тырысты. Нәтижесінде, өмір сүру деңгейі бақыт өлшеуіш ретінде пайдаланылуға тиіс емес. Бұған дәлел ретінде қазіргі заман тарихынан мысалдар келтіруге болады. КСРО-дағы тұрмыста эскимостар обадан ыңғайлы пәтерлерге қоныс аударғанда олардың өмір деңгейі көтерілді, бірақ өлім-жітім деңгейі оның ішінде алкоголизм нәтижесінде күрт өсті және әлеуметтанушылардың бірі айтқандай олар құсадан өле бастады. ГДР-да ГФР-ге қосылғаннан кейін материалдық жағдайлар 3-5 есеге көтерілді, алайда, өзіне қол жұмсау, қылмыс және өлім-жітім деңгейлері күрт өсіп кетті.
Өмір сапасы проблемасына бірнеше еңбегін арнаған Ресей ғалымы А.И. Суббето, өмір сапасын өмірдің рухани, материалдық әлеуметтік-мәдени, экологиялық және демографиялық құрамдауыштары сапаларының жүйесі ретінде анықтайды. Өмір сапасы - ол арқылы өркениеттердің, мемлекеттердің, этностардың, адамзат пен адамның тұрмыс мәні әлеуметтік және экономикалық саясаттың нысаналы функциялары көрсетілетін негізгі санаттардың бірі. Өмір сапасы өмірдің материалдық және рухани-шығармашылық жақтарының, адамның тектік күшін іске асыру деңгейінің, оның интеллекті, өмірдің шығармашылық мәнінің синтезін білдіреді. Ол тек қана өмірдің материалдық деңгейіне енгізілмейді, дегенмен материалдық өмір сүру деңгейі елеулі рөл атқарады. Өмір сапасы жеке адамның, отбасының, халықтың және жалпы адамзат қоғамының рухани, зияткерлік, материалдық, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-білім беру, экологиялық және демографиялық құрамдауыштарының бірлігінің күрделі және қарама-қайшы жүйесі болып табылады. Ол осылайша, жеке және қоғамдық (әлеуметтік) өмір сапасын білдіреді, онда адамның қажеттіліктерінің және қабілеттерінің, оның жанжақты, үйлесімді, шығармашылық даму әлеуетінің әртүрлілігі көрініс табады [5]
Бірақ сонымен қатар, Суббето барлық ұлттар, халықтар және өркениеттер үшін өмір сапасының бірыңғай үлгісі жоқ деген қорытындыға келеді. Адамзаттың әлеуметтік прогрессивті эволюциясының қолданыстағы заңы - мәдениеттер, этностар және өркениеттер әртүрлілігі заңы жергілікті өркениеттер, мемлекеттік құрылымдардың қоректендіруші ландшафттарының (Л.Н. Гумилев), әралуандығымен сипатталған өмір сапасы үлгілерінің әралуандығын анықтайды.
Ресей экономисі Н.М Римашевская өмір сапасының ең алдымен, адамның қоғамдық өмірі субъектісінің өзінің жай-күйін сипаттайтынын анықтайды. Бірқатар авторлар әл-ауқаты және өмір сапасы ұғымдарын теңестіреді. Неміс ғалымы-теоретик И. Штиффен өмір сапасы ретінде экономиканың көпшілік мүдделерінеде саналы қалыптастуын түсінеді.[4]
Осылайша, барлық аталған зерттеушілер өмір сапасы - бұл өмірлік маңызды құндылықтар қатарының жиынтығы деген тұжырымға келеді. Адам қалай өмір сүруде, оның жоғары қатарлардағы қажеттіліктері қалай қанағаттандырылуда, ол не үшін өмір сүруде, оның өмірінің мәні қандай, ол өзінің өміріне қанағаттана ма.
Егер осы өзара байланысты графикалық тұрғыда қарасттыратын болсақ, өмір сапасы және оның негізгі құрамдауыштарымен өзара іс-әрекет жүйесін мынадай түрде көрсетуге болады:
Өндіріс сапасы
Еңбек сапасы сапасы
Адам капиталының сапасы
Өмір сапасы
Технологиялар сапасы
Экономикалық жүйелер сапасы
Ғылым, мәдениет және руханият сапасы
Білім сапасы
2-сурет. Өмір сапасы объектілерінің өзара тәуелділігі []
Сапа - күрделі соңына дейін танылмаған ұғым. Өнеркәсіптік дамыған елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, сапаны -саяси, экономикалық және адамгершілік санат деп айтуға болады. Өнім, жұмыстар, қызметтер сапасы - бұл дербес экономикалық бірліктің және тиісінше бұл сапаны жасайтындардың пайдасы. Денсаулықты және қоршаған ортаны қорғау сапасы - денсаулық. Білім сапасы - еңбек әлеуетінің жоғары жиынтық жиналған интеллекті. Барлығы бірігіп - бұл адамдардың жан рақатының жоғары деңгейі, ұлттың және мемлекеттің мәртебесі - өмір сапасы.
Өмір сапасының мәнін әлеуметтік-экономикалық санат ретінде сипаттай отырып, оның мынадай бірқатар ерекшеліктерін атап өту қажет:
Біріншіден, өмір сапасы айтарлықтай кең, көпқырлы, өмір сүру деңгейіне қарағаныда салыстыруға келмейтін кең ауқымды ұғым. Бұл санат экономика шеңберінен едәуір алшақ шығады. Бұл ең алдымен қоғамның барлық салаларын қамтитын әлеуметтік санат, өйткені олар адамдардың өмірін және оның сапасын қамтиды.
Екіншіден, өмір сапасының екі қыры бар: объективтік және субъективтік. Өмір сапасын объективтік бағалау өлшемі индивидуумдар қажеттіліктерінің ғылыми негізделген нормативтері болады, оларға қатысты бұл қажеттіліктерді және мүдделерді қанағаттандыру дәрежесі туралы талқылауға болады. Алайда, екінші жағынан, адамдардың қажеттіліктері мен мүдделері жеке және оларды қанағаттандыру дәрежесін тек қана олардың өздері бағалай алады. Оларды қандай да болмасын статистикалық шамалармен тіркеуге болмайды және олар іс жүзінде тек қана адамдардың санасында және тиісінше олардың жеке пікірлерінде және бағалауларында бар.
Осылайша, өмір сапасын бағалау екі нысанда көрінеді:
- ғылыми-негізделген қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандыру дәрежесі;
- адамдардың өздерінің өмір сапасымен қанағаттандырылуы.
Үшіншіден, өмір сапасы басқа да әлеуметтік-экономикалық санаттардан бөлінген санат болып табылмайды, бірақ олардың көпшілігін біріктіреді оларды сапалық аспектіде қамтиды.
Мәселен, өмір сапасының құрамдауыштары сапалық бағалаулармен байытылған және өмір сипаты, және өмір сүру деңгейі, және қоршаған орта болып табылады. Мысалы өмір сапасын сипаттай отырып қоректенуді оның қоректік құндылығына қарай (құнарлылығы, грамында ақуыздардың, майлардың болуы) бағалаумен шектелуге болмайды. Қоректенудің тұрақтылығы, әралуандығы дәмдік қасиеттері сияқты сапаларына тоқталмауға болмайды. Өмірдің еңбек сапасын сипаттай отырып, жұмыспен қамтылу, жұмыссыздық, жұмыс күнінің аптаның, жылдың ұзақтығы көрсеткіштерімен (өмір сүру деңгейін талдау кезіндегідей) өндірістік жарақаттың деңгейімен шектелуге болмайды, бірақ қызметкерлердің мүдделеріне еңбек мазмұнының және сипатының сәйкестігін, оның қарқындылығын, еңбек ұжымы ішіндегі өзара қатынастарды және т.б. бағалау қажет.
Нақты өмір сапасы - бұл халықтың мемлекет азаматтар алдындағы өзінің міндеттерін қалай орындауына қанағаттандырылуының өзіндік индексі. Адамдарға өмірлік перспектива керек. Шектеулер мен кедейшілікті емес, әл-ауқатты жоспарлау және қамтамасыз ету керек. Таза экономикалықтан өмір сапасын анықтайтынға бағдарды ауыстыру қажет. Азаматтар республикалық және өңірлік биліктің қызметінен ел экономикасының одан әрі дамуы, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық жүйесін реформалау, халықтың қауқарсыз санаттарын әлеуметтік кепілдіктермен қамтамасыз ету, экологияны сауықтыру, білім және денсаулық сақтау қызметтерін алу кезінді тең құқықтарды қамтамасыз ету сияқты мәселелерді шешуді күтеді. Ал бұл өмір сапасының мәселелері болып табылады.
Әртүрлі ғалымдардың өмір сапасына көзқарастарын талдау бізге мақсаттар ағашы түрінде өмір сапасының анықтамасына кіретін мынадай топтарды анықтауға мүмкіндік береді. [22]
Осылайша, өмір сапасы адамның өмірі және қызметі проблемаларын пайымдауға жаңаша, тұтастық ұстанымдары тұрғысынан келуге мүмкіндік беретін үлкен теориялық және әдістемелік әлеуетке ие.
Өмір сапасы санаты тек қана тіршілік қызметі, өмірді қамтамасыз етуді емес сондай-ақ, тұтас әлеуметтік организм ретінде қоғамның тіршілік қабілетін, әлеуметтік сапаларды ашатын адамдар өмірінің интегралдық сапалық сипаты болып табылады.
Тіршілік қабілеті жеке тұлғаның және қоғамның өзінің әлеуметтік, рухани және биологиялық функцияларын тиімді жүзеге асыру қасиетін білдіреді. Бұл қабілет көбінесе экономикалық даму мүмкіндіктерін анықтайды. Адам үшін тек қана әл-ауқаттың белгілі бір деңгейі емес, сондай-ақ, табиғи ортаның жай-күйі, денсаулықтың жай-күйі, бос уақыттың болуы, рухани бағдарланған өмір елеулі мәнге ие.
Адамның даму индексі (HumanDevelopmentIndex) әлемнің елдеріндегі және өңірлеріндегі адам материалының даму дәрежесін сипаттайды. Индексті Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) жасады және БҰҰ адамның дамуы туралы баяндамаларының арнайы сериясы шеңберінде пайдаланылады.
0.2 Халықтың өмір сапасын бағалаудың озық халықаралық тәжірибесіне шолу
Өмір сапасын бағалаудың халықаралық статистикасы салыстырмалы түрде таяу уақыттан бастап дами бастады. 1960 жылы БҰҰ жұмыс тобы халықаралық ауқымда өмірдің сапалық көрсеткіштерін анықтау және өлшеу принциптері туралы баяндама жасды. Бұл салыстырмалы көрсеткіштер жүйесін құрудың алғашқы мүмкіндігі болатын. Бұдан бұрын елдердің даму деңгейі нақты жалақы индексімен (бағалар индексіне бөлінген номиналдық жалақы индексі), ал одан кейін ең төменгі күнкөріс деңгейі және өмір құны индекстерімен (белгілі бір топтамадағы тауарларға және қызметтерге тұтыну бағалары индексімен) бағаланды. Көрсетілген индекстердің әрқайсысы өзінше маңызды болды, ал жеке-жеке олар елдің даму деңгейінің жанжақты сипаттамаларын берген жоқ. Сонымен бірге нақты жалақы және өмір құны индекстері тек қана жалдамалы еңбекке жатады, бұл ретте халықтың кейбір санаттарының (шаруалар, өздерінің кәсібі бар) өмір сүру деңгейін анықтау кезінде көрсетілген индекстер пайдаланыла алмайды.[37]
Халықаралық статистикалық тәжірибеде алғашқылардың бірі болып кешенді индексті БҰҰ Әлеуметтік Дамуды Зарттеу Институты ұсынды (1970 жылы). Бұл индекс әлеуметтік даму индексі деген атауға ие болды және16 маңызды (9 әлеуметтік және 7 экономикалық) өзара тәуелді көрсеткіштерді қамтыды. Зерттеу авторлары 500 доллардан аспайтын жан басы табысы деңгейлерінде экономикалықтан асты деген қорытындыға келді.
Одан әрі британ экономисі М.Д. Моррис мынадай үш көрсеткішті ескеретін өмір сапасының нақты даму индексін әзірледі: [1]
* 1 жасқа дейін жету бойынша күтілетін өмірдің ұзақтығы;
* нәрестелер өлімі деңгейі;
* жасы үлкен халық арасында сауаттылықтың таралуы.
Жиынтық индекс 1 баллдан (нашар нұсқасы) 100 (үздік нұсқасы) баллға дейін шәкіл бойынша бағаланатын қалдырылатын орта арифметикалық шама ретінде есептелді.
Бүгінде БҰҰ халықаралық статистикадағы өмір сапасы көрсеткіштері жүйесінің қолданыстағы нұсқасы 1978 жылы әзірленді және 11 негізгі көрсеткіштер топтарын қамтиды: [37]
1. Халықтың туу, өлім-жітім және басқа да демографиялық сипаттамалары.
2. Өмірдің санитарлық-гигиеналық шарттары.
3. Азық-түлік тауарларын тұтыну.
4. Тұрғын үй шарттары.
5. Еңбек және жұмыспен қамтылу шарттары.
6. Білім және мәдениет.
7. Халықтың табыстары және шығындары.
8. Өмір құны және тұтыну бағалары.
9. Көлік құралдары.
10. Демалысты ұйымдастыру.
11. Әлеуметтік қамтамасыз ету. Адамның еркіндігі
Аталған көрсеткіштер топтарынан басқа БҰҰ статистикалық комиссиясы өмір сүру деңгейін бағалау үшін қажетті, бірақ БҰҰ сарапшыларының пікірі бойынша оның тікелей сипаттамалары болып табылмайтын бірқатар ақпараттық көрсеткіштерді қамтитын жалпы бөлімді бөліп көрсетті. Мұнда ұлттық табыс, халықтың жан басына жалпы ішкі өнім (ЖІӨ); әлеуметтік қызмет көрсету көлемі және түрлері; халықтың жеке тұтыну шығындары, олардың құрылымы және өсудің орташа жылдық коэффициенті, халықтың тығыздығы, халыққа көлік қызметін көрсету; байланыс құралдары, баспасөз жұмысы және т.б. енгізілген.
1987 ж. Халықтың дағдарыс проблемалары бойынша Вашингтон Комитеті Халықаралық сәтсіздік индексін жариялады. Индекс материалдық жағдайға, демографиялық жағдайға, денсаулық жағдайына және қоғамдық құрылымға байланысты адамдардың әл-ауқатын сипаттайтын 10 көрсеткішке негізделген жиынтық болып табылады. Есептер осы сәтте өмірдің барынша қолайсыз жағдайлары Анголада және Мозамбикте, ал барынша қолайлылары Швейцарияда және Люксембургте болғанын көрсетті.[1]
1990 ж. БҰҰДБ елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын кешенді бағалау мүмкіндігін қабылдады және алғаш рет Адамның даму индексін (АДИ) жариялады. Онда деректерді үш түрі ескерілді: өмірдің ұзақтығы, білім деңгейі (сауаттылық және бастауыш, орта және жоғарғы білімге қатысудың жалпы көрсеткіші өсті) және нақты сатып алу қабілетімен өлшенетін өмір сүру деңгейі. Индекс 1-0 аралығындағы шәкілді білдіреді. Дамудың жоғары деңгейі 0,8 және одан жоғары, орташа 0,5 - 0,799 аралығындағы, және төмен 0,5-тен төмен көрсеткіш болып есептеледі.[37]
Өмір сапасын және деңгейін бағалау кезінде сондай-ақ, сараптамалық бағалар пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, Демографиялық дағдарыс жөніндегі комитет американдық коммерциялық емес ұйымы 1989 ж. ресми статистика деректері, сауалнамалық сұраулар және сараптамалық бағалар нәтижелерін негізінде әлемнің 100 ірі қалаларында өмір сапасын зерттеуді өткізді. Көрсеткіш мынадай жеке көрсеткіштермен 10-балдық шәкіл бойынша бағаланды: тамақтану құны (тамақтануға арналған отбасылық шығындар үлесі), тұрғын үй шарттары (бір бөлмеге тұрғындар саны), тұрғын үй сапасы (су құбыры және электр қуаты бар үйлер мен пәтерлер үлесі), байланыс (100 тұрғындарға телефондар саны), білім (мектепте оқитын балалар үлесі), денсаулық сақтау (1000 тірі туғандарға балалар өлім-жітімі), қоғамдық қауіпсіздік (100 мың тұрғындарға жылына кісі өлтіру саны), тыныштың (сыртқы шу деңгейі), көше қозғалысы (қарбалас уақытындағы орташа жылдамдық), ауаның тазалығы. [40]
Сондай-ақ, АҚШ-та кедейлік индексі көмегімен өмір сапасы және деңгейінің интегралдық көрсеткішін оңайлатылған тәсілі белсенді қолданылады. Соңғысы құнсыздану және жұмыссыздық индекстерінің жиынтығын білдіреді.
Бүгінде әртүрлі позициялардағы өмір сапасын бағалайтын бірқатар халықаралық әдістемелер бар, төменді өмір сапасын сипаттайтын жалпы қабылданған халықаралық әдістемелердің кейбірі толық қарастырылған.
Ұсынылған әдістемелер әлемде жүргізілген мынадай себептер бойынша осындай зерттеулер қатарынан таңдап алынды:
1. Интернетте келтірілетін деңгейі бойынша.
Google.com іздеушісіндегі сұрау бойынша 1 орынды АДИ (301 000 000 көздер), 2 орынды - International Living (58 700 000 көздер),3 орынды - Пан-еуропалық өмір сапасын зерттеу (38 000 000 іздестіру нәтижелері), 4 орынды - Economist Intelligence Unit зерттеуі (7 040 000), 5 орын - Мерсер 4 860 000 алды және соңғы орын Канада халқының денсаулығын нығайту орталығына - 3 300 000 көздер тиесілі болды.
Өмір сапасы зерттеу саласындағы Әлемдегі барынша беделдісі Біріккен Ұлттар Ұйымы Даму бағдарламасының аясында есептелетін Адамның даму индексі болып табылады.
Өмірдің сапалық көрсеткіштерін айтарлықтай белгілі тұрақты зерттеулерді International Living және The Economist журналдары жүзеге асырады. Олардың АДИ-дан негізгі ерекшелігі бұл әдістемелердің өмірдің сапалық сипаттамаларын субъективтік қабылдауға барынша назар аударатындығында, мысалы The Economist зерттеушілері елдің сандық көрсеткіштері нашар болатын, бірақ халқының жақсы моральдық күйге ие болатын экономикалық тұрғыда барынша дамыған елдің рейтинг бойынша жоғары болуы жағдайының қалыптасу мүмкіндігін алып тастамайды.
2. Жиналған тәжірибе және өмір сапасын өлшеу зерттеулерінің басталу біріншілігі.
Канаданың денсаулықты нығайту орталығының тәжірибесі өмір сапасы зерттеулер саласындағы бірінші жүру себебінен жұмыста қаралды. Орталықтың тәжірибесі сондай-ақ, ұйымның халықтың жеке санаттарын зерттеуден халықаралық кешенді зерттеуге дейін жеткенімен қызықты.
3. Шектелген аумақтағы даму айырмашылықтары.
Еуропалық зерттеу мысалы көбінесе онда салыстырмалы шектелген аумақта орналасқан, бірақ бұл ретте дамудағы елеулі айырмашылықтары бар елдердің шектелген санының қарастырылуымен тартымды. Бұл тәжірибе ең алдымен, жағдайдың сондай-ақ, бірыңғай аумақта елеулі өңірлік сәйкессіздікке ие Қазақстанмен ұқсастығымен қызықты.
4. Материалдың қол жетімділігі.
International Living халықаралық журналы және БҰҰДБ олардың белгілі бір объективтілік үлестерде Қазақстандағы өмір сапасын және оның рейтингтердегі орны бағалауға мүмкіндік беретін елдердің рейтингтеріне жалпы қол жетімділігі бар.
0.3 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын өлшеудің өзекті индикаторларларына шолу
Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы ЖМ осы тарауда қолданыстағы статистикалық көрсеткіштер жүйесін, қолданыстағы мемлекеттік даму бағдарламаларын талдау және мониторингін, елдің шарттарында қолданылатын халықаралық тәжірибені ескере отырып,сондай-ақ, Қазақстан қоғамының даму басымдықтарын ескере отырып, жасалған Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасы өлшеудің өзекті индикаторларының жүйелендірілген тізбесін ұсынады.
Халықаралық әдістемелерде қолданылатын өмір сапасының факторлары және көрсеткіштері алдыңғы тарауда қарастырылды.
Олардың кейбірі объективтік мән-жайларға байланысты Қазақстандық шарттарда қолдануға келмейді, алайда Қазақстандық статистикалық жүйеге бейімделген бола отырып, көрсеткіштердің көпшілігі өмір сапасын анықтау үшін табысты қолданылуы мүмкін.
Өмір сапасының ұсынылатын көрсеткіштерінің тізбесінің анықтамасы халықаралық зерттеулермен ұқсастықтарға сүйене отырып және жалпы адам құндылықтарына негізделе отырып пайда болды, осының негізінде негіз ретінде Адамның даму әлеуеті индексінің төрт принципі алынды:
1. табысты және экономикалық өсуді арттыруға бағытталған тиімді қызмет нәтижесі ретінде өнімділік;
2. қабілеттерді іске асыруда және ізгіліктерді пайдалануда мүмкіндіктер теңдігі ретінде түсінілетін теңдік;
3. тек қана қазіргі емес, сондай-ақ, болашақ ұрпақтарға өркениет мүмкіндіктеріне қол жетамділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тұрақтылық;
4. даму тек қана адамдардың мүдделерінде емес, сондай-ақ, олардың күш-жігерімен жүзеге асырылатындығын болжайтын мүмкіндіктерді кеңейту.
Өмір сапасын анықтайтын көрсеткіштердің қатарында тамақтанумен, тұрғын үймен, киіммен қамтамасыз етілу деңгейі, рухани және әлеуметтік қажеттіліктердің қанағаттандырылу дәрежесі сияқты негіз қалаушы санаттар ұсынылады. Бірге алынған олар сапалы өмір эталонын аман-сау және ұзақ өмірді, кең және қолжетімді білім, дамыған инфрақұрылым, қаныққан қоғамдық және мәдени өмір және т.б. көрсетеді.
Ұсынылған көрсеткіштердің көпшілігі хабарланғандай бүгінде Қазақстанның министрліктері және ведомстволары есептейді және көрсеткіштер әртүрлі салаларда қолданылады. Бұл әртүрлі салаларда Қазақстанның дамуын сипаттайтын көрсеткіштердің жеткілікті болуы себебінен жасалған, олардың оның азаматтарының өмір сапасын бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Мұндай тәсіл арнайы көрсеткіштерді әзірлеу қажеттігі болмауына байланысты өмір сапасы индексін іс жүзінде есептеу міндетін оңайлатады.
