Мырзатай Жолдасбековтің тілдік тұлғасын тану мәселесі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Нагиметова Камшат
ҒАЛЫМ, ҚАЙРАТКЕР
МЫРЗАТАЙ ЖОЛДАСБЕКОВТІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Хаттама №__ _______ ___________ 2019жыл
Кафедра меңгерушісі:
Ф.ғ.д., профессор______________ Т.Н Ермекова
Нагиметова Камшат
ҒАЛЫМ, ҚАЙРАТКЕР
МЫРЗАТАЙ ЖОЛДАСБЕКОВТІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған 4 курс студенті:
Нагиметова Камшат
Ғылыми жетекшісі:
Ф.ғ.д., проф.м.а
Отарбекова Ж.Б.
Алматы, 2019
1 ТІЛДІК ТҰЛҒА - КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКАНЫҢ БАСТЫ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ БІРІ
0.1. Тілдік тұлға және оның мәні
Адамзаттың тарихи дамуындағы XX ғасыр ғылыми парадигмалардың ауысуымен көрінді: гуманитарлық ғылымдар ортасында алған білімін болжау, жетілдіру, сақтау және репрезентациялау тәсілімен өзгерген ойлау қабілеті, өзіндік сана-сезімі бар адам болды. Статика және динамикадағы тілдік функциялар нақты белгіленді: Тіл-білім қоры, ақпарат беру жолы, танымдық және көрсеткіш тәсілі, сондай-ақ ақиқатты, жеке қасиеттерді, тілдің әрбір қолданушысының мінез-құлқы мен оның әлеуетті қабілеттерін бейнелеп көрсетуші құрал. Аталғандар, адам тұлғасын тіл арқылы, сондай-ақ тілде барлық: зияткерлі, әлеуметтік, психикалық, этномәдени және т.б қатынастарда зерттеуге, қайта қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Лингвистикада адам тұлғасын зерттеудің осындай интегративті тәсілі "тілдік тұлға теориясы" деп аталады.
Ол алғаш рет Ю.Н. Карауловтың "Руский язык и языковая личность" аттымонографиясында жарыққа шықты, өз зерттеулерінің нәтижелерін автор келесі сөздермен қорытындылаған: тілді оның шеңберінен шықпастан, сол тілдегі мәтіндерді тудыратын және қабылдайтын қолданушысына, пайдаланушысына ғана емес, нақты тілдік тұлғаға, оның жасаушысына жүгінбей, өздігінен тану мүмкін емес. [2, 5-7]
Адамға қатысты тілдің қолдану мәселелері тіл туралы ғылымға тән екені белгілі. Қазіргі тіл білімінде ол "тілдік тұлға" ұғымына негізделген, түпнұсқалық бағыт контексінде қарастырылады.
Тілдік тұлға деп 1) әлемде белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу және оның қоршаған шындыққа көзқарасын көрсету үшін осы тілдің жүйелік құралдарын пайдалану тұрғысынан олар жасаған мәтіндерді талдау негізінде сипатталған кез келген белгілі бір тілдің тасушысы;
2) мәтіндерді функционалдық талдаумен тілді сипаттаудың кешенді тәсілінің атауы. [3, 671]
Тілдік тұлға термині алғаш рет 1930 жылы В. В. Виноградовтың
О художественной прозе кітабында қолданылған. 80-ші жылдары ол тілтанушылардың жұмыс терминіне айналды. Тарихи алғышарттардың пайда болуын Вильгельм фон Гумбольдт, И. А. Бодуэн де Куртенэ еңбектерінен байқауға болады.
Тілдік тұлғаның зерттеу объектісі болып таптаурын емес мәтіндерді, яғни тілдік бірліктерді (номинативті жаңартпаларды) модельдеуге, мағынаның шығу құрылымы мен заңдылықтарын ұғынуға, сондай-ақ тілдік бірліктерді, олардың жалпы мәтін синтагматикасы мен архитектоникасын жеке авторлық қабылдауды айқындау, ықтимал әлемдерді модельдеу, тіл механизміне рефлексия (образдық, көркемдік бейнелеу, тілдік ойын) мақсатында шығаратын адам болып табылады [2, 36].
Тілдік тұлға қоршаған шындықта бағдарланып, өз білімдерін іздене, зерттей және түйсіне отырып, психологиялық, әлеуметтік-лингвистикалық және семиотикалық процестерді бір негізгі инвариантты ядроға синкретизациялауды жүзеге асырады.
Тыңдаушыға (немесе оқырманға) әсер ету: фонетикалық, лексикалық, грамматикалық және мәтіндік деңгейлердегі тіл құралдарымен жүзеге асырылады. Фонетикалық әсер дыбыстар мен интонация арқылы, лексикалық - әлемді этноцентрикалық қабылдау арқылы, грамматикалық - ситуацияны білдіретін сөз арқылы жүзеге асырылады. Тұтас мәтін макроструктуралық тілдік модель ретінде әсер етеді.
Ю.Н. Карауловтың арқасында лингвистикалық әдебиетте "тілдік тұлға" ұғымының жақында пайда болуы психология, философия, әлеуметтану, лингводидактика және т. б. ғылымдармен бірге зерттеу қажеттілігімен байланысты. Қазіргі кезеңде тілдің тұлғалық аспектісіне деген қызығушылық орыс және жалпы тіл білімінің ең қызықты және көп үміт күттіретін мәселелерін талқылаумен байланысты.
Лингвистикалық әдебиетте тілдік тұлға ұғымын анықтауда бірыңғай түсінік пен жүйелі ұғым жоқ. Феномен ретінде жалпы түрінде тілдік тұлғаны зерттеу үш бағытта ұсынылады:
1. Мәтінде, жалпы тіл жүйесінің нақты көріністері ретінде нақты тіл қолданушысының, жеке тілдік тұлғаның сөйлеу актілерінде, нақты мәтіннің материалдары негізінде тілді үйрену;
2. Тілді ұлттық тіл, этнос тілі, басқа тіл құрылымдарына, басқа ұлттық тілдерге қарсы қоя отырып осы тілде жазылған нақты мәтіндерден ұлттық тілдік тұлғаны, мысалы, орыс тілдік тұлғаны талдауға шығаруды көздейтін ұжым тілін ұлттық тіл ретінде оқыту [2, 4].
3. Homo sapiens үшін типологиялық жалпы, әмбебап, семиотикалық және антропологиялық маңызы бар тілдік жүйе ретінде үлкен әріппен тілді оқыту, бұл оның жалпы адамзаттық ауқымда тілдік тұлғасын зерттеуге мүмкіндік береді.
Осыған байланысты қолданыстағы анықтама ретінде ғалым
Ю. Н. Карауловтың дефинициясы көрінеді:
Тілдік тұлға деп күрделі құрылымды-тілдік әр түрлі деңгейімен, шындықтың тереңдігі және дәл бейнеленуімен, белгілі бір мақсатты бағытталуымен ерекшеленетін, сөйлеу шығармаларының немесе кәсіби мәтіндердің қарым-қатынас барысында қабылдауын және жасалуын негіздейтін қабілеттері мен сипаттамаларының жиынтығы бар тұлға деп түсіндіріледі[2, 21].
Сонымен қатар, Ю. Н. Караулов тұлғаның төрт негізгі сипаттамасын бөледі:
1. Кез келген тұлға әлеуметтік заңдардың әрекет ету нәтижесі және шоғырлануы болып табылады:
2. Кез келген тұлға белгілі бір этностың тарихи дамуының өнімі ретінде қарастырылуы тиіс;
3. Жеке тұлға оның психологиялық процестер саласына қатыстылығы тұрғысынан зерделенуі мүмкін;
4. Дәл осы тұлға-маңызды жүйелік құрылымды білімнің, оның ішінде тілдің бірден-бір құрушысы және алушысы болып табылады. [2, 22]
Соған сәйкес, тілдік тұлға мәселесіне жүгінгенде зерттеудің басты параметрлері ретінде тілді жасаушының, қолданушысының, пайдаланушының тарихи, этно, әлеуметтік, психолингвистикалық ерекшеліктері болуы тиіс
[2, 7-8]. Нақты, белгілі бір материалда зерттелетін тілдік тұлға лингвистикалық талдауды да, сондай-ақ осы тілдік тұлға үшін негіз қалаушы экстралингвистикалық ерекшеліктерді де тарта отырып, оның қалыптасуы мен құрылуына елеулі әсер етуі мүмкін. Осылайша, зерттеуші тілдік тұлғаның әлеміне ене отырып, оны белгіленген ережелерге, жеке құзыреттілікке, тілдік интуицияға сәйкес, жоғарыда аталған факторларды және т. б. ескере отырып, қайта жаңғыртады, сәйкесінше "адам бейнесін қалпына келтіреді және оның көмегімен әлемнің қарапайым (тілдік) суретін көрсетеді, адам қалыптасатын негізгі жүйелерді сипаттайды. [4, 24]
Осыған байланысты тілдік тұлғаны зерттеу мәселесі қазіргі кезеңдегі лингвистика үшін өзекті әлем тілдік суретін зерттеу проблемасымен тығыз байланысты.
Тіл-адамның әлем туралы білімін қалыптастыру және өмір сүруінің маңызды құралы. Адам өз қызметі барысында, қоршаған ортаны тану нәтижелерін сөзде белгілейді. Жалпы түрде әлемнің суреті деп ол адамның бір жағынан емес, бүкіл рухани белсенділігінің нәтижесі болып табылатын әлемнің тұтас жаһандық бейнесі. Әлем бейнесі адамда жаһандық бейне ретінде, оның әлеммен барлық байланыстары барысында пайда болады. Адамның әлеммен қарым-қатынасының тәжірибесі мен нысаны оны қолдану барысында төтенше әралуандықпен сипатталады. Бұл адамның заттық-тәжірибелік белсенділігі және әлеммен тұрмыстық қатынасы, оның әлемді қайта жасау және оны игеру, және әлемді ойлау актілері, оның ақыл-ойы мен ақыл-санасына қатысты түрлендіргіш қондырғылармен әрекет етуі мүмкін.
Ю.Н. Караулов былай деп жазады: ...тілдік тұлға ойынға зияткерлік күштер кірген кезде қарапайым тіл жағына қарай басталады және оны зерделеудің бірінші деңгейі (нөлдік кейін) оның әлем суретіндегі, оның тезаурусындағы мән-жайлар мен құндылықтардың иерархиясын анықтау [2, 36]
Тілдік тұлғаның мәнін түсіну үшін әлем картинасының базалық, инвариантты, тұтас дәуір үшін біртұтас және ортақ бөлігіне сүйену керек.
Осыдан әлем бейнесі өзгермейтін бөлікке және ауыспалы бөлікке бөлінеді деген ой туындайды. Ю.Н. Караулов бұл бөлуді шартты деп атайды.
Дегенмен, бұл бөлу тілдік тұлға сияқты күрделі феноменді зерттеуді жеңілдетеді [2, 37]. Мұндай бөлудің пайдасы неде? Біріншіден, ол адамның мінез-құлқы үшін маңызды өмірлік доминант пен ситуациялық доминантты психология ұғымдарымен үйлеседі. Екіншіден, мұндай бөлу әмбебап болып
табылады, өйткені тілдік тұлғаны ұйымдастырудың және зерттеудің барлық деңгейлері арқылы өтеді [2, 37].
Ғалымдардың пікірінше, жеке адам құрылымында үш деңгейге бөлінеді:
-вербальды семантикалық деңгей (нөлдік). Ол білім беру сатысындағы тіл қолданушысының деңгейіне сәйкес келетін ауызекі әдеби тілді меңгеру деңгейін болжайды;
-когнитивті деңгей (бірінші). Бұл деңгей зерттеу тақырыбын көрсететін тұжырымдамаларды, ұғымдарды, идеяларды сөйлеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл деңгейде өзінің кәсіби қызметінің пәні бойынша тек тіл арқылы ғана емес, сондай-ақ өз мамандығы бойынша арнайы әдебиет арқылы да жаңа білім алуға болады;
-прагматикалық деңгей (екінші). Бұл деңгей нақты сөйлеу шындығына өтуге мүмкіндік береді. Мұнда: мақсаттар, мотивтер, мүдделер, орнатулар және интенционалдық кіреді.
Нөлдік деңгейде тарихи қайта құруларда "ерімеген" тілдік типтегі жалпыұлттық белгілер кешені ұсынылады. . Бұл жөнінде Ю. Н. Караулов келесіні аңғарды: Ғылымдардың бұл ерекшеліктері әлі де сәулетші құрастырушылардың ғасырлар бойы қайта өңдеу мен қайта құрылымдарды қалпына келтіру сияқты анықталуы керек [2, 38].
Бірінші вербалды деңгейдің ерекшеліктерін қарастыра отырып,
Ю. Н. Караулов атап өтті: ...біз материалда бір жеке тұлғаның үлкен көлемдегі дискурсына тиісті дәуірдің лексикалық бейнесін қалыптастыра аламыз деп болжауға негіз бар ма...?
Осылайша, ғалымның пікірінше, тілдік сипаттаманың бірінші парадоксы толықтық пен жүйелілік арасындағы қарама-қайшылықта болады.
Тілдік тұлға моделінің вербалды деңгейінің сипаттамасы осындай міндеттердің бірін шешу арқылы мүмкін болады:
* Жалпы тіл сөздігінің үлгісі бойынша жасалған жазушының тіл сөздігін зерттеу
* Автордың бірнеше маңызды жалпыадамзаттық тақырыптарды беру және ашу үшін қолданатын стилистикалық құралдардың лексикалық талдауы;
* Мәтіндердегі лексикалық және грамматикалық құралдарды автордың көркемдік міндеттеріне сәйкестігі тұрғысынан және олардың оқырманға әсері тұрғысынан талдау [2, 84-86];
Ю.Н.Караулов тiлдiк тұлғаның белгілі бір жағдайда орындалатын, аталған үш рөлінің біреуі, оның сөйлеу мінез-құлқын сипаттау үшін әйгілі негіз беретініне назар аударады, алайда мұндай біліктілік коммуникацияның нақты қажеттіліктерін анықтау үшін аз. Ол "Лингвисттер оларды санауға кіріскен кезде, мәселе негізінен байланыс орнатушы, ақпараттық (ақпарат алу немесе ақпарат беру қажеттілігі) және әсер ету сынды үш түрі туралы" екенін айтады. Бұдан әрі түсіндіру және анықтау екі төтенше жағдайда мүмкін. Немесе коммуникативті қажеттіліктердің саны көбейе бастайды, нәтижесінде олар сөйлеу дайындығына(мысалы, дәлелдеудегі руханилық, рухани мәдениеттің мәтінін пайдалану қажеттілігі , әртүрлі қосалқы тілдерді қолдану қажеттілігі және т.с.с.) сәйкес келетін шексіздікке ұласады [2,214].
Ю.Н.Карауловтың айтуынша, тілдік тұлғаның коммуникативті қажеттіліктерінің үш түрі тілдік тұлғаның құрылымының үш деңгейіне сәйкес келеді.
(1-кесте қараймыз) Коммуникативті қажеттіліктер мен тілдік тұлғаның құрылымының деңгей сәйкестігі
Коммуникативтік қажеттіліктердің түрлері
Тілдік тұлғаның деңгейлері
1-түрі.
Байланыс орнатушы
қажеттілік
1-деңгей
Вербальды-семантикалық
2-түрі
Ақпараттық қажеттілік
2-деңгей
Жеке тұлғаның тезаурусы
3-түрі
Әсер етуші қажеттілік
3-деңгей
Жеке тұлғаның прагматиконы
Ю.Н.Карауловтың ұсынған тілдік тұлғаның үш деңгейлі жеткізілуі мен қабылдау және түсіну үдерістерінің үш деңгейлік идеясы, көрсетілген деңгейлер құрамы мен қажетті дайындық талдауы,көбіне ең жарқын тұлғалардың сөздіктер-тезаурустарды зерттеу теориясы ауызша шектелгенін білуге мүмкіндік берді. Қазақ және өзге халықтардың жарқын өкілдерінің тілді табысты және нәтижелі зерттеуі - тілдік тұлғаның барлық үш деңгейіне тең дәрежеде бағытталуы және назар аударуы зерттеудің осындай бағытымен қамтамасыз етіледі. Тілдік жүйені және сөйлеу қызметін меңгеру үдерісін талдай отырып, біз адамның ақыл-ой , таным белсенділігі бағытталатын меңгеру объектісі болып табылатын барабарлы елестету мәселесіне назар аударамыз. Сөз жасамның бір түрінен екіншісіне көшудің басты қағидаты - шындық туралы идеяның күрделенуі және тілдік жүйенің жалпыланған элементтерінің нысандары және олардың қарым-қатынастарынан үлкен үзілісі болып табылады.Тілдік тұлғаны қалыптастыру процесі ана тілін қалыптастырудың негізгі заңдарын игеру процесіне тығыз байланысты. Ю.Н.Караулов тілдік тұлғаның құрылымында инвариантты және уақыттан тыс бөлігі бар екенін атап көрсетеді. Дәл уакқыттан тыс бөлігі ұлттық колориттің ерекшелігімен айрықшаланады: "Әдетте, ұлттық сипатқа және ұлттық ерекшеліктерге байланыстының барлығы бір ғана уақытша мәнге ие , мысалы: тарихи, ұлттық әрқашан диахронды. Сондықтан, ғылыми деп саналуға мүдделі ұлттық сипаттағы барлық дәлелдер тек тарихқа негізделуі табиғи құбылыс. Тарихи ол тілдік тұлғаның құрылымындағы инвариантты бөлігімен сәйкес келеді және осылайша біз тарихи, инвариантты және ұлттық тілдік тұлға сияқты ұғымдарды тең деңгейге қойдық.[2,40].
Тілдік тұлғаны ұйымдастырудың деңгейлерін ескере отырып, біз ең алдымен адамның тілдік және интеллектуалды қабілеттерін біріктіретін синтезі бар іспен(жеке тұлға шеңберінде) айналысамыз. Проф. Ю.Н. Қарауыловтың құрастырған тілдік тұлғаның үш деңгейлі моделі ана тілін оқытудың үздік әдістерін таңдауға мүмкіндік береді. [2,56]
Ғалым үш тілдік зерттеу циклін жазушы тілінде тілдік тұлғаны ұйымдастырудың үш деңгейімен салыстыра отырып, олардың бір-бірімен іргелес айырмашылықтары туралы қорытындыға келеді:
⁃жеке жазушының сөздігі құрылымы бойынша да , көлемі бойынша да жеке адамның лексиконына сәйкес келмейді;
⁃ Ю.Н.Каруловтың айтуынша,тілдік тұлғаның әлемінің бейнесін шығаратын мәтінді тақырыптық-идеологиялық және фигуративті талдау лингвистикаға қарағанда әдебиеттанушы салаға тиісті;
⁃лингвистикалық тұлғаның тілдік тұлғаның мотивациялық деңгейі де, осындай зерттеулермен бірге жартылай ғана қамтылады.
Біздің жағдайымызда М.Жолдасбековтың тілдік тұлғасын зерттеу мәтіндердегі лексикалық және грамматикалық құралдарды оқырманға әсер ету тұрғысынан талдау және материалдарды жинау қоры ретінде негіз бола алады.
Ю.Н.Караулов орыс тілінің ассоциативті өрістеріндегі материалда жеке лексиконның құрылуын талдау негізінде тілдік тұлғаның құрылымын ұсынады.
Бұл құрылымда негізгі компоненттер ретінде: лексикон, грамматикон, прагматикон [2, 90-91]: екі желілерден тұратын: ассоциативті-семантикалық және коммуникативті, семантикон кіреді.
Сонымен қатар, тілдік тұлға құрылымы үш бөлікке бөлінеді: сол жақтан вербальды емес бөлік, вербальды бөлік және оң жақтан вербальды емес бөлік. Вербальды бөлік тілдік сана саласына жатады. Аралық тілдер бірліктері вербальды емес бөлігіне байланысты.
Ғалымның айтуынша, мұндай тіл сөйлеуші-тыңдаушылардың бүкіл дискурсы және сөйлеу актілерімен бірге жүретін іс-қимыл сызбаларында, қозғалыс көріністерінде, сезімтал бейнелерде сипатталады.[2,93].
Тілдік тұлға , өзіндік тілдік тұлғаның дерексіз үлгісін құрайтын үш өзара байланысты деңгейден тұратын құрылымы бар: нөлдік деңгей немесе вербальды семантикалық(дәстүрлі сипаттағы деңгейде табиғи тіл туралы қалыпты білімді және нақты лексикалық және грамматикалық мағыналарды білдірудің ресми құралдарын түсіндіруді қарастыралады);
бірінші деңгей немесе лингвистикалық-когнитивті болып табылады, оның бірліктері - мифологиялық, өнер, діни және басқа да көріністерде әлемнің жаһандық имиджі ретінде құндылық иерархиясын бейнелейтін, әр жеке ақыл-ой үшін жүйелік әлем бейнесі болып табылатын тұжырымдамалар, идеялар, ұғымдар. әлемнің суреттері; екінші деңгей, прагматикалық, мақсаттар, мотивтер, мүдделер, көзқарастар мен ниеттестікті біріктіреді.
Лингвистикалық сәйкестілік мәселесі лингвистикалық қабілет мәселесімен ұштасады. Адамның тілдік қабілеттілінің мәселесі, оның табиғаты, құрылымы мен қызметі психолингвистиканың мәні болып табылатыны белгілі. Сонымен қатар, лингвистикалық тұлғаның проблемаларын лингвистикалық қабілетінің сипатын түсіндірместен шешу мүмкін емес. Бұл жағдайда осы саладағы басты мәселе: лингвистикалық тұлғаның дамуы мен әлеуметтенуі үдерісінде ғана туа біткен, биологиялық немесе әлеуметтік, дамыған және дамып келе жатқан лингвистикалық қабілеті бар ма?деген сұрақ. Психолингвистер, мысалы А.В. Запорожец және Л.А. Венгер, тіл қабілеттілігін қалыптастырудағы табиғи факторлардың рөлін жоққа шығармайды:"Ерекше адамның психикалық қасиеттерін және қабілеттерін жүзеге асырудың қажетті шарты бола отырып, туа біткен ұйым, атап айтқанда мінез-құлықтың инстинктивтік механизмдері, осы қасиеттер мен қабілеттердің пайда болуын қамтамасыз етпейді"[5,25].
Тілдің дамуына екі фактор әсер етеді: дұрыс сөйлеу және танымдық. Ғалымдардың пікірінше, тілді дамытудың жолы - туа біткен үлгі емес, іс-әрекет және оның ережелері.Бала тілдің тұтастық қабылдауынан басталады. Бұл бастапқы қабылдау негізінде бұл жүйке құрылымдары баланың миында қалыптасады, оның негізінде тіл жүйесінің өзін-өзі дамуы жүреді. Бұл тiлдiк лингвистикалық қабiлеттiлiктiң бiр бөлiгiн емес, тiлдiң бастапқы жалпылама имиджiн немесе салыстырмалы өзiн-өзi дамытуды меңзейді, өйткенi тiл коммуникативтiк-танымдық қызметтiң құралы болып табылады.
Екі ғасыр төңірегінде лингвистика саласындағы зерттеу саласы тұрақты түрде кеңейіп келеді және бұл өзіне тілдің сыртқы жүйесін сипаттау мен талдауды мақсат еткен әлеуметтік тілді, адам факторына назар аударатын және зерттеу көзі ретінде лингвистикалық қабілет, тілдік тұлға, ұлттық танымды қарастыратын психолингвистиканы, тілді қолданушылардың әлемдік лингвистикалық бейнесі қалыптасатын "суреттер, мағына мен білімді" зерттеумен айналысатын когнитивтік лингвистика оқытумен негізделеді. Осы әртүрлі тәсілдердің түйіндерінде ғалымдардың ғылымды дамытуда ыстық нүктелер ретінде танылған көптеген жаңа сұрақтар пайда болады. Сондықтан адам тілінің көрінісі туралы идеялар үш аспектіне негізделуі керек:
1) ішкі құрылым; 2) сыртқы жүйе;3) менталды құрылым.
Менталды құрылым ретінде әлемнің лингвистикалық бейнесі, лингвистикалық тұлғаның прагматикасы, сөйлеушілердің лингвистикалық сана-сезімі, этникалық ақыл-ойы және тарихи тұрғыдан қалыптасқан, сондай-ақ уақыт өте келе өмір сүру салтына, ұлттық сипаты мен менталитетінің өзгеруінің әсерінен қалыптасқан құбылыстар қарастырылады [6,5-7].
1.2 Мырзатай Жолдасбековтің тілдік тұлғасын тану мәселесі
Мырзатай Жолдасбеков Қазақстан Республикасының қоғам қайраткері, ұлт жанашыры, Төтенше және өкілетті елші, ұлттық мәдениеттің қамқоршысы, филология ғылымдарының докторы, ұлағатты ұстаз, белгілі түрколог-ғалым1937 жылы 27 мамырда Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ақтөбе ауылында дүниеге келген. Әкесі Жолдасбек Ақботаұлы - қызыл шырайлы, келбетті, бойы биік, денелі, мақтанып-желпінбейтін, кеңпейілді, ақылды, сабырлы, өмірден тоқығаны көп, сауатты жан болған екен. Ұлы бабасы Темір би заманында Ақмешіттегі генерал-губернатордың билігін мойындамай, орысқа көнбей Терезөзектен Таласқа үдере көшкен екен. Алыс жақын ағайындар Жолдасбектің шаңырағына "Үлкен үй, Темір бидің шаңырағы" деп ағылып келіп жатады екен. Әкесі Жолдасбек көзінің оты бар бала Мырзатайды "Ойынның түбіне жеткен бала жоқ, одан да кәриялардың әңгімесін тыңда, пайдасы тиеді" деп, үнемі жанынан тастамай, бірге алып жүреді екен. "Осы балаңды жаныңнан тастамайсың" деген ағайынға күле қарап: "Бірдеңе шықса осы жәумелегімнен шығады" деп отырады екен, жарықтық. Бала жастан қариялардың әңгімелерін тыңдап, уызға жарып өскен Мырзатай кітапқұмар, құйма құлақ, зерек болады.
Балалық шағы соғыс кезіне тап келеді. Елдің бар азаматы әскерге аттанып, жұрт құлазып қалады. Мырзатай Жолдасбековті осы жағдай тез есейтеді. Ауыл мектебінде бесінші класты үздік бітіріп, қазіргі Тараз қаласына келіп, интернатқа орналасады. 1954жылы бұрынғы Шолақтау, қазіргі Қаратау қаласында оныншыны тамамдап, Талас ауданы Ақкөл ауылдық кеңесінде хатшы болып істейді 1955 жылы Қазақ мемлекеттік университететінің филология факультетіне түсіп, университетте Мұхтар Әуезов, Нығымет Сауранбаев, Есмағамбет Ысмайылов, Бейсенбай Кенжебаев, Мәулен Балақаев, Мұхаметжан Қаратаев, Зейнолла Қабдолов секілді ғұлама ағаларынан тәлім алады, қазақ әдебиетінің алыптары Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Әбділда Тәжібаев, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Шахмет Құсайынов және тағы басқалармен танысып, араласа бастайды. Әсіресе, ұлы Мұхтар Әуезовтің үш жыл қатарынан үзбей оқыған лекциялары болашақ ғалымның қалыптасуына ерекше ықпал етеді.
1960 жылы оқуды үздік бітіріп, Мұхтар Әуезовтың ұсынысымен университетте мұғалім болып қалады. Бітіретін жылы бес жыл өзімен бір группада бірге оқыған Мәрия Ғизатқызы Ғабдуллинаға үйленеді. Ол кезде үй жағдайы қиын, қазақ біткен қаланың шетінде, көбі пәтер жалдап тұратын. Көп жылдар сол азапты бастарынан өткізіп бірге ғылым саласымен айналыса бастаған. Сөйтіп білім алған ошағында "Қазақ халқының ауыз әдебиетінен" төрт жылдай дәріс оқиды. 1964 жылы аспирантураға оқуға түседі. Әдебиеттің тарихы жөнінде қызу пікір таласы жүріп жатқан кезінде оны, профессор Бейсенбай Кенжебаев өз жетекшілігімен қазақ әдебиетін зерттеушілердің ішінде алғаш рет көне дәуір әдебиетін зерттеуге салады.. 1967 жылы жарияланған "Ертедегі әдебиет нұсқалары" деген оқулық-хрестоматияның көне дәуірге арналған тарауларын жазады.
Мырзатай Жолдасбеков аспирантурада жүріп VIII ғасырда жазылған Орхон ескерткіштерінің қазақ әдебиетіне қатысын терең зерттеп, әдебиетіміздің көне тамыры Орхон ескерткіштерінде екенін, әдебиетіміздің тарихы мен тамырын сол кезеңнен бастаудың жөн болатынын алғаш дәлелдеді. Марксизм-ленинизм ілімі дәурендеп тұрған шақта қиын, жаңа әрі тың тақырыпты еркін игерген талантты жас ғалым "Көне түрік әдебиет нұсқалары және олардың қазақ әдебиетіне қатысы" деген тақырыпта 1969 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап шығады. Түптен келгенде бұл В.Радлов, С.Малов, И.Стеблева сынды ғалымдардың жетістіктері мен олқылықтарының орнын толтырған, байырғы түрік жазба ескерткіштерінің әлемдік мән-маңызын ашып берген үлкен ғылымыи жаңалық болатын. Диссертациялық зерттеудің ресми төрешісі, академик Әлкей Марғұланның сол ғылыми кеңесте: "Мырзатай Жолдасбековтың диссертациялық еңбегінің аса құндылығы қазақ әдебиетінің байырғы бастауларын ашқандығына, сондықтан бұл жұмысқа докторлық атақ беру керек",-деп, диссертациялық жұмысқа өте жоғары баға бергені де сондықтан.
Көбінің тісі бата бермейтін, бұрын-соңды қозғалмаған тың тақырып, ол жөнінде айтыс-тартыстардың басын ашып берген Мырзатай Жолдасбеков аузы дуалы ғұламалардан бата алған, әлемдік түркологияны елең еткізген жаңалықпен ғылымға келген, қазақ әдебиетінің бастау көздерін ашып берген жас ғалым бұдан кейін университет қабырғасында үздіксіз он жеті жыл қызмет істеп, оқытушы-педагог, әдебиетші ғалым ретінде осы жылдары қалыптасады.
Ғылым шыңына баспалдақ қойған М.Жолдасбеков сегізінші ғасырда тасқа қашалып жазылған Күлтегін, Білге қаған, Тұй-ұқық (Тоныкөк), Өнгін (Онгин) мәтінін қазақша сөйлетіп, алғаш рет жыр нұсқасын жеке кітап етіп шығарады, іскерлігімен де танылып, 1974 жылы ҚазМУ-дің филология факультетінің деканы болып сайланады. Осыдан бастап ол шын ұстаздық, ғалымдық жолға түседі. "Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі", "Жамбыл және халық поэзиясы", "Көне түркі әдеби ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне қатысы" деген лекциялық курстарды негіздеп, оқу бағдарламасын жазып шығарады.
1977 жылдан бері ресми қызметте жүріп шығармашылықтан, ғылымнан қол үзген емес.
1977-1987 жылдар аралығында Талдықорған педагаогика институтының ректоры қызметін атқарады
1987 жылдың аяғынан 1993 жылдың ортасына дейін: оқу министрі, Білім министрінің бірінші орынбасары, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Идеология бөлімінің меңгерушісі, Президенттік кеңестің мүшесі, Мемлекеттік кеңесші, Премьер-министрдің орынбасары, Президенттің кеңесшісі қызметінде жұмыстар жасайды.
Мырзатай Жолдасбеков 1993 жылғы тамыздың -1996 жылдың желтоқсанына дайін Қазақстанның Иран Ислам республикасындағы Төтенше және Өкілетті елшісі болып, Тегераның төріне еліміздің көк байрағын алғаш рет желбіретті, ата-бабасының қолы жетпеген елшілік қызметті абыроймен атқарды. Елге оралғаннан кейін 1997 жылы тұңғыш ашылған Дипломатиялық Академияның алғашқы ректоры және Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары болды.
Мырзатай Жолдасбеков Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысы бойынша 2000 жылы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры болып тағайындалды. Мырзекең басшылық жасаған жылдары Елорда төріндегі іргелі оқу ордасында елеулі жаңалықтар болды. Елбасының идеясын пәрменді түрде жүзеге асыра білген Мырзатай Жолдасбеков Москва Мемлекттік университеті филиалының Еуразия ұлттық университеті жанынан ашылуына да зор еңбек сіңірді.
Мырзатай Жолдасбековтың ұйымдастырушылық қабілеті Қазақстан Республикасы Президенттік мәдениет орталығына директор болып келген кезде де жарқырап көрінді. Мәдениет Орталығы шын мәнінде мәдениет пен руханияттың орталығына айналып келеді.
Мырзатай Жолдасбеков-ел тарихының ең күрделі, шешуші кезеңінде дуалы ауыз, өнегелі, мемлекетшіл тұрпатынан, кісілік қалпынан айнымады, халқының қадірлісі бола білді. Соның арқасында "Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті елшісі" деген дипломатиялық дәреже, "Халықтар достығы"(1986), "Құрмет"(1996), "Парасат"(2005) ордендерін иеленді. 2006 жылы ұлттық сана, руханият, мәдениет және ғылымға сіңірген еңбегі үшін "Алтын адам" деп танылды, Күлтегін сыйлығымен марапатталды.
2 КОНЦЕПТ - ТІЛДІК ТҰЛҒАНЫ ТАНУДЫҢ НЕГІЗІ
2.1 Мырзатай Жолдасбековтің күнделік жанрындағы Күндерімнің куәсі шығармасы бойынша жиілік сөздік жасау техникасы мен сөзқолданысы
Күнделік - публицистикалық стильде жазылатын шығарманың бір түрі. Күнделік- жеке адамның тарихы, тағдыры, жан күйзелісі, сезімі...
Әркімнің ойында сақтала бермейтін, тарихи сәттерді, ерекше оқиғаларды күнделіктерден оқып-білуге болады.
Күнделік өзінің өмірін сипаттайтын мектеп қабырғасында жүрген оқушының, жоғары оқуда білім алып жатқан студенттің немесе беделді азаматтың, қоғам қайраткері, жазушы, саяхатшының өз көзімен көріп-білгенін, естігенін, оқығанын тізіп жазудан пайда болған жанр. Былайша қарапайым, жай күнделіктерде көбіне жеке өмір фактілері, кісі назарын аударған көріністер сөз етіледі. Ал, көркем күнделіктерде күнделік иесінің яғни жазушының әр алуан ой-сезімдері, қызықты оқиғалары, алған әсерлері, түйген түйіндері, т.б. бейнеленеді. Дүние жүзінің көптеген танымал жазушылары өздерінің кейбір шығармаларын күнделік формасында жазған. Мысалы, олардың қатарына И.Тургенов, М.Салтыков-Щедрин, В.Короленко және т.б. атауға болады. Өзіміздің қазақ ғалым, жазушылары арасында алғаш күнделікті қолданған шығыстанушы, географ Шоқан Уәлиханов. Оның Шығыс Түркістанның өткені мен бүгінгісі туралы жазылған Құлжа күнделіктері - ғылыми көркем публицистикалық шығармасын жатқызуға болады. Сондай-ақ, қазақ қаламгерлерінің ішінде осы әдіспен жазылған шығарманың бірі Ә.Сәрсенбаевтың Офицер күнделігі болып есептеледі.
Орыстың ұлы жазушысы А.С.Пушкинның жазба күнделіктері, зерттеу жұмыстарына молынан септігін тигізен. Күнделік ұлы ақынның әр күнінің қалай өткендігі, не істегенінен көп хабар береді. Осы мазмұндас біздің қазақ әдебиетінде қазақ жазушыларының арасында күнделік жазып қалдырғандар көп емес. Тек бертінде жазылған кейбірінің ғана күнделіктері асыл мұра ретінде ұрпақ кәдесіне жарауда. Соның бірі, классик жазушымыз Ғабит Мүсіреповтің 1997 жылы Ана тілі баспасынан шыққан Күнделік атты еңбегі. Еңбекте қазақ тарихы, мәдениеті, әдебиеті, тілі туралы, алуан түрлі айшықты сөз тіркестері мен жоспарда тұрған жазба-жобалары хақында деректер айтылған. Асыл ағамыз кітаптың беташарында Ұмытшақтық қоюланып келеді. Сондықтан кейбір керекті нәрселерді кезінде еске түсіру үшін бұдан былай күнделік жазуды дұрыс көрдім деп осы күнделік жанрын қолға алғанын көреміз. Сөйтіп, 1970-1985 жылдар аралығында елу шақты күнделік-дәптер жазған. Сонымен қатар дара тұлғаларымыз Ғ.Мұстафин, Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, М.Мақатаев, С.Әшімбаевтарда күнделік жанрына ден қойып біраз өнегелі ойлары мен көңіліне түйгендерін күнделіктеріне жазған. Халық жазушысы Әзілхан Нұршайықов күнделік жазуды ғұмыр бойы сүйікті машығына айналдыруымен-ақ өшпес өнеге көрсеткен қажырлы қаламгер.
Қоғам қайраткері, өнер мен мәдениет саласында біраз жыл еңбек еткен Асанәлі Әшімұлының да күнделік жазатыны белгілі. Ол Күнделік-күнделікті өткен ісің ғана емес, онда өмір, өнер, уақыт, кезең, адамдар туралы көңілге тосынан келіп құйылатын ағыстар, ой-толғаныстар да орын алып жатады. Айқайлап айта алмайтын, жаза бермейтін нәзік мәселелер, ащы шындықтар осы күнделік бетіне түседі. Мен үшін ең жауынгер жанр - күнделік деп баға береді.
Француз жазушысы Жюль Ренар: Күнделік - адам жанының айнасы деп жазады. Ал Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті елшісі, түркітанудың ірі білгірі, профессор, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбеков күнделікті 1993 жылдың қараша айынан бері үзбей жазып келеді. Алғашқы жазбалары 1993-1997 жылдар арасындағы күнделік материалдары 1996 жылы автордың Ел тағдыры-ер тағдыры деген кітабында Елшінің күнделігінен деген атпен жарияланған. Кейінгі күнделік жазбалары 1997-2007 жылдар аралығын, яғни Күндерімнің куәсі деген атаумен жарық көреді. Онда автордың он жылдық күрделі әрі қызықты өмір белестері қамтылады. Оның қаламынан туған күнделік беттерінен - тәуелсіздікке қадам басқан күйініші мен сүйініші кезек алмасқан қазақ ұлтының айнасын көре аламыз. Сонымен қатар жастайынан қазақы тәрбие көрген, қазақтың салты мен дәстүрін бойына сіңіріп өскен қоғам қайраткерінің көргені мен түйгенін, елшілік қызметі, халық өмірі мен жеке өміріндегі болған қызықты, мәнді де мағыналы әңгімелері мен оқиғаларын оқып біле аламыз.
Мырзатай ағаның елге сіңірген еңбегі өз алдына бір төбе. Оның Күндерімнің куәсі деп аталатын еңбегін Мырзатай Жолдасбековтің тұлғалық келбеті, ғылымға қосқан үлесі, мемлекетке сіңірген еңбегі, жүріп өткен жолдарының куәсі болған күнделігін талдау арқылы танимыз.
Осы еңбекте назарымызға ілінетін сөзқолданысын осы жиілік сөздіктен көре аламыз.
Microsoft Word және Excel құралдарының көмегімен жиілік сөздік жасау алгоритмі
Сөздік түзу алгоритмі төмендегідей:
Бастапқы мәтінді дайындау. Word -та сөзтізбе жасау.
* Word-тан сөзтізбені Excel кестесіне ауыстыру.
* Сөзтізбені әліпби тәртібіне түсіру.
* Қосымша бетте сөзтізбе жиілігін жасау.
* Жиілік сөздікті сөз санының жиілігіне (көптен азға) қарай орналастыру.
* Жалпы сөз санын, қолданылған сөз санын анықтау.
Бастапқы мәтінді дайындау барысында мәтінде қолданылған тыныс белгілер, шартты таңбалар, бет саны алынып тасталады. Бет саны Word -та алынады. Бас әріптер де Word форматында бір мәзірмен кіші әріптерге ауыстырылады. Тыныс белгілер мен басқа да сөзтізбеге кірмейтін таңбалар болса, найти, заменить белгілерімен ауыстырылады. Мұнда заменить деген жолға ештеңе қойылмайды, бірақ заменить все деген пәрмен беріледі.
Сурет 1 - Мәтінді өңдеу (тыныс белгілерін, шартты таңбаларды) алып тастау.
Кесте болса, мәтінге ауыстырылады (преобразовать в текст белгісімен). Мәтіндегі басы артық белгілер алынып тасталғаннан кейін мәтінді тізімге айналдырамыз. Ол үшін Найти и заменить мәзіріндегі Найти белгісіне пробел қоямыз, содан соң заменить белгісіне келіп, Больше белгісін басып, төменгі жақтан шыққан специальный деген тізімнің ішінен Знак абзаца дегенді басамыз. Сонда абзац белгісі пайда болады. Одан әрі Заменить все арқылы мәтінді тізімге айналдырамыз. Тізімді өңдеп, бас әріптерді кіші әріптерге ауыстырып, артық белгілерді, артық жолдарды алып тастаймыз.
Сурет 2 - Мәтіндітізімгеайналдыру: абзацбелгісіншығару.
Сурет 3 - Мәтінді тізімге айналдыру: абзац белгісінің таңбасы.
Сурет 4 - Мәтіннің сөзтізбеге айналуы.
Сурет 5 - Word-та дайындалған сөзтізбені Excel форматына ауыстыру.
Сөзтізбеніәліпбиретіменберуүшінжоға рыжақтағы Сортировкаифильтр белгісінен СортировкаотАдоЯ дегендібасамыз. Сонда бүкіл сөз әліпби ретімен түзіледі.
Сурет 6 - Сөзтізбені әліпби тәртібіне салу.
Сурет 7 - Әліпби ретімен орналасқан сөздік сөзтізбесі.
Ендігі кезекте әліпби ретімен тұрған сөздіктен жиілік сөздік жасау үшін бірінші жолға Жиілік сөздік деген атауды жазамыз. Одан кейін Вставка белгісінің ішінен Сводная таблица белгісін басамыз.
Сурет 8 - Жиілік сөздік жасау реті: жиынтық кесте мәзірі
Нәтижесінде төмендегідей кесте шығады.
Сурет 9 - Жиілік сөздік жасау реті: жиынтық кесте мәзірі арқылы жиілік сөздік құрудың бастапқы сатысы.
На новый лист белгісін қойып, ОК деп басқанда, жаңа бетке жиілік сөздік жасалады.
Сурет 10 - Сөздердіңқолданылужиілігіншығаруопе рациясы.
Осындағы жиіліксөздік белгісініңтұсынабелгіқойып, оны Значение мәнінеапарсақ, сөзтізбеніңқасынансөздердіңқолданыл ужиілігішығады.
Сурет 11 - Сөздердің қолданылу жиілігін шығару нәтижесі.
Келесі кезекте сөзтізбе мен жиілік саны тұрған тізімді түгел белгілеп алып, сөздердің жиілігін көбінен азына қарай немесе керісінше шығаруға болады. Ол үшін сол жақтағы сортировка белгісінен Сортировка от максимального к минимальному жазуын басқанда, ең көп қолданылған сөздер тізімнің басына шығады.
Сурет 12 - Сөздерді қолданылу жиілігі бойынша сұрыптау мәзірі.
Сурет 13 - Сөздерді қолданылу жиілігі бойынша сұрыптау нәтижесі.
Жиілік көрсеткіші берілген тізімнің соңында шығармада қолданылған сөздің жалпы саны мен қолданысы көрсетіледі.
Сурет 14 - М.Жолдасбеков күнделігінде қолданылған сөздің жалпы саны.
Ғалым Мырзатай Жолдасбековтің Күндерімнің куәсі күнделігінің негізінде жасалған жиілік сөздік жазушы тіліндегі қолданылған сөз формасының жалпы саны 88 731 болса, жалпы сөзқолданысы 65 526 сөзді құрайтынын көрсетті. Одан әрі сөзтізбені өңдеу арқылы әр сөздің жалпы саны мен түрлі формаларын есептеп шығаруға болады.
Сөйтіп, Excel форматында жасалған осындай бағдарламаның көмегімен кез келген ақын-жазушы тіліндегі сөзқолданыс пен сөз санының есебін білуге мүмкіндік бар.
Жазушы тілінің жиілік сөздігін жасау арқылы автордың қандай сөздерді жиі, қандай сөздерді сирек қолданғанын біле аламыз. Жиі қолданылған сөздер автордың мақсат-мұратынан, қоғамдық-әлеуметтік қызметінен, ой-өрісі мен адами құндылықтарынан хабар берсе, сирек қолданылған сөздер автордың жеке сөзқолданыстық, стильдік-тілдік ерекшеліктерінен хабар беруі әбден мүмкін. Мәселен, М.Жолдасбеков шығармалары бойынша жоғарыда жасалған жиілік сөздіктен жазушының төмендегі сөздерді көп қолданғанын байқаймыз.
Адам сөзін 170 рет қолданған: адам - 108 рет, адамға -16, адамда -2, адамдағы -1, адамдар -4, адамдарды -1, адамдардың -1, адамдармен -1, адамдары -3, адамдарымыз -1, адамдарымыздың -1, адамдарын -1, адамдарына -1, адамды -9, адамның -16, адамы -3, адамнан -1.
Адамдық тұлғасында 10 рет: адамдығың -2, адамдық -3, адамдыққа -3, адамдықтан -1, адамдықты -1,
Адамшылық тұлғасында 6 рет: адамшылық -5, адамшылықтарыңды -1.
Адамзат тұлғасында 7 рет: адамзат -2, адамзатты 2, адамзаттың - 3 қолданған.
Құдай сөзін ақын 148 рет қолданған, оның ішінде: мынадай формаларда: құдай -99, құдай-ай - 5, құдай-ау -2, құдайға -8 рет, құдайдан -6, құдайды -1, құдайдың -5, құдайдың-ақ -1; құдайшылмын -1, құдайы -3, құдайыға -1, құдайым -11, құдайым-ай -1, құдайымнан -1, құдайым-ой-1, құдайымсың -1, құдайыңды -1.
Бұдан өзге жазушы тілінде көп кездесетін, концептілік мәні зор төмендегі сөздердің түбірі, түрлі сөзформалары, туынды тұлғалары мынадай мөлшерде қолданылған:
Сөздің түбір немесе атау тұлғасындағы саны
Сөз формасы
Туынды тұлғасы
Барлығы
Мен-364
1
7
364
Қазақ-192
3
13
192
Ел-179
3
96
179
Керек-176
44
5
176
Жақсы-152
63
5
152
Біз-144
171
6
144
Кісі-132
89
1
132
Адам-124
12
23
124
Президент-103
5
22
103
Түрік-94
14
6
94
Бала-89
181
4
89
Жер-77
67
5
77
Еуразия-66
236
9
66
2.2 Мырзатай Жолдасбековтің күнделігіндегі концептілік
құрылымдардың ерекшелігі
Когнитивтік лингвистиканың негізгі арқауы концепт категориясы өзінің теориялық негіздерін әрқырынан, әр тұрғыдан ашқанда барып, толық түсінікті болатын күрделі құбылыс. Концепт мәні, оның құрылымы мен өрісі отандық зерттеушілердің таным нысанына айналуда. Қазақ тіл білімі бойынша Ж.Манкеева, Қ.Жаманбаева, А.Ислам, Э.Оразалиева, Б.Нұрдаулетова, М.Күштаева, С.Жапақов, Б.Жұмағұлова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова т.б. зерттеушілер еңбектерінде әр қырынан зерттеліп келеді.
Дегенмен, концепт терминінің анықамасы әлі бір ізге түсе қойған жоқ. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары алғаш рет Ресей тіл білімінде концепт термині қарастырылып, әр түрлі анықтамалармен түсіндірілді.
М.Жолдасбековтің сөзқолданысындағы конңептілік сөздерді жалпы тізімі:
Қазақ концептісі
--Болашақ, қазақтың келешегі туралы ойлағанда ылғи менің есіме Сабыр адайдың "Әр қазақ - менің жалғызым" дейтін сөзі түседі. Бір-біріне ақыл айтудан қазақ кенде емес. Қазақ қазақ болғалы бір-біріне акыл айтумен келеді. Бірақ қазақ қазақ болғалы бірін бірі тыңдамаумен де келеді. Осы қу мінезіміздің кесірінен даналар айтқан талай асыл сөз далаға кетті, зая кетті
-- Сөз тыңдамайтын калпымен қазақ менің де сөзімді артына кыстырған жок. Әлі баяғы көрінгенге жалтақтаумен, әлде кімдерге жалбақтаумен, табысын әр нәрсеге, әркімге, өзінен бөлекке шашумен келеді, өз жаксысын өзінен кызғанумен келеді.
Құданың құдыреті бүгінде қазаққа ата мұрасынан, ата дінінен гөрі жаттың дінін, оның салтын кабылдау оңай болып тұр. Ата жолынан тайып, ұлттың тілінен, дінінен безіп, өзгенің дертін арқалап, солардың құранын көтеріп, дәріптеп жүрген жастар көбейіп барады. Мұның арты неге апарып соғар екен? Жұрт осыны да ойланса жөн еді.
-- Задында әруаққа тиіспеген жөн. Осының бәрі өсектен шығады. Өсек дейтінің де қаулап тұрған өрт, адам баласының тұла бойын жайлаған дерт. Қазақ бұдан да кұтыла алмайды ғой деп қорқамын. Өйткені, жағымсыз, жат мінездің бәрі кісінің өзімен бірге туатындай болады да тұрады маған.
"Қызды қырық үйден тый" дейді қазақ. Еркіндіктің шексіздігі соншалық, жұрттың көбі осы күндері ұлына да, қызына да ие бола алмай қалды.
-- Мен мұны айтқанда, ой тоқтатып, көңіл жұбататын ештеңе таппағандықтан айтып отырғаным жоқ, теріс мінез, жат қылық етек алып бара жатқан соң айтып отырмын. Бір сұмдығы - осыны қазақтың бәрі біледі.
Демократия қайдалап, аттан салып жүргендердің, ел ішіне іріткі салып жүргендердің шаршамайтынына таңым бар. Және солар қазақтың қамын ойлап жүрсе бір сәрі ғой.
-- Ә.Кекілбаев-заты қазақтың пейілінен жаралған кемеңгер жазушы, ойшыл. Болжампаз даналығы да бар, сөзге шешен, ділмар азамат.
-- Өркім-ақ отбасына, әулетіне қызмет етеді ғой, десе де Отаныңа, халқыңа қызмет етуден ең үлкен бақыт жоқ. Өйткені сенің еңбегіңді бағалайтын - туған халқың. Мен үшін қазақтан артық жақын жоқ.
-- Нүрғалидың көршілері орыс, түрік, озге де басқа үлттардан екен. Соның біріне бармай, үш жылдан бері Нұрғалидың үйіне қарлығаш ұя салады екен. Мұны қазақ жақсылықтың белгісі дейді. Неге екенін қайдам, қарлығаш әйтеуір қазаққа жақын. Бейбіт құс қой, осы қарлығашты қазақтың бір нышанына, таңбасына айналдыру керек еді-ау деп ойладым. Қанатымен су таситын қарлығаштан баска құсты естіген емеспін. Соны бейбақ балапанына тасиды-ау. Баланы өсірудің қиынын осыдан-ақ біле бересіз.
-- Қазақтың тойы бүгіндері аз емес. Әдетте, оны асаба бастайды. Жаттап алғанын сайрап басыңды ауыртады. Сөзді де топтап беретінді шығарыпты - бес-бестен, он-оннан қаз қатар тізіп койып сөз береді. Сөйтіп той жиналысқа айналып жүр.
-- Осы күні келіндердің көбі Саламатсыз ба? деп колын ала жүгіргенде не деріңді білмей қаласың. Қазақтың келіндерінің иіліп, майысып сәлем қылғанына не жетсіп, бағзыдан келе жатқан салтың ғой, балқығандай боласың.
-- Шымкент, Түркстанда болып, алғашқы қазақ дипломаттарының бірі Нәзір Төреқұловтың 105 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференцияға қатысып, сөз сөйлеп қайттым. Арыстанбаб, Әзіреті Сұлтан (Яссауи) бабаларымызға зиярат еттім.
-- Қазақ сөзге әуес елдің бірі. Содан да ма екен, жиын көрсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Нагиметова Камшат
ҒАЛЫМ, ҚАЙРАТКЕР
МЫРЗАТАЙ ЖОЛДАСБЕКОВТІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Алматы, 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Қорғауға жіберілді
Хаттама №__ _______ ___________ 2019жыл
Кафедра меңгерушісі:
Ф.ғ.д., профессор______________ Т.Н Ермекова
Нагиметова Камшат
ҒАЛЫМ, ҚАЙРАТКЕР
МЫРЗАТАЙ ЖОЛДАСБЕКОВТІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5В011700 - Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған 4 курс студенті:
Нагиметова Камшат
Ғылыми жетекшісі:
Ф.ғ.д., проф.м.а
Отарбекова Ж.Б.
Алматы, 2019
1 ТІЛДІК ТҰЛҒА - КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКАНЫҢ БАСТЫ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ БІРІ
0.1. Тілдік тұлға және оның мәні
Адамзаттың тарихи дамуындағы XX ғасыр ғылыми парадигмалардың ауысуымен көрінді: гуманитарлық ғылымдар ортасында алған білімін болжау, жетілдіру, сақтау және репрезентациялау тәсілімен өзгерген ойлау қабілеті, өзіндік сана-сезімі бар адам болды. Статика және динамикадағы тілдік функциялар нақты белгіленді: Тіл-білім қоры, ақпарат беру жолы, танымдық және көрсеткіш тәсілі, сондай-ақ ақиқатты, жеке қасиеттерді, тілдің әрбір қолданушысының мінез-құлқы мен оның әлеуетті қабілеттерін бейнелеп көрсетуші құрал. Аталғандар, адам тұлғасын тіл арқылы, сондай-ақ тілде барлық: зияткерлі, әлеуметтік, психикалық, этномәдени және т.б қатынастарда зерттеуге, қайта қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
Лингвистикада адам тұлғасын зерттеудің осындай интегративті тәсілі "тілдік тұлға теориясы" деп аталады.
Ол алғаш рет Ю.Н. Карауловтың "Руский язык и языковая личность" аттымонографиясында жарыққа шықты, өз зерттеулерінің нәтижелерін автор келесі сөздермен қорытындылаған: тілді оның шеңберінен шықпастан, сол тілдегі мәтіндерді тудыратын және қабылдайтын қолданушысына, пайдаланушысына ғана емес, нақты тілдік тұлғаға, оның жасаушысына жүгінбей, өздігінен тану мүмкін емес. [2, 5-7]
Адамға қатысты тілдің қолдану мәселелері тіл туралы ғылымға тән екені белгілі. Қазіргі тіл білімінде ол "тілдік тұлға" ұғымына негізделген, түпнұсқалық бағыт контексінде қарастырылады.
Тілдік тұлға деп 1) әлемде белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу және оның қоршаған шындыққа көзқарасын көрсету үшін осы тілдің жүйелік құралдарын пайдалану тұрғысынан олар жасаған мәтіндерді талдау негізінде сипатталған кез келген белгілі бір тілдің тасушысы;
2) мәтіндерді функционалдық талдаумен тілді сипаттаудың кешенді тәсілінің атауы. [3, 671]
Тілдік тұлға термині алғаш рет 1930 жылы В. В. Виноградовтың
О художественной прозе кітабында қолданылған. 80-ші жылдары ол тілтанушылардың жұмыс терминіне айналды. Тарихи алғышарттардың пайда болуын Вильгельм фон Гумбольдт, И. А. Бодуэн де Куртенэ еңбектерінен байқауға болады.
Тілдік тұлғаның зерттеу объектісі болып таптаурын емес мәтіндерді, яғни тілдік бірліктерді (номинативті жаңартпаларды) модельдеуге, мағынаның шығу құрылымы мен заңдылықтарын ұғынуға, сондай-ақ тілдік бірліктерді, олардың жалпы мәтін синтагматикасы мен архитектоникасын жеке авторлық қабылдауды айқындау, ықтимал әлемдерді модельдеу, тіл механизміне рефлексия (образдық, көркемдік бейнелеу, тілдік ойын) мақсатында шығаратын адам болып табылады [2, 36].
Тілдік тұлға қоршаған шындықта бағдарланып, өз білімдерін іздене, зерттей және түйсіне отырып, психологиялық, әлеуметтік-лингвистикалық және семиотикалық процестерді бір негізгі инвариантты ядроға синкретизациялауды жүзеге асырады.
Тыңдаушыға (немесе оқырманға) әсер ету: фонетикалық, лексикалық, грамматикалық және мәтіндік деңгейлердегі тіл құралдарымен жүзеге асырылады. Фонетикалық әсер дыбыстар мен интонация арқылы, лексикалық - әлемді этноцентрикалық қабылдау арқылы, грамматикалық - ситуацияны білдіретін сөз арқылы жүзеге асырылады. Тұтас мәтін макроструктуралық тілдік модель ретінде әсер етеді.
Ю.Н. Карауловтың арқасында лингвистикалық әдебиетте "тілдік тұлға" ұғымының жақында пайда болуы психология, философия, әлеуметтану, лингводидактика және т. б. ғылымдармен бірге зерттеу қажеттілігімен байланысты. Қазіргі кезеңде тілдің тұлғалық аспектісіне деген қызығушылық орыс және жалпы тіл білімінің ең қызықты және көп үміт күттіретін мәселелерін талқылаумен байланысты.
Лингвистикалық әдебиетте тілдік тұлға ұғымын анықтауда бірыңғай түсінік пен жүйелі ұғым жоқ. Феномен ретінде жалпы түрінде тілдік тұлғаны зерттеу үш бағытта ұсынылады:
1. Мәтінде, жалпы тіл жүйесінің нақты көріністері ретінде нақты тіл қолданушысының, жеке тілдік тұлғаның сөйлеу актілерінде, нақты мәтіннің материалдары негізінде тілді үйрену;
2. Тілді ұлттық тіл, этнос тілі, басқа тіл құрылымдарына, басқа ұлттық тілдерге қарсы қоя отырып осы тілде жазылған нақты мәтіндерден ұлттық тілдік тұлғаны, мысалы, орыс тілдік тұлғаны талдауға шығаруды көздейтін ұжым тілін ұлттық тіл ретінде оқыту [2, 4].
3. Homo sapiens үшін типологиялық жалпы, әмбебап, семиотикалық және антропологиялық маңызы бар тілдік жүйе ретінде үлкен әріппен тілді оқыту, бұл оның жалпы адамзаттық ауқымда тілдік тұлғасын зерттеуге мүмкіндік береді.
Осыған байланысты қолданыстағы анықтама ретінде ғалым
Ю. Н. Карауловтың дефинициясы көрінеді:
Тілдік тұлға деп күрделі құрылымды-тілдік әр түрлі деңгейімен, шындықтың тереңдігі және дәл бейнеленуімен, белгілі бір мақсатты бағытталуымен ерекшеленетін, сөйлеу шығармаларының немесе кәсіби мәтіндердің қарым-қатынас барысында қабылдауын және жасалуын негіздейтін қабілеттері мен сипаттамаларының жиынтығы бар тұлға деп түсіндіріледі[2, 21].
Сонымен қатар, Ю. Н. Караулов тұлғаның төрт негізгі сипаттамасын бөледі:
1. Кез келген тұлға әлеуметтік заңдардың әрекет ету нәтижесі және шоғырлануы болып табылады:
2. Кез келген тұлға белгілі бір этностың тарихи дамуының өнімі ретінде қарастырылуы тиіс;
3. Жеке тұлға оның психологиялық процестер саласына қатыстылығы тұрғысынан зерделенуі мүмкін;
4. Дәл осы тұлға-маңызды жүйелік құрылымды білімнің, оның ішінде тілдің бірден-бір құрушысы және алушысы болып табылады. [2, 22]
Соған сәйкес, тілдік тұлға мәселесіне жүгінгенде зерттеудің басты параметрлері ретінде тілді жасаушының, қолданушысының, пайдаланушының тарихи, этно, әлеуметтік, психолингвистикалық ерекшеліктері болуы тиіс
[2, 7-8]. Нақты, белгілі бір материалда зерттелетін тілдік тұлға лингвистикалық талдауды да, сондай-ақ осы тілдік тұлға үшін негіз қалаушы экстралингвистикалық ерекшеліктерді де тарта отырып, оның қалыптасуы мен құрылуына елеулі әсер етуі мүмкін. Осылайша, зерттеуші тілдік тұлғаның әлеміне ене отырып, оны белгіленген ережелерге, жеке құзыреттілікке, тілдік интуицияға сәйкес, жоғарыда аталған факторларды және т. б. ескере отырып, қайта жаңғыртады, сәйкесінше "адам бейнесін қалпына келтіреді және оның көмегімен әлемнің қарапайым (тілдік) суретін көрсетеді, адам қалыптасатын негізгі жүйелерді сипаттайды. [4, 24]
Осыған байланысты тілдік тұлғаны зерттеу мәселесі қазіргі кезеңдегі лингвистика үшін өзекті әлем тілдік суретін зерттеу проблемасымен тығыз байланысты.
Тіл-адамның әлем туралы білімін қалыптастыру және өмір сүруінің маңызды құралы. Адам өз қызметі барысында, қоршаған ортаны тану нәтижелерін сөзде белгілейді. Жалпы түрде әлемнің суреті деп ол адамның бір жағынан емес, бүкіл рухани белсенділігінің нәтижесі болып табылатын әлемнің тұтас жаһандық бейнесі. Әлем бейнесі адамда жаһандық бейне ретінде, оның әлеммен барлық байланыстары барысында пайда болады. Адамның әлеммен қарым-қатынасының тәжірибесі мен нысаны оны қолдану барысында төтенше әралуандықпен сипатталады. Бұл адамның заттық-тәжірибелік белсенділігі және әлеммен тұрмыстық қатынасы, оның әлемді қайта жасау және оны игеру, және әлемді ойлау актілері, оның ақыл-ойы мен ақыл-санасына қатысты түрлендіргіш қондырғылармен әрекет етуі мүмкін.
Ю.Н. Караулов былай деп жазады: ...тілдік тұлға ойынға зияткерлік күштер кірген кезде қарапайым тіл жағына қарай басталады және оны зерделеудің бірінші деңгейі (нөлдік кейін) оның әлем суретіндегі, оның тезаурусындағы мән-жайлар мен құндылықтардың иерархиясын анықтау [2, 36]
Тілдік тұлғаның мәнін түсіну үшін әлем картинасының базалық, инвариантты, тұтас дәуір үшін біртұтас және ортақ бөлігіне сүйену керек.
Осыдан әлем бейнесі өзгермейтін бөлікке және ауыспалы бөлікке бөлінеді деген ой туындайды. Ю.Н. Караулов бұл бөлуді шартты деп атайды.
Дегенмен, бұл бөлу тілдік тұлға сияқты күрделі феноменді зерттеуді жеңілдетеді [2, 37]. Мұндай бөлудің пайдасы неде? Біріншіден, ол адамның мінез-құлқы үшін маңызды өмірлік доминант пен ситуациялық доминантты психология ұғымдарымен үйлеседі. Екіншіден, мұндай бөлу әмбебап болып
табылады, өйткені тілдік тұлғаны ұйымдастырудың және зерттеудің барлық деңгейлері арқылы өтеді [2, 37].
Ғалымдардың пікірінше, жеке адам құрылымында үш деңгейге бөлінеді:
-вербальды семантикалық деңгей (нөлдік). Ол білім беру сатысындағы тіл қолданушысының деңгейіне сәйкес келетін ауызекі әдеби тілді меңгеру деңгейін болжайды;
-когнитивті деңгей (бірінші). Бұл деңгей зерттеу тақырыбын көрсететін тұжырымдамаларды, ұғымдарды, идеяларды сөйлеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл деңгейде өзінің кәсіби қызметінің пәні бойынша тек тіл арқылы ғана емес, сондай-ақ өз мамандығы бойынша арнайы әдебиет арқылы да жаңа білім алуға болады;
-прагматикалық деңгей (екінші). Бұл деңгей нақты сөйлеу шындығына өтуге мүмкіндік береді. Мұнда: мақсаттар, мотивтер, мүдделер, орнатулар және интенционалдық кіреді.
Нөлдік деңгейде тарихи қайта құруларда "ерімеген" тілдік типтегі жалпыұлттық белгілер кешені ұсынылады. . Бұл жөнінде Ю. Н. Караулов келесіні аңғарды: Ғылымдардың бұл ерекшеліктері әлі де сәулетші құрастырушылардың ғасырлар бойы қайта өңдеу мен қайта құрылымдарды қалпына келтіру сияқты анықталуы керек [2, 38].
Бірінші вербалды деңгейдің ерекшеліктерін қарастыра отырып,
Ю. Н. Караулов атап өтті: ...біз материалда бір жеке тұлғаның үлкен көлемдегі дискурсына тиісті дәуірдің лексикалық бейнесін қалыптастыра аламыз деп болжауға негіз бар ма...?
Осылайша, ғалымның пікірінше, тілдік сипаттаманың бірінші парадоксы толықтық пен жүйелілік арасындағы қарама-қайшылықта болады.
Тілдік тұлға моделінің вербалды деңгейінің сипаттамасы осындай міндеттердің бірін шешу арқылы мүмкін болады:
* Жалпы тіл сөздігінің үлгісі бойынша жасалған жазушының тіл сөздігін зерттеу
* Автордың бірнеше маңызды жалпыадамзаттық тақырыптарды беру және ашу үшін қолданатын стилистикалық құралдардың лексикалық талдауы;
* Мәтіндердегі лексикалық және грамматикалық құралдарды автордың көркемдік міндеттеріне сәйкестігі тұрғысынан және олардың оқырманға әсері тұрғысынан талдау [2, 84-86];
Ю.Н.Караулов тiлдiк тұлғаның белгілі бір жағдайда орындалатын, аталған үш рөлінің біреуі, оның сөйлеу мінез-құлқын сипаттау үшін әйгілі негіз беретініне назар аударады, алайда мұндай біліктілік коммуникацияның нақты қажеттіліктерін анықтау үшін аз. Ол "Лингвисттер оларды санауға кіріскен кезде, мәселе негізінен байланыс орнатушы, ақпараттық (ақпарат алу немесе ақпарат беру қажеттілігі) және әсер ету сынды үш түрі туралы" екенін айтады. Бұдан әрі түсіндіру және анықтау екі төтенше жағдайда мүмкін. Немесе коммуникативті қажеттіліктердің саны көбейе бастайды, нәтижесінде олар сөйлеу дайындығына(мысалы, дәлелдеудегі руханилық, рухани мәдениеттің мәтінін пайдалану қажеттілігі , әртүрлі қосалқы тілдерді қолдану қажеттілігі және т.с.с.) сәйкес келетін шексіздікке ұласады [2,214].
Ю.Н.Карауловтың айтуынша, тілдік тұлғаның коммуникативті қажеттіліктерінің үш түрі тілдік тұлғаның құрылымының үш деңгейіне сәйкес келеді.
(1-кесте қараймыз) Коммуникативті қажеттіліктер мен тілдік тұлғаның құрылымының деңгей сәйкестігі
Коммуникативтік қажеттіліктердің түрлері
Тілдік тұлғаның деңгейлері
1-түрі.
Байланыс орнатушы
қажеттілік
1-деңгей
Вербальды-семантикалық
2-түрі
Ақпараттық қажеттілік
2-деңгей
Жеке тұлғаның тезаурусы
3-түрі
Әсер етуші қажеттілік
3-деңгей
Жеке тұлғаның прагматиконы
Ю.Н.Карауловтың ұсынған тілдік тұлғаның үш деңгейлі жеткізілуі мен қабылдау және түсіну үдерістерінің үш деңгейлік идеясы, көрсетілген деңгейлер құрамы мен қажетті дайындық талдауы,көбіне ең жарқын тұлғалардың сөздіктер-тезаурустарды зерттеу теориясы ауызша шектелгенін білуге мүмкіндік берді. Қазақ және өзге халықтардың жарқын өкілдерінің тілді табысты және нәтижелі зерттеуі - тілдік тұлғаның барлық үш деңгейіне тең дәрежеде бағытталуы және назар аударуы зерттеудің осындай бағытымен қамтамасыз етіледі. Тілдік жүйені және сөйлеу қызметін меңгеру үдерісін талдай отырып, біз адамның ақыл-ой , таным белсенділігі бағытталатын меңгеру объектісі болып табылатын барабарлы елестету мәселесіне назар аударамыз. Сөз жасамның бір түрінен екіншісіне көшудің басты қағидаты - шындық туралы идеяның күрделенуі және тілдік жүйенің жалпыланған элементтерінің нысандары және олардың қарым-қатынастарынан үлкен үзілісі болып табылады.Тілдік тұлғаны қалыптастыру процесі ана тілін қалыптастырудың негізгі заңдарын игеру процесіне тығыз байланысты. Ю.Н.Караулов тілдік тұлғаның құрылымында инвариантты және уақыттан тыс бөлігі бар екенін атап көрсетеді. Дәл уакқыттан тыс бөлігі ұлттық колориттің ерекшелігімен айрықшаланады: "Әдетте, ұлттық сипатқа және ұлттық ерекшеліктерге байланыстының барлығы бір ғана уақытша мәнге ие , мысалы: тарихи, ұлттық әрқашан диахронды. Сондықтан, ғылыми деп саналуға мүдделі ұлттық сипаттағы барлық дәлелдер тек тарихқа негізделуі табиғи құбылыс. Тарихи ол тілдік тұлғаның құрылымындағы инвариантты бөлігімен сәйкес келеді және осылайша біз тарихи, инвариантты және ұлттық тілдік тұлға сияқты ұғымдарды тең деңгейге қойдық.[2,40].
Тілдік тұлғаны ұйымдастырудың деңгейлерін ескере отырып, біз ең алдымен адамның тілдік және интеллектуалды қабілеттерін біріктіретін синтезі бар іспен(жеке тұлға шеңберінде) айналысамыз. Проф. Ю.Н. Қарауыловтың құрастырған тілдік тұлғаның үш деңгейлі моделі ана тілін оқытудың үздік әдістерін таңдауға мүмкіндік береді. [2,56]
Ғалым үш тілдік зерттеу циклін жазушы тілінде тілдік тұлғаны ұйымдастырудың үш деңгейімен салыстыра отырып, олардың бір-бірімен іргелес айырмашылықтары туралы қорытындыға келеді:
⁃жеке жазушының сөздігі құрылымы бойынша да , көлемі бойынша да жеке адамның лексиконына сәйкес келмейді;
⁃ Ю.Н.Каруловтың айтуынша,тілдік тұлғаның әлемінің бейнесін шығаратын мәтінді тақырыптық-идеологиялық және фигуративті талдау лингвистикаға қарағанда әдебиеттанушы салаға тиісті;
⁃лингвистикалық тұлғаның тілдік тұлғаның мотивациялық деңгейі де, осындай зерттеулермен бірге жартылай ғана қамтылады.
Біздің жағдайымызда М.Жолдасбековтың тілдік тұлғасын зерттеу мәтіндердегі лексикалық және грамматикалық құралдарды оқырманға әсер ету тұрғысынан талдау және материалдарды жинау қоры ретінде негіз бола алады.
Ю.Н.Караулов орыс тілінің ассоциативті өрістеріндегі материалда жеке лексиконның құрылуын талдау негізінде тілдік тұлғаның құрылымын ұсынады.
Бұл құрылымда негізгі компоненттер ретінде: лексикон, грамматикон, прагматикон [2, 90-91]: екі желілерден тұратын: ассоциативті-семантикалық және коммуникативті, семантикон кіреді.
Сонымен қатар, тілдік тұлға құрылымы үш бөлікке бөлінеді: сол жақтан вербальды емес бөлік, вербальды бөлік және оң жақтан вербальды емес бөлік. Вербальды бөлік тілдік сана саласына жатады. Аралық тілдер бірліктері вербальды емес бөлігіне байланысты.
Ғалымның айтуынша, мұндай тіл сөйлеуші-тыңдаушылардың бүкіл дискурсы және сөйлеу актілерімен бірге жүретін іс-қимыл сызбаларында, қозғалыс көріністерінде, сезімтал бейнелерде сипатталады.[2,93].
Тілдік тұлға , өзіндік тілдік тұлғаның дерексіз үлгісін құрайтын үш өзара байланысты деңгейден тұратын құрылымы бар: нөлдік деңгей немесе вербальды семантикалық(дәстүрлі сипаттағы деңгейде табиғи тіл туралы қалыпты білімді және нақты лексикалық және грамматикалық мағыналарды білдірудің ресми құралдарын түсіндіруді қарастыралады);
бірінші деңгей немесе лингвистикалық-когнитивті болып табылады, оның бірліктері - мифологиялық, өнер, діни және басқа да көріністерде әлемнің жаһандық имиджі ретінде құндылық иерархиясын бейнелейтін, әр жеке ақыл-ой үшін жүйелік әлем бейнесі болып табылатын тұжырымдамалар, идеялар, ұғымдар. әлемнің суреттері; екінші деңгей, прагматикалық, мақсаттар, мотивтер, мүдделер, көзқарастар мен ниеттестікті біріктіреді.
Лингвистикалық сәйкестілік мәселесі лингвистикалық қабілет мәселесімен ұштасады. Адамның тілдік қабілеттілінің мәселесі, оның табиғаты, құрылымы мен қызметі психолингвистиканың мәні болып табылатыны белгілі. Сонымен қатар, лингвистикалық тұлғаның проблемаларын лингвистикалық қабілетінің сипатын түсіндірместен шешу мүмкін емес. Бұл жағдайда осы саладағы басты мәселе: лингвистикалық тұлғаның дамуы мен әлеуметтенуі үдерісінде ғана туа біткен, биологиялық немесе әлеуметтік, дамыған және дамып келе жатқан лингвистикалық қабілеті бар ма?деген сұрақ. Психолингвистер, мысалы А.В. Запорожец және Л.А. Венгер, тіл қабілеттілігін қалыптастырудағы табиғи факторлардың рөлін жоққа шығармайды:"Ерекше адамның психикалық қасиеттерін және қабілеттерін жүзеге асырудың қажетті шарты бола отырып, туа біткен ұйым, атап айтқанда мінез-құлықтың инстинктивтік механизмдері, осы қасиеттер мен қабілеттердің пайда болуын қамтамасыз етпейді"[5,25].
Тілдің дамуына екі фактор әсер етеді: дұрыс сөйлеу және танымдық. Ғалымдардың пікірінше, тілді дамытудың жолы - туа біткен үлгі емес, іс-әрекет және оның ережелері.Бала тілдің тұтастық қабылдауынан басталады. Бұл бастапқы қабылдау негізінде бұл жүйке құрылымдары баланың миында қалыптасады, оның негізінде тіл жүйесінің өзін-өзі дамуы жүреді. Бұл тiлдiк лингвистикалық қабiлеттiлiктiң бiр бөлiгiн емес, тiлдiң бастапқы жалпылама имиджiн немесе салыстырмалы өзiн-өзi дамытуды меңзейді, өйткенi тiл коммуникативтiк-танымдық қызметтiң құралы болып табылады.
Екі ғасыр төңірегінде лингвистика саласындағы зерттеу саласы тұрақты түрде кеңейіп келеді және бұл өзіне тілдің сыртқы жүйесін сипаттау мен талдауды мақсат еткен әлеуметтік тілді, адам факторына назар аударатын және зерттеу көзі ретінде лингвистикалық қабілет, тілдік тұлға, ұлттық танымды қарастыратын психолингвистиканы, тілді қолданушылардың әлемдік лингвистикалық бейнесі қалыптасатын "суреттер, мағына мен білімді" зерттеумен айналысатын когнитивтік лингвистика оқытумен негізделеді. Осы әртүрлі тәсілдердің түйіндерінде ғалымдардың ғылымды дамытуда ыстық нүктелер ретінде танылған көптеген жаңа сұрақтар пайда болады. Сондықтан адам тілінің көрінісі туралы идеялар үш аспектіне негізделуі керек:
1) ішкі құрылым; 2) сыртқы жүйе;3) менталды құрылым.
Менталды құрылым ретінде әлемнің лингвистикалық бейнесі, лингвистикалық тұлғаның прагматикасы, сөйлеушілердің лингвистикалық сана-сезімі, этникалық ақыл-ойы және тарихи тұрғыдан қалыптасқан, сондай-ақ уақыт өте келе өмір сүру салтына, ұлттық сипаты мен менталитетінің өзгеруінің әсерінен қалыптасқан құбылыстар қарастырылады [6,5-7].
1.2 Мырзатай Жолдасбековтің тілдік тұлғасын тану мәселесі
Мырзатай Жолдасбеков Қазақстан Республикасының қоғам қайраткері, ұлт жанашыры, Төтенше және өкілетті елші, ұлттық мәдениеттің қамқоршысы, филология ғылымдарының докторы, ұлағатты ұстаз, белгілі түрколог-ғалым1937 жылы 27 мамырда Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ақтөбе ауылында дүниеге келген. Әкесі Жолдасбек Ақботаұлы - қызыл шырайлы, келбетті, бойы биік, денелі, мақтанып-желпінбейтін, кеңпейілді, ақылды, сабырлы, өмірден тоқығаны көп, сауатты жан болған екен. Ұлы бабасы Темір би заманында Ақмешіттегі генерал-губернатордың билігін мойындамай, орысқа көнбей Терезөзектен Таласқа үдере көшкен екен. Алыс жақын ағайындар Жолдасбектің шаңырағына "Үлкен үй, Темір бидің шаңырағы" деп ағылып келіп жатады екен. Әкесі Жолдасбек көзінің оты бар бала Мырзатайды "Ойынның түбіне жеткен бала жоқ, одан да кәриялардың әңгімесін тыңда, пайдасы тиеді" деп, үнемі жанынан тастамай, бірге алып жүреді екен. "Осы балаңды жаныңнан тастамайсың" деген ағайынға күле қарап: "Бірдеңе шықса осы жәумелегімнен шығады" деп отырады екен, жарықтық. Бала жастан қариялардың әңгімелерін тыңдап, уызға жарып өскен Мырзатай кітапқұмар, құйма құлақ, зерек болады.
Балалық шағы соғыс кезіне тап келеді. Елдің бар азаматы әскерге аттанып, жұрт құлазып қалады. Мырзатай Жолдасбековті осы жағдай тез есейтеді. Ауыл мектебінде бесінші класты үздік бітіріп, қазіргі Тараз қаласына келіп, интернатқа орналасады. 1954жылы бұрынғы Шолақтау, қазіргі Қаратау қаласында оныншыны тамамдап, Талас ауданы Ақкөл ауылдық кеңесінде хатшы болып істейді 1955 жылы Қазақ мемлекеттік университететінің филология факультетіне түсіп, университетте Мұхтар Әуезов, Нығымет Сауранбаев, Есмағамбет Ысмайылов, Бейсенбай Кенжебаев, Мәулен Балақаев, Мұхаметжан Қаратаев, Зейнолла Қабдолов секілді ғұлама ағаларынан тәлім алады, қазақ әдебиетінің алыптары Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Әбділда Тәжібаев, Әбдіжәміл Нұрпейісов, Шахмет Құсайынов және тағы басқалармен танысып, араласа бастайды. Әсіресе, ұлы Мұхтар Әуезовтің үш жыл қатарынан үзбей оқыған лекциялары болашақ ғалымның қалыптасуына ерекше ықпал етеді.
1960 жылы оқуды үздік бітіріп, Мұхтар Әуезовтың ұсынысымен университетте мұғалім болып қалады. Бітіретін жылы бес жыл өзімен бір группада бірге оқыған Мәрия Ғизатқызы Ғабдуллинаға үйленеді. Ол кезде үй жағдайы қиын, қазақ біткен қаланың шетінде, көбі пәтер жалдап тұратын. Көп жылдар сол азапты бастарынан өткізіп бірге ғылым саласымен айналыса бастаған. Сөйтіп білім алған ошағында "Қазақ халқының ауыз әдебиетінен" төрт жылдай дәріс оқиды. 1964 жылы аспирантураға оқуға түседі. Әдебиеттің тарихы жөнінде қызу пікір таласы жүріп жатқан кезінде оны, профессор Бейсенбай Кенжебаев өз жетекшілігімен қазақ әдебиетін зерттеушілердің ішінде алғаш рет көне дәуір әдебиетін зерттеуге салады.. 1967 жылы жарияланған "Ертедегі әдебиет нұсқалары" деген оқулық-хрестоматияның көне дәуірге арналған тарауларын жазады.
Мырзатай Жолдасбеков аспирантурада жүріп VIII ғасырда жазылған Орхон ескерткіштерінің қазақ әдебиетіне қатысын терең зерттеп, әдебиетіміздің көне тамыры Орхон ескерткіштерінде екенін, әдебиетіміздің тарихы мен тамырын сол кезеңнен бастаудың жөн болатынын алғаш дәлелдеді. Марксизм-ленинизм ілімі дәурендеп тұрған шақта қиын, жаңа әрі тың тақырыпты еркін игерген талантты жас ғалым "Көне түрік әдебиет нұсқалары және олардың қазақ әдебиетіне қатысы" деген тақырыпта 1969 жылы кандидаттық диссертациясын қорғап шығады. Түптен келгенде бұл В.Радлов, С.Малов, И.Стеблева сынды ғалымдардың жетістіктері мен олқылықтарының орнын толтырған, байырғы түрік жазба ескерткіштерінің әлемдік мән-маңызын ашып берген үлкен ғылымыи жаңалық болатын. Диссертациялық зерттеудің ресми төрешісі, академик Әлкей Марғұланның сол ғылыми кеңесте: "Мырзатай Жолдасбековтың диссертациялық еңбегінің аса құндылығы қазақ әдебиетінің байырғы бастауларын ашқандығына, сондықтан бұл жұмысқа докторлық атақ беру керек",-деп, диссертациялық жұмысқа өте жоғары баға бергені де сондықтан.
Көбінің тісі бата бермейтін, бұрын-соңды қозғалмаған тың тақырып, ол жөнінде айтыс-тартыстардың басын ашып берген Мырзатай Жолдасбеков аузы дуалы ғұламалардан бата алған, әлемдік түркологияны елең еткізген жаңалықпен ғылымға келген, қазақ әдебиетінің бастау көздерін ашып берген жас ғалым бұдан кейін университет қабырғасында үздіксіз он жеті жыл қызмет істеп, оқытушы-педагог, әдебиетші ғалым ретінде осы жылдары қалыптасады.
Ғылым шыңына баспалдақ қойған М.Жолдасбеков сегізінші ғасырда тасқа қашалып жазылған Күлтегін, Білге қаған, Тұй-ұқық (Тоныкөк), Өнгін (Онгин) мәтінін қазақша сөйлетіп, алғаш рет жыр нұсқасын жеке кітап етіп шығарады, іскерлігімен де танылып, 1974 жылы ҚазМУ-дің филология факультетінің деканы болып сайланады. Осыдан бастап ол шын ұстаздық, ғалымдық жолға түседі. "Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі", "Жамбыл және халық поэзиясы", "Көне түркі әдеби ескерткіштері және олардың қазақ әдебиетіне қатысы" деген лекциялық курстарды негіздеп, оқу бағдарламасын жазып шығарады.
1977 жылдан бері ресми қызметте жүріп шығармашылықтан, ғылымнан қол үзген емес.
1977-1987 жылдар аралығында Талдықорған педагаогика институтының ректоры қызметін атқарады
1987 жылдың аяғынан 1993 жылдың ортасына дейін: оқу министрі, Білім министрінің бірінші орынбасары, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Идеология бөлімінің меңгерушісі, Президенттік кеңестің мүшесі, Мемлекеттік кеңесші, Премьер-министрдің орынбасары, Президенттің кеңесшісі қызметінде жұмыстар жасайды.
Мырзатай Жолдасбеков 1993 жылғы тамыздың -1996 жылдың желтоқсанына дайін Қазақстанның Иран Ислам республикасындағы Төтенше және Өкілетті елшісі болып, Тегераның төріне еліміздің көк байрағын алғаш рет желбіретті, ата-бабасының қолы жетпеген елшілік қызметті абыроймен атқарды. Елге оралғаннан кейін 1997 жылы тұңғыш ашылған Дипломатиялық Академияның алғашқы ректоры және Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің орынбасары болды.
Мырзатай Жолдасбеков Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ұсынысы бойынша 2000 жылы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ректоры болып тағайындалды. Мырзекең басшылық жасаған жылдары Елорда төріндегі іргелі оқу ордасында елеулі жаңалықтар болды. Елбасының идеясын пәрменді түрде жүзеге асыра білген Мырзатай Жолдасбеков Москва Мемлекттік университеті филиалының Еуразия ұлттық университеті жанынан ашылуына да зор еңбек сіңірді.
Мырзатай Жолдасбековтың ұйымдастырушылық қабілеті Қазақстан Республикасы Президенттік мәдениет орталығына директор болып келген кезде де жарқырап көрінді. Мәдениет Орталығы шын мәнінде мәдениет пен руханияттың орталығына айналып келеді.
Мырзатай Жолдасбеков-ел тарихының ең күрделі, шешуші кезеңінде дуалы ауыз, өнегелі, мемлекетшіл тұрпатынан, кісілік қалпынан айнымады, халқының қадірлісі бола білді. Соның арқасында "Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті елшісі" деген дипломатиялық дәреже, "Халықтар достығы"(1986), "Құрмет"(1996), "Парасат"(2005) ордендерін иеленді. 2006 жылы ұлттық сана, руханият, мәдениет және ғылымға сіңірген еңбегі үшін "Алтын адам" деп танылды, Күлтегін сыйлығымен марапатталды.
2 КОНЦЕПТ - ТІЛДІК ТҰЛҒАНЫ ТАНУДЫҢ НЕГІЗІ
2.1 Мырзатай Жолдасбековтің күнделік жанрындағы Күндерімнің куәсі шығармасы бойынша жиілік сөздік жасау техникасы мен сөзқолданысы
Күнделік - публицистикалық стильде жазылатын шығарманың бір түрі. Күнделік- жеке адамның тарихы, тағдыры, жан күйзелісі, сезімі...
Әркімнің ойында сақтала бермейтін, тарихи сәттерді, ерекше оқиғаларды күнделіктерден оқып-білуге болады.
Күнделік өзінің өмірін сипаттайтын мектеп қабырғасында жүрген оқушының, жоғары оқуда білім алып жатқан студенттің немесе беделді азаматтың, қоғам қайраткері, жазушы, саяхатшының өз көзімен көріп-білгенін, естігенін, оқығанын тізіп жазудан пайда болған жанр. Былайша қарапайым, жай күнделіктерде көбіне жеке өмір фактілері, кісі назарын аударған көріністер сөз етіледі. Ал, көркем күнделіктерде күнделік иесінің яғни жазушының әр алуан ой-сезімдері, қызықты оқиғалары, алған әсерлері, түйген түйіндері, т.б. бейнеленеді. Дүние жүзінің көптеген танымал жазушылары өздерінің кейбір шығармаларын күнделік формасында жазған. Мысалы, олардың қатарына И.Тургенов, М.Салтыков-Щедрин, В.Короленко және т.б. атауға болады. Өзіміздің қазақ ғалым, жазушылары арасында алғаш күнделікті қолданған шығыстанушы, географ Шоқан Уәлиханов. Оның Шығыс Түркістанның өткені мен бүгінгісі туралы жазылған Құлжа күнделіктері - ғылыми көркем публицистикалық шығармасын жатқызуға болады. Сондай-ақ, қазақ қаламгерлерінің ішінде осы әдіспен жазылған шығарманың бірі Ә.Сәрсенбаевтың Офицер күнделігі болып есептеледі.
Орыстың ұлы жазушысы А.С.Пушкинның жазба күнделіктері, зерттеу жұмыстарына молынан септігін тигізен. Күнделік ұлы ақынның әр күнінің қалай өткендігі, не істегенінен көп хабар береді. Осы мазмұндас біздің қазақ әдебиетінде қазақ жазушыларының арасында күнделік жазып қалдырғандар көп емес. Тек бертінде жазылған кейбірінің ғана күнделіктері асыл мұра ретінде ұрпақ кәдесіне жарауда. Соның бірі, классик жазушымыз Ғабит Мүсіреповтің 1997 жылы Ана тілі баспасынан шыққан Күнделік атты еңбегі. Еңбекте қазақ тарихы, мәдениеті, әдебиеті, тілі туралы, алуан түрлі айшықты сөз тіркестері мен жоспарда тұрған жазба-жобалары хақында деректер айтылған. Асыл ағамыз кітаптың беташарында Ұмытшақтық қоюланып келеді. Сондықтан кейбір керекті нәрселерді кезінде еске түсіру үшін бұдан былай күнделік жазуды дұрыс көрдім деп осы күнделік жанрын қолға алғанын көреміз. Сөйтіп, 1970-1985 жылдар аралығында елу шақты күнделік-дәптер жазған. Сонымен қатар дара тұлғаларымыз Ғ.Мұстафин, Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, М.Мақатаев, С.Әшімбаевтарда күнделік жанрына ден қойып біраз өнегелі ойлары мен көңіліне түйгендерін күнделіктеріне жазған. Халық жазушысы Әзілхан Нұршайықов күнделік жазуды ғұмыр бойы сүйікті машығына айналдыруымен-ақ өшпес өнеге көрсеткен қажырлы қаламгер.
Қоғам қайраткері, өнер мен мәдениет саласында біраз жыл еңбек еткен Асанәлі Әшімұлының да күнделік жазатыны белгілі. Ол Күнделік-күнделікті өткен ісің ғана емес, онда өмір, өнер, уақыт, кезең, адамдар туралы көңілге тосынан келіп құйылатын ағыстар, ой-толғаныстар да орын алып жатады. Айқайлап айта алмайтын, жаза бермейтін нәзік мәселелер, ащы шындықтар осы күнделік бетіне түседі. Мен үшін ең жауынгер жанр - күнделік деп баға береді.
Француз жазушысы Жюль Ренар: Күнделік - адам жанының айнасы деп жазады. Ал Қазақстан Республикасының Төтенше және Өкілетті елшісі, түркітанудың ірі білгірі, профессор, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Мырзатай Жолдасбеков күнделікті 1993 жылдың қараша айынан бері үзбей жазып келеді. Алғашқы жазбалары 1993-1997 жылдар арасындағы күнделік материалдары 1996 жылы автордың Ел тағдыры-ер тағдыры деген кітабында Елшінің күнделігінен деген атпен жарияланған. Кейінгі күнделік жазбалары 1997-2007 жылдар аралығын, яғни Күндерімнің куәсі деген атаумен жарық көреді. Онда автордың он жылдық күрделі әрі қызықты өмір белестері қамтылады. Оның қаламынан туған күнделік беттерінен - тәуелсіздікке қадам басқан күйініші мен сүйініші кезек алмасқан қазақ ұлтының айнасын көре аламыз. Сонымен қатар жастайынан қазақы тәрбие көрген, қазақтың салты мен дәстүрін бойына сіңіріп өскен қоғам қайраткерінің көргені мен түйгенін, елшілік қызметі, халық өмірі мен жеке өміріндегі болған қызықты, мәнді де мағыналы әңгімелері мен оқиғаларын оқып біле аламыз.
Мырзатай ағаның елге сіңірген еңбегі өз алдына бір төбе. Оның Күндерімнің куәсі деп аталатын еңбегін Мырзатай Жолдасбековтің тұлғалық келбеті, ғылымға қосқан үлесі, мемлекетке сіңірген еңбегі, жүріп өткен жолдарының куәсі болған күнделігін талдау арқылы танимыз.
Осы еңбекте назарымызға ілінетін сөзқолданысын осы жиілік сөздіктен көре аламыз.
Microsoft Word және Excel құралдарының көмегімен жиілік сөздік жасау алгоритмі
Сөздік түзу алгоритмі төмендегідей:
Бастапқы мәтінді дайындау. Word -та сөзтізбе жасау.
* Word-тан сөзтізбені Excel кестесіне ауыстыру.
* Сөзтізбені әліпби тәртібіне түсіру.
* Қосымша бетте сөзтізбе жиілігін жасау.
* Жиілік сөздікті сөз санының жиілігіне (көптен азға) қарай орналастыру.
* Жалпы сөз санын, қолданылған сөз санын анықтау.
Бастапқы мәтінді дайындау барысында мәтінде қолданылған тыныс белгілер, шартты таңбалар, бет саны алынып тасталады. Бет саны Word -та алынады. Бас әріптер де Word форматында бір мәзірмен кіші әріптерге ауыстырылады. Тыныс белгілер мен басқа да сөзтізбеге кірмейтін таңбалар болса, найти, заменить белгілерімен ауыстырылады. Мұнда заменить деген жолға ештеңе қойылмайды, бірақ заменить все деген пәрмен беріледі.
Сурет 1 - Мәтінді өңдеу (тыныс белгілерін, шартты таңбаларды) алып тастау.
Кесте болса, мәтінге ауыстырылады (преобразовать в текст белгісімен). Мәтіндегі басы артық белгілер алынып тасталғаннан кейін мәтінді тізімге айналдырамыз. Ол үшін Найти и заменить мәзіріндегі Найти белгісіне пробел қоямыз, содан соң заменить белгісіне келіп, Больше белгісін басып, төменгі жақтан шыққан специальный деген тізімнің ішінен Знак абзаца дегенді басамыз. Сонда абзац белгісі пайда болады. Одан әрі Заменить все арқылы мәтінді тізімге айналдырамыз. Тізімді өңдеп, бас әріптерді кіші әріптерге ауыстырып, артық белгілерді, артық жолдарды алып тастаймыз.
Сурет 2 - Мәтіндітізімгеайналдыру: абзацбелгісіншығару.
Сурет 3 - Мәтінді тізімге айналдыру: абзац белгісінің таңбасы.
Сурет 4 - Мәтіннің сөзтізбеге айналуы.
Сурет 5 - Word-та дайындалған сөзтізбені Excel форматына ауыстыру.
Сөзтізбеніәліпбиретіменберуүшінжоға рыжақтағы Сортировкаифильтр белгісінен СортировкаотАдоЯ дегендібасамыз. Сонда бүкіл сөз әліпби ретімен түзіледі.
Сурет 6 - Сөзтізбені әліпби тәртібіне салу.
Сурет 7 - Әліпби ретімен орналасқан сөздік сөзтізбесі.
Ендігі кезекте әліпби ретімен тұрған сөздіктен жиілік сөздік жасау үшін бірінші жолға Жиілік сөздік деген атауды жазамыз. Одан кейін Вставка белгісінің ішінен Сводная таблица белгісін басамыз.
Сурет 8 - Жиілік сөздік жасау реті: жиынтық кесте мәзірі
Нәтижесінде төмендегідей кесте шығады.
Сурет 9 - Жиілік сөздік жасау реті: жиынтық кесте мәзірі арқылы жиілік сөздік құрудың бастапқы сатысы.
На новый лист белгісін қойып, ОК деп басқанда, жаңа бетке жиілік сөздік жасалады.
Сурет 10 - Сөздердіңқолданылужиілігіншығаруопе рациясы.
Осындағы жиіліксөздік белгісініңтұсынабелгіқойып, оны Значение мәнінеапарсақ, сөзтізбеніңқасынансөздердіңқолданыл ужиілігішығады.
Сурет 11 - Сөздердің қолданылу жиілігін шығару нәтижесі.
Келесі кезекте сөзтізбе мен жиілік саны тұрған тізімді түгел белгілеп алып, сөздердің жиілігін көбінен азына қарай немесе керісінше шығаруға болады. Ол үшін сол жақтағы сортировка белгісінен Сортировка от максимального к минимальному жазуын басқанда, ең көп қолданылған сөздер тізімнің басына шығады.
Сурет 12 - Сөздерді қолданылу жиілігі бойынша сұрыптау мәзірі.
Сурет 13 - Сөздерді қолданылу жиілігі бойынша сұрыптау нәтижесі.
Жиілік көрсеткіші берілген тізімнің соңында шығармада қолданылған сөздің жалпы саны мен қолданысы көрсетіледі.
Сурет 14 - М.Жолдасбеков күнделігінде қолданылған сөздің жалпы саны.
Ғалым Мырзатай Жолдасбековтің Күндерімнің куәсі күнделігінің негізінде жасалған жиілік сөздік жазушы тіліндегі қолданылған сөз формасының жалпы саны 88 731 болса, жалпы сөзқолданысы 65 526 сөзді құрайтынын көрсетті. Одан әрі сөзтізбені өңдеу арқылы әр сөздің жалпы саны мен түрлі формаларын есептеп шығаруға болады.
Сөйтіп, Excel форматында жасалған осындай бағдарламаның көмегімен кез келген ақын-жазушы тіліндегі сөзқолданыс пен сөз санының есебін білуге мүмкіндік бар.
Жазушы тілінің жиілік сөздігін жасау арқылы автордың қандай сөздерді жиі, қандай сөздерді сирек қолданғанын біле аламыз. Жиі қолданылған сөздер автордың мақсат-мұратынан, қоғамдық-әлеуметтік қызметінен, ой-өрісі мен адами құндылықтарынан хабар берсе, сирек қолданылған сөздер автордың жеке сөзқолданыстық, стильдік-тілдік ерекшеліктерінен хабар беруі әбден мүмкін. Мәселен, М.Жолдасбеков шығармалары бойынша жоғарыда жасалған жиілік сөздіктен жазушының төмендегі сөздерді көп қолданғанын байқаймыз.
Адам сөзін 170 рет қолданған: адам - 108 рет, адамға -16, адамда -2, адамдағы -1, адамдар -4, адамдарды -1, адамдардың -1, адамдармен -1, адамдары -3, адамдарымыз -1, адамдарымыздың -1, адамдарын -1, адамдарына -1, адамды -9, адамның -16, адамы -3, адамнан -1.
Адамдық тұлғасында 10 рет: адамдығың -2, адамдық -3, адамдыққа -3, адамдықтан -1, адамдықты -1,
Адамшылық тұлғасында 6 рет: адамшылық -5, адамшылықтарыңды -1.
Адамзат тұлғасында 7 рет: адамзат -2, адамзатты 2, адамзаттың - 3 қолданған.
Құдай сөзін ақын 148 рет қолданған, оның ішінде: мынадай формаларда: құдай -99, құдай-ай - 5, құдай-ау -2, құдайға -8 рет, құдайдан -6, құдайды -1, құдайдың -5, құдайдың-ақ -1; құдайшылмын -1, құдайы -3, құдайыға -1, құдайым -11, құдайым-ай -1, құдайымнан -1, құдайым-ой-1, құдайымсың -1, құдайыңды -1.
Бұдан өзге жазушы тілінде көп кездесетін, концептілік мәні зор төмендегі сөздердің түбірі, түрлі сөзформалары, туынды тұлғалары мынадай мөлшерде қолданылған:
Сөздің түбір немесе атау тұлғасындағы саны
Сөз формасы
Туынды тұлғасы
Барлығы
Мен-364
1
7
364
Қазақ-192
3
13
192
Ел-179
3
96
179
Керек-176
44
5
176
Жақсы-152
63
5
152
Біз-144
171
6
144
Кісі-132
89
1
132
Адам-124
12
23
124
Президент-103
5
22
103
Түрік-94
14
6
94
Бала-89
181
4
89
Жер-77
67
5
77
Еуразия-66
236
9
66
2.2 Мырзатай Жолдасбековтің күнделігіндегі концептілік
құрылымдардың ерекшелігі
Когнитивтік лингвистиканың негізгі арқауы концепт категориясы өзінің теориялық негіздерін әрқырынан, әр тұрғыдан ашқанда барып, толық түсінікті болатын күрделі құбылыс. Концепт мәні, оның құрылымы мен өрісі отандық зерттеушілердің таным нысанына айналуда. Қазақ тіл білімі бойынша Ж.Манкеева, Қ.Жаманбаева, А.Ислам, Э.Оразалиева, Б.Нұрдаулетова, М.Күштаева, С.Жапақов, Б.Жұмағұлова, Ш.Ниятова, Ф.Қожахметова т.б. зерттеушілер еңбектерінде әр қырынан зерттеліп келеді.
Дегенмен, концепт терминінің анықамасы әлі бір ізге түсе қойған жоқ. ХХ ғасырдың 20-30 жылдары алғаш рет Ресей тіл білімінде концепт термині қарастырылып, әр түрлі анықтамалармен түсіндірілді.
М.Жолдасбековтің сөзқолданысындағы конңептілік сөздерді жалпы тізімі:
Қазақ концептісі
--Болашақ, қазақтың келешегі туралы ойлағанда ылғи менің есіме Сабыр адайдың "Әр қазақ - менің жалғызым" дейтін сөзі түседі. Бір-біріне ақыл айтудан қазақ кенде емес. Қазақ қазақ болғалы бір-біріне акыл айтумен келеді. Бірақ қазақ қазақ болғалы бірін бірі тыңдамаумен де келеді. Осы қу мінезіміздің кесірінен даналар айтқан талай асыл сөз далаға кетті, зая кетті
-- Сөз тыңдамайтын калпымен қазақ менің де сөзімді артына кыстырған жок. Әлі баяғы көрінгенге жалтақтаумен, әлде кімдерге жалбақтаумен, табысын әр нәрсеге, әркімге, өзінен бөлекке шашумен келеді, өз жаксысын өзінен кызғанумен келеді.
Құданың құдыреті бүгінде қазаққа ата мұрасынан, ата дінінен гөрі жаттың дінін, оның салтын кабылдау оңай болып тұр. Ата жолынан тайып, ұлттың тілінен, дінінен безіп, өзгенің дертін арқалап, солардың құранын көтеріп, дәріптеп жүрген жастар көбейіп барады. Мұның арты неге апарып соғар екен? Жұрт осыны да ойланса жөн еді.
-- Задында әруаққа тиіспеген жөн. Осының бәрі өсектен шығады. Өсек дейтінің де қаулап тұрған өрт, адам баласының тұла бойын жайлаған дерт. Қазақ бұдан да кұтыла алмайды ғой деп қорқамын. Өйткені, жағымсыз, жат мінездің бәрі кісінің өзімен бірге туатындай болады да тұрады маған.
"Қызды қырық үйден тый" дейді қазақ. Еркіндіктің шексіздігі соншалық, жұрттың көбі осы күндері ұлына да, қызына да ие бола алмай қалды.
-- Мен мұны айтқанда, ой тоқтатып, көңіл жұбататын ештеңе таппағандықтан айтып отырғаным жоқ, теріс мінез, жат қылық етек алып бара жатқан соң айтып отырмын. Бір сұмдығы - осыны қазақтың бәрі біледі.
Демократия қайдалап, аттан салып жүргендердің, ел ішіне іріткі салып жүргендердің шаршамайтынына таңым бар. Және солар қазақтың қамын ойлап жүрсе бір сәрі ғой.
-- Ә.Кекілбаев-заты қазақтың пейілінен жаралған кемеңгер жазушы, ойшыл. Болжампаз даналығы да бар, сөзге шешен, ділмар азамат.
-- Өркім-ақ отбасына, әулетіне қызмет етеді ғой, десе де Отаныңа, халқыңа қызмет етуден ең үлкен бақыт жоқ. Өйткені сенің еңбегіңді бағалайтын - туған халқың. Мен үшін қазақтан артық жақын жоқ.
-- Нүрғалидың көршілері орыс, түрік, озге де басқа үлттардан екен. Соның біріне бармай, үш жылдан бері Нұрғалидың үйіне қарлығаш ұя салады екен. Мұны қазақ жақсылықтың белгісі дейді. Неге екенін қайдам, қарлығаш әйтеуір қазаққа жақын. Бейбіт құс қой, осы қарлығашты қазақтың бір нышанына, таңбасына айналдыру керек еді-ау деп ойладым. Қанатымен су таситын қарлығаштан баска құсты естіген емеспін. Соны бейбақ балапанына тасиды-ау. Баланы өсірудің қиынын осыдан-ақ біле бересіз.
-- Қазақтың тойы бүгіндері аз емес. Әдетте, оны асаба бастайды. Жаттап алғанын сайрап басыңды ауыртады. Сөзді де топтап беретінді шығарыпты - бес-бестен, он-оннан қаз қатар тізіп койып сөз береді. Сөйтіп той жиналысқа айналып жүр.
-- Осы күні келіндердің көбі Саламатсыз ба? деп колын ала жүгіргенде не деріңді білмей қаласың. Қазақтың келіндерінің иіліп, майысып сәлем қылғанына не жетсіп, бағзыдан келе жатқан салтың ғой, балқығандай боласың.
-- Шымкент, Түркстанда болып, алғашқы қазақ дипломаттарының бірі Нәзір Төреқұловтың 105 жылдығына арналған ғылыми-теориялық конференцияға қатысып, сөз сөйлеп қайттым. Арыстанбаб, Әзіреті Сұлтан (Яссауи) бабаларымызға зиярат еттім.
-- Қазақ сөзге әуес елдің бірі. Содан да ма екен, жиын көрсе, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz