Мырзатай Жолдасбековтің тілдік тұлғасын тану мәселесі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Нагиметова Камшат

ҒАЛЫМ, ҚАЙРАТКЕР

МЫРЗАТАЙ ЖОЛДАСБЕКОВТІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы

Алматы, 2019

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

«Қорғауға жіберілді»

Хаттама №__ «» 2019жыл

Кафедра меңгерушісі:

Ф. ғ. д., профессор Т. Н Ермекова

Нагиметова Камшат

ҒАЛЫМ, ҚАЙРАТКЕР

МЫРЗАТАЙ ЖОЛДАСБЕКОВТІҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

5В011700 - «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы

Орындаған 4 курс студенті:

Нагиметова Камшат

Ғылыми жетекшісі:

Ф. ғ. д., проф. м. а

Отарбекова Ж. Б.

Алматы, 2019

1 ТІЛДІК ТҰЛҒА - КОГНИТИВТІК ЛИНГВИСТИКАНЫҢ БАСТЫ ҰҒЫМДАРЫНЫҢ БІРІ

Тілдік тұлға және оның мәні

Адамзаттың тарихи дамуындағы XX ғасыр ғылыми парадигмалардың ауысуымен көрінді: гуманитарлық ғылымдар ортасында алған білімін болжау, жетілдіру, сақтау және репрезентациялау тәсілімен өзгерген ойлау қабілеті, өзіндік сана-сезімі бар адам болды. Статика және динамикадағы тілдік функциялар нақты белгіленді: Тіл-білім қоры, ақпарат беру жолы, танымдық және көрсеткіш тәсілі, сондай-ақ ақиқатты, жеке қасиеттерді, тілдің әрбір қолданушысының мінез-құлқы мен оның әлеуетті қабілеттерін бейнелеп көрсетуші құрал. Аталғандар, адам тұлғасын «тіл арқылы», сондай-ақ «тілде» барлық: зияткерлі, әлеуметтік, психикалық, этномәдени және т. б қатынастарда зерттеуге, қайта қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

Лингвистикада адам тұлғасын зерттеудің осындай интегративті тәсілі "тілдік тұлға теориясы" деп аталады.

Ол алғаш рет Ю. Н. Карауловтың "Руский язык и языковая личность" аттымонографиясында жарыққа шықты, өз зерттеулерінің нәтижелерін автор келесі сөздермен қорытындылаған: «тілді оның шеңберінен шықпастан, сол тілдегі мәтіндерді тудыратын және қабылдайтын қолданушысына, пайдаланушысына ғана емес, нақты тілдік тұлғаға, оның жасаушысына жүгінбей, өздігінен тану мүмкін емес». [2, 5-7]

Адамға қатысты тілдің қолдану мәселелері тіл туралы ғылымға тән екені белгілі. Қазіргі тіл білімінде ол "тілдік тұлға" ұғымына негізделген, түпнұсқалық бағыт контексінде қарастырылады.

Тілдік тұлға деп «1) әлемде белгілі бір мақсаттарға қол жеткізу және оның қоршаған шындыққа көзқарасын көрсету үшін осы тілдің жүйелік құралдарын пайдалану тұрғысынан олар жасаған мәтіндерді талдау негізінде сипатталған кез келген белгілі бір тілдің тасушысы;

2) мәтіндерді функционалдық талдаумен тілді сипаттаудың кешенді тәсілінің атауы». [3, 671]

«Тілдік тұлға» термині алғаш рет 1930 жылы В. В. Виноградовтың

«О художественной прозе» кітабында қолданылған. 80-ші жылдары ол тілтанушылардың жұмыс терминіне айналды. Тарихи алғышарттардың пайда болуын Вильгельм фон Гумбольдт, И. А. Бодуэн де Куртенэ еңбектерінен байқауға болады.

Тілдік тұлғаның зерттеу объектісі болып «таптаурын емес мәтіндерді, яғни тілдік бірліктерді (номинативті жаңартпаларды) модельдеуге, мағынаның шығу құрылымы мен заңдылықтарын ұғынуға, сондай-ақ тілдік бірліктерді, олардың жалпы мәтін синтагматикасы мен архитектоникасын жеке авторлық қабылдауды айқындау, ықтимал әлемдерді модельдеу, тіл механизміне рефлексия (образдық, көркемдік бейнелеу, тілдік ойын) мақсатында шығаратын адам» болып табылады [2, 36] .

Тілдік тұлға қоршаған шындықта бағдарланып, өз білімдерін іздене, зерттей және түйсіне отырып, психологиялық, әлеуметтік-лингвистикалық және семиотикалық процестерді бір негізгі инвариантты ядроға синкретизациялауды жүзеге асырады.

Тыңдаушыға (немесе оқырманға) әсер ету: фонетикалық, лексикалық, грамматикалық және мәтіндік деңгейлердегі тіл құралдарымен жүзеге асырылады. Фонетикалық әсер дыбыстар мен интонация арқылы, лексикалық - әлемді этноцентрикалық қабылдау арқылы, грамматикалық - ситуацияны білдіретін сөз арқылы жүзеге асырылады. Тұтас мәтін макроструктуралық тілдік модель ретінде әсер етеді.

Ю. Н. Карауловтың арқасында лингвистикалық әдебиетте "тілдік тұлға" ұғымының жақында пайда болуы психология, философия, әлеуметтану, лингводидактика және т. б. ғылымдармен бірге зерттеу қажеттілігімен байланысты. Қазіргі кезеңде тілдің тұлғалық аспектісіне деген қызығушылық орыс және жалпы тіл білімінің ең қызықты және көп үміт күттіретін мәселелерін талқылаумен байланысты.

Лингвистикалық әдебиетте «тілдік тұлға» ұғымын анықтауда бірыңғай түсінік пен жүйелі ұғым жоқ. Феномен ретінде жалпы түрінде тілдік тұлғаны зерттеу үш бағытта ұсынылады:

Мәтінде, жалпы тіл жүйесінің нақты көріністері ретінде нақты тіл қолданушысының, жеке тілдік тұлғаның сөйлеу актілерінде, нақты мәтіннің материалдары негізінде тілді үйрену;
Тілді ұлттық тіл, этнос тілі, басқа тіл құрылымдарына, басқа ұлттық тілдерге қарсы қоя отырып осы тілде жазылған нақты мәтіндерден ұлттық тілдік тұлғаны, мысалы, орыс тілдік тұлғаны талдауға шығаруды көздейтін ұжым тілін ұлттық тіл ретінде оқыту [2, 4] .
Homo sapiens үшін типологиялық жалпы, әмбебап, семиотикалық және антропологиялық маңызы бар тілдік жүйе ретінде үлкен әріппен тілді оқыту, бұл оның жалпы адамзаттық ауқымда тілдік тұлғасын зерттеуге мүмкіндік береді.

Осыған байланысты қолданыстағы анықтама ретінде ғалым

Ю. Н. Карауловтың дефинициясы көрінеді:

«Тілдік тұлға деп күрделі құрылымды-тілдік әр түрлі деңгейімен, шындықтың тереңдігі және дәл бейнеленуімен, белгілі бір мақсатты бағытталуымен ерекшеленетін, сөйлеу шығармаларының немесе кәсіби мәтіндердің қарым-қатынас барысында қабылдауын және жасалуын негіздейтін қабілеттері мен сипаттамаларының жиынтығы бар тұлға деп түсіндіріледі»[2, 21] .

Сонымен қатар, Ю. Н. Караулов тұлғаның төрт негізгі сипаттамасын бөледі:

1. Кез келген тұлға әлеуметтік заңдардың әрекет ету нәтижесі және шоғырлануы болып табылады:

2. Кез келген тұлға белгілі бір этностың тарихи дамуының өнімі ретінде қарастырылуы тиіс;

3. Жеке тұлға оның психологиялық процестер саласына қатыстылығы тұрғысынан зерделенуі мүмкін;

4. Дәл осы тұлға-маңызды жүйелік құрылымды білімнің, оның ішінде тілдің бірден-бір құрушысы және алушысы болып табылады. [2, 22]

Соған сәйкес, тілдік тұлға мәселесіне жүгінгенде зерттеудің басты параметрлері ретінде тілді жасаушының, қолданушысының, пайдаланушының «тарихи, этно, әлеуметтік, психолингвистикалық ерекшеліктері» болуы тиіс

[2, 7-8] . Нақты, белгілі бір материалда зерттелетін тілдік тұлға лингвистикалық талдауды да, сондай-ақ осы тілдік тұлға үшін негіз қалаушы экстралингвистикалық ерекшеліктерді де тарта отырып, оның қалыптасуы мен құрылуына елеулі әсер етуі мүмкін. Осылайша, зерттеуші тілдік тұлғаның «әлеміне» ене отырып, оны белгіленген ережелерге, жеке құзыреттілікке, тілдік интуицияға сәйкес, жоғарыда аталған факторларды және т. б. ескере отырып, қайта жаңғыртады, сәйкесінше "адам бейнесін қалпына келтіреді және оның көмегімен әлемнің «қарапайым» (тілдік) суретін көрсетеді, адам қалыптасатын негізгі жүйелерді сипаттайды». [4, 24]

Осыған байланысты тілдік тұлғаны зерттеу мәселесі қазіргі кезеңдегі лингвистика үшін өзекті әлем тілдік суретін зерттеу проблемасымен тығыз байланысты.

Тіл-адамның әлем туралы білімін қалыптастыру және өмір сүруінің маңызды құралы. Адам өз қызметі барысында, қоршаған ортаны тану нәтижелерін сөзде белгілейді. Жалпы түрде әлемнің суреті деп ол адамның бір жағынан емес, бүкіл рухани белсенділігінің нәтижесі болып табылатын «әлемнің тұтас жаһандық бейнесі». Әлем бейнесі адамда жаһандық бейне ретінде, оның әлеммен барлық байланыстары барысында пайда болады. Адамның әлеммен қарым-қатынасының тәжірибесі мен нысаны оны қолдану барысында төтенше әралуандықпен сипатталады. Бұл адамның заттық-тәжірибелік белсенділігі және әлеммен тұрмыстық қатынасы, оның әлемді қайта жасау және оны игеру, және әлемді ойлау актілері, оның ақыл-ойы мен ақыл-санасына қатысты түрлендіргіш қондырғылармен әрекет етуі мүмкін.

Ю. Н. Караулов былай деп жазады: « . . . тілдік тұлға ойынға зияткерлік күштер кірген кезде қарапайым тіл жағына қарай басталады және оны зерделеудің бірінші деңгейі (нөлдік кейін) оның әлем суретіндегі, оның тезаурусындағы мән-жайлар мен құндылықтардың иерархиясын анықтау» [2, 36]

Тілдік тұлғаның мәнін түсіну үшін әлем картинасының базалық, инвариантты, тұтас дәуір үшін біртұтас және ортақ бөлігіне сүйену керек.

Осыдан әлем бейнесі өзгермейтін бөлікке және ауыспалы бөлікке бөлінеді деген ой туындайды. Ю. Н. Караулов бұл бөлуді шартты деп атайды.

Дегенмен, бұл бөлу тілдік тұлға сияқты күрделі феноменді зерттеуді жеңілдетеді [2, 37] . Мұндай бөлудің пайдасы неде? «Біріншіден, ол адамның мінез-құлқы үшін маңызды өмірлік доминант пен ситуациялық доминантты психология ұғымдарымен үйлеседі. Екіншіден, мұндай бөлу әмбебап болып

табылады, өйткені тілдік тұлғаны ұйымдастырудың және зерттеудің барлық деңгейлері арқылы өтеді» [2, 37] .

Ғалымдардың пікірінше, жеке адам құрылымында үш деңгейге бөлінеді:

-вербальды семантикалық деңгей (нөлдік) . Ол білім беру сатысындағы тіл қолданушысының деңгейіне сәйкес келетін ауызекі әдеби тілді меңгеру деңгейін болжайды;

-когнитивті деңгей (бірінші) . Бұл деңгей зерттеу тақырыбын көрсететін тұжырымдамаларды, ұғымдарды, идеяларды сөйлеуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл деңгейде өзінің кәсіби қызметінің пәні бойынша тек тіл арқылы ғана емес, сондай-ақ өз мамандығы бойынша арнайы әдебиет арқылы да жаңа білім алуға болады;

- прагматикалық деңгей (екінші) . Бұл деңгей нақты сөйлеу шындығына өтуге мүмкіндік береді. Мұнда: мақсаттар, мотивтер, мүдделер, орнатулар және интенционалдық кіреді.

Нөлдік деңгейде тарихи қайта құруларда "ерімеген" тілдік типтегі жалпыұлттық белгілер кешені ұсынылады. . Бұл жөнінде Ю. Н. Караулов келесіні аңғарды: «Ғылымдардың бұл ерекшеліктері әлі де сәулетші құрастырушылардың ғасырлар бойы қайта өңдеу мен қайта құрылымдарды қалпына келтіру сияқты анықталуы керек» [2, 38] .

Бірінші вербалды деңгейдің ерекшеліктерін қарастыра отырып,

Ю. Н. Караулов атап өтті: « . . . біз материалда бір жеке тұлғаның үлкен көлемдегі дискурсына тиісті дәуірдің лексикалық бейнесін қалыптастыра аламыз деп болжауға негіз бар ма . . . ?»

Осылайша, ғалымның пікірінше, тілдік сипаттаманың бірінші парадоксы толықтық пен жүйелілік арасындағы қарама-қайшылықта болады.

Тілдік тұлға моделінің вербалды деңгейінің сипаттамасы осындай міндеттердің бірін шешу арқылы мүмкін болады:

Жалпы тіл сөздігінің үлгісі бойынша жасалған жазушының тіл сөздігін зерттеу
Автордың бірнеше маңызды жалпыадамзаттық тақырыптарды беру және ашу үшін қолданатын стилистикалық құралдардың лексикалық талдауы;
Мәтіндердегі лексикалық және грамматикалық құралдарды автордың көркемдік міндеттеріне сәйкестігі тұрғысынан және олардың оқырманға әсері тұрғысынан талдау [2, 84-86] ;

Ю. Н. Караулов тiлдiк тұлғаның белгілі бір жағдайда орындалатын, аталған үш рөлінің біреуі, оның сөйлеу мінез-құлқын сипаттау үшін әйгілі негіз беретініне назар аударады, алайда мұндай біліктілік коммуникацияның нақты қажеттіліктерін анықтау үшін аз. Ол "Лингвисттер оларды санауға кіріскен кезде, мәселе негізінен байланыс орнатушы, ақпараттық (ақпарат алу немесе ақпарат беру қажеттілігі) және әсер ету сынды үш түрі туралы" екенін айтады. Бұдан әрі түсіндіру және анықтау екі төтенше жағдайда мүмкін. Немесе коммуникативті қажеттіліктердің саны көбейе бастайды, нәтижесінде олар сөйлеу дайындығына(мысалы, дәлелдеудегі руханилық, рухани мәдениеттің мәтінін пайдалану қажеттілігі, әртүрлі қосалқы тілдерді қолдану қажеттілігі және т. с. с. ) сәйкес келетін шексіздікке ұласады [2, 214] .

Ю. Н. Карауловтың айтуынша, тілдік тұлғаның коммуникативті қажеттіліктерінің үш түрі тілдік тұлғаның құрылымының үш деңгейіне сәйкес келеді.

(1-кесте қараймыз) Коммуникативті қажеттіліктер мен тілдік тұлғаның құрылымының деңгей сәйкестігі

Коммуникативтік қажеттіліктердің түрлері

Тілдік тұлғаның деңгейлері

Коммуникативтік қажеттіліктердің түрлері:

1-түрі.

Байланыс орнатушы

қажеттілік

Тілдік тұлғаның деңгейлері:

1-деңгей

Вербальды-семантикалық

Коммуникативтік қажеттіліктердің түрлері:

2-түрі

Ақпараттық қажеттілік

Тілдік тұлғаның деңгейлері:

2-деңгей

Жеке тұлғаның тезаурусы

Коммуникативтік қажеттіліктердің түрлері:

3-түрі

Әсер етуші қажеттілік

Тілдік тұлғаның деңгейлері:

3-деңгей

Жеке тұлғаның прагматиконы

Ю. Н. Карауловтың ұсынған тілдік тұлғаның үш деңгейлі жеткізілуі мен қабылдау және түсіну үдерістерінің үш деңгейлік идеясы, көрсетілген деңгейлер құрамы мен қажетті дайындық талдауы, көбіне ең жарқын тұлғалардың сөздіктер-тезаурустарды зерттеу теориясы ауызша шектелгенін білуге мүмкіндік берді. Қазақ және өзге халықтардың жарқын өкілдерінің тілді табысты және нәтижелі зерттеуі - тілдік тұлғаның барлық үш деңгейіне тең дәрежеде бағытталуы және назар аударуы зерттеудің осындай бағытымен қамтамасыз етіледі. Тілдік жүйені және сөйлеу қызметін меңгеру үдерісін талдай отырып, біз адамның ақыл-ой, таным белсенділігі бағытталатын меңгеру объектісі болып табылатын барабарлы елестету мәселесіне назар аударамыз. Сөз жасамның бір түрінен екіншісіне көшудің басты қағидаты - шындық туралы идеяның күрделенуі және тілдік жүйенің жалпыланған элементтерінің нысандары және олардың қарым-қатынастарынан үлкен «үзілісі» болып табылады. Тілдік тұлғаны қалыптастыру процесі ана тілін қалыптастырудың негізгі заңдарын игеру процесіне тығыз байланысты. Ю. Н. Караулов тілдік тұлғаның құрылымында инвариантты және уақыттан тыс бөлігі бар екенін атап көрсетеді. Дәл уакқыттан тыс бөлігі ұлттық колориттің ерекшелігімен айрықшаланады: "Әдетте, ұлттық сипатқа және ұлттық ерекшеліктерге байланыстының барлығы бір ғана уақытша мәнге ие, мысалы: тарихи, ұлттық әрқашан диахронды. Сондықтан, ғылыми деп саналуға мүдделі ұлттық сипаттағы барлық дәлелдер тек тарихқа негізделуі табиғи құбылыс. Тарихи ол тілдік тұлғаның құрылымындағы инвариантты бөлігімен сәйкес келеді және осылайша біз «тарихи», «инвариантты» және «ұлттық» тілдік тұлға сияқты ұғымдарды тең деңгейге қойдық. [2, 40] .

Тілдік тұлғаны ұйымдастырудың деңгейлерін ескере отырып, біз ең алдымен адамның тілдік және интеллектуалды қабілеттерін біріктіретін синтезі бар іспен(жеке тұлға шеңберінде) айналысамыз. Проф. Ю. Н. Қарауыловтың құрастырған тілдік тұлғаның үш деңгейлі моделі ана тілін оқытудың үздік әдістерін таңдауға мүмкіндік береді. [2, 56]

Ғалым үш тілдік зерттеу циклін жазушы тілінде тілдік тұлғаны ұйымдастырудың үш деңгейімен салыстыра отырып, олардың бір-бірімен іргелес айырмашылықтары туралы қорытындыға келеді:

⁃жеке жазушының сөздігі құрылымы бойынша да, көлемі бойынша да жеке адамның лексиконына сәйкес келмейді;

⁃ Ю. Н. Каруловтың айтуынша, тілдік тұлғаның әлемінің бейнесін шығаратын мәтінді тақырыптық-идеологиялық және фигуративті талдау лингвистикаға қарағанда әдебиеттанушы салаға тиісті;

⁃лингвистикалық тұлғаның тілдік тұлғаның мотивациялық деңгейі де, осындай зерттеулермен бірге жартылай ғана қамтылады.

Біздің жағдайымызда М. Жолдасбековтың тілдік тұлғасын зерттеу мәтіндердегі лексикалық және грамматикалық құралдарды оқырманға әсер ету тұрғысынан талдау және материалдарды жинау қоры ретінде негіз бола алады.

Ю. Н. Караулов орыс тілінің ассоциативті өрістеріндегі материалда жеке лексиконның құрылуын талдау негізінде тілдік тұлғаның құрылымын ұсынады.

Бұл құрылымда негізгі компоненттер ретінде: лексикон, грамматикон, прагматикон [2, 90-91] : екі желілерден тұратын: ассоциативті-семантикалық және коммуникативті, семантикон кіреді.

Сонымен қатар, тілдік тұлға құрылымы үш бөлікке бөлінеді: сол жақтан вербальды емес бөлік, вербальды бөлік және оң жақтан вербальды емес бөлік. Вербальды бөлік тілдік сана саласына жатады. «Аралық тілдер» бірліктері вербальды емес бөлігіне байланысты.

Ғалымның айтуынша, мұндай тіл сөйлеуші-тыңдаушылардың бүкіл дискурсы және сөйлеу актілерімен бірге жүретін іс-қимыл сызбаларында, қозғалыс көріністерінде, сезімтал бейнелерде сипатталады. [2, 93] .

Тілдік тұлға, өзіндік тілдік тұлғаның дерексіз үлгісін құрайтын үш өзара байланысты деңгейден тұратын құрылымы бар: нөлдік деңгей немесе вербальды семантикалық(дәстүрлі сипаттағы деңгейде табиғи тіл туралы қалыпты білімді және нақты лексикалық және грамматикалық мағыналарды білдірудің ресми құралдарын түсіндіруді қарастыралады) ;

бірінші деңгей немесе лингвистикалық-когнитивті болып табылады, оның бірліктері - мифологиялық, өнер, діни және басқа да көріністерде әлемнің жаһандық имиджі ретінде құндылық иерархиясын бейнелейтін, әр жеке ақыл-ой үшін жүйелік «әлем бейнесі» болып табылатын тұжырымдамалар, идеялар, ұғымдар. әлемнің суреттері; екінші деңгей, прагматикалық, мақсаттар, мотивтер, мүдделер, көзқарастар мен ниеттестікті біріктіреді.

Лингвистикалық сәйкестілік мәселесі лингвистикалық қабілет мәселесімен ұштасады. Адамның тілдік қабілеттілінің мәселесі, оның табиғаты, құрылымы мен қызметі психолингвистиканың мәні болып табылатыны белгілі. Сонымен қатар, лингвистикалық тұлғаның проблемаларын лингвистикалық қабілетінің сипатын түсіндірместен шешу мүмкін емес. Бұл жағдайда осы саладағы басты мәселе: лингвистикалық тұлғаның дамуы мен әлеуметтенуі үдерісінде ғана туа біткен, биологиялық немесе әлеуметтік, дамыған және дамып келе жатқан лингвистикалық қабілеті бар ма?деген сұрақ. Психолингвистер, мысалы А. В. Запорожец және Л. А. Венгер, тіл қабілеттілігін қалыптастырудағы табиғи факторлардың рөлін жоққа шығармайды:"Ерекше адамның психикалық қасиеттерін және қабілеттерін жүзеге асырудың қажетті шарты бола отырып, туа біткен ұйым, атап айтқанда мінез-құлықтың инстинктивтік механизмдері, осы қасиеттер мен қабілеттердің пайда болуын қамтамасыз етпейді"[5, 25] .

Тілдің дамуына екі фактор әсер етеді: дұрыс сөйлеу және танымдық. Ғалымдардың пікірінше, тілді дамытудың жолы - туа біткен үлгі емес, іс-әрекет және оның ережелері. Бала тілдің тұтастық қабылдауынан басталады. Бұл бастапқы қабылдау негізінде бұл жүйке құрылымдары баланың миында қалыптасады, оның негізінде тіл жүйесінің өзін-өзі дамуы жүреді. Бұл тiлдiк лингвистикалық қабiлеттiлiктiң бiр бөлiгiн емес, тiлдiң бастапқы жалпылама имиджiн немесе салыстырмалы өзiн-өзi дамытуды меңзейді, өйткенi тiл коммуникативтiк-танымдық қызметтiң құралы болып табылады.

Екі ғасыр төңірегінде «лингвистика саласындағы зерттеу саласы тұрақты түрде кеңейіп келеді» және бұл өзіне тілдің сыртқы жүйесін сипаттау мен талдауды мақсат еткен әлеуметтік тілді, адам факторына назар аударатын және зерттеу көзі ретінде лингвистикалық қабілет, тілдік тұлға, ұлттық танымды қарастыратын психолингвистиканы, тілді қолданушылардың әлемдік лингвистикалық бейнесі қалыптасатын "суреттер, мағына мен білімді" зерттеумен айналысатын когнитивтік лингвистика оқытумен негізделеді. Осы әртүрлі тәсілдердің түйіндерінде ғалымдардың ғылымды дамытуда ыстық нүктелер ретінде танылған көптеген жаңа сұрақтар пайда болады. Сондықтан «адам тілінің көрінісі туралы идеялар» үш аспектіне негізделуі керек:

1) ішкі құрылым; 2) сыртқы жүйе; 3) менталды құрылым.

Менталды құрылым ретінде «әлемнің лингвистикалық бейнесі, лингвистикалық тұлғаның прагматикасы, сөйлеушілердің лингвистикалық сана-сезімі, этникалық ақыл-ойы және тарихи тұрғыдан қалыптасқан, сондай-ақ уақыт өте келе өмір сүру салтына, ұлттық сипаты мен менталитетінің өзгеруінің әсерінен қалыптасқан құбылыстар» қарастырылады [6, 5-7] .

1. 2 Мырзатай Жолдасбековтің тілдік тұлғасын тану мәселесі

Мырзатай Жолдасбеков Қазақстан Республикасының қоғам қайраткері, ұлт жанашыры, Төтенше және өкілетті елші, ұлттық мәдениеттің қамқоршысы, филология ғылымдарының докторы, ұлағатты ұстаз, белгілі түрколог-ғалым1937 жылы 27 мамырда Жамбыл облысы, Талас ауданы, Ақтөбе ауылында дүниеге келген. Әкесі Жолдасбек Ақботаұлы -қызыл шырайлы, келбетті, бойы биік, денелі, мақтанып-желпінбейтін, кеңпейілді, ақылды, сабырлы, өмірден тоқығаны көп, сауатты жан болған екен. Ұлы бабасы Темір би заманында Ақмешіттегі генерал-губернатордың билігін мойындамай, орысқа көнбей Терезөзектен Таласқа үдере көшкен екен. Алыс жақын ағайындар Жолдасбектің шаңырағына "Үлкен үй, Темір бидің шаңырағы" деп ағылып келіп жатады екен. Әкесі Жолдасбек көзінің оты бар бала Мырзатайды "Ойынның түбіне жеткен бала жоқ, одан да кәриялардың әңгімесін тыңда, пайдасы тиеді" деп, үнемі жанынан тастамай, бірге алып жүреді екен. "Осы балаңды жаныңнан тастамайсың" деген ағайынға күле қарап: "Бірдеңе шықса осы жәумелегімнен шығады" деп отырады екен, жарықтық. Бала жастан қариялардың әңгімелерін тыңдап, уызға жарып өскен Мырзатай кітапқұмар, құйма құлақ, зерек болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.