Жіктеу мақсатында Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы қажеттіліктер иерархиясын анықтайтын және адамның барлық қажеттіліктерін маңыздылығы дәрежесі бойынша мынадай 5 санаттарға бөлетін Маслоудың Уәждеме және жеке тұлға [21] негіз қалаушы теориясына сүйенеді:
1. Физиологиялық: аштық, шөлдеу, жыныстық құштарлық және т.б.;
2. Қауіпсіздікке қажеттіліктер: ыңғайлылық, өмір шарттарының тұрақтылығы;
3. Әлеуметтік: әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынас, тәуелділік, өзгелер туралы ойлау және өзіне назар аудару, бірлескен қызмет;
4. Мәртебе: өзін-өзі құрметтеу, басқалар тарапынан құрмет, мойындау, табысқа және жоғары бағаға қол жеткізу, қыметтік өсу.
5. Рухани: таным, өзін-өзі өзектендіру, өз ойын білдіру, өзін-өзі сәйкестендіру,
Оңайлату мақсатында көрсеткіштерді қажеттіліктердің мынадай 3 тобына біріктіру ұсынылады:
1. Негізгі тән қажеттіліктері;
2. Рухани қажеттіліктер;
3. Әлеуметтік қажеттіліктер.
Өз кезегінде, Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы ЖМ қажеттіліктердің негізгі топтарын негізгі көрсеткіштері 68 индикаторлармен өлшенетін 13 кіші топтарға бөлуді ұсынады.
Индикаторлардың кіші топтары өмір сапасының көрсеткіштерін халықаралық жіктеумен сәйкес келеді және жалпы қазақстандық көрсеткіштердің қолданыстағы құрылымына сәйке келеді. Бұл ретте олар адамның даму дәрежесін сипаттайтын салалардың ең жоғары санын қамтиды.
Маңыздылығы бойынша бірінші Денсаулық санаты анықталды. Халықтың денсаулығын жақсарту халықтың физикалық даму және жұмысқа қабілеттілігін арттырудың және тиісінше өнімдер және қызметтер жасау үшін мүмкіндіктерді кеңейтудің және т.б. маңызды факторы ретінде қарастырылады, сондықтан адамның денсаулығын жақсарту саласындағы қол жеткізуді көрсететін күтілетін өмірдің ұзақтығы көрсеткішін таңдау осы топта болды. Ана және нәрестелер өлімі көрсеткіштері сондай-ақ, осы топтың маңызды құрамдауыштары болып табылады. Қазақстандық нақты өмірді ескере отырып, топқа сондай-ақ, құрт ауыруы сияқты ауру бабы енгізілген, ол бойынша Қазақстан Әлемдегі алғашқы орындардың бірін алады.
Халықаралық тәжірибені бағалау кезінде адамдардың тамақтану сапасын анықтайтын көрсеткіштерді анықтау кезінде аштық проблемасы Қазақстан үшін өзекті болып табылмайтындығын ескеру керек, бірақ бұл ретте әлі де табыстар деңгейі әртүрлі халықтың энергияны тұтынудағы поляризациялау проблемаса бар. Сондай-ақ, энергияны тұтынудағы өңірлік саралану сақталады. Осыған байланысты қазақстандықтардың тамақтану сапасын бағалау үшін ҚРСА есептелетін орташа халықтың жан басына тұтынылған тамақ өнімдерінің энергетикалық құндылығы көрсеткішін пайдалану ұсынылады (ккалкүніне). Бұдан өзге, перспективада тұтынылған тамақ өнімдерін де алынбаған микроэлементтер (жабық аштық) деңгейін өлшеу үшін тиісті көрсеткіштерді әзірлеу және енгізу қажеттілігі бар, сондай-ақ, белгілі бір өнімдерді тұтыну тұрақтылығын бағалайтын көрсеткіштер болуы мүмкін.
Тұрғын үй шарттарын сипаттау кезінде халықаралық статистика ең алдымен тұрғын үй иесін бөліп көрсетеді. Осы мақсатта барлық тұрғын үй қоры жеке, жалдамалы және муниципальды болып бөлінеді. Ал атап айтқанда, тұрғын үй сапасын зерттеу кезінде қабаттар бойынша, қабырғалардың материалы бойынша, төбелердің биіктігі бойынша, оның коммуналдық-тұрмыстық жабдықтармен жабдықталу дәрежесі бойынша топтамалар пайдаланылады. Меншікті тұрғын үй үшін оған тиесілі жер учаскесінң көлемі көрсетіледі. Халықтың тұрғын үймен қамтамасыз етілуін жалпылама сипаттау үшін белгіленген стандартқа жауап бермейтін тұрғын үйлерде тұратын халық саны және жалпы халық санындағы оның үлесі; бір тұрғынға келетін бөлмелер саны сияқты көрсеткіштер қолданылады. Бұл ретте батыс елдеріндегі тұрғын үймен қамтамасыз етілу стандарты бір тұрғынға бір бөлме оған қоса жалпы бір бөлмені болуы ұсынылады. Біздің зерттеу үшін 1 адамға келетін тұрғын үй ауданыбөлмелер саны; тұрғын үйдің суық және ыстық сумен, кәрізбен, газбен қамтамасыз етілуі, пәтерледің орташа көлемі сияқты тұрғын үй сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады.
Халықтың ұзақ мерзімді пайдалануға арналған әртүрлі заттармен қамтамасыз етілуіне келер болсақ, онда халықаралық статистика орташа 100 отбасыларға, немесе халықтың 1000 адамына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған заттар санын есептейді. Халықтың азық-түліктік емес тауарларды тұтыну сипаттамасы халықтың жан басына осы тауарларды орташа жылдық тұтыну көрсеткіштерін анықтау жолымен жүргізіледі. Біздің жағдайда халықтың жан басына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған сатып алынатын тауарлар (автомобильдер, жиһаз, тұрмыстық техника, ұялы телефондар, компьютерлер және т.б.) санын өлшеу ұсынылады.
Халықтың ақылы қызметтерді сатып алуға шығындар үлесі - өсуі біздің көрсеткіштер жүйесінде теріс қабылдануға, ал төмендеуі тиісінше өмір сапасын жақсартуды сипаттауға тиіс көрсеткіш. Бұл қазақстандықтардың коммуналдық қызметтер және көлік және байланыс қызметтеріне ақы төлеуге алаңдаушылығы, ал осы екі бап ақылы қызметтерге барлық шығындардың шамамен 70%-ын құрайтындығымен, адамдардың өзінің өмірінің басқа да сапалық сипаттамаларын жасқарту мүмкіндігінің азаюына байланысты.
Халықаралық зерттеулерде көлікпен қамтамасыз етілу санаты және олармен байланысты қызметтер үлкен қалалардың көліктік қамтамасыз етілуін анықтауға елеулі дәрежеде шоғырланған. Бұл дамыған елдердегі халықтың үлкен тығыздығымен және қарбалас кезінде жұмыс орындарын және үйлерге барудың қиындығымен байланысты. Қазақстандық жағдайда өзгеше көрініс көрсетіледі: халықтың төмен тығыздығына байланысты, елдің барлық елді мекендерін тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етумен және жоғары салыстырмалы көлік шығындарымен байланысты қиындықтар бар. Сондықтан Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көліктік стратегиясында анықталған үш көрсеткіш таңдап алынды:
1. Елді мекендердің тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етілу;
2. Соңғы өнім және қызмет құнындағы көлік құрамдауышы;
3. Жолаушылар айналымының өсуі.
Коммуникациялар құралдарына келер болсақ, елдің интернетті пайдаланушылармен және ұялы телефондарды пайдаланушылармен толығуы қоғамның техникалық дамығандық дәрежесін сипаттайды.
Қоршаған ортаның жай-күйі адамдар өмірінің сапалық сипаттамаларына тікелей әсер етеді. Сондықтанбұл көрсеткіштің салмағы үлгіде тиісті мәнге ие болуға тиіс. Ұсынылған көрсеткіштер қоқыс өңдеу үлесін сипаттайтын көрсеткішін қоспағанда қазіргі уақытта бар - бұл елдегі жаңа, бірақ үлкен перспективасы бар. Қазіргі заманғы энергетиканың маңызды үрдісі оның өндірісінің балама көздерінің дамуы болып табылады, сондықтан көрсеткіш тізбесіне балама көздерімен электр энергиясын өңдеу үлесін енгізуді ұсынамыз, өйткені үлесті ұлғайтуэкологиялық жағдайға тікелей әсер етеді.
Білім деңгейін арттыру адам капиталының сапасы - қоғамның байлығын көбейтудің негізгі факторына айтарлықтай әсер етеді және қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне негізделеді. Білім деңгейі жиынтық білімдер және машықтар қорын - қоғам рухани байлығын құра отырып, жиналған білім, еңбек, ғылыми, зияткерлік және шығармашылық әлеуетті сипаттайды. Бұл сапа ұрпақтан ұрпаққа беріледі және адамның дамуына және жалпы қалпына келтіру процесінің тиімділігінің өсуіне маңызды алғышартты білдіреді. Бұдан өзге оқу жылының саны және отбасы, мемлекет, кәсіпорындар және ұйымдар жүргізетін оған кететін шығындар туралы деректер негізінде белгілі бір күнге жиналған білімдер әлеуетін анықтауға болады. Бұл толық шамада қоғамның мәдени деңгейіне жатады - адамның рухани дамуы жоғары болған сайын оның өмір соншалықты сапалырақ және толыққанды болады. Сондықтан қоғамның рухани дамуының сапалық сипаттамаларын анықтау мақсатында білімділік дәрежесін және қоғамның мәдени дамуын анықтайтын көрсеткіштер ұсынылды.
Әлеуметтік қажеттіліктердің қанағаттандырылуын сипаттау мақсатында бүгінде қолда бар көрсеткіштерді пайдаланумен қатар жаңа көрсеткіштерді әзірлеу ұсынылады.
Мәселен, еңбек шарттарын сипаттау үшін өндірісте зардап шеккен және өлімге әкеліп соққан өндірісте зардап шеккен адамдардың саны (жұмыс істейтін 10 000 адамға) сияқты көрсеткіштерді пайдалану болжанады.
Демалыс шарттарын бағаланатын кезеңде демалып жатқан қазақстандықтар санының екі сандық көрсеткіштері және Қазақстанның туристік тартымдылығын сипаттайтын бір жанама сандық көрсеткіші көмегімен бағалау жоспарланады.
АДИ мысалы бойынша әлеуметтік қамтамасыз етілу дәрежесін статистикалық деректер негізінде есептік шамалар көмегімен өлшеу болжанады. Бұл цифрлар ел азаматтарының әлеуметтік қамтамасыз етілуінің орташаең жоғарыең төмен көрсеткіштері арасындағы алшақтықты көрсетуге тиіс:
1. Зейнетақылар және еңбекақының орташа және ең төмен мөлшерлерінің арақатынасы;
2. Балаларға арналған жәрдемақылардың және олардың ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерлерінің арақатынасы;
3. Зейнетақылардың және ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерлерінің арақатынасы.
Қоғамдағы әлеуметтік-тұрмыстық жағдай Мағриб елдеріндегі және Жаңаөзен қ. соңғы оқиғалар тұрғысында биліктің және халықаралық ұйымдардың назарын барынша аудара бастады. Ақпараттық байланыстармен толыққан қазіргі заманғы әлемде қоғамдағы кез келген ауыртпалық жоғары жылдамдықпен таралады. Адамдардың өз өмірінің шарттарын объективті бағалау және оларды басқа да елдердегі, өңірлердегі шарттармен салыстыру мүмкіндігі бар. Сондықтан өмірдің қанағаттандырылмауы (100 мың тұрғындарға өзіне қол жұмсау санымен сипатталады); қоғамның агрессияшылығы (100 мың тұрғындарға кісі өлітіру санымен сипатталады); меншік проблемаларын шешудің сәйкессіздігі (100 мың тұрғындарға ұрлық, қарақшылық және тонау саны арқылы көрсетіледі); отбасылық қатынастардың тұрақсыздығы (1000 некеге ажырасулар саны) және т.б.. сияқты адам және қоғамдық қатынастардың жақтарын өлшеу маңызды. Барлығы бұл бөлімде 1-кестеде ұсынылған 11 индикаторларды пайдалану болжанады.
Өмір сапасының субъективтік индикаторлары. Субъективтік көрсеткіштерсіз өмір сапасының көрінісі толық және объективтік болмайды, ол халықтың субъективтік бағалауларынан қалысптасады. Мұндай тәсіл өмір сапасын әлеуметтану сауалнамалары негізінде анықтауды болжайды. Субъективтік индикаторларды пайдалану - халықтың өмір сапасының шынайы көрінісін алудың қажетті шарты.
Батыс мамандарының арасында субъективтік көзқарасы тұрғысынан өмір сапасының анықтамаларының бірінші әдістемелерінің бірі Л.В. Портер әзірлеген сауалнама болды, оның көмегімен өмір сүру қажеттіліктерінің, әлеуметтік қажеттіліктердің, эго-қажеттіліктер және өзін-өзі іске асыру қажеттіліктерінің қанағаттандырылу дәрежесін анықтау мүмкін болды. [23]
АҚШ әлеуметтанушылары жүргізген соңғы 20 жылдағы зерттеулер жеке тұлға мәртебесіндегі өмір сапасымен байланысты және жеке тұлғалардың құндылықтарын ашты. Жалпы жағдайда өмір сапасына қатысты мәртбелік индикаторлар мыналардан тұрады.
1. Табыс. Н. Акерман және Б. Палуччидің пікірі бойынша табыс өмір сапасын субъективтік және объективтік өлшеулермен оң байланысты. Сонымен бірге Р. Инглхарт және Дж. Рабьер табыс тек қана өмір сапасының субъективтік құрамдауышындағы өзгерістер бөлігін түсіндіреді деп есептейді. Екінші жағынан, табыспен қанағаттандырылуы дәрежесі және өмірдің стандарттары өмір сапасының субъективтік құрамдауышымен тығыз байланысты.
2. Жұмыстың сипаты. А. Кэмпбелл, П.Е. Конверс және В.Л. Роджерс көзқарасы тұрғысынан жұмыстың сипаты жалпы шамалы үлес береді. Орындаушылар және кәсібилер өмір сапасының субъективтік құрамдауышына ең жоғары бағаларды береді. Ақ жағалылар көк жағаларда бақыттырақ, бірақ осындай кәсібилерге-өндірушілерге, менеджерлерге, меншік иелеріне ұқсайтын беделді санаттардан шыққан адамдар субъективтік құрамдауыштарды бағалауды айтарлықтай ерекшеленбейді.
3. Білім. Осы мамандар білім өмір сапасымен тікелей байланысты емес екендігін айтады.
4. Жас. Дж. Бреннанның пікірі бойынша жас адамдар өмір сүру орнына қарамастан егде адамдарға қарағанда өмірге аз қанағаттанады. А. Кэмпбелл, А.Р. Херцог, В.Л. Роджерс және Дж. Вудворд есептегендей денсаулықтан басқа өмірдің барлық аспектілерімен қанағаттандырылу деңгейлері адам жасымен бірге өседі. А.С. Мичелостың пікірі бойынша қарт адамдардың өмір сапасын бағалауы тұрғын үй жағдайына және денсаулығына байланысты.
5. Жыныс. Тендер Б., В. Брайант және Д. Верофф ерлер және әйелдер өмір сапасы субъективтік құрамдауышын: бақытсыздықтар, мойындаудың жетіспеушілігі, қорғансыздық сезімдері, сенімділіктің жетіспеушілігі, тұрақсыздық және күйзелістерді өзін-өзі бағалау барысында бағалаудың сол негізгі санаттарын пайдаланатындығына сенімді.
6. Неке мәртебесі бақытты жалпы бағалаумен байланысты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Қорғауға жіберілген
- - - - - - - - ____ ______________ 2019 ж.
География, жерге орналастыру
және кадастр кафедрасының меңгерушісі
г.ғ.д., профессор ____________ Нүсіпова Г.Н.
Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасының әлеуметтік-демографиялық көрсеткіштері тақырыбында
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В060900 - География мамандығы бойынша
Орындаған ______________________ Курбаналиева С. Е.
Ғылыми жетекші
г.ғ.к., доцент ______________________ Мылкайдаров А.Т.
Норма бақылаушы ______________________ Иканова А. С.
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1 ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫН АНЫҚТАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ПЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Халықтың өмір сүру сапасы мен оны бағалаудың теориялық және әдіснамалық негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Халықтың өмір сапасын бағалаудың озық халықаралық тәжірибесіне шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын өлшеудің өзекті индикаторларларына шолу
2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ КӨРСЕТКІШТЕРІН САРАПТАУ ... ... ..
2.1 Алматы қаласының экономикасы және оның халықтың өмір сүру сапасына әсері
2.2 Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасының әлеуметтік көрсеткіштерін талдау
2.3 Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасының демографиялық көрсеткіштерін талдау
3 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫН БАҒАЛАУ
3.1 Алматы қaлacы дaмуының нeгізгі мәceлeлeрі жәнe бoлaшaғы
3.2 Алматы қаласы халқының өмір сүру сапасын жақсарту жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан жоғары өмір стандарттары бар әлеуметтік мемлекет құруға бағдар жариялады. Бұл ұстаным Мемлекет Басшысының мәлімдемелерінде көрініс табады. Нұрсұлтан Назарбаев 2012 жылғы қаңтардың соңында Қазақстан халқына Жолдауында атап өткендей: Алдағы онжылдықтың маңызды міндеті - Қазақстанның барлық азаматтарының өмір сапасын және деңгейін жақсарту, әлеуметтік тұрақтылықты және қорғалуды нығайту [8]. Бұл ретте, мемлекет тек қана өзінің азаматтарының жоғары өмір сапасы принциптерін ресми жариялап қоймай, сондай-ақ, бұл салада жетістіктерге қол жеткізуде.
Дегенмен өмір сүру деңгейі және өмір сапасы - мәні жағынан жақын ұғымдар болғанмен, олар барабарлығы жағынан алшақ. Материалдық қамтамасыз етілген болып, бұл ретте таза суға, сапалы медициналық қызмет көрсетуге, сапалы тамаққа және басқа да өркениет өнімдеріне қол жетімді болмауы мүмкін. Бұл қиыстырылған өмір сапасы болып табылады.
Өмір сапасы және адамның жанжақты дамуы - бұл санаттар экономикалық өсу және қоғамның дамуы проблемаларының қазіргі заманғы тәсілдерінің мазмұндық сипаттамасын құрайды. Бұл проблемалардың қойылуы және өзектілігі XX ғасырдың соңында жаңа болып көрінген жоқ. Ғылыми ойдың дамуының әртүрлі кезеңдерінде ойшылдар бұл тақырыпқа жүгінген. философиялық, экономикалық, әлеуметтану жұмыстарының негізхгі мәселесі болды. Адамның өмір сапасы және дамуының қазіргі заманғы тұжырымдамаларын көне ойшылдардың еңбектерінен, көптеген мәдениеттерден және діндерден табуға болады. Бірақ адамның проблемалары - оның өмір сапасы және дамуы - екінші кезекте болған кезде экономикалық ғылымда ерекше айқын пайда болған ұзақ мерзімді кезең бар. Өткен ғасырда экономикалық мақсаттарға қол жеткізу ретіндедамуға қадам басу басым болды. Адам экономикалық теорияларда тек қана өндіріс құралы ретінде түсіндіріліп, адам факторына айнады. Дегенмен 60-жылдардан бастап адамның өмір сапасы және дамуы проблемалары қайтадан әлемдік экономикалық ғылымның әртүрлі мектептері мен бағыттарының назарын барынша аудара бастайды.
1 ХАЛЫҚТЫҢ ӨМІР СҮРУ САПАСЫН АНЫҚТАУДАҒЫ ТЕОРИЯЛЫҚ ПЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕР
0.1 Халықтың өмір сүру сапасы мен оны бағалаудың теориялық және әдіснамалық негізі
Адамдардың өмір сүру деңгейін арттыруға қатысты мәселелерді зерделеуге көптеген экономистердің жұмыстары арналды. Бұл саладағы зерттеулермен Кейнс, Котлер, Брю, Маслоу, Фишер және т.б. сияқты теоретиктер айналысты. Көрсетілген экономистер өмір сүру деңгейінің әртүрлі ұлттық үлгілерін, оларды бағалау көрсеткіштерін, реттеу тетіктерін әзірледі.
Соңғы онжылдықтарда ғалымдар өмір сапасы деген терминге беретін мағына және оған салынатын мазмұн елеулі өзгерістерге ұшырады.
Қазіргі уақытта өмір сапасы анықтамасының көптеген тұжырымдамалық тәсілдері бар. Оған сәйкес өмір сапасы осы немесе өзге де қоғамның әлеуметтік бағдарларына, уақыт кезеңіне, құбылыстың мәнінің анықтамасына және т.б. байланысты әртүрлі мазмұнмен толығуы мүмкін тұрақты дамушы санат ретінде қарастырылуға тиіс көзқарас бір мәнді болып табылады. Өмір сапасы санатының мәні анықтамасының әртүрлі тәсілдер талдау бірыңғай бір рет және мәңгілік белгіленген оның тұжырымын әзірлеудің мүмкін еместігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Бұл халықтың өмір сапасын және оның әртүрлі жақтарын қарастыруға арналған көптеген жұмыстардың болуымен расталады, оларда қазіргі уақытқа дейін қандай әлеуметтік-экономикалық процестердің және құбылыстардың бұл терминмен белгіленетіндігін түсінудің бірыңғайлығы жоқ. Бір жағынан мәні бойынша адам және қоғамның тіршілік қызметінің барлық процестерін қамтитын осы санатты шекті кеңейтілген түсіндіру кездеседі. Екінші жағынан өмір сапасының көрсеткіштері кейде ешқандай ғылыми дәлелдемесіз адамдардың өмірін қамтамасыз ету процестерінің тек қана тар бөлігін қамтиды.
Өмір сапасы деген термин өткен ғасырдың 50-жылдарының ортасында пайда болды, ол кезде өмір сүру деңгейі санаты толық шамада халықтың әл-ауқатын көрсеткен жоқ. Проблеманы зерделеу ондаған жыл кейін Батыстың жоғары дамыған елдерінде қоғамның дамуының индустриялық кезеңіне өту жүзеге асырыла бастаған кезде басталды, бұл экономикалық прогрестің гуманитарлық мазмұнына қызығушылыққа негізделді. Бастапқыда өмір сапасы негізінен қоршаған ортаны, денсаулықты қорғау және қалаларды жаңарту мәселелерімен байланысты болды. Бірақ бертін келе бұл проблема қоғамның өмір сүрі қабілетін қамтамасыз ету тұрғысында қарастырылып, таяу болашақта адамзат қол жеткізетін - ол кезде бірінші кезекке ақша емес, әлеуметтік және мәдени құндылықтардың үйлесімділігі шығатын адамдар арасындағы жаңа қарым-қатынастары бар өркениеттің келесі кезеңіне өтудің кейбір футурологиялық идеалының құрамдас бөлігі ретінде түсіндіріле бастады.
Өмір сапасы адамдардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру дәрежесін субъективті бағалау ретінде анықтала бастады. Өмір сапасы проблемаларына жаңа қызығушылық тоқтамаған экономикалық дағдарысқа және әлемде әлеуметтік-экономикалық қарама-қайшылықтардың ушығуына байланысты соңғы жылдары туындады, бұл негізінен әлем елдерінің көпшілігінде халықтың нақты табыстарының төмендеуінен, мүліктік сараланудың тереңдеуінен көрінді.
Өмір сапасын сондай-ақ, адам үшін өмірлік маңызды жақтардың, процестердің және еңбек қызмет аспектісіндегі сияқты жалпы тіршілік қызметі аспектісіндегі оның қазіргі болмысын көрсететін белгілі бір сипаттамалар жиынтығы ретінде қарастыру керек.
Қазіргі заманғы экономикалық сөздікөмір сапасы деген терминді өмір сүру деңгейі деген ұғымның жалпылануын білдіретін және тек қана материалдық ізгіліктер мен қызметтерді тұтыну деңгейін емес, сондай-ақ, қажеттіліктерді қанағаттандыру, денсаулық, өмірдің ұзақтығы, адамды қоршаған орта жағдайлары, жан рахатын қамтитын әлеуметтік-экономикалық санат ретіндеі анықтайды[4].
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) өмір сапасын жеке тұлғаның олар өмір сүретін мәдениет контекстінде және құндылықтар жүйесінде және олардың мақсаттарымен, күтулерімен, стандарттарымен және күтімдерімен байланысты өмірдегі орнын сезінуі ретінде анықтайды. Адамның жеке денсаулығына, психологиялық жағдайына, жеке нанымдарына, әлеуметтік қатынастарына және олардың қоршаған ортаның тән ерекшеліктері бар өзара байланыстарына байланысты тұжырымдаманың бұл кең ауқымы.[33]
Ұйым мынадай негізгі салаларды қамтитын өмір сапасын бағалау үшін халықаралық кросс-мәдени салыстыру құралын әзірледі:
* тән саулығы;
* психологиялық денсаулық;
* тәуелсіздік деңгейі;
* әлеуметтік қатынастар;
* қоршаған орта;
* руханият дін жеке нанымдар.
Өмір сапасы экономика ғылымының санаты ретінде өзінің шығу тегі және мазмұны жағынан адамның өмір сипаты, өмір стилі, өмір сүру деңгейі сияқты жақын ұғымдармен өзара байланысты екенін атап өту қажет.
Өмір сипаты объективтік шарттардың және адамдар қызметінің субъективтік жағының, ең алдымен, әлеуметтік-экономикалық белсенділігі көрінісінің қосындысы. Өмір сипатын жүргізеді, тәжірибе жүзінде енгізеді, ол жеке адамның күнделікті тұрмысының жалпы формуласы болып. Басқаша айтқанда өмір сипаты - бұл адамдардың әдеттегі, тәжірибеленетін нормалары, мінез-құлықтары, олардың еңбек және тұрмыс саласындағы, өндірістегі және материалдық және рухани құндылықтарды тұтынудағы күнделікті қызметінің әдісі.
Осылайша, өмір сапасы адамдардың алуан түрлі материалдық, рухани, зияткерлік, мәдени, эстетикалық және басқа да қажеттіліктерінің тұтас кешенін қанағаттандыру дәрежесін көрсетеді.
Адам Географиясы Сөздігінде (Dictionary of Human Geography), Оксфорд анықталатын өмір сапасы деген термин адам мен қоғамның жалпы әл-ауқатын бағалау үшін пайдаланылады. Бұл термин барынша әртүрлі контекстерде, оның ішінде халықаралық даму, денсаулық сақтау және саясат саласында пайдаланылады. Өмір сапасы бұл дерек көзінде негізінен халықтың табыстарына негізделетін өмір сүру деңгейі ұғымымен бөлінеді. Өмірсүру деңгейін, анықтайтын стандартты көрсеткіштерден басқа, өмір сапасының көрсеткіші тек қана байлықты және жұмыспен қамтылуды емес, сондай-ақ, қоршаған ортаның жай-күйін, халықтың тән және психикалық саулығын, білім беру жүйесін, демалысты және босуақытты өткізуді ұйымдастыруды, сондай-ақ, әлеуметтік керек-жарақтарды қамтиды.[1]
Осыған сәйкес экологиялық экономист Роберт Констанза (PhD, Portland State University) былай деп жазады:
Өмір сапасы бұрыннан айқын немесе айқын емес саяси мақсат болғаннан бері осы терминді балама анықтаулар мен өлшеу ұзақ уақыт бойы өлшенбейтін болды. Бірақ бұл проблема тұтас бірқатар пәндер бойынша әртүрлі объективтік және субъективтік көрсеткіштерді анықтау нәтижесінде шешіле бастады, сондай-ақ, субъективтік аман-саулықты (SWB), анықтау бойынша соңғы жұмыстар, бақыт психологиясы саласындағы зерттеулер белгілі бір көмек көрсетті.[2]
Өмір сапасын адамның еркін әл-ауқаты деңгейін және дәрежесін, әлеуметтік және рухани дамуын, сондай-ақ, оның тән саулығын жан жақты сипаттайтын интегралдық санат ретінде түсіндіруге болады. Оның құрылымдық құрамдауыштарының қатарынан мынадай негізгі құрамдауыштарды: халықтың денсаулық деңгейін және өмірінің ұзақтығын, халықтың өмір сүру деңгейін, халықтың өмір сипатын атап өтуге болады.
Өмір деңгейі
Өмір сипаты
Денсаулық деңгейі және өмірдің ұзақтығы
Өмір сапасы
1- сурет - Өмір cүру деңгейінің, сипатының және сапасының схемалық байланысы
Өмір сапасымен сондай-ақ, еркіндік, адам құқықтары, және бақыт сияқты ұғымдар жиі байланыстырылады. Алайда, бақыттың таза субъективтік субстанция болып табылатындығына және оны өлшеу қиын болуына байланысты әдетте басқа да өлшеуіштерге басымдық беріледі. Констанза сондай-ақ, бақыт өлшемін, оны қаншалықты өлшеуге болатындығы, өз кезегінде табыстар деңгейіне байланысты жайлылыққа байланысты емес екендігін дәлелдеуге тырысты. Нәтижесінде, өмір сүру деңгейі бақыт өлшеуіш ретінде пайдаланылуға тиіс емес. Бұған дәлел ретінде қазіргі заман тарихынан мысалдар келтіруге болады. КСРО-дағы тұрмыста эскимостар обадан ыңғайлы пәтерлерге қоныс аударғанда олардың өмір деңгейі көтерілді, бірақ өлім-жітім деңгейі оның ішінде алкоголизм нәтижесінде күрт өсті және әлеуметтанушылардың бірі айтқандай олар құсадан өле бастады. ГДР-да ГФР-ге қосылғаннан кейін материалдық жағдайлар 3-5 есеге көтерілді, алайда, өзіне қол жұмсау, қылмыс және өлім-жітім деңгейлері күрт өсіп кетті.
Өмір сапасы проблемасына бірнеше еңбегін арнаған Ресей ғалымы А.И. Суббето, өмір сапасын өмірдің рухани, материалдық әлеуметтік-мәдени, экологиялық және демографиялық құрамдауыштары сапаларының жүйесі ретінде анықтайды. Өмір сапасы - ол арқылы өркениеттердің, мемлекеттердің, этностардың, адамзат пен адамның тұрмыс мәні әлеуметтік және экономикалық саясаттың нысаналы функциялары көрсетілетін негізгі санаттардың бірі. Өмір сапасы өмірдің материалдық және рухани-шығармашылық жақтарының, адамның тектік күшін іске асыру деңгейінің, оның интеллекті, өмірдің шығармашылық мәнінің синтезін білдіреді. Ол тек қана өмірдің материалдық деңгейіне енгізілмейді, дегенмен материалдық өмір сүру деңгейі елеулі рөл атқарады. Өмір сапасы жеке адамның, отбасының, халықтың және жалпы адамзат қоғамының рухани, зияткерлік, материалдық, әлеуметтік-мәдени, ғылыми-білім беру, экологиялық және демографиялық құрамдауыштарының бірлігінің күрделі және қарама-қайшы жүйесі болып табылады. Ол осылайша, жеке және қоғамдық (әлеуметтік) өмір сапасын білдіреді, онда адамның қажеттіліктерінің және қабілеттерінің, оның жанжақты, үйлесімді, шығармашылық даму әлеуетінің әртүрлілігі көрініс табады [5]
Бірақ сонымен қатар, Суббето барлық ұлттар, халықтар және өркениеттер үшін өмір сапасының бірыңғай үлгісі жоқ деген қорытындыға келеді. Адамзаттың әлеуметтік прогрессивті эволюциясының қолданыстағы заңы - мәдениеттер, этностар және өркениеттер әртүрлілігі заңы жергілікті өркениеттер, мемлекеттік құрылымдардың қоректендіруші ландшафттарының (Л.Н. Гумилев), әралуандығымен сипатталған өмір сапасы үлгілерінің әралуандығын анықтайды.
Ресей экономисі Н.М Римашевская өмір сапасының ең алдымен, адамның қоғамдық өмірі субъектісінің өзінің жай-күйін сипаттайтынын анықтайды. Бірқатар авторлар әл-ауқаты және өмір сапасы ұғымдарын теңестіреді. Неміс ғалымы-теоретик И. Штиффен өмір сапасы ретінде экономиканың көпшілік мүдделерінеде саналы қалыптастуын түсінеді.[4]
Осылайша, барлық аталған зерттеушілер өмір сапасы - бұл өмірлік маңызды құндылықтар қатарының жиынтығы деген тұжырымға келеді. Адам қалай өмір сүруде, оның жоғары қатарлардағы қажеттіліктері қалай қанағаттандырылуда, ол не үшін өмір сүруде, оның өмірінің мәні қандай, ол өзінің өміріне қанағаттана ма.
Егер осы өзара байланысты графикалық тұрғыда қарасттыратын болсақ, өмір сапасы және оның негізгі құрамдауыштарымен өзара іс-әрекет жүйесін мынадай түрде көрсетуге болады:
Өндіріс сапасы
Еңбек сапасы сапасы
Адам капиталының сапасы
Өмір сапасы
Технологиялар сапасы
Экономикалық жүйелер сапасы
Ғылым, мәдениет және руханият сапасы
Білім сапасы
2-сурет. Өмір сапасы объектілерінің өзара тәуелділігі []
Сапа - күрделі соңына дейін танылмаған ұғым. Өнеркәсіптік дамыған елдердің тәжірибесіне сүйене отырып, сапаны -саяси, экономикалық және адамгершілік санат деп айтуға болады. Өнім, жұмыстар, қызметтер сапасы - бұл дербес экономикалық бірліктің және тиісінше бұл сапаны жасайтындардың пайдасы. Денсаулықты және қоршаған ортаны қорғау сапасы - денсаулық. Білім сапасы - еңбек әлеуетінің жоғары жиынтық жиналған интеллекті. Барлығы бірігіп - бұл адамдардың жан рақатының жоғары деңгейі, ұлттың және мемлекеттің мәртебесі - өмір сапасы.
Өмір сапасының мәнін әлеуметтік-экономикалық санат ретінде сипаттай отырып, оның мынадай бірқатар ерекшеліктерін атап өту қажет:
Біріншіден, өмір сапасы айтарлықтай кең, көпқырлы, өмір сүру деңгейіне қарағаныда салыстыруға келмейтін кең ауқымды ұғым. Бұл санат экономика шеңберінен едәуір алшақ шығады. Бұл ең алдымен қоғамның барлық салаларын қамтитын әлеуметтік санат, өйткені олар адамдардың өмірін және оның сапасын қамтиды.
Екіншіден, өмір сапасының екі қыры бар: объективтік және субъективтік. Өмір сапасын объективтік бағалау өлшемі индивидуумдар қажеттіліктерінің ғылыми негізделген нормативтері болады, оларға қатысты бұл қажеттіліктерді және мүдделерді қанағаттандыру дәрежесі туралы талқылауға болады. Алайда, екінші жағынан, адамдардың қажеттіліктері мен мүдделері жеке және оларды қанағаттандыру дәрежесін тек қана олардың өздері бағалай алады. Оларды қандай да болмасын статистикалық шамалармен тіркеуге болмайды және олар іс жүзінде тек қана адамдардың санасында және тиісінше олардың жеке пікірлерінде және бағалауларында бар.
Осылайша, өмір сапасын бағалау екі нысанда көрінеді:
- ғылыми-негізделген қажеттіліктер мен мүдделерді қанағаттандыру дәрежесі;
- адамдардың өздерінің өмір сапасымен қанағаттандырылуы.
Үшіншіден, өмір сапасы басқа да әлеуметтік-экономикалық санаттардан бөлінген санат болып табылмайды, бірақ олардың көпшілігін біріктіреді оларды сапалық аспектіде қамтиды.
Мәселен, өмір сапасының құрамдауыштары сапалық бағалаулармен байытылған және өмір сипаты, және өмір сүру деңгейі, және қоршаған орта болып табылады. Мысалы өмір сапасын сипаттай отырып қоректенуді оның қоректік құндылығына қарай (құнарлылығы, грамында ақуыздардың, майлардың болуы) бағалаумен шектелуге болмайды. Қоректенудің тұрақтылығы, әралуандығы дәмдік қасиеттері сияқты сапаларына тоқталмауға болмайды. Өмірдің еңбек сапасын сипаттай отырып, жұмыспен қамтылу, жұмыссыздық, жұмыс күнінің аптаның, жылдың ұзақтығы көрсеткіштерімен (өмір сүру деңгейін талдау кезіндегідей) өндірістік жарақаттың деңгейімен шектелуге болмайды, бірақ қызметкерлердің мүдделеріне еңбек мазмұнының және сипатының сәйкестігін, оның қарқындылығын, еңбек ұжымы ішіндегі өзара қатынастарды және т.б. бағалау қажет.
Нақты өмір сапасы - бұл халықтың мемлекет азаматтар алдындағы өзінің міндеттерін қалай орындауына қанағаттандырылуының өзіндік индексі. Адамдарға өмірлік перспектива керек. Шектеулер мен кедейшілікті емес, әл-ауқатты жоспарлау және қамтамасыз ету керек. Таза экономикалықтан өмір сапасын анықтайтынға бағдарды ауыстыру қажет. Азаматтар республикалық және өңірлік биліктің қызметінен ел экономикасының одан әрі дамуы, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық жүйесін реформалау, халықтың қауқарсыз санаттарын әлеуметтік кепілдіктермен қамтамасыз ету, экологияны сауықтыру, білім және денсаулық сақтау қызметтерін алу кезінді тең құқықтарды қамтамасыз ету сияқты мәселелерді шешуді күтеді. Ал бұл өмір сапасының мәселелері болып табылады.
Әртүрлі ғалымдардың өмір сапасына көзқарастарын талдау бізге мақсаттар ағашы түрінде өмір сапасының анықтамасына кіретін мынадай топтарды анықтауға мүмкіндік береді. [22]
Осылайша, өмір сапасы адамның өмірі және қызметі проблемаларын пайымдауға жаңаша, тұтастық ұстанымдары тұрғысынан келуге мүмкіндік беретін үлкен теориялық және әдістемелік әлеуетке ие.
Өмір сапасы санаты тек қана тіршілік қызметі, өмірді қамтамасыз етуді емес сондай-ақ, тұтас әлеуметтік организм ретінде қоғамның тіршілік қабілетін, әлеуметтік сапаларды ашатын адамдар өмірінің интегралдық сапалық сипаты болып табылады.
Тіршілік қабілеті жеке тұлғаның және қоғамның өзінің әлеуметтік, рухани және биологиялық функцияларын тиімді жүзеге асыру қасиетін білдіреді. Бұл қабілет көбінесе экономикалық даму мүмкіндіктерін анықтайды. Адам үшін тек қана әл-ауқаттың белгілі бір деңгейі емес, сондай-ақ, табиғи ортаның жай-күйі, денсаулықтың жай-күйі, бос уақыттың болуы, рухани бағдарланған өмір елеулі мәнге ие.
Адамның даму индексі (HumanDevelopmentIndex) әлемнің елдеріндегі және өңірлеріндегі адам материалының даму дәрежесін сипаттайды. Индексті Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы (БҰҰДБ) жасады және БҰҰ адамның дамуы туралы баяндамаларының арнайы сериясы шеңберінде пайдаланылады.
0.2 Халықтың өмір сапасын бағалаудың озық халықаралық тәжірибесіне шолу
Өмір сапасын бағалаудың халықаралық статистикасы салыстырмалы түрде таяу уақыттан бастап дами бастады. 1960 жылы БҰҰ жұмыс тобы халықаралық ауқымда өмірдің сапалық көрсеткіштерін анықтау және өлшеу принциптері туралы баяндама жасды. Бұл салыстырмалы көрсеткіштер жүйесін құрудың алғашқы мүмкіндігі болатын. Бұдан бұрын елдердің даму деңгейі нақты жалақы индексімен (бағалар индексіне бөлінген номиналдық жалақы индексі), ал одан кейін ең төменгі күнкөріс деңгейі және өмір құны индекстерімен (белгілі бір топтамадағы тауарларға және қызметтерге тұтыну бағалары индексімен) бағаланды. Көрсетілген индекстердің әрқайсысы өзінше маңызды болды, ал жеке-жеке олар елдің даму деңгейінің жанжақты сипаттамаларын берген жоқ. Сонымен бірге нақты жалақы және өмір құны индекстері тек қана жалдамалы еңбекке жатады, бұл ретте халықтың кейбір санаттарының (шаруалар, өздерінің кәсібі бар) өмір сүру деңгейін анықтау кезінде көрсетілген индекстер пайдаланыла алмайды.[37]
Халықаралық статистикалық тәжірибеде алғашқылардың бірі болып кешенді индексті БҰҰ Әлеуметтік Дамуды Зарттеу Институты ұсынды (1970 жылы). Бұл индекс әлеуметтік даму индексі деген атауға ие болды және16 маңызды (9 әлеуметтік және 7 экономикалық) өзара тәуелді көрсеткіштерді қамтыды. Зерттеу авторлары 500 доллардан аспайтын жан басы табысы деңгейлерінде экономикалықтан асты деген қорытындыға келді.
Одан әрі британ экономисі М.Д. Моррис мынадай үш көрсеткішті ескеретін өмір сапасының нақты даму индексін әзірледі: [1]
* 1 жасқа дейін жету бойынша күтілетін өмірдің ұзақтығы;
* нәрестелер өлімі деңгейі;
* жасы үлкен халық арасында сауаттылықтың таралуы.
Жиынтық индекс 1 баллдан (нашар нұсқасы) 100 (үздік нұсқасы) баллға дейін шәкіл бойынша бағаланатын қалдырылатын орта арифметикалық шама ретінде есептелді.
Бүгінде БҰҰ халықаралық статистикадағы өмір сапасы көрсеткіштері жүйесінің қолданыстағы нұсқасы 1978 жылы әзірленді және 11 негізгі көрсеткіштер топтарын қамтиды: [37]
1. Халықтың туу, өлім-жітім және басқа да демографиялық сипаттамалары.
2. Өмірдің санитарлық-гигиеналық шарттары.
3. Азық-түлік тауарларын тұтыну.
4. Тұрғын үй шарттары.
5. Еңбек және жұмыспен қамтылу шарттары.
6. Білім және мәдениет.
7. Халықтың табыстары және шығындары.
8. Өмір құны және тұтыну бағалары.
9. Көлік құралдары.
10. Демалысты ұйымдастыру.
11. Әлеуметтік қамтамасыз ету. Адамның еркіндігі
Аталған көрсеткіштер топтарынан басқа БҰҰ статистикалық комиссиясы өмір сүру деңгейін бағалау үшін қажетті, бірақ БҰҰ сарапшыларының пікірі бойынша оның тікелей сипаттамалары болып табылмайтын бірқатар ақпараттық көрсеткіштерді қамтитын жалпы бөлімді бөліп көрсетті. Мұнда ұлттық табыс, халықтың жан басына жалпы ішкі өнім (ЖІӨ); әлеуметтік қызмет көрсету көлемі және түрлері; халықтың жеке тұтыну шығындары, олардың құрылымы және өсудің орташа жылдық коэффициенті, халықтың тығыздығы, халыққа көлік қызметін көрсету; байланыс құралдары, баспасөз жұмысы және т.б. енгізілген.
1987 ж. Халықтың дағдарыс проблемалары бойынша Вашингтон Комитеті Халықаралық сәтсіздік индексін жариялады. Индекс материалдық жағдайға, демографиялық жағдайға, денсаулық жағдайына және қоғамдық құрылымға байланысты адамдардың әл-ауқатын сипаттайтын 10 көрсеткішке негізделген жиынтық болып табылады. Есептер осы сәтте өмірдің барынша қолайсыз жағдайлары Анголада және Мозамбикте, ал барынша қолайлылары Швейцарияда және Люксембургте болғанын көрсетті.[1]
1990 ж. БҰҰДБ елдердің әлеуметтік-экономикалық дамуын кешенді бағалау мүмкіндігін қабылдады және алғаш рет Адамның даму индексін (АДИ) жариялады. Онда деректерді үш түрі ескерілді: өмірдің ұзақтығы, білім деңгейі (сауаттылық және бастауыш, орта және жоғарғы білімге қатысудың жалпы көрсеткіші өсті) және нақты сатып алу қабілетімен өлшенетін өмір сүру деңгейі. Индекс 1-0 аралығындағы шәкілді білдіреді. Дамудың жоғары деңгейі 0,8 және одан жоғары, орташа 0,5 - 0,799 аралығындағы, және төмен 0,5-тен төмен көрсеткіш болып есептеледі.[37]
Өмір сапасын және деңгейін бағалау кезінде сондай-ақ, сараптамалық бағалар пайдаланылуы мүмкін. Мысалы, Демографиялық дағдарыс жөніндегі комитет американдық коммерциялық емес ұйымы 1989 ж. ресми статистика деректері, сауалнамалық сұраулар және сараптамалық бағалар нәтижелерін негізінде әлемнің 100 ірі қалаларында өмір сапасын зерттеуді өткізді. Көрсеткіш мынадай жеке көрсеткіштермен 10-балдық шәкіл бойынша бағаланды: тамақтану құны (тамақтануға арналған отбасылық шығындар үлесі), тұрғын үй шарттары (бір бөлмеге тұрғындар саны), тұрғын үй сапасы (су құбыры және электр қуаты бар үйлер мен пәтерлер үлесі), байланыс (100 тұрғындарға телефондар саны), білім (мектепте оқитын балалар үлесі), денсаулық сақтау (1000 тірі туғандарға балалар өлім-жітімі), қоғамдық қауіпсіздік (100 мың тұрғындарға жылына кісі өлтіру саны), тыныштың (сыртқы шу деңгейі), көше қозғалысы (қарбалас уақытындағы орташа жылдамдық), ауаның тазалығы. [40]
Сондай-ақ, АҚШ-та кедейлік индексі көмегімен өмір сапасы және деңгейінің интегралдық көрсеткішін оңайлатылған тәсілі белсенді қолданылады. Соңғысы құнсыздану және жұмыссыздық индекстерінің жиынтығын білдіреді.
Бүгінде әртүрлі позициялардағы өмір сапасын бағалайтын бірқатар халықаралық әдістемелер бар, төменді өмір сапасын сипаттайтын жалпы қабылданған халықаралық әдістемелердің кейбірі толық қарастырылған.
Ұсынылған әдістемелер әлемде жүргізілген мынадай себептер бойынша осындай зерттеулер қатарынан таңдап алынды:
1. Интернетте келтірілетін деңгейі бойынша.
Google.com іздеушісіндегі сұрау бойынша 1 орынды АДИ (301 000 000 көздер), 2 орынды - International Living (58 700 000 көздер),3 орынды - Пан-еуропалық өмір сапасын зерттеу (38 000 000 іздестіру нәтижелері), 4 орынды - Economist Intelligence Unit зерттеуі (7 040 000), 5 орын - Мерсер 4 860 000 алды және соңғы орын Канада халқының денсаулығын нығайту орталығына - 3 300 000 көздер тиесілі болды.
Өмір сапасы зерттеу саласындағы Әлемдегі барынша беделдісі Біріккен Ұлттар Ұйымы Даму бағдарламасының аясында есептелетін Адамның даму индексі болып табылады.
Өмірдің сапалық көрсеткіштерін айтарлықтай белгілі тұрақты зерттеулерді International Living және The Economist журналдары жүзеге асырады. Олардың АДИ-дан негізгі ерекшелігі бұл әдістемелердің өмірдің сапалық сипаттамаларын субъективтік қабылдауға барынша назар аударатындығында, мысалы The Economist зерттеушілері елдің сандық көрсеткіштері нашар болатын, бірақ халқының жақсы моральдық күйге ие болатын экономикалық тұрғыда барынша дамыған елдің рейтинг бойынша жоғары болуы жағдайының қалыптасу мүмкіндігін алып тастамайды.
2. Жиналған тәжірибе және өмір сапасын өлшеу зерттеулерінің басталу біріншілігі.
Канаданың денсаулықты нығайту орталығының тәжірибесі өмір сапасы зерттеулер саласындағы бірінші жүру себебінен жұмыста қаралды. Орталықтың тәжірибесі сондай-ақ, ұйымның халықтың жеке санаттарын зерттеуден халықаралық кешенді зерттеуге дейін жеткенімен қызықты.
3. Шектелген аумақтағы даму айырмашылықтары.
Еуропалық зерттеу мысалы көбінесе онда салыстырмалы шектелген аумақта орналасқан, бірақ бұл ретте дамудағы елеулі айырмашылықтары бар елдердің шектелген санының қарастырылуымен тартымды. Бұл тәжірибе ең алдымен, жағдайдың сондай-ақ, бірыңғай аумақта елеулі өңірлік сәйкессіздікке ие Қазақстанмен ұқсастығымен қызықты.
4. Материалдың қол жетімділігі.
International Living халықаралық журналы және БҰҰДБ олардың белгілі бір объективтілік үлестерде Қазақстандағы өмір сапасын және оның рейтингтердегі орны бағалауға мүмкіндік беретін елдердің рейтингтеріне жалпы қол жетімділігі бар.
0.3 Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасын өлшеудің өзекті индикаторларларына шолу
Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы ЖМ осы тарауда қолданыстағы статистикалық көрсеткіштер жүйесін, қолданыстағы мемлекеттік даму бағдарламаларын талдау және мониторингін, елдің шарттарында қолданылатын халықаралық тәжірибені ескере отырып,сондай-ақ, Қазақстан қоғамының даму басымдықтарын ескере отырып, жасалған Қазақстан Республикасындағы халықтың өмір сапасы өлшеудің өзекті индикаторларының жүйелендірілген тізбесін ұсынады.
Халықаралық әдістемелерде қолданылатын өмір сапасының факторлары және көрсеткіштері алдыңғы тарауда қарастырылды.
Олардың кейбірі объективтік мән-жайларға байланысты Қазақстандық шарттарда қолдануға келмейді, алайда Қазақстандық статистикалық жүйеге бейімделген бола отырып, көрсеткіштердің көпшілігі өмір сапасын анықтау үшін табысты қолданылуы мүмкін.
Өмір сапасының ұсынылатын көрсеткіштерінің тізбесінің анықтамасы халықаралық зерттеулермен ұқсастықтарға сүйене отырып және жалпы адам құндылықтарына негізделе отырып пайда болды, осының негізінде негіз ретінде Адамның даму әлеуеті индексінің төрт принципі алынды:
1. табысты және экономикалық өсуді арттыруға бағытталған тиімді қызмет нәтижесі ретінде өнімділік;
2. қабілеттерді іске асыруда және ізгіліктерді пайдалануда мүмкіндіктер теңдігі ретінде түсінілетін теңдік;
3. тек қана қазіргі емес, сондай-ақ, болашақ ұрпақтарға өркениет мүмкіндіктеріне қол жетамділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тұрақтылық;
4. даму тек қана адамдардың мүдделерінде емес, сондай-ақ, олардың күш-жігерімен жүзеге асырылатындығын болжайтын мүмкіндіктерді кеңейту.
Өмір сапасын анықтайтын көрсеткіштердің қатарында тамақтанумен, тұрғын үймен, киіммен қамтамасыз етілу деңгейі, рухани және әлеуметтік қажеттіліктердің қанағаттандырылу дәрежесі сияқты негіз қалаушы санаттар ұсынылады. Бірге алынған олар сапалы өмір эталонын аман-сау және ұзақ өмірді, кең және қолжетімді білім, дамыған инфрақұрылым, қаныққан қоғамдық және мәдени өмір және т.б. көрсетеді.
Ұсынылған көрсеткіштердің көпшілігі хабарланғандай бүгінде Қазақстанның министрліктері және ведомстволары есептейді және көрсеткіштер әртүрлі салаларда қолданылады. Бұл әртүрлі салаларда Қазақстанның дамуын сипаттайтын көрсеткіштердің жеткілікті болуы себебінен жасалған, олардың оның азаматтарының өмір сапасын бағалау үшін қолданылуы мүмкін. Мұндай тәсіл арнайы көрсеткіштерді әзірлеу қажеттігі болмауына байланысты өмір сапасы индексін іс жүзінде есептеу міндетін оңайлатады.
Жіктеу мақсатында Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы қажеттіліктер иерархиясын анықтайтын және адамның барлық қажеттіліктерін маңыздылығы дәрежесі бойынша мынадай 5 санаттарға бөлетін Маслоудың Уәждеме және жеке тұлға [21] негіз қалаушы теориясына сүйенеді:
1. Физиологиялық: аштық, шөлдеу, жыныстық құштарлық және т.б.;
2. Қауіпсіздікке қажеттіліктер: ыңғайлылық, өмір шарттарының тұрақтылығы;
3. Әлеуметтік: әлеуметтік байланыстар, қарым-қатынас, тәуелділік, өзгелер туралы ойлау және өзіне назар аудару, бірлескен қызмет;
4. Мәртебе: өзін-өзі құрметтеу, басқалар тарапынан құрмет, мойындау, табысқа және жоғары бағаға қол жеткізу, қыметтік өсу.
5. Рухани: таным, өзін-өзі өзектендіру, өз ойын білдіру, өзін-өзі сәйкестендіру,
Оңайлату мақсатында көрсеткіштерді қажеттіліктердің мынадай 3 тобына біріктіру ұсынылады:
1. Негізгі тән қажеттіліктері;
2. Рухани қажеттіліктер;
3. Әлеуметтік қажеттіліктер.
Өз кезегінде, Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығы ЖМ қажеттіліктердің негізгі топтарын негізгі көрсеткіштері 68 индикаторлармен өлшенетін 13 кіші топтарға бөлуді ұсынады.
Индикаторлардың кіші топтары өмір сапасының көрсеткіштерін халықаралық жіктеумен сәйкес келеді және жалпы қазақстандық көрсеткіштердің қолданыстағы құрылымына сәйке келеді. Бұл ретте олар адамның даму дәрежесін сипаттайтын салалардың ең жоғары санын қамтиды.
Маңыздылығы бойынша бірінші Денсаулық санаты анықталды. Халықтың денсаулығын жақсарту халықтың физикалық даму және жұмысқа қабілеттілігін арттырудың және тиісінше өнімдер және қызметтер жасау үшін мүмкіндіктерді кеңейтудің және т.б. маңызды факторы ретінде қарастырылады, сондықтан адамның денсаулығын жақсарту саласындағы қол жеткізуді көрсететін күтілетін өмірдің ұзақтығы көрсеткішін таңдау осы топта болды. Ана және нәрестелер өлімі көрсеткіштері сондай-ақ, осы топтың маңызды құрамдауыштары болып табылады. Қазақстандық нақты өмірді ескере отырып, топқа сондай-ақ, құрт ауыруы сияқты ауру бабы енгізілген, ол бойынша Қазақстан Әлемдегі алғашқы орындардың бірін алады.
Халықаралық тәжірибені бағалау кезінде адамдардың тамақтану сапасын анықтайтын көрсеткіштерді анықтау кезінде аштық проблемасы Қазақстан үшін өзекті болып табылмайтындығын ескеру керек, бірақ бұл ретте әлі де табыстар деңгейі әртүрлі халықтың энергияны тұтынудағы поляризациялау проблемаса бар. Сондай-ақ, энергияны тұтынудағы өңірлік саралану сақталады. Осыған байланысты қазақстандықтардың тамақтану сапасын бағалау үшін ҚРСА есептелетін орташа халықтың жан басына тұтынылған тамақ өнімдерінің энергетикалық құндылығы көрсеткішін пайдалану ұсынылады (ккалкүніне). Бұдан өзге, перспективада тұтынылған тамақ өнімдерін де алынбаған микроэлементтер (жабық аштық) деңгейін өлшеу үшін тиісті көрсеткіштерді әзірлеу және енгізу қажеттілігі бар, сондай-ақ, белгілі бір өнімдерді тұтыну тұрақтылығын бағалайтын көрсеткіштер болуы мүмкін.
Тұрғын үй шарттарын сипаттау кезінде халықаралық статистика ең алдымен тұрғын үй иесін бөліп көрсетеді. Осы мақсатта барлық тұрғын үй қоры жеке, жалдамалы және муниципальды болып бөлінеді. Ал атап айтқанда, тұрғын үй сапасын зерттеу кезінде қабаттар бойынша, қабырғалардың материалы бойынша, төбелердің биіктігі бойынша, оның коммуналдық-тұрмыстық жабдықтармен жабдықталу дәрежесі бойынша топтамалар пайдаланылады. Меншікті тұрғын үй үшін оған тиесілі жер учаскесінң көлемі көрсетіледі. Халықтың тұрғын үймен қамтамасыз етілуін жалпылама сипаттау үшін белгіленген стандартқа жауап бермейтін тұрғын үйлерде тұратын халық саны және жалпы халық санындағы оның үлесі; бір тұрғынға келетін бөлмелер саны сияқты көрсеткіштер қолданылады. Бұл ретте батыс елдеріндегі тұрғын үймен қамтамасыз етілу стандарты бір тұрғынға бір бөлме оған қоса жалпы бір бөлмені болуы ұсынылады. Біздің зерттеу үшін 1 адамға келетін тұрғын үй ауданыбөлмелер саны; тұрғын үйдің суық және ыстық сумен, кәрізбен, газбен қамтамасыз етілуі, пәтерледің орташа көлемі сияқты тұрғын үй сапасын сипаттайтын көрсеткіштерді пайдалану ұсынылады.
Халықтың ұзақ мерзімді пайдалануға арналған әртүрлі заттармен қамтамасыз етілуіне келер болсақ, онда халықаралық статистика орташа 100 отбасыларға, немесе халықтың 1000 адамына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған заттар санын есептейді. Халықтың азық-түліктік емес тауарларды тұтыну сипаттамасы халықтың жан басына осы тауарларды орташа жылдық тұтыну көрсеткіштерін анықтау жолымен жүргізіледі. Біздің жағдайда халықтың жан басына ұзақ мерзімді пайдалануға арналған сатып алынатын тауарлар (автомобильдер, жиһаз, тұрмыстық техника, ұялы телефондар, компьютерлер және т.б.) санын өлшеу ұсынылады.
Халықтың ақылы қызметтерді сатып алуға шығындар үлесі - өсуі біздің көрсеткіштер жүйесінде теріс қабылдануға, ал төмендеуі тиісінше өмір сапасын жақсартуды сипаттауға тиіс көрсеткіш. Бұл қазақстандықтардың коммуналдық қызметтер және көлік және байланыс қызметтеріне ақы төлеуге алаңдаушылығы, ал осы екі бап ақылы қызметтерге барлық шығындардың шамамен 70%-ын құрайтындығымен, адамдардың өзінің өмірінің басқа да сапалық сипаттамаларын жасқарту мүмкіндігінің азаюына байланысты.
Халықаралық зерттеулерде көлікпен қамтамасыз етілу санаты және олармен байланысты қызметтер үлкен қалалардың көліктік қамтамасыз етілуін анықтауға елеулі дәрежеде шоғырланған. Бұл дамыған елдердегі халықтың үлкен тығыздығымен және қарбалас кезінде жұмыс орындарын және үйлерге барудың қиындығымен байланысты. Қазақстандық жағдайда өзгеше көрініс көрсетіледі: халықтың төмен тығыздығына байланысты, елдің барлық елді мекендерін тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етумен және жоғары салыстырмалы көлік шығындарымен байланысты қиындықтар бар. Сондықтан Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көліктік стратегиясында анықталған үш көрсеткіш таңдап алынды:
1. Елді мекендердің тұрақты көлік қатынасымен қамтамасыз етілу;
2. Соңғы өнім және қызмет құнындағы көлік құрамдауышы;
3. Жолаушылар айналымының өсуі.
Коммуникациялар құралдарына келер болсақ, елдің интернетті пайдаланушылармен және ұялы телефондарды пайдаланушылармен толығуы қоғамның техникалық дамығандық дәрежесін сипаттайды.
Қоршаған ортаның жай-күйі адамдар өмірінің сапалық сипаттамаларына тікелей әсер етеді. Сондықтанбұл көрсеткіштің салмағы үлгіде тиісті мәнге ие болуға тиіс. Ұсынылған көрсеткіштер қоқыс өңдеу үлесін сипаттайтын көрсеткішін қоспағанда қазіргі уақытта бар - бұл елдегі жаңа, бірақ үлкен перспективасы бар. Қазіргі заманғы энергетиканың маңызды үрдісі оның өндірісінің балама көздерінің дамуы болып табылады, сондықтан көрсеткіш тізбесіне балама көздерімен электр энергиясын өңдеу үлесін енгізуді ұсынамыз, өйткені үлесті ұлғайтуэкологиялық жағдайға тікелей әсер етеді.
Білім деңгейін арттыру адам капиталының сапасы - қоғамның байлығын көбейтудің негізгі факторына айтарлықтай әсер етеді және қоғамдық еңбектің өнімділігінің өсуіне негізделеді. Білім деңгейі жиынтық білімдер және машықтар қорын - қоғам рухани байлығын құра отырып, жиналған білім, еңбек, ғылыми, зияткерлік және шығармашылық әлеуетті сипаттайды. Бұл сапа ұрпақтан ұрпаққа беріледі және адамның дамуына және жалпы қалпына келтіру процесінің тиімділігінің өсуіне маңызды алғышартты білдіреді. Бұдан өзге оқу жылының саны және отбасы, мемлекет, кәсіпорындар және ұйымдар жүргізетін оған кететін шығындар туралы деректер негізінде белгілі бір күнге жиналған білімдер әлеуетін анықтауға болады. Бұл толық шамада қоғамның мәдени деңгейіне жатады - адамның рухани дамуы жоғары болған сайын оның өмір соншалықты сапалырақ және толыққанды болады. Сондықтан қоғамның рухани дамуының сапалық сипаттамаларын анықтау мақсатында білімділік дәрежесін және қоғамның мәдени дамуын анықтайтын көрсеткіштер ұсынылды.
Әлеуметтік қажеттіліктердің қанағаттандырылуын сипаттау мақсатында бүгінде қолда бар көрсеткіштерді пайдаланумен қатар жаңа көрсеткіштерді әзірлеу ұсынылады.
Мәселен, еңбек шарттарын сипаттау үшін өндірісте зардап шеккен және өлімге әкеліп соққан өндірісте зардап шеккен адамдардың саны (жұмыс істейтін 10 000 адамға) сияқты көрсеткіштерді пайдалану болжанады.
Демалыс шарттарын бағаланатын кезеңде демалып жатқан қазақстандықтар санының екі сандық көрсеткіштері және Қазақстанның туристік тартымдылығын сипаттайтын бір жанама сандық көрсеткіші көмегімен бағалау жоспарланады.
АДИ мысалы бойынша әлеуметтік қамтамасыз етілу дәрежесін статистикалық деректер негізінде есептік шамалар көмегімен өлшеу болжанады. Бұл цифрлар ел азаматтарының әлеуметтік қамтамасыз етілуінің орташаең жоғарыең төмен көрсеткіштері арасындағы алшақтықты көрсетуге тиіс:
1. Зейнетақылар және еңбекақының орташа және ең төмен мөлшерлерінің арақатынасы;
2. Балаларға арналған жәрдемақылардың және олардың ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерлерінің арақатынасы;
3. Зейнетақылардың және ең төменгі күнкөріс деңгейі мөлшерлерінің арақатынасы.
Қоғамдағы әлеуметтік-тұрмыстық жағдай Мағриб елдеріндегі және Жаңаөзен қ. соңғы оқиғалар тұрғысында биліктің және халықаралық ұйымдардың назарын барынша аудара бастады. Ақпараттық байланыстармен толыққан қазіргі заманғы әлемде қоғамдағы кез келген ауыртпалық жоғары жылдамдықпен таралады. Адамдардың өз өмірінің шарттарын объективті бағалау және оларды басқа да елдердегі, өңірлердегі шарттармен салыстыру мүмкіндігі бар. Сондықтан өмірдің қанағаттандырылмауы (100 мың тұрғындарға өзіне қол жұмсау санымен сипатталады); қоғамның агрессияшылығы (100 мың тұрғындарға кісі өлітіру санымен сипатталады); меншік проблемаларын шешудің сәйкессіздігі (100 мың тұрғындарға ұрлық, қарақшылық және тонау саны арқылы көрсетіледі); отбасылық қатынастардың тұрақсыздығы (1000 некеге ажырасулар саны) және т.б.. сияқты адам және қоғамдық қатынастардың жақтарын өлшеу маңызды. Барлығы бұл бөлімде 1-кестеде ұсынылған 11 индикаторларды пайдалану болжанады.
Өмір сапасының субъективтік индикаторлары. Субъективтік көрсеткіштерсіз өмір сапасының көрінісі толық және объективтік болмайды, ол халықтың субъективтік бағалауларынан қалысптасады. Мұндай тәсіл өмір сапасын әлеуметтану сауалнамалары негізінде анықтауды болжайды. Субъективтік индикаторларды пайдалану - халықтың өмір сапасының шынайы көрінісін алудың қажетті шарты.
Батыс мамандарының арасында субъективтік көзқарасы тұрғысынан өмір сапасының анықтамаларының бірінші әдістемелерінің бірі Л.В. Портер әзірлеген сауалнама болды, оның көмегімен өмір сүру қажеттіліктерінің, әлеуметтік қажеттіліктердің, эго-қажеттіліктер және өзін-өзі іске асыру қажеттіліктерінің қанағаттандырылу дәрежесін анықтау мүмкін болды. [23]
АҚШ әлеуметтанушылары жүргізген соңғы 20 жылдағы зерттеулер жеке тұлға мәртебесіндегі өмір сапасымен байланысты және жеке тұлғалардың құндылықтарын ашты. Жалпы жағдайда өмір сапасына қатысты мәртбелік индикаторлар мыналардан тұрады.
1. Табыс. Н. Акерман және Б. Палуччидің пікірі бойынша табыс өмір сапасын субъективтік және объективтік өлшеулермен оң байланысты. Сонымен бірге Р. Инглхарт және Дж. Рабьер табыс тек қана өмір сапасының субъективтік құрамдауышындағы өзгерістер бөлігін түсіндіреді деп есептейді. Екінші жағынан, табыспен қанағаттандырылуы дәрежесі және өмірдің стандарттары өмір сапасының субъективтік құрамдауышымен тығыз байланысты.
2. Жұмыстың сипаты. А. Кэмпбелл, П.Е. Конверс және В.Л. Роджерс көзқарасы тұрғысынан жұмыстың сипаты жалпы шамалы үлес береді. Орындаушылар және кәсібилер өмір сапасының субъективтік құрамдауышына ең жоғары бағаларды береді. Ақ жағалылар көк жағаларда бақыттырақ, бірақ осындай кәсібилерге-өндірушілерге, менеджерлерге, меншік иелеріне ұқсайтын беделді санаттардан шыққан адамдар субъективтік құрамдауыштарды бағалауды айтарлықтай ерекшеленбейді.
3. Білім. Осы мамандар білім өмір сапасымен тікелей байланысты емес екендігін айтады.
4. Жас. Дж. Бреннанның пікірі бойынша жас адамдар өмір сүру орнына қарамастан егде адамдарға қарағанда өмірге аз қанағаттанады. А. Кэмпбелл, А.Р. Херцог, В.Л. Роджерс және Дж. Вудворд есептегендей денсаулықтан басқа өмірдің барлық аспектілерімен қанағаттандырылу деңгейлері адам жасымен бірге өседі. А.С. Мичелостың пікірі бойынша қарт адамдардың өмір сапасын бағалауы тұрғын үй жағдайына және денсаулығына байланысты.
5. Жыныс. Тендер Б., В. Брайант және Д. Верофф ерлер және әйелдер өмір сапасы субъективтік құрамдауышын: бақытсыздықтар, мойындаудың жетіспеушілігі, қорғансыздық сезімдері, сенімділіктің жетіспеушілігі, тұрақсыздық және күйзелістерді өзін-өзі бағалау барысында бағалаудың сол негізгі санаттарын пайдаланатындығына сенімді.
6. Неке мәртебесі бақытты жалпы бағалаумен байланысты. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz