Колледж білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыру ерекшелігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
1 КОЛЛЕДЖ БІЛІМ АЛУШЫЛАРНЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІНІҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Кәсіби құзыреттілік ғылыми педагогикалық мәселе ретінде ... ... ... ... ... 8-21
0.2 Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің психологиялық-педагогикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-23
0.3 Кәсіби құзыреттіліктің аксиологиялық компонентерінің моделі, құрылымы, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-36
2 КОЛЛЕДЖ БІЛІМ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІНІҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Кәсіби құзыреттіліктің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-48
2.2 Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48-62
2.3. Тәжірибелік экесперименттік жұмыстардың нәтижелері ... ... ... ... ...63-68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69-70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .71 -73
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа онжылдық - жаңа эконмикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында: ...білім беру сапасы ең жоғары халықаралық талаптарға жауап беруі тиіс деп, еліміздің оқу орындарының басты мақсаты - әлемдік стандарт деңгейінде білім беру, дүниежүзілік деңгейге көтерілетіндей баспалдақтардан өтуге бағыт берумен қатар, қоғам талабына сай жоғарғы кәсіби біліктілік пен құзыреттілігін қалыптастыруды ұсынған. Кілттік құзырлар термині алғаш рет 1992 жылы Еуропадағы орта білім беру деп аталатын Еуропалық кеңестің жобасында қолданылды, бұл дүниежүзілік білім беру процесінің нəтижелік компонентін жаңа жағдайда, басқа тұрғыда қарастыруға мүмкіндік берді [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіпік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту деп атап көрсетілген[2]. Қоғамдық дамудың қазіргі үрдісі өзінің іс-әрекетін тиімді жоспарлай алатын, танымдық қызметінде алынған білімді орынды пайдалана білетін, түпкі нәтижеге жету үшін әр түрлі топтардағы адамдармен тиімді қарым-қатынас диалогына түсе алатын білімді тұлғаны тәрбиелеу мәселесін қойып отыр. Сапалы білім алған, танымдылығы жоғары, құзыретті, бәсекелестіктің қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын білімгерлер ғана болашақтың кілтін аша алады. Еліміздің жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі, ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ арқылы іске асады. Олай болса жас ұрпақты тәрбиелеуші жаңашыл идеяларға сай жаңа ғасыр мұғалімі бәсекелестікке қабілетті, өзін-өзі іс-әрекетте табысты жүзеге асыра алатын, өзін-өзі жан-жақты дамытуға дайын, шығармашыл, кәсіби құзыретті тұлға болып сипатталуда.
Кәсіби құзыреттіліг жоғары маман дайындау мәселесі психология мен педагогикада кең түрде қарастырылған. Зерттеу барысында зерделеген еңбектер төмеңдегідей топтастырылды:
oo Білім алушылардың кәсіби іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру және өзін-өзі үздіксіз білім алу арқылы дамытуының моделін құрылымдау (С.И. Архангельский, В.А. Сластенин және т.б.);
oo Маманды кәсіби даярлау үдерісінің психологиялық - педагогикалық негіздері, мамандықтың мәні, өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсыну (Ю.К. Бабанский, Н.В. Кузьмина, Н.Д. Хмель, К.М. Беркімбаев, Ұ.М.Әбдіғапарова және т.б.)
oo Білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастырудың теориялық және практикалық аспектілерін (Ш.Х. Құрманалина, К.С. Құдайбергенова, Б.Т. Кенжебеков т.б.) [3].
Дегенмен зерттеу барысында қазіргі таңда қоғамдық түбегейлі бетбұрыстар тұлға құрылымын психологиялық тұрғыда жаңа сипатта зерттеуді талап етіп отыр. Осы орайда, болашақ мамандарды даярлауға деген көзқарас жаңа сипатқа ие болуда. Кәсіби құзыреттілігі жоғары, қоғам талабына сай, құндылық бағдары қалыптасқан маман даярлау мәселесі өзекті екені негізделді.
Жоғарыдағы аталған ғалымдардың еңбектерін саралай келе, біз аталмыш мәселе әліде зерттеуді талап ететінің айқындадық. Сондықтанда, колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыруда зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыру деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негізін айқындап, оны тәжірибеде қолданудың шарттарын жүзеге асыру.
Зерттеудің нысаны: Колледж білім алушылардың кәсіби дайындығы
Зерттеу пәні: Колледждің оқу-тәрбие үрдісінде білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компонентері
Зерттеудің болжамы: егер колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптасуы ғылыми-теориялық тұрғыда негізделсе, қалыптастырудың жолдары мен әдістері ұсынылса, тәжірибеде қолданудың шарттары жүзеге асырылса, онда бүгінгі қоғам талабына сай кәсіби құзыреттілігі жоғары, құндылық бағдарды игерген маман тұлғасы қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
1. Құзырет және кәсіби құзыреттілік ұғымдарын нақтылап, жүйелеу және педагогика ғылымындағы кәсіби құзыреттілік мәселесін талдау;
2. Колледж білім алушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшелігін айқындау;
3. Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың алғы шарттарын негіздеу;
4. Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жолдарын айқындау және тәжірибеде жүзеге асыру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін анықтай отырып, бүгінгі қоғам талабына сай кәсіби құзыреттілігі жоғары, жан-жақты болашақ маман тұлғасын қалыптастырып, дамыту.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жеке тұлғаны дамытудың философиялық заңдары мен принциптері; тұлға теориясы; іс-әрекет теориясы; тәрбие үрдісінің мәні, құрылымы, мазмұны туралы теориялар; құндылықтар теориясы; құзыреттіліктер теориясы; біртұтас педагогикалық процесс теориясы, кәсіби білім беру теориясы және тәрбие беру теориясы.
Зерттеу көздері: ресми құжаттар; Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (2011), Қазақстан-2050 стратегиялық бағдарламасы (2012), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (2010ж.), зерттеу мәселесі бойынша басылым көрген қазақстандық және алыс, жақын шетелдік ғалымдардың (философ, педагог, психолог және т.б) оқу - тәрбие үрдісін жетілдіруге арналған еңбектері; оқу-әдістемелік құралдар; бағдарламалар; автордың педагогикалық іс-тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау, оқу-тәрбие бағдарламаларын, оқулықтарды зерттеу, модельдеу, педагогикалық бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық материалдарды саралау, математикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2017-2018 жылдар) зерттеу проблемасы таңдалып, тақырып анықталды. Колледж білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыпстастырудың ғылыми-теориялық негіздері айқындалып, тексерілді. Осы негіздегі зерттеу жұмысының нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталып, қажетті материалдар жинақталып, жүйеленді.
Екінші кезеңде (2018-2019 жылдар) жинақталған материалдар теориялық тұрғыдан талданып, қорытындыланды. Кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыруда техникалық және кәсіптік білім беру оқу орнының оқу-тәрбие үрдісінде педагогикалық тәжірибе жұмыстары жүргізілді. Алынған педагогикалық деректер талқыланып, әдістемелік ұсыныстар жасалды. Диссертация жұмысы жүйеленіп, рәсімделді. Қол жеткізген нәтижелерге сандық, сапалық талдаулар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1.Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері айқындалып, құзыреттілік, кәсіби құзыреттілігі ұғымдарының анықтамалары зерделеніп, нақтыланды;
2. Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттілік деңгейі анықталып, қалыптастырудың жолдары жасақталып, ұсынылды ;
,. Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері анықталып, соған сәйкес арнайы курс бағдарламасын жүргізу. Іс-шараларды ұйымдастыру туралы нұсқаулар дайындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1.Педагогикалық-психологиялық материалдарға негізделе отырып арнайы курс бағдарламасы жасалып, практика жүзінде сынақтан өтті;
2. Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жұмыстарының бағыттары, формалары мен әдістерін жетілдіруге байланысты әдістемелік ұстанымдар дайындалды.
3.Зерттеу нәтижелерін педагогикалық жоғары оқу орындары мен колледждердің, жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1.Құзыреттілік, кәсіби құзыреттілік ұғымдарының нақтыланған анықтамаларының мәні;
2.Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жұмыстарының шартты теориялық негіздері;
3.Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың бағытталған арнайы курс бағдарламасы мен өткізілген іс-шаралары туралы нұсқаулар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: талапқа сай әдіснамалық қағидалармен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеу пәніне және қойылған міндеттерге сәйкес пайдаланылған зерттеу әдістерінің тиімділігімен, эксперимент бағдарламасының педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, олардың тиімділігін техникалық және кәсіптік білім беру оқу іс-тәжірибесінде тексеруімен және практикаға ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмысы Ақтөбе қаласындағы Баишев жоғары медициналық колледжінің білім алушыларының қатысуымен және Ақтөбе гуманитарлық колледж білім алушыларының қатысуымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижесінің апробациясы мен тәжірибеге енгізілуі. Зерттеу нәтижелері: 1) Колледж білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыру ерекшелігі.Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің Жаңартылған білім мазмұны: теория тәжірибе, өзекті мәселелер атты Республикалық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтөбе, 2017 ж. 2) Научный инновационный центр Международной научно-практических конференция. Формирования профессиональной компетентности будущих специалистов в процессе подготовки колледже Россия, г.Москва 2019 г.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, көкейтестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, зерттеу көздері, әдіснамалық және теориялық негіздері, кезеңдері, әдістері, базасы туралы сипаттама беріліп, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні, практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі баяндалды.
Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттілктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауда колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігін талдаулар негізінде құзыреттілік, кәсіби педагогикалық құзыреттілік, кәсіби құзыреттілік, ұғымдарына берілген анықтамалар мәні талданып, тұжырымдалады және колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігі баяндалып, аксиологиялық компонент нысаны ретінде мазмұндалды, сонымен қатар кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттері анықталып, теориялық неніздері жасалды.
Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жолдары деп аталатын екінші тарауда колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыру мақсатында құрастылған арнайы курс бағдарламасының мазмұны мен формалары берілді. Сонымен қатар эксперименттің нәтижелеріне жүргізілген талдау жұмыстары математикалық тұрғыдан өңделіп, әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Қорытындыда жалпы тұжырымдар жасалды, теориялық бөлімде жинақталған материалдар негізінде колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыру арқылы, білім беру процесіндегі тиімділігін арттыруға, жетілдіруге байланысты ұсыныстар айқындалды.
Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты жұмыстардың мазмұндық үлгілері берілді.
1. КОЛЛЕДЖ БІЛІМ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІНІҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіби құзыреттілік ғылыми педагогикалық мәселе ретінде
Бүгінгі күні кәсіби құзыреттілік ұғымы жеке тұлғаның кәсіби деңгейімен, жеке қабілеттерімен, өз ісіне деген шығармашылығымен, жауапкершілігімен, теориялық білімдерімен, практикада тиімді қолдана алуымен анықталады. Дегенменде құзыреттілік ұғымы ғылыми айналымға жаңадан енген, терең зерттелу үстіндегі ұғымдар болғандықтан, олардың анықтамасы да әр зерттеушілермен әр-түрлі берілуде. Ең алдымен құзыреттілік сөзінің мағнасын қарастырайық.
Кілттік құзырлар термині алғаш рет 1992 жылы Еуропадағы орта білім беру деп аталатын Еуропалық кеңестің жобасында қолданылды, бұл дүниежүзілік білім беру процесінің нəтижелік компонентін жаңа жағдайда, басқа тұрғыда қарастыруға мүмкіндік берді. Кейінірек, 1996 жылы, Еуропа үшін кілттік құзыреттіліктер деген атпен Еуропа кеңесі өткізген симпозиумде түлектердің төмендегідей бес кілттік құзырлары бөліп көрсетілді[4]:
* саяси жəне əлеуметтік құзырлар (өзіне жауапкершілік алу, бірігіп шешім қабылдауға қатысу, қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу қабілеттері);
* көпмəдениетті қоғамда өмір сүруге байланысты құзырлар (толеранттылық -- айырмашылықтарды қабылдай алу, басқаларды құрметтеу, басқа мəдениет, тіл, діндер өкілдерімен өзара қатынас жасай алу қабілеттері);
* басқа тілде жазбаша жəне ауызша қарым-қатынас жасай алуға байланысты құзырлар;
* ақпараттық қоғамның пайда болуына байланысты құзырлар (жаңа технологияларды меңгеру, оларды пайдалану мүмкіндіктерін түсіну, бұқаралық ақпарат құралдары жəне жарнама тарататын ақпаратқа сын тұрғысынан қатынас);
* кəсіби даярлық контексінде өмір бойы білім алуға қабілеттілік, білім алудың үздіксіздігін түсіну.
Құзыреттілік терминін XX ғасырдың ортасында американдық ғалым Н.Хомский енгізген, бастапқыда ол ана тілінде нақты тілдік қызметті орындау үшін қажет қабілеттер деген түсінік берді[5]. Құзыреттілік ұғымы белгілі бір салада білгір, білікті, өзінің білімімен қандай да бір нәрсені шешуге немесе жасауға құқылы деп көрсетілген .
Біздің Отандық білім беру саласындағы құзыреттілік бағыт Қазақстандық Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында және мемлекеттік бағдарламасында кеңінен талқыланған. Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясында құзырет ұғымы (лат.сompetentia-жетемін, лайықпын) екі мағынада түсіндіріледі[6]:
1) заңмен, жарғымен немесе өзге құжатпен берілген өкілеттіліктер шеңбері;
2) белгілі бір саладағы білім, тәжірибе, біліктілік.
Сонымен қатар ғалым Ғ.Мұсабаевтың орысша-қазақша сөздігінде компетентность - хабардарлық, жеке білушілік; компетентный - хабардар, жетік, терең білетін дей келіп, автор құзырет түсінігінің екі мағынасы бар екеніне назар аударады: оның біріншісі - хабардарлық, екеншісі - заң саласының термині ретінде міндет, қызмет бабы дегенді білдіреді. Құзырет ұғымының қазақ тілінде басқа да аудармалары орын алуда. Мысалы, Р.Г.Сыздықова, К.Ш.Құсайыновтың қазақша-орысша сөздігінде құзыр - подчинение, непосредственное ведение, құзырет; құзырлық- ведение, руководство деп аударылса, қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде құзыр, білік - құзырет деп аударылады. Көптеген әдебиеттерде құзырет-нақты пәнге қатысты белгілі бір іс-әрекеттің жиынтығын меңгеруді білім беру нәтижесі ретінде М.Ж.Жадрина, Г.З.Байжасарова, С.Д.Мұқанова, К.С.Құдайбергенева, С.Т.Мұхамбетжанова, М.А.Ғалымжанова сияқты Қазақстан ғалымдарының араласуымен белсенді түрде талқыланды.
Ал орыс ғалымдары В.А.Адольф, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, Э.Ф.Зеер, В.А.Сластенин, Т.Ф.Лошакова т.б. еңбектеріне сүйенсек Құзыреттілік - бұл білімді, іскерлікті қолдану қабілеті, оқу міндеттерін шешуде тәжірибе негізінде стандарттан тыс жағдайда адамның табысты нәтижелі әрекет ету қабілеті деп басшылыққа алады[7]. А.С.Белкин құзреттілік деп, құзыреттілікті тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, жеке тұлға сапаларының жиынтығы ретінде түсіндіреді. К.Ж.Аганина құзыретті болашақ маман дайындауға қатысты өзінің ішкі және сыртқы ресурсын іс-әрекетінде табысқа жетуде іске асыра алуы деген. Осы тұста құзыреттілік мәселесімен айналысып жүрген ғалым М.Ж.Жадринаның пікірінше, білім жүйесінің соңғы нәтижесі - білім алушының жеке пәндер бойынша алған білім, білік, дағдылары ғана емес, оларды пайдалану арқылы қалыптасып, дамытылатын өмірлік дағдылар, құзыреттіліктер деген пікір білдірген. Сонымен, авторлар бұл ұғымдарды қолдануда оларды былайша ажыратады: құзырет - тұлғаның біліми дайындығына алдын-ала қойылатын талап, ал құзыреттілік - оның қалыптасқан тұлғалық сапасының қасиеттер жиынтығы.
Сонда құзыреттілік біздің пайымдауымызша жеке тұлғаның сапасы ретінде түрлі формада кездеседі: іскерлік деңгей сапасы, тұлғаның өзін-өзі жүзеге асырудағы өмірлік дағдысы (әдет, өмірлік әрекет тәсілі, бой сергіту), тұлғаның өзін-өзі дамыту нәтижесі немесе қабілеттің көріну формасы және т.б. Құзыреттілік табиғатының ерекшелігі сонда, ол оқыту өнімі болғанымен, тұлғаның өзін-өзі дамыту, өзіндік даму нәтижесі болып табылады.
Сонымен қатар шет ел ғалымдарының тұжырымдарын қарастыратын болсақ: В.М.Шепель құзыреттілік құрамын анықтауда білімді қолданудағы теориялық-қолданбалы даярлықты, тәжірибені, білім мен біліктіліктерді енгізеді. В.Ландшеер істі білу арқылы міндеттерді шешудегі әлеуетті даярлық деп түсіндіреді. Ал ғалым М.А.Чошанов құзыреттіліктің мазмұнды компонентін (білімді) және процессуалдық компонентін (біліктіліктерді) атап көрсетеді. Э.Ф.Зеердің пікірі бойынша, адамның құзыреттілігі оның білім, біліктіліктері мен тәжірибесі анықтайды[8].
Шет ел ғалымдарының тұжырымдары бойынша құзырет, құзыреттілік ұғымы және оның түрлерінің қалыптасу тарихына тоқталатын болсақ, Н.Хомский, Р.Уайт, Дж.Равен, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова және т.б. еңбектерін талдау білім берудегі құзырет, құзыреттіліктің қалыптасуының үш кезеңін ерекшелеуге мүмкіндік берді.
Бірінші кезең - 1960-1970 жылдары - құзырет категориясының ғылыми аппаратын енгізумен, құзырет, құзыреттілік ұғымдарының алғышарттарын құрумен сипатталады. Осы уақыттан бастап коммуникативтік құзыреттілік ұғымын тілді оқыту теориясында енгізу басталды.
Екінші кезең - 1970-1990 жылдары - құзырет, құзыреттілік категорияларын тілді оқыту теориясы мен практикасында, басқаруда, менеджментте, қарым-қатынасқа үйретуде қолданумен сипатталады. Осы уақытта әлеуметтік құзырет, технологиялық құзыреттілік ұғымдарының мазмұны беріледі. 1984 жылы Лондонда пайда болған Дж.Равеннің қазіргі қоғамдағы құзыреттілік еңбегінде құзыреттіліктің толықтай түсіндірмесі беріледі. Онда бұл ұғым бірнеше компоненттерден құралатын, олардың кемшілігі бір-бірінен тәуелсіз, кейбір компоненттері когнитивтік салаға қатысты, басқалары - эмоционалдыққа. Бұл компоненттер оңтайлы мінез-құлықты құраушы ретінде бір-бірін ауыстыра алады деп берілген. Мұнда Дж.Равен құзыреттіліктің түрлерін мотивацияланған қабілеттерретінде атап көрсетіп, 37 түрін жіктейді.
Үшінші кезең - білім беруде құзыреттілікті ғылыми категория ретінде қарастырумен сипатталады. 1990 жылдары А.К.Маркованың еңбегінде алғаш рет кәсіби құзыреттілік жан-жақты қарастырылса, Л.М.Митинаның еңбегінде әлеуметтік-психологиялық және коммуникативтік құзыреттілік ұғымдары келтіріледі. Педагогикалық құзыреттілік өзіне бірнеше құзырлықтарды толықтыра атқарады[9]. Бір ғана құзыреттілікпен шектеліп қоймайды. Оның пікірінше, педагогикалық құзыреттілік - білім, білік, дағдылары, сонымен қатар оларды іс-әрекетте, қарым-қатынаста, тұлғаның дамуында жүзеге асыру тәсілдері мен әдістерін қамтиды деп атап көрсетілген.
Сөйтіп, бұл кезеңдерді, аудармаларды, түсіндірмелерді талдау барысында байқайтынымыз - бүгінгі күні компетенция ұғымы төрт мағынада (хабардарлық, құзыр, білік, құзырет) аударылып, қолданыс табуда. Сол себепті де қазақ тіліндегі осы төрт ұғымның қолданылуы әрқайсысының астарындағы мән-мағынасына, атқарар әрекетіне және қолдану аясына байланысты болуы керек деген пікірді қолдаймыз. Алайда көптеген зерттеу жұмыстарында бұл ұғымды біліктілікпен байланыстырып қолдауда. Педагогтың біліктілігі білім беру процесінің негізгі және оң нәтиже беруші құралы болып табылады. Біз өз зерттеуімізде біліктілік ол квалификация сөзінің аудармасы болып табылатындықтан және бұл терминнің кірме сөз екендігін ескере отырып, құзыреттілік қалпында пайдалануды жөн көрдік.
Жоғарыда көрсетілген анықтамаларды талдай келе, біз өз зерттеуімізде құзыреттілік ұғымдары жайындағы көзқарастар мен анықтамаларды мазмұндап көрсетуге талпындық (кесте 1).
Кесте. 1
Қазақ және шет ел ғалымдарының құзыреттілік ұғымына берген анықтамалары
Ғалымдардың аты-жөні
Анықтамалары
Қ.Құдайбергенова
Құзыреттілік (сompetens) - белгілі бір сала бойына жан - жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді.
Н. Кузьмина
Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлылығы.
Ш.Таубаева
Құзыреттілік - ол тұлғаның оқыту мен әлеуметтену процестері барысында меңгерген білім мен тәжірибеге негізделген, оның жалпы қабілеті мен іс-әрекетке даярлығы ретінде айқындалатын, тұлғаның кіріктірілген қасиеті.
С.И.Ожегов
Құзыреттілік- белгілі бір мәселені жан-жақты білу.
А.С.Белкин
Құзыреттілікті тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, жеке тұлға сапаларының жиынтығы.
В.А.Адольф
Құзыреттілік - бұл білімді, іскерлікті қолдану қабілеті, оқу міндеттерін шешуде тәжірибе негізінде стандарттан тыс жағдайда адамның табысты нәтижелі әрекет ету қабілеті.
Л.М.Митина
Құзыреттілік - білім, білік, дағдылары, сонымен қатар оларды іс-әрекетте, қарым-қатынаста, тұлғаның дамуында жүзеге асыру тәсілдері мен әдістерін қамтиды.
Ю.Н.Емельянов
Құзыреттілік - дара тұлғаның өзіндік қабілеттері мен статусы шеңберінде қоғамда ойдағыдай жұмыс істеуге мүмкіндік беретін белсенділіктің әлеуметтік және жеке дара формасын үйрету деңгейі.
С.М. Вешнякова
Құзыреттілік (латын сөзі) сompetenens - қабілетті, қатысты деген мағынада. Белігілі бір саланың тұлғаларының білімінің, білігінің тәжірибесінің сәйкестігінің мөлшері.
А.В. Баранников
Құзыреттілік дегеніміз өз бетінше іске асырылатын қабілеттілік, ол оқушының алған білімдеріне, өмірдегі тәжірибелеріне, құндылықтарына негізделеді.
Дж.Равен
Құзыреттілік - жеке тұлғаның көп қасиеттерін топтайтын ұғым.
Жоғарыда берілген кесте мазмұнынан көріп отырғанымыздай, қазақ және шет ел ғалымдарының түрлі зерттеу еңбектерінің мазмұндық ерекшеліктерін ескере отырып, салыстырып зер салып қарайтын болсақ, құзырет, құзыреттілік ұғымдары жөніндегі пайымдаулар мен көзқарастарын мазмұндық жағынан бір-біріне өзара жақын, әрі бірін-бірі толықтырып, байыта түсетінін аңғаруға болады.
Көптеген анықтамаларды салыстырып талдау негізінде, біздің пайымдауымызша құзыреттілік ұғымына байланысты зерттеушілердің көзқарастарында бір ортақ пікірлер байқалады. Құзыреттілік ұғымына қатысты анықтамаларды келесідей топтастыруға болады (сурет 1).
Құзыреттілік ұғымына қатысты анықтамаларды былайша топтастырып беруге болады
Алынған білімдер мен біліктерді іс-әрекет жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі.
Құзыреттілік
Адамның жеке және қоғам талаптарын қанағаттандыру мақсатындағы табысты іс-әрекеттеріне қажетті білім дайындығына әлеуметтік сұраныс.
Сәйкес құзыретке ие болу негізінде іс-әрекетті жүзеге асыру қабілеті арқылы байқалатын тұлғалық қасиет
Тұлғаның қызметке өзбетімен әрі үздік араласуға бағдарланған жалпы қабілеттілігі, оның оқуы және әлеуметтенуі барысында алған білімдерді мен тәжірибесіне негізделген іс-әрекетке дайндығында көрініс беретін кіріктірілген сапасы.
СУРЕТ 1
Сонымен құзыреттілік тәжірибеде көрінетін біліктілік, тұлғаның барлық ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін толық пайдаланып, табысты нәтижеге қол жеткізе алатын қабілеті, іскерлігі.
Құзырет, құзыреттілік ұғымы мен анықтамасын нақтылап жүйелеп алсақ, ендігі педагогтың кәсіби құзыреттілігінің мәнін қарастырайық. Педагогтардың кәсіби құзыреттіліктерін анықтауда көптеген зерттеушілердің көзқарастары мұғалім іс-әрекетінің бір қырымен байланыстырылып қарастырылады. Мысалы, Н.В.Кузьмина педагогикалық іс-әрекет негізінде құзыреттілікті тұлғалық қасиет деп қарастырса, Л.А.Петровская коммуникативтік құзырттілік мәселесіне, М.В.Прохорова басқарушылық құзыреттілікке көп көңіл аударған [10]. Ал А.К.Маркованың еңбектерінде мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі арнайы жан-жақты зерттеу пәніне айналған. Кәсіби құзыреттілігінің құрамында төмендегідей 4 бөлікті ажыратып қарастырады:
а) кәсіби педагогикалық және психологиялық білімдері;
ә) кәсіби - педагогикалық іскерліктері;
б) мамандығына қажет ететін мұғалімнің кәсіби психологиялық позициясы, ұстанымдары;
в) мұғалімнің кәсіби білім мен біліктерді меңгеруін қамтамасыз ететін тұлғалық ерекшеліктері.
Осы кезде Л.М.Митина өз зерттеулерінде педагогикалық құзыреттілік ұғымының білім, білік, дағдыны және оларды іс-әрекетте, қарым - қатынаста, тұлғаның дамуында іске асыру амалдары мен тәсілдерін қамтитынын ашып көрсетеді. Кәсіби құзыреттілік мәселесі халықаралық деңгейде Еуропалық кеңес форумдарында және ЮНЕСКО материалдарында жиі талқыланады. ЮНЕСКО құжаттарында құзыреттер білім беруден күтілетін нәтижелер ретінде қарастырылып олардың негізгі түрлері айқындалған[11].
Ал В.А.Сластениннің, М.И.Мищенконың пікірлерінше педагогтың кәсіби құзыреттілігі - іс-әрекетті атқарудағы теориялық және практикалық даярлықтарының бірлігі.
Сонымен қатар Н.Д.Хмель педагогтың кәсіби құзыреттілігін оқушылардың іс-әрекеттеріне бағытталған, олардың тұлғаларын ынталандыратын, шығармашылық қабілеттерін және олардың өзін-өздері іске асыруға даярлықтарын қалыптастыратын мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті деп түсіндіре отырып оның мынадай элементтерін ажыратып қарастырады:
оқытатын пән материалын еркін меңгеру, және оның мазмұнын аудитория ерекшеліктеріне бейімделе отырып толық жеткізе алу;
оқушыларда білім, білік, дағдыларды меңгеру жолдарын қалыптастыру үшін оқыту әдістерін пайдаланудағы әдістемелік құзыреттілік;
оқыту процесін және оқушылардың өзара әрекеттесуін ұйымдастыру саласындағы психологиялық-педагогикалық құзыреттілік;
оқушыларды танымдық іс-әрекетке ынталандыру, қабілеттіліктері мен тұлғалық бағыттылықтарын қалыптастыру барысында іске асатын дифференциалдық-психологиялық құзыреттілік;
педагогикалық іс-әрекеттегі рефлексия немесе аутопсихологиялық құзыреттілік[12].
М.Х.Балтабаевтың пікірінше кәсіби құзыреттілік - маманның нақты бір кәсіби іс-әрекетке даярлығының және қабілеттерінің көрсеткіштер жиынтығы. Кәсіби құзыреттілік маманның тұлғалық және іскерлік қасиеттерінің интегралдық сипаттамасы. Бұл қасиеттер маманның кәсіби іс-әрекеттің мақсаттарына қол жеткізуге қажетті білім, іскерлік, тәжірибелерінің деңгейімен қатар оның әлеуметтік-адамгершілік ұстанымының көрсеткіштері. Кәсіби құзыреттілігіне байланысты маман кәсіби іс-әрекет мақсаттарына, талаптарына сай өзіндік шешім қабылдай алуын, күрделі мәселелер жағдайында тиімді жол таба алу іскерлігін, және іс-әрекет нәтижесін бағалауға даярлығын көрсете алады.
Бұл аталмыш пікірлерде ортақ түйін байқалады. Түрлі ғалымдарадың анықтамалары педагогтың кәсіби құзыреттілігін педагог қасиеттерімен ұштастырады. Дегенменде салыстырмалы түрде талданған тағы басқа анықтамалар негізінде кәсіби құзыреттіліктің екі тұрғыдан қарастырылуын аңғарамыз:
біріншіден, көптеген зерттеушілер кәсіби құзыреттілікті мамандардың даярлық деңгейлерімен байланыстырады;
екіншіден, ғалымдар кәсіби құзыреттілікті маманның тұлғалық қаситтерімен байланыстырып зерттейді.
Құзыреттілік тұрғыдан оқыту барысында басты назар білім беру нәтижесіне, оның тұрақтылығына, оның өлшемдеріне аударылады. Бұл бағытта тұлғаның дербестігі, өз беттерінше жұмыс істей алулары ескеріледі. Көптеген ғалымдардың пікірінше мамандардың кәсіби құзыреттілігі мынандай түрлерге бөлінеді:
практикалық (арнайы) құзыреттілік;
әлеуметтік құзыреттілік;
психологиялық құзыреттілік;
ақпараттық құзыреттілік;
коммуникативтік құзыреттілік[12];
Кәсіби құзіреттілік маманның тұлғалық және іскерлік қасиеттерінің интегралдық сипаттамасы. Бұл қасиеттер маманның кәсіби іс-әрекетінің мақсаттарына қол жеткізуге қажетті білім, іскерлік, тәжірбиелерінің деңгейімен қатар оның адамгершілік-әлеуметтік ұстанымының көрсеткіштері. Кәсіби құзыреттілігіне байланысты маман кәсіби іс-әрекет мақсаттарына, талаптарына сай өзіндік шешім қабылдай алуын, күрделі мәселелер жайында тиімді жол таба алу іскерлігін, іс-әрекет нәтижесін бағалауға даярлығын көрсете алды.
Сондай-ақ ғалым, академик Д.С.Лихачев Жақсы тәлім-тәрбиені мектепте немесе жанұядан ғана алмайды, адам өзін-өзі де тәрбиелей алады. Тек нағыз тәрбиелік деген не екенін біліп алу қажет. Тәрбиелі адам- бұл басқа адамдардың пікірімен санасқысы келетін және санаса алатын, өзінің инабаттылығы өзіне ұнайтын, дағдыға айналдырған адам. Бұл үлкендермен де, жас кішілермен де мәртебесі төмендермен де бірдей сыпайы адам-деп есептейді .
Білім мен ақпарат үстемдік құрған қоғамда білім беру жүйесі инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Қатаң талаптары қалыптасып келе жатқан инновациялық экономика қай салада болса да, бүгінгі маманның құзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын, кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін пайдалану ғана емес, оны қажеттікке қарай толықтырып отыруды талап етеді.
А.Ф.Присяжная педагогика ғылымында құзыреттілік - тұлғаның белгілі бір сферадағы функциялары мен уәкілеттігін анықтайтын, оның интегративті қасиеті ретінде қарастылатындығын айтады . Жалпы алғанда, құзыреттілік ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова Құзыреттілік ұғымы - соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субьектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым [12]. Құзыреттіліктің латын тілінен аудармасы competens белгілі сала бойынша жан - жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді деп көрсетеді. Бұл жайлы Б.Тұрғынбаева ...өзінің практикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын - құзырлылықтар деп атаймыз деп анықтаса, Ресей ғалымы Н. Кузьминаның көзқарасы бойынша, Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлылығы.
Ш.Таубаева: Құзыреттілік - ол тұлғаның оқыту мен әлеуметтену процестері барысында меңгерген білім мен тәжірибеге негізделген, оның жалпы қабілеті мен іс-әрекетке даярлығы ретінде айқындалатын, тұлғаның кіріктірілген қасиеті -деп қарастырылады. Сонымен, білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп мамандығы бойынша өз пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығына жағдай жасай алатын, тұлғалық-ізгілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің іс-қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген, отандық, шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кәсіби маман педагогті атаймыз.
Негізгі құзыреттілік сала ерекшелігіне қарамастан барлық мамандар бойынан табылу керек деп қарастырылған, себебі құзыреттілік маман біліктілігінің негізін құрайды, оның ішінде: ақпараттық, коммуникативтік (қатысымдық), әлеуметті-құқықтық.
Ақпараттық құзырет - мамандардың компьютерлік білімділігі, жаңа ақпараттық технологияларды қолдана алу (мультимедия, электронды пошта, Интернет) мүмкіндігі.
Коммуникативтік құзырет - бірлесіп жұмыс істеуді бағалау, адамдар арасындағы сенімділік, бірін-бірі түсіну, тыңдау, сыйлау, этикет сақтау, дәстүрді білу, дау жан-жалды шеше алу, бұзылған қатынастарды түзету, өз қателігін түсіне білу, топпен жұмыс жасай алу, орындаушылардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру, басқару шешімдерін таба алу және қолдана білу қабілеттері.
Әлеуметті-құқықтық құзырет - өз елінің азаматы ретінде өзнің және қоғам мүшелерінің әлеуметтік қызметтерінің маңызын түсіну, қоғамдық міндеттерге тұрақты қарау, мемлекет нышандарын білу, адам құқығын жете білу, қажетті жағдайларда оларды қолдану, өзіне жауапкершілік арту жатады[13].
Білім алушылардың іс-әрекетін белсендіруге және қарқындандыруға негізделген технологиялардың бірі Проблемалық оқыту.Ерекшелігі: білім алушыны өз бетімен ізденуге үйрету, олардың танымдық және шығармашылық икемділіктерін дамыту, білетіні мен білмейтінінің арасындағы қайшылықтарды ашу әрі проблемалық міндеттер қою. Проблемалық оқытудың қалыптасу тарихына үңілсек, Сократ өзінің шәкірттерін логикалық ойлауға, зерттеулердлің нәтижелерін табуға 4 бағыттап отырған. Руссо білімді игеру үшін ситуациялар қою арқылы жүзеге асырған. Проблемалық оқытудың ең керекті әрекеті ізденіс болса, соны өз тәжірибесінде кеңіне қолданған ғалымдар қатарында Песталоцци мен Дистервегтің еңбегі зор. Проблемалық оқытудың басқалардан айырмашылығы - білім оқушыларға дайын күйінде хабарланбайды, керісінше олардың алдына өз бетінше шешуге проблема қойылады. Іздену әрекеті барысында білімді оқушылардың өздері табады. Сабақ соңында байқалғаны, осы проблемалы тапсырмалар оқушы сезіміне молырақ әсер етіп,олардың қызығушылығын, білімге іштей құмартушылығын арттырды деп ойлаймын. Қызығушылық оқушыны өздігінен ізденуге жетелейді. Ізденіссіз шығармашылық ойлау жоқ. Проблемалық тапсырма нәтижесі оқушының өз бетінше еңбектенудегі дағдысы мен қабілеті, іскерлігінің жетілген, ең жоғары дамыған саты деуге болады.
Кәсіптік құзіреттілікті жетілдіруде мамандық бойынша жүргізілетін тәрбие жұмысы да ерекше роль атқарады. Сабақтан тыс өткізілетін іс-шараларда оқушылар өз мүмкіндіктерін барынша пайдаланып,болашақ маман ролін жоғары деңгейде орындауға тырысады.
Арнаулы құзыреттілік - оқу орны түлегі моделі - белгілі бір өндіріс, ғылым, мәдениет саласындағы жұмысшы құзіреттілігін сипаттай алуы. Сондықтан әр оқушының өз мамандығына байланысты арнаулы құзіреттілігін анықтау қажет. Арнаулы құзіреттілік - маманның сала ерекшелігіне байланысты кәсіби мәселелерді шешу, білім және іскерлік деңгейін көтеру сияқты қабілеттермен байланысты.
Кəсіби құзыреттілікті қалыптастыру -- кезеңдік үдеріс, яғни педагогикалық іс-əрекетте үнемі кəсіби шеберлікті арттыру қажет жəне аталған сатылар əрдайым қайталанады, бірақ жаңа сапада[14]. Өзін-өзі дамыту үдерісі биологиялық, əлеуметтік жеке тұлғалық ерекшеліктерге байланысты, ол жеке өмірін саналы ұйымдастырса, өзіндік дамуында қамтиды. Кəсіби құзыреттілікті қалыптастыру үдерісі əлеуметтік ортаға тəуелді болып келеді, сондықтан орта кəсіби өзіндік дамуды ынталандыруы қажет.
Білім беру нəтижесі екі тұрғыдан қарастырылады. Біріншісі -- бұл нақты білім беру жүйесі арқылы алынатын жəне білім беру стандарты формасында тіркелетін нəтиженің бейнесі. Қазіргі замандағы білім беру стандарттары оқытудың белгілі бір курсын өту үстіндегі адамның тұлғалық сапасына, оның білімі мен икемділігіне қойылатын талаптарды қамтиды. Стандарттың мазмұны, əлеуметтік мəдени тəжірибенің идеалды формада сақталатынына əлбетте қол жететін көрінісі екені мəлім.
Екінші тұрғыдан, білім берудің нəтижесі бұл белгілі бір білім беруші жүйеде оқытудан өткен адамның өзі. Интеллектуалды, тұлғалық, мінез-құлықтық қасиеттерінің қалыптасқан жиынтығы ретіндегі оның тəжірибесі оған кез келген жағдайда адекватты əрекет жасауға мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан білім берудің нəтижесі білімділік болып табылады, ол жалпы жəне кəсіптік-мазмұнды бола алады. Осылайша, мектеп түлектерінің жалпы білімділігін қалыптастырады. Кез келген жоғары оқу орнының түлегі осы негізде арнайы кəсіптік білімімен сипатталады. Адамды білімді ететін терең жəне жүйелі білім беру өмір ағымының ауыспалы кезеңдерінде сенімділік, бəсекеге қабілеттілік жəне өзінің ар-намыс сезімінің негіздерін салады.
Педагог іс-əрекеті білім саласында кəсіби міндеттерді шешуге бағдарланады. Шешім мақсатты айқындаудан, іс-əрекет мотивіне түрткі болудан басталады. Мақсаттылық -- іс-əрекеттің алғашқы кезеңі, екінші кезең іс-əрекет бағдарламасын жоспарлау, жобалау. Іс-əрекет бағдарламасын құру үшін қандай əрекеттер жəне қандай оқыту процесінің афференттік синтезінен өткізу қажет. Нəтижесінде əрекет бағдарламасы педагог іс-əрекетінің моделі пайда болады. Іс-əрекетін бағдарлау педагогтың интеллектуалдық қабілетіне байланысты, қандай білім мен іскерліктерді игерген, педагогтың кəсіби міндеттерін эвристикалық жолмен шеше алуы, оқыту технологияларын қаншалықты меңгергендігіне байланысты айқындалады. Іс-əрекеттің бұл кезеңі педагог құзыреттілігінен шешіледі.
Жаңа педагогикалық парадигма бойынша қазіргі стандарттардың өзінде білім, білік, дағды ретінде қарастырылған білім беру нәтижелерінің орнына құзыреттілікті қалыптастыру өмір талабына сай тұлғаның әлеуметтенуін, өзін-өзі іске асыруын қамтамасыз ететін білім беруден күтілетін нәтиже ретінде қарастырылуда.
Сонда құзыреттілікті білім мен тәрбиенің біртұтастығын сақтай отырып, жеке тұлғаның өзіндік дамуын жүзеге асырып, өмір сүруге қажетті өзіндік бағдарын айқындауға мүмкіндік еретін, құзырлыққа жеткізуде күтілетін түрлі нәтиже деп қарастыруға болады.
Жоғарғы қәсіби білім берудің мемлекеттік стандарттарының құзыреттілік форматында жасалуын зертту барысында құзыреттілік ұғымының мазмұнын ашуда оның үш түсініктемесін атап көрсетілді.
1) Өзінің ішкі әлеуетін іске асыруға қабілетті (даралығы) мен ынталылығы (мотивациялық аспкет);
2) Табысты шығармашылық іс-әрекет үшін практика жүзінде байқалған өзінің білім, іскерлік, тәжірбиесін іске асыра алу қабілеті (когнитивтік аспект);
3) Өз іс-әрекет нәтижелерінің әлеуметтік маңыздылығын және жеке жауапкершілігін түсінігі, оны үнемі жетілдіріп отыру қажеттігін ұғынуы (құндылық аспект) [15] .
Сонымен, осы түсініктемелердің негізінде құзыреттілік деп әлеуметтену және оқыту үрдісінде қалыптасқан және өздігінен іс-әрекетке табысты қатысуына бағытталған білім мен тәжірибеге негізделген жеке тұлғаның іс-әрекетке даярлығы мен жалпы қабілеттеріне байқалатын интегралды қасиетін түсіндіреді.
Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай: Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр құя алады. Коллед білім алушыларының ізденісі, жан-жақтылығы айтылып кеткен құзыреттілік арқылы айқындалады. Құзыреттіліктің мазмұны жеке кәсіптік, интегралдық сипаттама ретінде төмендегі қызметтерді жүзеге асырумен анықталады[16].
Педагогикалық іс-әрекеттің нәтижесінің табысты болуы мұғалімнің тұлғалық қасиеттерімен де тығыз байланысты екендігін атап өткен болатынбыз. Кәсіби құзыреттілік - жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекетті атқаруға теориялық және практикалық даярлығы мен қабілеттерінің бірлігі.
Педагогтың кәсіби құзыреттілігі оның кәсіби және даралық қасиеттерімен сипатталады:
Ілгері және кіріктірілген білімдердің жоғары деңгейі;
Көзделген іскерлік, дағдыны, қабілетті меңгеруі;
Кәсіптік-педагогикалық қасиетке жаңаша көзқарас;
Инновациялық технологияны меңгеруі;
Педагогикалық міндеттерді шешудегі кәсіптік, шығармашылық іскерлігі;
Шығармашылық шеберлігі;
Ізденушілік іс-әрекеті.
Ғалымдар білім берудегі құзыреттілік тәсілді жүзеге асырудың аспектілерін көрсетеді:
* Түйінді құзыреттер;
* Жалпыланған пәндік біліктіліктер;
* Қолданбалы пәндік біліктіліктер;
* Өмірлік дағдылар[17].
Құзыреттілік тәсіл бірінші орынға білім алушының хабардарлығын емес, нақты құбылыстарды танып білу мен түсіндіруде; қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде; практикалық өмірде; мамандық таңдау кезінде өзінің кәсіби білім алуға дайындығын бағалауда; еңбек нарығын бағдарлау қажет болғанда; өмірден өз орнын анықтауға; өмір салтын, кикілжіңдерді шешу тәсілдерін таңдауға байланысты мәселелерді шешу қажет болғанда туындайтын өмірлік мәні бар мәселелерді шешу біліктілігін шығарады. Б.Тұрғанбаева: Құзырлыққа бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік жолмен мәселені шешу мүмкіндігі молаяды. Осы жағдай біліктілікті арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады.
Студент қиялы жүйрік, жан дүниесі нәзік, өзін қызықтырған істе белсенді, ақыл-қабілеті дамыған, сондықтан шығармашылық оған шын ләззат, қуаныш сезімін әкелуі тиіс. Студенттің шығармашылығын дамыту жолдарын ақпараттық және коммуникативтік құзыретіліктер арқылы іске асыруға болады.
Ақпараттық құзыреттілік арқылы нақты объектілер көмегімен қажетті ақпаратты іздеу, талдап, таңдап (іріктеп) алу, ұйымдастыру, түрлендіру, сақтау және ақпаратты беру біліктері қалыптасады[18]. Бұл құзыреттілік студенттің оқу пәндеріндегі және білім аймақтарындағы, сонымен бірге қоршаған дүниедегі ақпараттармен жұмыс істей білу дағдыларын қамтамасыз етеді. Коммуникативтік құзыреттілік - қажетті тілдерді, қоршаған адамдармен және оқиғалармен әрекеттестікте болу тәсілдерін білуді, топта жұмыс жасау дағдыларын, ұжымдағы түрлі әлеуметтік рөлдерді меңгеруді қамтиды. Студент анкета толтырып, хат, арыз жазуды, сұрақ қойып, пікір таластыруды т.б. білуі тиіс. Бұл құзыреттілікті оқу үрдісінде игеру үшін коммуникациялардың нақты нысаналарының қажетті және жеткілікті саны, олармен жұмыс тәсілі белгіленуі тиіс.
Құзырлылық - студент іс-әрекетінің сапасынан көрінетін білім нәтижесі.Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды мәселе. Сонымен бірге қолданбалылық желісінде - қазіргі білім беру мазмұнын елеулі байытып және модернизациялауға мүмкіндік беретін кем дегенде екі күшті идея жатыр. Мұның алғашқысы өте қарапайым. Шын мәнінде бұл білім беру мазмұнының іс-әрекеттік сипатта болу идеясы (тәсілдер туралы білімді емес, әртүрлі тәсілдердің өзін меңгеру қажет). Өте қарапайым мысал келтіруге болады. Мәселен, студенттер белгілі бір мәтінді меңгеру арқылы болашақ өз ойын толық түрде тәжірибе барысында да қолдана алуы тиіс.
Нəтижеге бағдарланған білім беру жүйесі ұғымының Қазақстан Республикасындағы білім саласына енуіне байланысты білім, білік, дағды, білімділік, дайындық сияқты ұғымдары автоматты түрде құзырет, құзыреттілік ұғымдарымен алмастырылып, қазіргі уақытта практиктердің кеңінен қолданылып жүрген үйреншікті сөзіне айналып кетті [19]. Сондықтан құзыреттілік пен кəсіби құзыреттілік түсініктерін анықтауда салыстырмалы түрде талдау жасап, олардың мəнін ашып көрейік.
Құзыреттілік ұғымының кең таралымына қарамастан, бұл ұғымның мəні терең ғылыми талдауларды жəне оны негіздеуді талап етеді. Сондықтан да талдау ең алдымен, қолданыстағы ұғымның не екендігіне жауап іздеуден басталады. Құзырет пен құзыреттілік түсініктерін анықтауда салыстырмалы түрде талдау жасалған, оларды көптеген ресейлік жəне шетел зерттеулерінен (И.А.Зимняя, В.И.Байденко, Н.А.Гришанова, Д.А.Махотин, О.Е.Лебедев, С.Адам, У.Клемент жəне тағы басқалардың еңбектерінен) көруге болады.
Бүгінгі күнде құзыреттілік түсінігі тек қана негізгі педагогикалық категориялардың бірі ретінде ғана емес, сонымен бірге пəнаралық зерттеудің, яғни, педагогтың кəсіби құзыреттілігі түсінігінің мəнін анықтау мəселесі психологтардың, педагогтардың, маман-практиктердің жəне т.б. арасындағы дау мен қайшылықтардың объектісі болып табылады[20].
Жаңа психологиялық-педагогикалық əдебиеттерді талдау қазіргі уақытта құзыреттілік түсінігінің мəнін анықтау процесінде, оның құрылысы мен мазмұнын толықтыруда бірліктің жоқтығын белгілеуге мүмкіндік береді. Көп жағдайда бұл түсінік біліктілік пен кəсіпқойлықтың жоғары деңгейін көрсету үшін қолданылады. Кейбір авторлар кəсіби құзыреттілік ұғымын түсіндіруде кəсіби іс-əрекетке дайындық түсінігімен (В.А.Сластенин, Н.Н.Лобанова, А.И.Панарин жəне тағы басқалар), сондай-ақ педагогикалық кəсіпқойлық (А.И.Пискунов, В.В.Косарев жəне тағы басқалар) түсінігімен өзара байланыстырады.
Егер де құзыреттілікті кəсіпқойлық жүйесіндегі орнын анықтауға тырыссақ, онда ол мамандықты меңгерудің неғұрлым жоғары деңгейін көрсететін орындағыштық пен жетілгендік арасында; көптеген авторлармен белгілі бір іс-əрекетті орындауға дайындық ретінде жеке тұлғаның тұлғаның ішкі дайындығы, өзгеше алдын ала дайындық жағдайы мен шеберлігі арасында болады [21]. Педагогтың кəсіби құзыреттілігі туралы барлық түсініктерді оқу барысында оның бірқатар маңызды өзгерістерге ұшырағандығын анықтауға болады: мұғалім жеке тұлғасының педагогикалық бағыттылығын қалыптастыру негізін өңдеуден бастап (С.Т. Каргин, А.А. Орлов, И.Я. Фастовец жəне тағы басқалар), сонымен қатар жеке тұлғаның толығымен жəне оның бойындағы кəсіби маңызды қасиеттердің дамуы (Р.Ж. Əубəкірова, Е.П. Белозерцев, И.А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-7
1 КОЛЛЕДЖ БІЛІМ АЛУШЫЛАРНЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІНІҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Кәсіби құзыреттілік ғылыми педагогикалық мәселе ретінде ... ... ... ... ... 8-21
0.2 Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің психологиялық-педагогикалық ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22-23
0.3 Кәсіби құзыреттіліктің аксиологиялық компонентерінің моделі, құрылымы, мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24-36
2 КОЛЛЕДЖ БІЛІМ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІНІҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
2.1 Кәсіби құзыреттіліктің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37-48
2.2 Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48-62
2.3. Тәжірибелік экесперименттік жұмыстардың нәтижелері ... ... ... ... ...63-68
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .69-70
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .71 -73
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі: Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Жаңа онжылдық - жаңа эконмикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері атты Жолдауында: ...білім беру сапасы ең жоғары халықаралық талаптарға жауап беруі тиіс деп, еліміздің оқу орындарының басты мақсаты - әлемдік стандарт деңгейінде білім беру, дүниежүзілік деңгейге көтерілетіндей баспалдақтардан өтуге бағыт берумен қатар, қоғам талабына сай жоғарғы кәсіби біліктілік пен құзыреттілігін қалыптастыруды ұсынған. Кілттік құзырлар термині алғаш рет 1992 жылы Еуропадағы орта білім беру деп аталатын Еуропалық кеңестің жобасында қолданылды, бұл дүниежүзілік білім беру процесінің нəтижелік компонентін жаңа жағдайда, басқа тұрғыда қарастыруға мүмкіндік берді [1].
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіпік шыңдауға бағытталған сапалы білім үшін қажетті жағдайлар жасау; жеке адамның шығармашылық, рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, даралықты дамыту үшін жағдай жасау арқылы ой-өрісін байыту деп атап көрсетілген[2]. Қоғамдық дамудың қазіргі үрдісі өзінің іс-әрекетін тиімді жоспарлай алатын, танымдық қызметінде алынған білімді орынды пайдалана білетін, түпкі нәтижеге жету үшін әр түрлі топтардағы адамдармен тиімді қарым-қатынас диалогына түсе алатын білімді тұлғаны тәрбиелеу мәселесін қойып отыр. Сапалы білім алған, танымдылығы жоғары, құзыретті, бәсекелестіктің қайсыбір мықты тегеурініне төтеп бере алатын білімгерлер ғана болашақтың кілтін аша алады. Еліміздің жаһандық дүниеде даралануы білімді, жігерлі, ұлттық санасы рухани бай жас ұрпақ арқылы іске асады. Олай болса жас ұрпақты тәрбиелеуші жаңашыл идеяларға сай жаңа ғасыр мұғалімі бәсекелестікке қабілетті, өзін-өзі іс-әрекетте табысты жүзеге асыра алатын, өзін-өзі жан-жақты дамытуға дайын, шығармашыл, кәсіби құзыретті тұлға болып сипатталуда.
Кәсіби құзыреттіліг жоғары маман дайындау мәселесі психология мен педагогикада кең түрде қарастырылған. Зерттеу барысында зерделеген еңбектер төмеңдегідей топтастырылды:
oo Білім алушылардың кәсіби іс-әрекетке даярлығын қалыптастыру және өзін-өзі үздіксіз білім алу арқылы дамытуының моделін құрылымдау (С.И. Архангельский, В.А. Сластенин және т.б.);
oo Маманды кәсіби даярлау үдерісінің психологиялық - педагогикалық негіздері, мамандықтың мәні, өзіндік ерекшеліктері мен қызметтері және өздігінен дербес білімін жетілдіруге байланысты ғылыми-әдістемелік бағдар ұсыну (Ю.К. Бабанский, Н.В. Кузьмина, Н.Д. Хмель, К.М. Беркімбаев, Ұ.М.Әбдіғапарова және т.б.)
oo Білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастырудың теориялық және практикалық аспектілерін (Ш.Х. Құрманалина, К.С. Құдайбергенова, Б.Т. Кенжебеков т.б.) [3].
Дегенмен зерттеу барысында қазіргі таңда қоғамдық түбегейлі бетбұрыстар тұлға құрылымын психологиялық тұрғыда жаңа сипатта зерттеуді талап етіп отыр. Осы орайда, болашақ мамандарды даярлауға деген көзқарас жаңа сипатқа ие болуда. Кәсіби құзыреттілігі жоғары, қоғам талабына сай, құндылық бағдары қалыптасқан маман даярлау мәселесі өзекті екені негізделді.
Жоғарыдағы аталған ғалымдардың еңбектерін саралай келе, біз аталмыш мәселе әліде зерттеуді талап ететінің айқындадық. Сондықтанда, колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыруда зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыру деп таңдадық.
Зерттеудің мақсаты: Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негізін айқындап, оны тәжірибеде қолданудың шарттарын жүзеге асыру.
Зерттеудің нысаны: Колледж білім алушылардың кәсіби дайындығы
Зерттеу пәні: Колледждің оқу-тәрбие үрдісінде білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компонентері
Зерттеудің болжамы: егер колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптасуы ғылыми-теориялық тұрғыда негізделсе, қалыптастырудың жолдары мен әдістері ұсынылса, тәжірибеде қолданудың шарттары жүзеге асырылса, онда бүгінгі қоғам талабына сай кәсіби құзыреттілігі жоғары, құндылық бағдарды игерген маман тұлғасы қалыптасады.
Зерттеу міндеттері:
1. Құзырет және кәсіби құзыреттілік ұғымдарын нақтылап, жүйелеу және педагогика ғылымындағы кәсіби құзыреттілік мәселесін талдау;
2. Колледж білім алушыларының психологиялық-педагогикалық ерекшелігін айқындау;
3. Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың алғы шарттарын негіздеу;
4. Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жолдарын айқындау және тәжірибеде жүзеге асыру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін анықтай отырып, бүгінгі қоғам талабына сай кәсіби құзыреттілігі жоғары, жан-жақты болашақ маман тұлғасын қалыптастырып, дамыту.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері. Жеке тұлғаны дамытудың философиялық заңдары мен принциптері; тұлға теориясы; іс-әрекет теориясы; тәрбие үрдісінің мәні, құрылымы, мазмұны туралы теориялар; құндылықтар теориясы; құзыреттіліктер теориясы; біртұтас педагогикалық процесс теориясы, кәсіби білім беру теориясы және тәрбие беру теориясы.
Зерттеу көздері: ресми құжаттар; Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (2011), Қазақстан-2050 стратегиялық бағдарламасы (2012), Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (2010ж.), зерттеу мәселесі бойынша басылым көрген қазақстандық және алыс, жақын шетелдік ғалымдардың (философ, педагог, психолог және т.б) оқу - тәрбие үрдісін жетілдіруге арналған еңбектері; оқу-әдістемелік құралдар; бағдарламалар; автордың педагогикалық іс-тәжірибесі.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық ғылыми-әдістемелік еңбектерге теориялық талдау жасау, оқу-тәрбие бағдарламаларын, оқулықтарды зерттеу, модельдеу, педагогикалық бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық эксперимент, педагогикалық материалдарды саралау, математикалық тұрғыдан өңдеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (2017-2018 жылдар) зерттеу проблемасы таңдалып, тақырып анықталды. Колледж білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыпстастырудың ғылыми-теориялық негіздері айқындалып, тексерілді. Осы негіздегі зерттеу жұмысының нысаны, пәні, мақсаты мен міндеттері, әдіснамалық негіздері мен әдістері анықталып, қажетті материалдар жинақталып, жүйеленді.
Екінші кезеңде (2018-2019 жылдар) жинақталған материалдар теориялық тұрғыдан талданып, қорытындыланды. Кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыруда техникалық және кәсіптік білім беру оқу орнының оқу-тәрбие үрдісінде педагогикалық тәжірибе жұмыстары жүргізілді. Алынған педагогикалық деректер талқыланып, әдістемелік ұсыныстар жасалды. Диссертация жұмысы жүйеленіп, рәсімделді. Қол жеткізген нәтижелерге сандық, сапалық талдаулар жасалды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
1.Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың ғылыми-теориялық негіздері айқындалып, құзыреттілік, кәсіби құзыреттілігі ұғымдарының анықтамалары зерделеніп, нақтыланды;
2. Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттілік деңгейі анықталып, қалыптастырудың жолдары жасақталып, ұсынылды ;
,. Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың педагогикалық мүмкіндіктері анықталып, соған сәйкес арнайы курс бағдарламасын жүргізу. Іс-шараларды ұйымдастыру туралы нұсқаулар дайындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
1.Педагогикалық-психологиялық материалдарға негізделе отырып арнайы курс бағдарламасы жасалып, практика жүзінде сынақтан өтті;
2. Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жұмыстарының бағыттары, формалары мен әдістерін жетілдіруге байланысты әдістемелік ұстанымдар дайындалды.
3.Зерттеу нәтижелерін педагогикалық жоғары оқу орындары мен колледждердің, жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1.Құзыреттілік, кәсіби құзыреттілік ұғымдарының нақтыланған анықтамаларының мәні;
2.Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жұмыстарының шартты теориялық негіздері;
3.Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың бағытталған арнайы курс бағдарламасы мен өткізілген іс-шаралары туралы нұсқаулар.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: талапқа сай әдіснамалық қағидалармен, зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеу пәніне және қойылған міндеттерге сәйкес пайдаланылған зерттеу әдістерінің тиімділігімен, эксперимент бағдарламасының педагогикалық мақсатқа сәйкестілігімен, олардың тиімділігін техникалық және кәсіптік білім беру оқу іс-тәжірибесінде тексеруімен және практикаға ендірілуімен қамтамасыз етіледі.
Зерттеу базасы: тәжірибелік-эксперимент жұмысы Ақтөбе қаласындағы Баишев жоғары медициналық колледжінің білім алушыларының қатысуымен және Ақтөбе гуманитарлық колледж білім алушыларының қатысуымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижесінің апробациясы мен тәжірибеге енгізілуі. Зерттеу нәтижелері: 1) Колледж білім алушылардың кәсіби құзыреттіліктерін қалыптастыру ерекшелігі.Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университетінің Жаңартылған білім мазмұны: теория тәжірибе, өзекті мәселелер атты Республикалық ғылыми-практикалық конференция. - Ақтөбе, 2017 ж. 2) Научный инновационный центр Международной научно-практических конференция. Формирования профессиональной компетентности будущих специалистов в процессе подготовки колледже Россия, г.Москва 2019 г.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің ғылыми аппараты, көкейтестілігі, мақсаты, объектісі, пәні, болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, зерттеу көздері, әдіснамалық және теориялық негіздері, кезеңдері, әдістері, базасы туралы сипаттама беріліп, зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні, практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын қағидалар, зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі баяндалды.
Колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттілктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың теориялық негіздері деп аталатын бірінші тарауда колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігін талдаулар негізінде құзыреттілік, кәсіби педагогикалық құзыреттілік, кәсіби құзыреттілік, ұғымдарына берілген анықтамалар мәні талданып, тұжырымдалады және колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігі баяндалып, аксиологиялық компонент нысаны ретінде мазмұндалды, сонымен қатар кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттері анықталып, теориялық неніздері жасалды.
Колледж білім алушыларының кәсіби құзыреттілігінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастырудың жолдары деп аталатын екінші тарауда колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыру мақсатында құрастылған арнайы курс бағдарламасының мазмұны мен формалары берілді. Сонымен қатар эксперименттің нәтижелеріне жүргізілген талдау жұмыстары математикалық тұрғыдан өңделіп, әдістемелік ұсыныстар жасалды.
Қорытындыда жалпы тұжырымдар жасалды, теориялық бөлімде жинақталған материалдар негізінде колледж білім алушыларның кәсіби құзыреттіліктерінің аксиологиялық компоненттерін қалыптастыру арқылы, білім беру процесіндегі тиімділігін арттыруға, жетілдіруге байланысты ұсыныстар айқындалды.
Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты жұмыстардың мазмұндық үлгілері берілді.
1. КОЛЛЕДЖ БІЛІМ АЛУШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІНІҢ АКСИОЛОГИЯЛЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіби құзыреттілік ғылыми педагогикалық мәселе ретінде
Бүгінгі күні кәсіби құзыреттілік ұғымы жеке тұлғаның кәсіби деңгейімен, жеке қабілеттерімен, өз ісіне деген шығармашылығымен, жауапкершілігімен, теориялық білімдерімен, практикада тиімді қолдана алуымен анықталады. Дегенменде құзыреттілік ұғымы ғылыми айналымға жаңадан енген, терең зерттелу үстіндегі ұғымдар болғандықтан, олардың анықтамасы да әр зерттеушілермен әр-түрлі берілуде. Ең алдымен құзыреттілік сөзінің мағнасын қарастырайық.
Кілттік құзырлар термині алғаш рет 1992 жылы Еуропадағы орта білім беру деп аталатын Еуропалық кеңестің жобасында қолданылды, бұл дүниежүзілік білім беру процесінің нəтижелік компонентін жаңа жағдайда, басқа тұрғыда қарастыруға мүмкіндік берді. Кейінірек, 1996 жылы, Еуропа үшін кілттік құзыреттіліктер деген атпен Еуропа кеңесі өткізген симпозиумде түлектердің төмендегідей бес кілттік құзырлары бөліп көрсетілді[4]:
* саяси жəне əлеуметтік құзырлар (өзіне жауапкершілік алу, бірігіп шешім қабылдауға қатысу, қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу қабілеттері);
* көпмəдениетті қоғамда өмір сүруге байланысты құзырлар (толеранттылық -- айырмашылықтарды қабылдай алу, басқаларды құрметтеу, басқа мəдениет, тіл, діндер өкілдерімен өзара қатынас жасай алу қабілеттері);
* басқа тілде жазбаша жəне ауызша қарым-қатынас жасай алуға байланысты құзырлар;
* ақпараттық қоғамның пайда болуына байланысты құзырлар (жаңа технологияларды меңгеру, оларды пайдалану мүмкіндіктерін түсіну, бұқаралық ақпарат құралдары жəне жарнама тарататын ақпаратқа сын тұрғысынан қатынас);
* кəсіби даярлық контексінде өмір бойы білім алуға қабілеттілік, білім алудың үздіксіздігін түсіну.
Құзыреттілік терминін XX ғасырдың ортасында американдық ғалым Н.Хомский енгізген, бастапқыда ол ана тілінде нақты тілдік қызметті орындау үшін қажет қабілеттер деген түсінік берді[5]. Құзыреттілік ұғымы белгілі бір салада білгір, білікті, өзінің білімімен қандай да бір нәрсені шешуге немесе жасауға құқылы деп көрсетілген .
Біздің Отандық білім беру саласындағы құзыреттілік бағыт Қазақстандық Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында және мемлекеттік бағдарламасында кеңінен талқыланған. Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясында құзырет ұғымы (лат.сompetentia-жетемін, лайықпын) екі мағынада түсіндіріледі[6]:
1) заңмен, жарғымен немесе өзге құжатпен берілген өкілеттіліктер шеңбері;
2) белгілі бір саладағы білім, тәжірибе, біліктілік.
Сонымен қатар ғалым Ғ.Мұсабаевтың орысша-қазақша сөздігінде компетентность - хабардарлық, жеке білушілік; компетентный - хабардар, жетік, терең білетін дей келіп, автор құзырет түсінігінің екі мағынасы бар екеніне назар аударады: оның біріншісі - хабардарлық, екеншісі - заң саласының термині ретінде міндет, қызмет бабы дегенді білдіреді. Құзырет ұғымының қазақ тілінде басқа да аудармалары орын алуда. Мысалы, Р.Г.Сыздықова, К.Ш.Құсайыновтың қазақша-орысша сөздігінде құзыр - подчинение, непосредственное ведение, құзырет; құзырлық- ведение, руководство деп аударылса, қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде құзыр, білік - құзырет деп аударылады. Көптеген әдебиеттерде құзырет-нақты пәнге қатысты белгілі бір іс-әрекеттің жиынтығын меңгеруді білім беру нәтижесі ретінде М.Ж.Жадрина, Г.З.Байжасарова, С.Д.Мұқанова, К.С.Құдайбергенева, С.Т.Мұхамбетжанова, М.А.Ғалымжанова сияқты Қазақстан ғалымдарының араласуымен белсенді түрде талқыланды.
Ал орыс ғалымдары В.А.Адольф, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, Э.Ф.Зеер, В.А.Сластенин, Т.Ф.Лошакова т.б. еңбектеріне сүйенсек Құзыреттілік - бұл білімді, іскерлікті қолдану қабілеті, оқу міндеттерін шешуде тәжірибе негізінде стандарттан тыс жағдайда адамның табысты нәтижелі әрекет ету қабілеті деп басшылыққа алады[7]. А.С.Белкин құзреттілік деп, құзыреттілікті тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, жеке тұлға сапаларының жиынтығы ретінде түсіндіреді. К.Ж.Аганина құзыретті болашақ маман дайындауға қатысты өзінің ішкі және сыртқы ресурсын іс-әрекетінде табысқа жетуде іске асыра алуы деген. Осы тұста құзыреттілік мәселесімен айналысып жүрген ғалым М.Ж.Жадринаның пікірінше, білім жүйесінің соңғы нәтижесі - білім алушының жеке пәндер бойынша алған білім, білік, дағдылары ғана емес, оларды пайдалану арқылы қалыптасып, дамытылатын өмірлік дағдылар, құзыреттіліктер деген пікір білдірген. Сонымен, авторлар бұл ұғымдарды қолдануда оларды былайша ажыратады: құзырет - тұлғаның біліми дайындығына алдын-ала қойылатын талап, ал құзыреттілік - оның қалыптасқан тұлғалық сапасының қасиеттер жиынтығы.
Сонда құзыреттілік біздің пайымдауымызша жеке тұлғаның сапасы ретінде түрлі формада кездеседі: іскерлік деңгей сапасы, тұлғаның өзін-өзі жүзеге асырудағы өмірлік дағдысы (әдет, өмірлік әрекет тәсілі, бой сергіту), тұлғаның өзін-өзі дамыту нәтижесі немесе қабілеттің көріну формасы және т.б. Құзыреттілік табиғатының ерекшелігі сонда, ол оқыту өнімі болғанымен, тұлғаның өзін-өзі дамыту, өзіндік даму нәтижесі болып табылады.
Сонымен қатар шет ел ғалымдарының тұжырымдарын қарастыратын болсақ: В.М.Шепель құзыреттілік құрамын анықтауда білімді қолданудағы теориялық-қолданбалы даярлықты, тәжірибені, білім мен біліктіліктерді енгізеді. В.Ландшеер істі білу арқылы міндеттерді шешудегі әлеуетті даярлық деп түсіндіреді. Ал ғалым М.А.Чошанов құзыреттіліктің мазмұнды компонентін (білімді) және процессуалдық компонентін (біліктіліктерді) атап көрсетеді. Э.Ф.Зеердің пікірі бойынша, адамның құзыреттілігі оның білім, біліктіліктері мен тәжірибесі анықтайды[8].
Шет ел ғалымдарының тұжырымдары бойынша құзырет, құзыреттілік ұғымы және оның түрлерінің қалыптасу тарихына тоқталатын болсақ, Н.Хомский, Р.Уайт, Дж.Равен, Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова және т.б. еңбектерін талдау білім берудегі құзырет, құзыреттіліктің қалыптасуының үш кезеңін ерекшелеуге мүмкіндік берді.
Бірінші кезең - 1960-1970 жылдары - құзырет категориясының ғылыми аппаратын енгізумен, құзырет, құзыреттілік ұғымдарының алғышарттарын құрумен сипатталады. Осы уақыттан бастап коммуникативтік құзыреттілік ұғымын тілді оқыту теориясында енгізу басталды.
Екінші кезең - 1970-1990 жылдары - құзырет, құзыреттілік категорияларын тілді оқыту теориясы мен практикасында, басқаруда, менеджментте, қарым-қатынасқа үйретуде қолданумен сипатталады. Осы уақытта әлеуметтік құзырет, технологиялық құзыреттілік ұғымдарының мазмұны беріледі. 1984 жылы Лондонда пайда болған Дж.Равеннің қазіргі қоғамдағы құзыреттілік еңбегінде құзыреттіліктің толықтай түсіндірмесі беріледі. Онда бұл ұғым бірнеше компоненттерден құралатын, олардың кемшілігі бір-бірінен тәуелсіз, кейбір компоненттері когнитивтік салаға қатысты, басқалары - эмоционалдыққа. Бұл компоненттер оңтайлы мінез-құлықты құраушы ретінде бір-бірін ауыстыра алады деп берілген. Мұнда Дж.Равен құзыреттіліктің түрлерін мотивацияланған қабілеттерретінде атап көрсетіп, 37 түрін жіктейді.
Үшінші кезең - білім беруде құзыреттілікті ғылыми категория ретінде қарастырумен сипатталады. 1990 жылдары А.К.Маркованың еңбегінде алғаш рет кәсіби құзыреттілік жан-жақты қарастырылса, Л.М.Митинаның еңбегінде әлеуметтік-психологиялық және коммуникативтік құзыреттілік ұғымдары келтіріледі. Педагогикалық құзыреттілік өзіне бірнеше құзырлықтарды толықтыра атқарады[9]. Бір ғана құзыреттілікпен шектеліп қоймайды. Оның пікірінше, педагогикалық құзыреттілік - білім, білік, дағдылары, сонымен қатар оларды іс-әрекетте, қарым-қатынаста, тұлғаның дамуында жүзеге асыру тәсілдері мен әдістерін қамтиды деп атап көрсетілген.
Сөйтіп, бұл кезеңдерді, аудармаларды, түсіндірмелерді талдау барысында байқайтынымыз - бүгінгі күні компетенция ұғымы төрт мағынада (хабардарлық, құзыр, білік, құзырет) аударылып, қолданыс табуда. Сол себепті де қазақ тіліндегі осы төрт ұғымның қолданылуы әрқайсысының астарындағы мән-мағынасына, атқарар әрекетіне және қолдану аясына байланысты болуы керек деген пікірді қолдаймыз. Алайда көптеген зерттеу жұмыстарында бұл ұғымды біліктілікпен байланыстырып қолдауда. Педагогтың біліктілігі білім беру процесінің негізгі және оң нәтиже беруші құралы болып табылады. Біз өз зерттеуімізде біліктілік ол квалификация сөзінің аудармасы болып табылатындықтан және бұл терминнің кірме сөз екендігін ескере отырып, құзыреттілік қалпында пайдалануды жөн көрдік.
Жоғарыда көрсетілген анықтамаларды талдай келе, біз өз зерттеуімізде құзыреттілік ұғымдары жайындағы көзқарастар мен анықтамаларды мазмұндап көрсетуге талпындық (кесте 1).
Кесте. 1
Қазақ және шет ел ғалымдарының құзыреттілік ұғымына берген анықтамалары
Ғалымдардың аты-жөні
Анықтамалары
Қ.Құдайбергенова
Құзыреттілік (сompetens) - белгілі бір сала бойына жан - жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді.
Н. Кузьмина
Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлылығы.
Ш.Таубаева
Құзыреттілік - ол тұлғаның оқыту мен әлеуметтену процестері барысында меңгерген білім мен тәжірибеге негізделген, оның жалпы қабілеті мен іс-әрекетке даярлығы ретінде айқындалатын, тұлғаның кіріктірілген қасиеті.
С.И.Ожегов
Құзыреттілік- белгілі бір мәселені жан-жақты білу.
А.С.Белкин
Құзыреттілікті тиімді жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, жеке тұлға сапаларының жиынтығы.
В.А.Адольф
Құзыреттілік - бұл білімді, іскерлікті қолдану қабілеті, оқу міндеттерін шешуде тәжірибе негізінде стандарттан тыс жағдайда адамның табысты нәтижелі әрекет ету қабілеті.
Л.М.Митина
Құзыреттілік - білім, білік, дағдылары, сонымен қатар оларды іс-әрекетте, қарым-қатынаста, тұлғаның дамуында жүзеге асыру тәсілдері мен әдістерін қамтиды.
Ю.Н.Емельянов
Құзыреттілік - дара тұлғаның өзіндік қабілеттері мен статусы шеңберінде қоғамда ойдағыдай жұмыс істеуге мүмкіндік беретін белсенділіктің әлеуметтік және жеке дара формасын үйрету деңгейі.
С.М. Вешнякова
Құзыреттілік (латын сөзі) сompetenens - қабілетті, қатысты деген мағынада. Белігілі бір саланың тұлғаларының білімінің, білігінің тәжірибесінің сәйкестігінің мөлшері.
А.В. Баранников
Құзыреттілік дегеніміз өз бетінше іске асырылатын қабілеттілік, ол оқушының алған білімдеріне, өмірдегі тәжірибелеріне, құндылықтарына негізделеді.
Дж.Равен
Құзыреттілік - жеке тұлғаның көп қасиеттерін топтайтын ұғым.
Жоғарыда берілген кесте мазмұнынан көріп отырғанымыздай, қазақ және шет ел ғалымдарының түрлі зерттеу еңбектерінің мазмұндық ерекшеліктерін ескере отырып, салыстырып зер салып қарайтын болсақ, құзырет, құзыреттілік ұғымдары жөніндегі пайымдаулар мен көзқарастарын мазмұндық жағынан бір-біріне өзара жақын, әрі бірін-бірі толықтырып, байыта түсетінін аңғаруға болады.
Көптеген анықтамаларды салыстырып талдау негізінде, біздің пайымдауымызша құзыреттілік ұғымына байланысты зерттеушілердің көзқарастарында бір ортақ пікірлер байқалады. Құзыреттілік ұғымына қатысты анықтамаларды келесідей топтастыруға болады (сурет 1).
Құзыреттілік ұғымына қатысты анықтамаларды былайша топтастырып беруге болады
Алынған білімдер мен біліктерді іс-әрекет жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі.
Құзыреттілік
Адамның жеке және қоғам талаптарын қанағаттандыру мақсатындағы табысты іс-әрекеттеріне қажетті білім дайындығына әлеуметтік сұраныс.
Сәйкес құзыретке ие болу негізінде іс-әрекетті жүзеге асыру қабілеті арқылы байқалатын тұлғалық қасиет
Тұлғаның қызметке өзбетімен әрі үздік араласуға бағдарланған жалпы қабілеттілігі, оның оқуы және әлеуметтенуі барысында алған білімдерді мен тәжірибесіне негізделген іс-әрекетке дайндығында көрініс беретін кіріктірілген сапасы.
СУРЕТ 1
Сонымен құзыреттілік тәжірибеде көрінетін біліктілік, тұлғаның барлық ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін толық пайдаланып, табысты нәтижеге қол жеткізе алатын қабілеті, іскерлігі.
Құзырет, құзыреттілік ұғымы мен анықтамасын нақтылап жүйелеп алсақ, ендігі педагогтың кәсіби құзыреттілігінің мәнін қарастырайық. Педагогтардың кәсіби құзыреттіліктерін анықтауда көптеген зерттеушілердің көзқарастары мұғалім іс-әрекетінің бір қырымен байланыстырылып қарастырылады. Мысалы, Н.В.Кузьмина педагогикалық іс-әрекет негізінде құзыреттілікті тұлғалық қасиет деп қарастырса, Л.А.Петровская коммуникативтік құзырттілік мәселесіне, М.В.Прохорова басқарушылық құзыреттілікке көп көңіл аударған [10]. Ал А.К.Маркованың еңбектерінде мұғалімнің кәсіби құзыреттілігі арнайы жан-жақты зерттеу пәніне айналған. Кәсіби құзыреттілігінің құрамында төмендегідей 4 бөлікті ажыратып қарастырады:
а) кәсіби педагогикалық және психологиялық білімдері;
ә) кәсіби - педагогикалық іскерліктері;
б) мамандығына қажет ететін мұғалімнің кәсіби психологиялық позициясы, ұстанымдары;
в) мұғалімнің кәсіби білім мен біліктерді меңгеруін қамтамасыз ететін тұлғалық ерекшеліктері.
Осы кезде Л.М.Митина өз зерттеулерінде педагогикалық құзыреттілік ұғымының білім, білік, дағдыны және оларды іс-әрекетте, қарым - қатынаста, тұлғаның дамуында іске асыру амалдары мен тәсілдерін қамтитынын ашып көрсетеді. Кәсіби құзыреттілік мәселесі халықаралық деңгейде Еуропалық кеңес форумдарында және ЮНЕСКО материалдарында жиі талқыланады. ЮНЕСКО құжаттарында құзыреттер білім беруден күтілетін нәтижелер ретінде қарастырылып олардың негізгі түрлері айқындалған[11].
Ал В.А.Сластениннің, М.И.Мищенконың пікірлерінше педагогтың кәсіби құзыреттілігі - іс-әрекетті атқарудағы теориялық және практикалық даярлықтарының бірлігі.
Сонымен қатар Н.Д.Хмель педагогтың кәсіби құзыреттілігін оқушылардың іс-әрекеттеріне бағытталған, олардың тұлғаларын ынталандыратын, шығармашылық қабілеттерін және олардың өзін-өздері іске асыруға даярлықтарын қалыптастыратын мұғалімнің басқарушылық іс-әрекеті деп түсіндіре отырып оның мынадай элементтерін ажыратып қарастырады:
оқытатын пән материалын еркін меңгеру, және оның мазмұнын аудитория ерекшеліктеріне бейімделе отырып толық жеткізе алу;
оқушыларда білім, білік, дағдыларды меңгеру жолдарын қалыптастыру үшін оқыту әдістерін пайдаланудағы әдістемелік құзыреттілік;
оқыту процесін және оқушылардың өзара әрекеттесуін ұйымдастыру саласындағы психологиялық-педагогикалық құзыреттілік;
оқушыларды танымдық іс-әрекетке ынталандыру, қабілеттіліктері мен тұлғалық бағыттылықтарын қалыптастыру барысында іске асатын дифференциалдық-психологиялық құзыреттілік;
педагогикалық іс-әрекеттегі рефлексия немесе аутопсихологиялық құзыреттілік[12].
М.Х.Балтабаевтың пікірінше кәсіби құзыреттілік - маманның нақты бір кәсіби іс-әрекетке даярлығының және қабілеттерінің көрсеткіштер жиынтығы. Кәсіби құзыреттілік маманның тұлғалық және іскерлік қасиеттерінің интегралдық сипаттамасы. Бұл қасиеттер маманның кәсіби іс-әрекеттің мақсаттарына қол жеткізуге қажетті білім, іскерлік, тәжірибелерінің деңгейімен қатар оның әлеуметтік-адамгершілік ұстанымының көрсеткіштері. Кәсіби құзыреттілігіне байланысты маман кәсіби іс-әрекет мақсаттарына, талаптарына сай өзіндік шешім қабылдай алуын, күрделі мәселелер жағдайында тиімді жол таба алу іскерлігін, және іс-әрекет нәтижесін бағалауға даярлығын көрсете алады.
Бұл аталмыш пікірлерде ортақ түйін байқалады. Түрлі ғалымдарадың анықтамалары педагогтың кәсіби құзыреттілігін педагог қасиеттерімен ұштастырады. Дегенменде салыстырмалы түрде талданған тағы басқа анықтамалар негізінде кәсіби құзыреттіліктің екі тұрғыдан қарастырылуын аңғарамыз:
біріншіден, көптеген зерттеушілер кәсіби құзыреттілікті мамандардың даярлық деңгейлерімен байланыстырады;
екіншіден, ғалымдар кәсіби құзыреттілікті маманның тұлғалық қаситтерімен байланыстырып зерттейді.
Құзыреттілік тұрғыдан оқыту барысында басты назар білім беру нәтижесіне, оның тұрақтылығына, оның өлшемдеріне аударылады. Бұл бағытта тұлғаның дербестігі, өз беттерінше жұмыс істей алулары ескеріледі. Көптеген ғалымдардың пікірінше мамандардың кәсіби құзыреттілігі мынандай түрлерге бөлінеді:
практикалық (арнайы) құзыреттілік;
әлеуметтік құзыреттілік;
психологиялық құзыреттілік;
ақпараттық құзыреттілік;
коммуникативтік құзыреттілік[12];
Кәсіби құзіреттілік маманның тұлғалық және іскерлік қасиеттерінің интегралдық сипаттамасы. Бұл қасиеттер маманның кәсіби іс-әрекетінің мақсаттарына қол жеткізуге қажетті білім, іскерлік, тәжірбиелерінің деңгейімен қатар оның адамгершілік-әлеуметтік ұстанымының көрсеткіштері. Кәсіби құзыреттілігіне байланысты маман кәсіби іс-әрекет мақсаттарына, талаптарына сай өзіндік шешім қабылдай алуын, күрделі мәселелер жайында тиімді жол таба алу іскерлігін, іс-әрекет нәтижесін бағалауға даярлығын көрсете алды.
Сондай-ақ ғалым, академик Д.С.Лихачев Жақсы тәлім-тәрбиені мектепте немесе жанұядан ғана алмайды, адам өзін-өзі де тәрбиелей алады. Тек нағыз тәрбиелік деген не екенін біліп алу қажет. Тәрбиелі адам- бұл басқа адамдардың пікірімен санасқысы келетін және санаса алатын, өзінің инабаттылығы өзіне ұнайтын, дағдыға айналдырған адам. Бұл үлкендермен де, жас кішілермен де мәртебесі төмендермен де бірдей сыпайы адам-деп есептейді .
Білім мен ақпарат үстемдік құрған қоғамда білім беру жүйесі инновациялық экономиканың негізгі бөлігі болып табылады. Қатаң талаптары қалыптасып келе жатқан инновациялық экономика қай салада болса да, бүгінгі маманның құзыреттілігін, яғни өз саласы бойынша ой-пікірінің қалыптасуын, кәсібилігін, өмірдің өзгермелі жағдайына бейімділігін, оған сай өз білімін пайдалану ғана емес, оны қажеттікке қарай толықтырып отыруды талап етеді.
А.Ф.Присяжная педагогика ғылымында құзыреттілік - тұлғаның белгілі бір сферадағы функциялары мен уәкілеттігін анықтайтын, оның интегративті қасиеті ретінде қарастылатындығын айтады . Жалпы алғанда, құзыреттілік ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова Құзыреттілік ұғымы - соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субьектілік тәжірибесіне ерекше көңіл аудару нәтижесінде ендіріліп отырған ұғым [12]. Құзыреттіліктің латын тілінен аудармасы competens белгілі сала бойынша жан - жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді деп көрсетеді. Бұл жайлы Б.Тұрғынбаева ...өзінің практикалық әрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мәселелерін шешуде қолдана алуын - құзырлылықтар деп атаймыз деп анықтаса, Ресей ғалымы Н. Кузьминаның көзқарасы бойынша, Құзырлылық дегеніміз - педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлылығы.
Ш.Таубаева: Құзыреттілік - ол тұлғаның оқыту мен әлеуметтену процестері барысында меңгерген білім мен тәжірибеге негізделген, оның жалпы қабілеті мен іс-әрекетке даярлығы ретінде айқындалатын, тұлғаның кіріктірілген қасиеті -деп қарастырылады. Сонымен, білім беруде кәсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп мамандығы бойынша өз пәнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығына жағдай жасай алатын, тұлғалық-ізгілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің іс-қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген, отандық, шетелдік тәжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кәсіби маман педагогті атаймыз.
Негізгі құзыреттілік сала ерекшелігіне қарамастан барлық мамандар бойынан табылу керек деп қарастырылған, себебі құзыреттілік маман біліктілігінің негізін құрайды, оның ішінде: ақпараттық, коммуникативтік (қатысымдық), әлеуметті-құқықтық.
Ақпараттық құзырет - мамандардың компьютерлік білімділігі, жаңа ақпараттық технологияларды қолдана алу (мультимедия, электронды пошта, Интернет) мүмкіндігі.
Коммуникативтік құзырет - бірлесіп жұмыс істеуді бағалау, адамдар арасындағы сенімділік, бірін-бірі түсіну, тыңдау, сыйлау, этикет сақтау, дәстүрді білу, дау жан-жалды шеше алу, бұзылған қатынастарды түзету, өз қателігін түсіне білу, топпен жұмыс жасай алу, орындаушылардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру, басқару шешімдерін таба алу және қолдана білу қабілеттері.
Әлеуметті-құқықтық құзырет - өз елінің азаматы ретінде өзнің және қоғам мүшелерінің әлеуметтік қызметтерінің маңызын түсіну, қоғамдық міндеттерге тұрақты қарау, мемлекет нышандарын білу, адам құқығын жете білу, қажетті жағдайларда оларды қолдану, өзіне жауапкершілік арту жатады[13].
Білім алушылардың іс-әрекетін белсендіруге және қарқындандыруға негізделген технологиялардың бірі Проблемалық оқыту.Ерекшелігі: білім алушыны өз бетімен ізденуге үйрету, олардың танымдық және шығармашылық икемділіктерін дамыту, білетіні мен білмейтінінің арасындағы қайшылықтарды ашу әрі проблемалық міндеттер қою. Проблемалық оқытудың қалыптасу тарихына үңілсек, Сократ өзінің шәкірттерін логикалық ойлауға, зерттеулердлің нәтижелерін табуға 4 бағыттап отырған. Руссо білімді игеру үшін ситуациялар қою арқылы жүзеге асырған. Проблемалық оқытудың ең керекті әрекеті ізденіс болса, соны өз тәжірибесінде кеңіне қолданған ғалымдар қатарында Песталоцци мен Дистервегтің еңбегі зор. Проблемалық оқытудың басқалардан айырмашылығы - білім оқушыларға дайын күйінде хабарланбайды, керісінше олардың алдына өз бетінше шешуге проблема қойылады. Іздену әрекеті барысында білімді оқушылардың өздері табады. Сабақ соңында байқалғаны, осы проблемалы тапсырмалар оқушы сезіміне молырақ әсер етіп,олардың қызығушылығын, білімге іштей құмартушылығын арттырды деп ойлаймын. Қызығушылық оқушыны өздігінен ізденуге жетелейді. Ізденіссіз шығармашылық ойлау жоқ. Проблемалық тапсырма нәтижесі оқушының өз бетінше еңбектенудегі дағдысы мен қабілеті, іскерлігінің жетілген, ең жоғары дамыған саты деуге болады.
Кәсіптік құзіреттілікті жетілдіруде мамандық бойынша жүргізілетін тәрбие жұмысы да ерекше роль атқарады. Сабақтан тыс өткізілетін іс-шараларда оқушылар өз мүмкіндіктерін барынша пайдаланып,болашақ маман ролін жоғары деңгейде орындауға тырысады.
Арнаулы құзыреттілік - оқу орны түлегі моделі - белгілі бір өндіріс, ғылым, мәдениет саласындағы жұмысшы құзіреттілігін сипаттай алуы. Сондықтан әр оқушының өз мамандығына байланысты арнаулы құзіреттілігін анықтау қажет. Арнаулы құзіреттілік - маманның сала ерекшелігіне байланысты кәсіби мәселелерді шешу, білім және іскерлік деңгейін көтеру сияқты қабілеттермен байланысты.
Кəсіби құзыреттілікті қалыптастыру -- кезеңдік үдеріс, яғни педагогикалық іс-əрекетте үнемі кəсіби шеберлікті арттыру қажет жəне аталған сатылар əрдайым қайталанады, бірақ жаңа сапада[14]. Өзін-өзі дамыту үдерісі биологиялық, əлеуметтік жеке тұлғалық ерекшеліктерге байланысты, ол жеке өмірін саналы ұйымдастырса, өзіндік дамуында қамтиды. Кəсіби құзыреттілікті қалыптастыру үдерісі əлеуметтік ортаға тəуелді болып келеді, сондықтан орта кəсіби өзіндік дамуды ынталандыруы қажет.
Білім беру нəтижесі екі тұрғыдан қарастырылады. Біріншісі -- бұл нақты білім беру жүйесі арқылы алынатын жəне білім беру стандарты формасында тіркелетін нəтиженің бейнесі. Қазіргі замандағы білім беру стандарттары оқытудың белгілі бір курсын өту үстіндегі адамның тұлғалық сапасына, оның білімі мен икемділігіне қойылатын талаптарды қамтиды. Стандарттың мазмұны, əлеуметтік мəдени тəжірибенің идеалды формада сақталатынына əлбетте қол жететін көрінісі екені мəлім.
Екінші тұрғыдан, білім берудің нəтижесі бұл белгілі бір білім беруші жүйеде оқытудан өткен адамның өзі. Интеллектуалды, тұлғалық, мінез-құлықтық қасиеттерінің қалыптасқан жиынтығы ретіндегі оның тəжірибесі оған кез келген жағдайда адекватты əрекет жасауға мүмкіндік береді. Бұл тұрғыдан білім берудің нəтижесі білімділік болып табылады, ол жалпы жəне кəсіптік-мазмұнды бола алады. Осылайша, мектеп түлектерінің жалпы білімділігін қалыптастырады. Кез келген жоғары оқу орнының түлегі осы негізде арнайы кəсіптік білімімен сипатталады. Адамды білімді ететін терең жəне жүйелі білім беру өмір ағымының ауыспалы кезеңдерінде сенімділік, бəсекеге қабілеттілік жəне өзінің ар-намыс сезімінің негіздерін салады.
Педагог іс-əрекеті білім саласында кəсіби міндеттерді шешуге бағдарланады. Шешім мақсатты айқындаудан, іс-əрекет мотивіне түрткі болудан басталады. Мақсаттылық -- іс-əрекеттің алғашқы кезеңі, екінші кезең іс-əрекет бағдарламасын жоспарлау, жобалау. Іс-əрекет бағдарламасын құру үшін қандай əрекеттер жəне қандай оқыту процесінің афференттік синтезінен өткізу қажет. Нəтижесінде əрекет бағдарламасы педагог іс-əрекетінің моделі пайда болады. Іс-əрекетін бағдарлау педагогтың интеллектуалдық қабілетіне байланысты, қандай білім мен іскерліктерді игерген, педагогтың кəсіби міндеттерін эвристикалық жолмен шеше алуы, оқыту технологияларын қаншалықты меңгергендігіне байланысты айқындалады. Іс-əрекеттің бұл кезеңі педагог құзыреттілігінен шешіледі.
Жаңа педагогикалық парадигма бойынша қазіргі стандарттардың өзінде білім, білік, дағды ретінде қарастырылған білім беру нәтижелерінің орнына құзыреттілікті қалыптастыру өмір талабына сай тұлғаның әлеуметтенуін, өзін-өзі іске асыруын қамтамасыз ететін білім беруден күтілетін нәтиже ретінде қарастырылуда.
Сонда құзыреттілікті білім мен тәрбиенің біртұтастығын сақтай отырып, жеке тұлғаның өзіндік дамуын жүзеге асырып, өмір сүруге қажетті өзіндік бағдарын айқындауға мүмкіндік еретін, құзырлыққа жеткізуде күтілетін түрлі нәтиже деп қарастыруға болады.
Жоғарғы қәсіби білім берудің мемлекеттік стандарттарының құзыреттілік форматында жасалуын зертту барысында құзыреттілік ұғымының мазмұнын ашуда оның үш түсініктемесін атап көрсетілді.
1) Өзінің ішкі әлеуетін іске асыруға қабілетті (даралығы) мен ынталылығы (мотивациялық аспкет);
2) Табысты шығармашылық іс-әрекет үшін практика жүзінде байқалған өзінің білім, іскерлік, тәжірбиесін іске асыра алу қабілеті (когнитивтік аспект);
3) Өз іс-әрекет нәтижелерінің әлеуметтік маңыздылығын және жеке жауапкершілігін түсінігі, оны үнемі жетілдіріп отыру қажеттігін ұғынуы (құндылық аспект) [15] .
Сонымен, осы түсініктемелердің негізінде құзыреттілік деп әлеуметтену және оқыту үрдісінде қалыптасқан және өздігінен іс-әрекетке табысты қатысуына бағытталған білім мен тәжірибеге негізделген жеке тұлғаның іс-әрекетке даярлығы мен жалпы қабілеттеріне байқалатын интегралды қасиетін түсіндіреді.
Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай: Мұғалім әрдайым ізденісте болса ғана шәкірт жанына нұр құя алады. Коллед білім алушыларының ізденісі, жан-жақтылығы айтылып кеткен құзыреттілік арқылы айқындалады. Құзыреттіліктің мазмұны жеке кәсіптік, интегралдық сипаттама ретінде төмендегі қызметтерді жүзеге асырумен анықталады[16].
Педагогикалық іс-әрекеттің нәтижесінің табысты болуы мұғалімнің тұлғалық қасиеттерімен де тығыз байланысты екендігін атап өткен болатынбыз. Кәсіби құзыреттілік - жеке тұлғаның кәсіби іс-әрекетті атқаруға теориялық және практикалық даярлығы мен қабілеттерінің бірлігі.
Педагогтың кәсіби құзыреттілігі оның кәсіби және даралық қасиеттерімен сипатталады:
Ілгері және кіріктірілген білімдердің жоғары деңгейі;
Көзделген іскерлік, дағдыны, қабілетті меңгеруі;
Кәсіптік-педагогикалық қасиетке жаңаша көзқарас;
Инновациялық технологияны меңгеруі;
Педагогикалық міндеттерді шешудегі кәсіптік, шығармашылық іскерлігі;
Шығармашылық шеберлігі;
Ізденушілік іс-әрекеті.
Ғалымдар білім берудегі құзыреттілік тәсілді жүзеге асырудың аспектілерін көрсетеді:
* Түйінді құзыреттер;
* Жалпыланған пәндік біліктіліктер;
* Қолданбалы пәндік біліктіліктер;
* Өмірлік дағдылар[17].
Құзыреттілік тәсіл бірінші орынға білім алушының хабардарлығын емес, нақты құбылыстарды танып білу мен түсіндіруде; қазіргі заманғы техника мен технологияны игеруде; практикалық өмірде; мамандық таңдау кезінде өзінің кәсіби білім алуға дайындығын бағалауда; еңбек нарығын бағдарлау қажет болғанда; өмірден өз орнын анықтауға; өмір салтын, кикілжіңдерді шешу тәсілдерін таңдауға байланысты мәселелерді шешу қажет болғанда туындайтын өмірлік мәні бар мәселелерді шешу біліктілігін шығарады. Б.Тұрғанбаева: Құзырлыққа бағытталған оқыту үрдісінде тәжірибелік жолмен мәселені шешу мүмкіндігі молаяды. Осы жағдай біліктілікті арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады.
Студент қиялы жүйрік, жан дүниесі нәзік, өзін қызықтырған істе белсенді, ақыл-қабілеті дамыған, сондықтан шығармашылық оған шын ләззат, қуаныш сезімін әкелуі тиіс. Студенттің шығармашылығын дамыту жолдарын ақпараттық және коммуникативтік құзыретіліктер арқылы іске асыруға болады.
Ақпараттық құзыреттілік арқылы нақты объектілер көмегімен қажетті ақпаратты іздеу, талдап, таңдап (іріктеп) алу, ұйымдастыру, түрлендіру, сақтау және ақпаратты беру біліктері қалыптасады[18]. Бұл құзыреттілік студенттің оқу пәндеріндегі және білім аймақтарындағы, сонымен бірге қоршаған дүниедегі ақпараттармен жұмыс істей білу дағдыларын қамтамасыз етеді. Коммуникативтік құзыреттілік - қажетті тілдерді, қоршаған адамдармен және оқиғалармен әрекеттестікте болу тәсілдерін білуді, топта жұмыс жасау дағдыларын, ұжымдағы түрлі әлеуметтік рөлдерді меңгеруді қамтиды. Студент анкета толтырып, хат, арыз жазуды, сұрақ қойып, пікір таластыруды т.б. білуі тиіс. Бұл құзыреттілікті оқу үрдісінде игеру үшін коммуникациялардың нақты нысаналарының қажетті және жеткілікті саны, олармен жұмыс тәсілі белгіленуі тиіс.
Құзырлылық - студент іс-әрекетінің сапасынан көрінетін білім нәтижесі.Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды мәселе. Сонымен бірге қолданбалылық желісінде - қазіргі білім беру мазмұнын елеулі байытып және модернизациялауға мүмкіндік беретін кем дегенде екі күшті идея жатыр. Мұның алғашқысы өте қарапайым. Шын мәнінде бұл білім беру мазмұнының іс-әрекеттік сипатта болу идеясы (тәсілдер туралы білімді емес, әртүрлі тәсілдердің өзін меңгеру қажет). Өте қарапайым мысал келтіруге болады. Мәселен, студенттер белгілі бір мәтінді меңгеру арқылы болашақ өз ойын толық түрде тәжірибе барысында да қолдана алуы тиіс.
Нəтижеге бағдарланған білім беру жүйесі ұғымының Қазақстан Республикасындағы білім саласына енуіне байланысты білім, білік, дағды, білімділік, дайындық сияқты ұғымдары автоматты түрде құзырет, құзыреттілік ұғымдарымен алмастырылып, қазіргі уақытта практиктердің кеңінен қолданылып жүрген үйреншікті сөзіне айналып кетті [19]. Сондықтан құзыреттілік пен кəсіби құзыреттілік түсініктерін анықтауда салыстырмалы түрде талдау жасап, олардың мəнін ашып көрейік.
Құзыреттілік ұғымының кең таралымына қарамастан, бұл ұғымның мəні терең ғылыми талдауларды жəне оны негіздеуді талап етеді. Сондықтан да талдау ең алдымен, қолданыстағы ұғымның не екендігіне жауап іздеуден басталады. Құзырет пен құзыреттілік түсініктерін анықтауда салыстырмалы түрде талдау жасалған, оларды көптеген ресейлік жəне шетел зерттеулерінен (И.А.Зимняя, В.И.Байденко, Н.А.Гришанова, Д.А.Махотин, О.Е.Лебедев, С.Адам, У.Клемент жəне тағы басқалардың еңбектерінен) көруге болады.
Бүгінгі күнде құзыреттілік түсінігі тек қана негізгі педагогикалық категориялардың бірі ретінде ғана емес, сонымен бірге пəнаралық зерттеудің, яғни, педагогтың кəсіби құзыреттілігі түсінігінің мəнін анықтау мəселесі психологтардың, педагогтардың, маман-практиктердің жəне т.б. арасындағы дау мен қайшылықтардың объектісі болып табылады[20].
Жаңа психологиялық-педагогикалық əдебиеттерді талдау қазіргі уақытта құзыреттілік түсінігінің мəнін анықтау процесінде, оның құрылысы мен мазмұнын толықтыруда бірліктің жоқтығын белгілеуге мүмкіндік береді. Көп жағдайда бұл түсінік біліктілік пен кəсіпқойлықтың жоғары деңгейін көрсету үшін қолданылады. Кейбір авторлар кəсіби құзыреттілік ұғымын түсіндіруде кəсіби іс-əрекетке дайындық түсінігімен (В.А.Сластенин, Н.Н.Лобанова, А.И.Панарин жəне тағы басқалар), сондай-ақ педагогикалық кəсіпқойлық (А.И.Пискунов, В.В.Косарев жəне тағы басқалар) түсінігімен өзара байланыстырады.
Егер де құзыреттілікті кəсіпқойлық жүйесіндегі орнын анықтауға тырыссақ, онда ол мамандықты меңгерудің неғұрлым жоғары деңгейін көрсететін орындағыштық пен жетілгендік арасында; көптеген авторлармен белгілі бір іс-əрекетті орындауға дайындық ретінде жеке тұлғаның тұлғаның ішкі дайындығы, өзгеше алдын ала дайындық жағдайы мен шеберлігі арасында болады [21]. Педагогтың кəсіби құзыреттілігі туралы барлық түсініктерді оқу барысында оның бірқатар маңызды өзгерістерге ұшырағандығын анықтауға болады: мұғалім жеке тұлғасының педагогикалық бағыттылығын қалыптастыру негізін өңдеуден бастап (С.Т. Каргин, А.А. Орлов, И.Я. Фастовец жəне тағы басқалар), сонымен қатар жеке тұлғаның толығымен жəне оның бойындағы кəсіби маңызды қасиеттердің дамуы (Р.Ж. Əубəкірова, Е.П. Белозерцев, И.А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz