Аяқпен жасайтын әдіс
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1. Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Қазақша күрестің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
6
1.2 Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері мен қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
2. Қазақша күресті жүргізудің тәсілдерін үйрену және жетілдіру ... ... ... .
14
2.1 Қазақша күрестегі тиімді техникалық әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ..
14
2.2 Қазақ күресі арқылы жасөспірім балуандардың дене сапаларын жетілдіру амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.3 Қазақ күресі бойынша мамандарды даярлаудың тактикалық дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
3. Қазақ күресін өткізу және жарыстар ұйымдастырудағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
3.1 Қазақша күресті жетілдіру үшін жарыс ұйымдастыру ... ... ... ... ...
30
3.2 Жаттығу гигиенасы және жарақаттанудың алдын алу шаралары..
32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енейін деп отырған заманында білімі жоғары, рухы мықты, жан-жақты тұлғаны қалыптастыруда ұлттық құндылығымызды жоғалтып алмас мұра ретінде қазақ күресі арқылы жетілдіру. Білімді, саналы, тәрбиелі, дені сау және салауатылығы мол ұрпағы бар халықтың болашағы әрқашанда жарқын. Елбасы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты бағдарламасында бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. Сондай-ақ, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет.
Қазақстанда қазақ күресінің кең танымалдығы оны сауықтыру мақсатында жаппай айналысуды дамыту үшін маңызды. Қозғалу белсендігінің танымал түрлерін қолдану, көпшіліктің шұғылдануы үшін көптеген секциялар құру, адамның қозғалу белсендігі техникалық ілгерілеу, ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың даму мен білім беру жүйесі салдарынан әлсіреген қазіргі таңда оның өзектілігі зор. азақ күресінің кең танылуы, түрлі қолданбалы дағдыларды қалыптастырудағы білімдік тиімділігі, дене шынықтыруға енгізілуі, ерік-күші мен басқа да психологиялық сапаларын тәрбиелеу, денсаулықты нығайту тәсілінің сауықтыру тиімділігі мен жастардың дене тәрбиесі көп жағдайда осы күрес түрінің орта мектептегі дене шынықтыру пәні бойынша оқу және сыныптан тыс сабақтар бағдарламасына енгізілуіне ықпал етеді.
Жасөспірімдер мен жастардың ұлттық ойындарға қызығушылықтарын ескере отырып, орта мектептер мен колледждерде дене тәрбиесіне және сыныптан тыс қосымша сабақ кезінде тек бағдарламадағы жаттығуларды ғана емес, ұлттық спорт түрлері мен ойындарын оқу жоспарына енгізуге болады.
Қазақстан жастарының спорттың осы түріне әуестенуі қазақ күресінің даму деңгейінің едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасуына, жастардың қазақ күресімен жаппай шұғылдануына септігін тигізеді. Қазақ күресімен шұғылданатың жастар арасынан, өздерінің спорттық кемелденуін спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде жалғастырып, ең жоғары нәтижелерге жеткен көптеген атақты балуандар шыққан.
Дене мәдениеті - адамның дене сапаларын дамытуға және денсаулығын нығайтуға, сонымен бірге қоғамдық іс-тәжірибедегі қажеттіліктерге сәйкес пайдалануға бағытталған әлеуметтік қызмет саласының бірі, қоғамның және жалпы мәдениеттің бөлігі.
Спорттық күрес, оның ішінде қазақ күресі халықтық спорт түрлерінің ішіндегі ең ежелгі және сүйіктілерінің бірі, яғни ол жас жеткіншектердің жан-жақты дене дамуының маңызды құралы болып табылады.
Қазақ күресінің көптеген елдер арасына танымал болып, халықтардың қызығушылығының артуы кездейсоқтық емес, яғни ол жасөспірімдердің үйлесімді үндестікте дамуы және қолданбалы дайындығының тамаша құралы болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ күресінің ерекшеліктерін талдап, жарыста қолданылатын әдіс-тәсілдерін тіркеп реттеу. Қазақ күресінің дене шынықтыру әдістемесінде, дене тәрбиесінде және қазақ жастарының салауатты өмір салтына қажеттілікті қалыптастыруда пайдалану мүмкіншіліктерін зерттеу. Балуанның өнерінің кең танылуы, түрлі қолданбалы дағдыларды қалыптастырудағы білімділік тиімділігі, дене шынықтыруға енгізілуі, ерік-күші мен басқа да психологиялық сапаларын тәрбиелеу, денсаулықыты нығайту тәсілінің сауықтыру тиімділігі мен жастардың дене тәрбиесі көп жағдайда осы күрес түрінің қалыптасыуы ықпал етеді.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Қазақ күрестің оқу пәні ретінде қалыптасу кезеңдерін, Кеңес дәуірі мен тәуелсіздік жылдарында қазақ күресі жөніндегі ғылыми және әдістемелік жұмыстарды жариялау барысын зерттеп-білу.
2. Қазақ күресінің ерекшеліктерің талдап, жарыста қолданылатын әдіс-тәсілдерін тіркеп реттеу.
3. Қазақ күресінің дене шынықтыру әдістемесінде, дене тәрбиесінде және Қазақстан жастарының салауатты өмір салтына қажеттілікті қалыптастыруда пайдалану мүмкіншіліктерін зерттеу.
4. Қазақ күресін оқушы жастардың денелерін шынықтыру мен тәрбиелеу және құрама командалар резервін дайындау құралы ретінде пайдалану тиімділігін негіздеу.
Курстың зерттеу нысаны: Қазақстанда қазақ күрестің оқу пәні және жастарды дене тәрбиесі құралы ретінде дамуы.
Курстық жұмыстың пәні: Қазақ ұлттық кұресінің заманауи спорт түрін қалыптастыру үдерісі.
Курстық жұмыстың объектісі:
Курсттың зерттеу болжамы: Қазақ күрестің осы ұлттық спорттан мамандар дайындағы оқу құралы ретінде қалыптасу кезеңдерін. Жаттығу үдерісінің әдіснамасын жетілдіру, жарыстарды өткізу ережелері мен 21-ғасырда халық спорт түріне дейін дамуын зерттеу қазақ күретің спорттық күрестің басқа заманауи түрлерінен даму тарихындағы, жеңіске жетудің қолданбалы құралдардың техникасы мен әдістеріндегі, бауандарды дайындаудағы әдіснамасындағы және айналысушыларға тигізетін әсерінің тиімділігіндегі айырмашылықтарын анықтау қазақ ұлттық күресін ұтымды танытып, қазақ күресі бойынша оқу материалдарын жетілдіруге және қазақ күресті жасөспірімдің дене тәрбиесінде пайдалану қажеттілігін негіздеуге мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: ғылыми-әдістемелік және тарихи түпнұсқаларды жинақтау, ҚР заңнамалық кесімдеріне, ресми статитистика мен құжатнамалық материалдарға талдау жасау, педагогиклық бақылау, күрестердің жарыстардағы әдіс-қимылдарын тіркеу, дене дайындық сынақтары.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, негізі үш тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- қазақтың ұлттық күресінің Қазақтанда тұрақты дамып келе жатқан спорттық күрес түрлері арасындағы орнын зерттеп-білу, спорттық күрестің олимпиадалық және халықаралық түрлерінің дүниежүзінде және Қазақстанда пайда болуы мен дамуы кезеңдерін нақтылауында;
- қазақ күрестің олимпиадалық және халықаралық спорттық күрес түрлерінен жарыстардың даму тарихындағы, техникасындағы және тәсіліндегі, жарыстар ережелері мен балуандарды дайындауындағы айырмашылықтары мен өзара байланыстарын анықтауында;
- қазақ күрестің жас ұрпақты дене тәрбиесіне баулу, салауатты өмір салтына тарту мен қимыл тапшылығын қозғалыс белсенділігімен толықтыруға қажеттілікті тәрбиелеу құралы ретінде білім беру және сауықтыру әсерін дәлелдеуінде.
- қазақ күресі бойынша дене жаттығулары, техника мен тактика айырмашылықтарының даму негіздемесі және әдістемелік жағын қалыптастыруда олардың білімдік, сауықтыру және тәрбиелік жақтарын зерттеп жетілдіру;
- қазақ күресі бойынша әдістемелік, әдіс тәсілдік және қимыл-әрекеттің ерекшілектерін талдау, денсаулықты нығайту мен тұрақтылығын сақтау мақсатында әдістеме сапасын анықтауда.
Ғылыми ізденістің негізгі қорытындысы: Қазақ күресімен айналысу жеке тұлғаның денсаулығының нығаюына, оның үйлесімді дамуына, шұғылданушылардың денесінің дамуы мен шымырлануына себеп, жастардың дене қабілеттерін (күш, жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік) дамытуды және дене тәрбиесінің тиімді құралы болып табылады.
Қазақ күресінің кең танымалдығы, түрлі қолданбалы дағдыларды қалыптастырудағы оқыту тиімділігі, ішкі ағзалардың физиологиялық өмір сүру қабілетін дамытады, дене даярлығының сапасы мен дене қабілеттерін қамтып, күш-жігер мен басқа да психологиялық сапаларды тәрбиелейді. Қазақстанда қазақ күресінің танымалдығы спорттың бұл түрін сауықтыру орындарында дене жаттығуларымен жаппай шұғылдануды дамытудағы маңызын арттырады.
1.Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның даму тарихы
1.1 Қазақша күрестің пайда болуы мен даму тарихы
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты. Балуандардың күш сынасуы ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқы өнерінің ажырамас бір бөлігі болып саналады. Қазақтар күш иесін алып, толағай, балуан деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде таныған. Күрес - ұлттық мәдениетіміздің маңызды бір саласы болып табылады. Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойылатын талап деңгейіне көтерілді.
Халқымыздың ұлан-байтақ аумақта орналасуы, көшіп-қонып жүруге негізделген шаруашылығы және көршілес елдер салт-дәстүрлерінің ықпал етуі қазақ жерінде балуандық өнердің бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды. Ертегі, аңыздарда, батырлар жырларында, тарихи және көркем шығармалар мен, археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері болғандығы туралы көптеген дәлелдер кездеседі.
Қазақ топырағында балуандық өнердің ежелден келе жатқанын мына бір тарихи оқиғадан айқын аңғаруға болады.
Осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы Баламбер (Атилланың алдындағы патша) өзінің жеңістері мен мемлекеттік шешімдерінен кейін үлкен той-жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс, балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері былай айтылған: Ээр-хүреш, Ат-хуреш, Ланса-хуреш, Шабарман-хүреш, Жебе-хүреш, т.б. Ээр - ер күшті мағынасында, Хүреш - балуан күресі мағынасын білдіреді. Біздің дәуірімізден 3000 жыл бұрын салынған Бени-Гассан жеріндегі перғауынның табытындағы суреттерден Мысыр жауынгерлерінің ең маңызды жаттығуларының бірі күрес болғандығын көруге болады. [1]
Жылдар жылжып өтті, ғасырлар артта қалды. Содан бері қазақтың ұлттық спорты - күрес ешқашан тіршіліктен тыс қалмай, бірге жасасып келеді. Тарихи жазбаларда балуандық өнер туралы деректер өте көп. I.Жансүгіровтың "Құлагер" поэмасы мен Ғ.Мүсіреповтің "Ұлпан" романындағы балуандардың айқастары халықтың бауырынан бастау алған өнердің мәңгілік екенін дәлелдейтін бір ғана мысал. Батырлар жырларына зер салсаңыздар халықтың жекпе-жек өнеріне асыл мұра ретінде қарағанына күмән келтірмейсіз. Академик, ғалым Әлкей Марғұлан балуан сөзін көне түркінің блбл сөзінен шыққандығын айта келіп, Орхон-Енисей жазуындағы балбал сөзі кемпір тас қазіргі уақыттағы балуан, яғни күшті, мықты, алып ұғымын беретіндігін көрсетеді.
Қазақ күресін бүгінде әлемнің көптеген елдері танып білді. Қазақ күресінен өткізілетін жарыстар республикалық дәрежеден асып, Азия және Әлем біріншіліктері деңгейінде өткізіле бастады.
ХХ ғасырдың бас кезіне дейін балуандар салмақ дәрежесіне немесе жас ерекшеліктеріне қарай күрескен. Ол уақытта итжығыс, бас аттау сияқты тәртіптер болған.
Итжығыс - екі балуанның күресуі кезінде болатын жағдай. Екі балуан бір-бірін жеңе алмаған жағдайда итжығыс болды деп күресті тоқтатқан немесе балуандардың екеуі де бір мезгілде жерге құлаған жағдайда итжығыс деп, балуандарды қайта күрестірген. Бастан аттау қазақ халқының көне ырымдарының бірі. Негізгі мағынасы - бір адамның екінші адамның басынан аттауы арқылы күш алу. Бұл түсінік бойынша жеңілген адамның күші жеңген адамға өтеді. Күресу кезінде жеңген балуан жығылған балуанның басынан аттаса жеңімпаз атанған.
1928 жылға дейін қазақ күресіне арналған бірыңғай ереже болған жоқ. Сондықтан күреске шыққан балуандардың жас ерекшеліктері, салмақ дәрежелері ескерілмеді. Балуандар күресі алдын ала өзара ауызша келіскен шарт бойынша өткізілді.
Әр аймақта күрестің өзіндік ережелері болған. Күрес киімі әр өңірдің дәстүріне сәйкес ойластырылып, киілетін болған. Қандай ережемен белдесетіндерін балуандардың өзара келісімдері бойынша шешіліп отырған. Сондай-ақ, күресудің әдістерін балуандар өзара ақылдаса отырып, алдын-ала айтып отырған. Халық арасында ауыздан ауызға жеткен күрес ережелерін қатаң түрде сақтауға тырысқан. Сол заманда ең мықтыны атайтын түйе балуан, өгіз балуан сөзі бүгінгі күнге дейін айтылып жүр.
Күрестің ұлттық түрі - қазақша күрестің даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлары қазақша күрес жарыстарысыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан Мұңайтпасов есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Тұңғыш рет қазақ күресі 1938 жылы Алматыда өткізілген колхозшылардың республикалық спартакиадасының бағдарламасына енгізілді. Бұл спартакиадада Семей облысының балуандары: С.Адасқанов, К.Алтыбасаров және И.Түменов республика жеңімпаздары атанды. Бұл спартакиада Ел мықтыларының есімін көпке танытумен бірге, ұлттық күрес өнерінің өрісін кеңейтуге жол ашты.
Кезекті екінші спартакиада 1939 жылы Семей қаласында жалғасты. Бұл жолы жанкүйер қауым боз кілем үстінде тағы бір таланттардың шоғырына куә болды. Жеңіл салмақта - Құрманбаев (Алматы облысы), орта салмақта - Досқалиев (Батыс Қазақстан облысы), ауыр салмақта - Мусин (Павлодар облысы) қарсыластарын түгелдей тізе бүктіріп, жеңіс тұғырына көтерілді. Дәл осы жарыста түйе палуан атағы үшін сын өткізіліп, онда Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев жеңіске жетті.
Қазақша күрес - көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос қолдап, бір қолмен ұстап немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
Қазақ күресінің басты ерекшелігі: табан тіреп ұстасқан сәтте тобықтан қағуға, шалуға рұқсат етіледі, ал ұстасқан бетте қолмен аяқтан алуға болмайды. Қазақ күресінің ауқымы, көкжиегі өте кең. Қазақ күресін жетік меңгерген адам өзге халықтардың күресін еркін меңгеріп кетеді. Кейбір әдістер күрестің классикалық түрлеріне сай келетінін айта кеткен дұрыс. Қазақ күресінің ең бір ерекше тұсы мұнда төрттағандату (партер) жоқ.
Әрине, осындай ғажап күресі бар қазақтан әлем мойындаған даңқты балуандардың (Ә. Айханов, Ж. Үшкемпіров, Д. Тұрлыханов т.б.) шығуы заңды құбылыс.
Бүгінгі таңда қазақ күресінен үш Әлем, екі Еуропа, алты Азия біріншіліктері болып өтті. Төл күресімізден тұңғыш рет ұйымдастырылған әлем додасы 2006 жылы Алматы қаласында жалауын көтерсе, екінші Әлем біріншілігі Ресейдің Орск қаласында өтті, үшінші Әлем біріншілігі 2010 жылы Қазақстан Республикасының елордасы Астана қаласында жалауын көтерді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2020 жылға дейін ел халқының 30 пайызы бұқаралық спортпен шұғылдануы керектігін ескертіп, Қазақстан халқына жолдауында спортқа ерекше басымдық береді. Қазақстан Барысы жобасы да халықтың салауатты өмір салтын ұстанып, бұқаралық спортты серік етуіне, өзінің ұлттық құндылықтарын жоғары қойып, төл спорттың тынысын ашуға серпін беріп келеді. Одан бөлек, Қазақстан Барысы жобасы арқылы бүгінге дейін босағадан сығалап, тек ас пен тойдың көркі болып келген қазақ күресінің мәртебесі асқақтады. Қазақстан Барысы жобасы арқылы қазақ күресінің Олимпиада ойындарының бағдарламасына ену мүмкіндігі де молайды. Себебі, Қазақстан Барысында чемпион атанған спортшы еліміздегі Олимпиада жеңімпаздарымен тең дәрежеде құрметтеледі.
Алдымен Қазақстан Барысы турнирін облыстық деңгейде ұйымдастырып көрді. Қызылорда облысының аумағында өткен сында қазақ күресінің шеберлері бұл жоба іске қосылса, ғұмыры ұзақ, көрермені көп болатынын дәлелдеді. Арада көп уақыт өтпей, 2011 жылдың тамыз айында Астанадағы Дәулет спорт кешенінде тұңғыш рет Ұлт Көшбасшысы - Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жүлдесі үшін қазақ күресінен Қазақстан Барысы турнирі өтті.
Еліміздің әр облысынан 4 балуан, жалпы есебі 64 спортшы қатысқан додада Қызылорда облысының намысын қорғаған Ұлан Рысқұл чемпион атанды. Ұлан дзюдодан әлем кубогы бәсекелерінде олжа салып жүрген, қазақ күресінде де қанжығасы жиі қанданатын спортшылардың қатарынан. Финалда ол әккі қарсыласы, Жамбыл облысының балуаны Бейбіт Ыстыбаевты жеңді. Күміс Бейбітке бұйырса, қола жүлдеге Шығыс Қазақстан облысының батыры Шалқар Жоламанов иеленді. Осылайша, негізінде Алматы облысында дүниеге келіп, кейін Қызылорда өңірінің намысын жыртқан Ұлан Рысқұл тұңғыш Қазақстан Барысы ретінде тарихта қалды.
2012 жылы турнир қайтадан жалғасын тапты. Еліміздің әр аймағында іріктеу сындары жүргізіліп, еліміздің әр аймағынан жиналған 33 балуан ақтық сынға қатысу құқына ие болды. Ал, дзюдошы Ержан Шынкеев іріктеу айналымдарына қатыспай-ақ, бірден финалда күресті. Себебі, 2012 жылы Қазақстан Барысы турнирін ұйымдастыру ел спортшыларының Лондон Олимпиадасына дайындалған тұсына тура келді де, көптеген балуандар Олимпиадаға қарқынды дайындалды. Осыдан соң, турнирді ұйымдастырушылар наурыз айында өткен баспасөз мәслихатында Олимпиадаға қатысқан балуандар Қазақстан Барысында бақ сынаймын десе, оларды тікелей финалға қатыстырамыз деген болатын.
2012 жылы Қазақстан Барысы турнирін жамбылдық Бейбіт Ыстыбаев ұтып алды. 2011 жылы ақтық сында сүрінген Бейбіт бір жылдан соң барлық қарсыластарын айқын басымдықпен жеңіп отырды. Қазақстан Барысы турнирінің тұңғыш жеңімпазы Ұлан Рысқұл ширек финалда оралдық Арман Әбеуовке жол берді де, жүлде ауылынан алыс қалды. Тараз арланы деген лақап аты бар Бейбіт Ыстыбаев финалда шығыстың шымыры Шалқар Жоламановпен белдесіп, таза жеңіспен кездесуді өз пайдасына аяқтады. Сарыарқа велотрегін дүбірге бөлеген сында Бейбіт Ыстыбаев еліміздегі ең адуынды балуандардың бірі екенін дәлелдеп, 2011 жылы финалда кеткен есесін қайтарды. Күміс белбеу Шалқар Жоламановқа бұйырса, қола тұғырдан Шығыс Қазақстан облысының тағы бір өкілі Айбек Нұғымаров көрінді. Айбек қола жүлде үшін күресте Арман Әбеуовпен белдесіп, жеңіске жетті.
2013 жылы турнир ауқымы одан әрі кеңейіп, Қазақстан Барысының іріктеу айналымдарына қойылатын талаптар күшейе түсті. Сонымен қатар, 2 жыл бойы жанкүйер жүрегіне жол тартып, қазақ күресінің абыройын асқақтатқан жобаға қатысам деушілер қатары да тым көп еді. Алайда, еліміздегі ең айтулы спорттық доданың финалына шығу үшін балуандарға 3 іріктеу кезеңін артта қалдыру керек болды. Алдымен еліміздің әрбір ауыл-аймағында іріктеу сындары өтті. Өз ауылында дес бермегендер аудан орталығында бақ сынап, Қазақстан Барысы жобасына іріктеу айналымының екінші кезеңін артта қалдырады. Ал, үшінші іріктеу айналымы әрбір облыс орталықтарында өтеді. Міне, тап осы облыстық сында оза шауып, қарсыласынан басым түскен 2 спортшыға Сарыарқа велотрегінде өтетін республикалық финалға қатысу мүмкіндігі берілді.[2]
1.2 Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері мен қолдану мүмкіндіктері
Қазақша күрес - ұлттық спорттық өнеріміздің ішіндегі күрделі түрлерінің бірі болып саналады. Мұнда жан-жақты дайындығы мол, күшті төзімді, қайратты, епті палуан болмай жеңстен-жеңіске жету, табыстан-табысқа жету мүмкін емес. Кілем үстінде белдескен екі палуанның қайсында жоғарыда айтылған қасиеттерін мол болса, сөз жоқ сонысы жеңіске жетеді. Қазақша күреспен айналысатын палуанның бойында күш қайраты мол болумен қатар, ол өте сезімтал боу керек. Себебі кейбір белдеслер аз уақыттың ішінде, көзді ашып жұмғанша өте шығады. Қазақ күресіндегі жекпе-жекті жүргізу шеберлігі мен әдісі, жеңіске жетудің бірегей әдістері мен тәсілдерін қалыптасыруға, қолданылатын тәсілдердің сапасы мен тиімділігін жақсатруға септігін тигізетін әдістерінің айрықша ерекшеліктерді зерттеу нәтижелері талқыланады. Сонымен бірге спорттық күрестің олипиаядалық және халықаралаық түрлеріне қатысты жеңіске жетудің тәсілдерін орындау әдістерінің белгілі ұқсастықтары мен қолданылуы, қолданылатын құралдары мен күресу әдісінің баяндалуы. [4]
Қазақ күресінің ерекшелігі - онда алапат күш пен көз ілеспес шапшаңдық терең ұштасқанда ғана үлкен нәтижеге қол жеткізуге болады. Себебі күресуші екі балуанның біреуі кілем үстіне құлағаннан кейін күрес бірден тоқтатылады, яғни дәстүрлі қазақ күресі түрегеп тұрған қалпында ғана жүргізіледі.
Қазақ күресі бойынша жарыстардың ережелері күресті түргеп тұрып жүргізуге ғана мүмкіндік береді, бұл төрттағандық күресті оқыту қажетінсіздіктен түргеп тұрып күресу әдісін игеруге оқыту уақытын қайта септігін тигізеді.
Спорттық жетістіктердің жарыс қызметі мен қарқын деңгейін талдау күрестердің техника-тактикалық қалыптасуын педагогикалық бақылаудың маңызды факторы болып табылады.
Жарыстарда үйрену тәсілдердің орындалу сенімділігін, жіберілген әдіс-алайлылық қателітерді ған емес, сондай-ақ күрестердің психологиялық қасиеттерін, күрестің қолданушы тәсілдер түрлілігін талдап, күресте жеңіске жету техника мен тактикалық әдісіндегі инновацияларды зерттеу және орындалған жаттығу жұмысының өнімділігін тексеріп, осы негізде оны болашақта түзеу қажет. Республикалық және қалалық жарыстарда қазақ күресі бойынша ұстасуларды бейне және нотациялық жазу әдістерін қолдану арқылы күрескерлердің жарыс қызметінің материалдары жинақталып, өңделді. Жүргізілген зерттеулерге сәйкес қазақ күресі бойынша талданушы жарыстарда қолданылатын барлық тәсілдер тобынан күрескерлер ең белсенді және нәтижелі түрде санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып түсіру әдістерін қолдандады. Әрі қарай қолдану көрсеткіші бойынша жамбасқа алып лақтыру, кеудеден ұстап қағып жығу, арқалап алып лақтыру және табанмен қағып түсіру әдіс топтары жиі қолданады.
Қазақ күресі бойынша жарыстарда санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып түсіру әдіс топтары белсенду және тиімді қолданатын болса еркін күресте түрегеп тұрып орындайтын лақтырудың ең белсенді және нәтижелі қолданатын әдіс топтарына аяқтан ұстап еңкейіп лақтыру немесе иықтан асра тастау жатады.
Дзюдо мен қазақ күресінде жеңісті жарыс ережесі бойынша лақтыру әдістерінің амплитудалық орындау мен жауырынына т.сіру сапасына қарай бағалайды, сондықтан бұл күрескерлер әдіс-тәсідерін осы сапалы көрсеткіштеріне лайық орындауға күш салады. Дзюдо жарыстарында түрегеп тұрып орындайтын әдістердің көбісі амплитудалық лақтыруға жатады. Ең жиі қолданылатын әдістер топтары арқалап алып лақтыру содан кейін санмен аяқ сыртынан қағып түсіру және санмен аяқ ортадан қағып түсіру кешендерінен басталады.
Самбо күресінде белсенді және тиімді әдістерге саенмен аяқ ортадан қағып түсріу, жамбасқа алып лақтыру, шалқайып лақтыру, еңкейіп лақтыру, арқалап алып лақтыру, жаға мен аяқты ұстап құлату, сирақпен іліп жығу және тағы басқа әдістер кешені жатады.
Қазақ күресін спорттық күрестің басқа түрлерімен салыстыруда кейбір тәсілдер тобының түрлерінен қолдану техникасында, жиілігі мен нәтижелілігінде елеулі айырмашылықтар анықталады. Мәселен, күрестің басқа түрлерінде (еркін, джюдо, самбо) иықтан асыра тастау сирек кездесуден басқа, қарсыластың қолы мен аяғын ұстап алып орындалса, қазақ күресінде қарсыластың аяғынан ұстауға тыйым салынады. Бұл жағдайды иықтан асыра тастау қарсыластың қолынан ұстап,оның ішкі жағынан не сыртынан сүңги және кеудее таянып не кеудеше, не белбеуінен ұстап орындалады.
Сонымен, тәжірибелі күрескерлер тік тұрып комбинациялық және дайындық әрекеттерінде тәсілдердің кең ауқымына, қарсыластың шабуыл әрекеттерің қарсы қорғау мен қарсы шабуыл тәсілдер нұсқаларын жеті меңгереді. Қазақ күресінің едәуір дами түсуі, спортшының шеберлегінің өалыптасуы мен жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануы халықаралық және олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді. Оқу-жаттығу үдерісінің көлемі мен сипатын анықтау кезегінде игерілген әдіс-айлалық әрекеттер мен қозғалыстардың нақты тәсілдерін ескерген жөн. Әрине, қозғалыстарыдың әлде біреулерін игеру шұғылданатындардың спорттық-әдістік мүмкіндіктерін кеңейтетін басқа әрекеттерінің жеткілікті түрлерін қолданумен үйлестіліуі тиіс. Сонымен қатар, дене тәрбиесі мен спорттық жаттығулардың сауықтыратын және денсаулықты ұнемдейтін технологиялыран қолдануға ден қою керек, оның негізгі мағызы-ең алдымен, шұғылданушылардың дене шынықтыруға даярлығына және жас ерекешелітеріне барабар көлемдерді, қарқынды жаттықтыру әсерлерін таңдау мен орындау.[5]
1 кесте - Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері
№
Көрсеткіші
Күрестің түрлері
Дзюдо
Самбо
Қазақ күресі
Еркін күресі
Грек-рим күресі
1
Киімі
Дзюдоға белбеулі кеудеше мен шалбар
Белбеулі самбо кеудеше
Жеңіс қысқа белбеулі кедеше мен шалбар
Арнаулы эластикалық шолақ трико
Арнаулы эластикалық шолақ трико
2
Аяқ-киімі
Аяқкиімсіз
Самбо аяқкиімі
Күрес аяқкиімі
Күрес аяқкиімі
Күрес аяқкиімі
3
Киімінен ұстау
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Тыйым салынған
4
Аяғынан ұстау
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
5
Аяқпен жасайтын әдіс
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
6
Тізе тигізе тастау
бағаланады
бағаланады
бағаланбайды
бағаланады
бағаланады
7
Төрттағанда күресу
бар
бар
жоқ
бар
бар
8
Ауыртпалы әдістер
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Тыйым салынған
Тыйым салынған
9
Түншықтыру әдістер
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Тыйым салынған
Тыйым салынған
Тыйым салынған
10
Әдіс әрекетін бағалау
Сапа сатысы бойынша
Балл балмен
Сапа сатысы бойынша
Баллмен
Баллмен
11
Жеңіс
Лақытру немесе басып жату әдісі үшін ипон
Түрегеп тұрып қарсыласты арқасына лақтыру
таза жеңіс қарсыласты арқасына лақтыру
Қарсыласты лақтырып немесе аударып екі жауырын кілемге тигізу
Қарсыласты лақтырып немесе аударып екі жауырын кілемге тигізу
12
Жартылай жеңіс
Лақтыру ваззари
жоқ
жартылай жеңіс бүйірге лақтыру
жоқ
жоқ
13
Ширек жеңіс
жоқ
жоқ
жамбас жамбасқа лақтыру
жоқ
жоқ
14
Орташа баға
Лақтыру немесе басып жату әдісі юко
жоқ
жоқ
жоқ
жоқ
15
Төменгі баға
Лақтыру немесе басып жату әдісі үшін кока
1балл
бук қарсыласты тізерлету
1 балл
1 балл
16
Қарсыласты арқасында басып жату әдісін бағалау
10 с-кока
15 с- юко
20 с - ваззари
25 с - ипон
10 с - 2 балл
20 с - 4 балл
жоқ
Қауіпті күйніде арқасында 10 с ұстау 1 балл
Қауіпті күйніде арқасында 10 с ұстау 1 балл
17
Таза немесе толық жеңіске жетудің нұсқалары
ипон, екі ваззар қарсыластың берілуі немесе ұйықталуы
Түрегеп тұрып қарсыласты арқасына лақытру
Таза жеңіс, екі жартлай жеңіс, тұрт жамбас немесе бір жартылай жеңіс және екі жамбас
Қарсыластың екі жауырын кілемге тигізу
Қарсыластың екі жауырын кілемге тигізу
18
Қарсыластың жарақаттанып немесе ескертумен жеңілуі
Толық жеңіс
Таза жеңіс
Таза жеңіс
Таза жеңіс
Таза жеңіс
19
Анық артықшылықпен жеңу
ваззари
8 балға озып шығу
жарталй жеңіс
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
20
Ұпай жеңісі
юко
Балл бойынша санның көптігі
жамбас
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
21
Шамалы артықшылықпен жеңу
кока
1 балл
бук
Үшінші кезеңде
Үшінші кезеңде
22
Төрешілердің пікірінше жеңу
ханте
бар
жоқ
жоқ
жоқ
23
Ұстасу регламенті, мин
5
5
5
2*2
2*2
24
Қосымша кезең, мин
5
жоқ
3
2
2
Қазақша күрес киімінің сипаттамасы:
Кеуде киімі етегінің ұзынды жасбасты толық жауып тұрады, белдеу өткізген екі орны бар. Жеңінің ұзындығы шынтаққа дейін, шынтақ сүйегінен санағанда жең ұзындығы 2см ұзын немесе қысқа болуыықтимал. Қол мен жең арасындағы кеңдік 10см-ден кем болмауы қажет. Кеудешенің екі етегінің алдына ені 20см. Биіктігі 20см орынға ұлттық ою-өрнек орналастырылады. Белбеу түсі жаға жиегіне жіне кеуде, арқа арқылы мықтылық үшін тігілген мата жолағының түсімен бірдей болады (көк немесе қызыл). Төменгі жаққа балағы қысқа келген спорттық шалбар киеді. Шалбар белге бау арқылы байланады. Шалбардың түсі кеудешенің түсімен бірдей болуы мүмкін. Балақтың ұзындығы тізе буынынан аспай қысқалығц тізе-буынынан 10см жоғарығы дейінгі аралықты. Балақтың кеңдігі санның бұлшық етінен есептегенде 10см кең болуы керек. Шалбардың балағының сырт жағы жырылған. Киімге басқа жазу, белгі, таңбалар салу Қазақстан Республикасының ұлттық-күрес федерациясының ұлықсатымен жүргізіледі.[3]
2. Қазақша күресті жүргізудің тәсілдерін үйрену және жетілдіру.
2.1 Қазақша күрестегі тиімді техникалық әдіс-тәсілдері
Қазақша күрес техникасы дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әр түрлі әрекеттер сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттер деп бөлуге болады. Күрес техникасына нашар палуандар әдетте, өзіне қолайлы әрі тиімсіз амалдарды пайдаланады. Сөйтіп көбінесе қарсыластарының бетін қайтаруға ғана күш салады. Ал мұндай амалдар шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана нәтиже береді. Техникасы жақсы палуандар көбінесе күші басым қарсыласын да жеңіп кетеді. Бәрі үшін олар түрліше қимылдар жасап, қорғанып, қарсы шабуылға шығып, не күш жағынан, не уақыт жағынан ұтады.
Күрес техникасын анықтау үшін күресушілердің барлық негізгі қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек.[5]
Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің бірқатар органдары өзара қимылға келіп, оны орталық нерв жүйесі реттеп тұратындығы белгілі. Сондықтан күрес техникасын талдап анықтағанда жеке бұлшықет қызметі қарастырылмайдыүһ, Өткені күресте оны қысу немесе тарту күші тарту ұзақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен, палуандар қозғалысында әсер етуші күш ретінде мыналар ескеріледі:
Салмақ күші;
Бұлшықеттің тарту күші:
Дененің инертті қарсылығы.
Күрес жеке-жеке қарапайым қозғалыстан тұратын тұтас әркет болып табылады. Яғни, әрбір әдіс, қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады. Күресте шартты түрде қозғалыстар былайшы бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы - ұстау, орап үстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю, тарту, тіреу, басу, т.с.с.
Аяқтардың қозғалысы - қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бүгу, жазу йәләп шалуғһ, қағу, т.с.с.
Дененің қозғалысы - еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, теру, құлату, т.с.с.
Қазақша күресте айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер қозғалған тепе-теңдіңьңң сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күреске кезле палуандар көбәнесе тәреу алағын көзбен бақылайды, Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасныдағы кеңістік болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтары тірейтін алаңы өзгеріп отырадыү әрине тіреу алаңы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым палуанның берік тұратындығы да табиғи нәрсе.
Жалпы ауырлық центрәне түсетін түзу сызық тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады. Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық центрінің түзу сызығы тіреу алағының ортасына жақын болының маңызы зор.
Палуан денесінің белгілі бір табиғаттағы орнықтылығы орнықтылық бұрышы бойынша сипатталады. Орнықтылық бұрышы дегеніміз ауырлық сызығы және денеің ауырлық центрінің тіреу алаңының шетімен қосатын сызық арасындағы бұрыш. Тепе-теңдікті сақтау өнері: тіреу алағын тез өзгертіп, қауіпті бағытта орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау, қарсыластың жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық еттерін қатайту немесе босату. Осындай қимылдар жасау үщін ең қолайлы жағдайды күресте палуанның тұрысы деп атайды. Бұл мынадай жағдай: аяқтары иығына сәл алшақтау, бір аяғы бір табан алға қойылған, тізелері аздап бүгілген, бұлшықеттері бос, кез-келген бағытта тез қимылдауға дайын болады. [8]
Күрес тәсілдерін классификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ белгілеріне қарай топқа бөлуге болады.
Жүйелеу - тәсілдердің әртүрлі топтардың арасындағы байланыстар мен өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесне, құрылымының күнделігіне, тағы сол сияқты белгілеріне қарай бірінен бірін орналастыру.
Жүйелеу классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының күрес техникасы, топтар мен амалдар арасыдағы өзара байланыс жөніндегі жаттығушыларға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл палуандарды дәйекті түрде және дұрыс оөытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізінде қарсыласпен күрескен кезде қолданылатын және жарыс ережелерінеде рұқсат етілген амалдар алынған. Күрес техникасы дегеніміз палуанның жеңіске жету үшін қолданылатын және әрекет ету ережелерінде рұқсат етілген амалдар жиынтығы.
Түрегеліп күресу техникасы - тұрып күрескенде қолданылатын амалдыр.
Ұстасу - қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану немесе қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай алады.
Бір жақты үстау - оң қолымен қарсыласының оң қолының (сол қолын сол қолынан) ұстау.
Әр жақты ұстау - оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң қолынан) ұстау.
Ырғақ - білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап ілмектеп, құлыптап, бір-бірімен ұстастырады.
Шалу - аяқпен жасалатын қимыл. Бұл кезде палуан балтырын, жіліншігін қарсыласының тізесінен төмен қойып, сырттан шалады.
Ілу- аяқпен жасалатын қимыл. Бұл кезде палуан қарсыласының денесінің қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай тартады. Аяқты бүгіп тұрып жіліншікпен немесе табанмен орындалады.
Орау - аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде жіліншілігімен және табанымен аяғынан іледі.
Қағу - аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу - аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен қарсыласын аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу - аяқ қимылы. Палуан ұарсыласының аяқтарын кілемге тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағадыү
Көтере итеру - аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқатыру - қарсыласының жанына немесе артына шығу мақсатымен палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею - денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею - денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалту.
Шалқаю - денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу - артқа қарай құлаған кездеп дененің қозғалысы: палуан шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетіндей болып айналды.
Жұлқу - палуан қарсыласын қатты тартып қалады.
Итеру - палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай қатты итереді.
Әдіс - палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу немесе оны жеңу амалы.
Қорғану - қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік беретін әрекеттері.
Қарсы әдіс - қарсыласының әдісіне қолданылатын амал.
Лақтыру - қарсыдасын кілемнен көтеріп алып, жауырынымен немесе кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдістер.
Жығу - түрегеліп тұрған қарсыласты көтеріп алмай-ақ кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру - қарсыласқа
Арқасын бере айналып, содан соң еңкею немесе алға қарай қулау арұышы орындалады. Айнала берген кезде еңкейе қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып (төспен) лақтыру - шалқаю арқылы орындалады. Бұл әдістің негізгі элементі - денені артқа қарай доғаша иңп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру - кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге түсіру жолымен орындалады.
Ілу - түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады.
Сүріндіру - лаұтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан қарсыласын өткізе сүріндіріп лақтырады.
Иықтан асырып лақтыру - палуан арқасын берік денесін айналдырып барып қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау - түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан өз аяғымен орап алып жығады немесе лақтырады.
Тактикалық даярлық амалдары - палуан шабуылдау немесе қарсы шабуылдау жасау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау- палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу - палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру үшін жасайтын тактикалық әрекеттері.
Қауіп төндіру - палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Жалған әрекеттер - ақырына жеткізілмеген және қарсыласты тиісті қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар: ұстау, жұлқу, итеру және басқа да әрекеттер.
Алдау - ол да жалған әркеттер.
Қайталап алдау - палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған амал етіп көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері.
Шақыру - палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Тұқырту - палуанның қарсыласының еркін қимылдаруына мүмкіндік бермейтін тактикалық әрекеттері.
Тепе-теңдіктен шығару - палуанның өзінің шабуылға шығуына ыңғайлы, ал қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай, қолайсыз күйге түсуге мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Шабуыл - тактикалық әрекет, оның мақсаты - басым түсу немесе жеңіске жету.
Қайталап шабуылдау - бірдей қимылдар қатар орындалатын тактикалық әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары жалған болып табылады.
Комбинация - белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді тактикалық жағынан ұштастыру немесе олардың бірінен-бірі орындалуы.
Ұстау комбинациясы - қарсыласы ұстаудың бір түрінен қорғана жүріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтне туғызатындай етіп ұстау түрлерін ұштастыру.
Алдын ала - палуанның қарсыласының шабуылы мен бір мезгілде жүргізетін шабуылдау әрекеттері. Бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін оны шапшаңырақ орындайды.[9]
Күрескен кезде, қолдануға рұқсат берілмейтін әдіс-тәсілдер:
- Белдесе күресу барысында қолды белбеуден босатуға болмайды (тек әдіс қолданғанда ғана бір қолды босатуға рұқсат етіледі);
- Қарсыласын ұруға, итеруге болмайды;
- Тамақтан, саусақтан, құлақтан ұстауға болмайды;
- Лақтырған кезде қарсыласын жерге басымен түсіруге рұқсат етілмейді;
- Құлап түскен қарсыласының аяғын, қолын, т.б. мүшелерін бұрауға болмайды;
- Белбеуден басқа киімнен ұстауға рұқсат етілмейді;
- Астында жатқан қарсыласын тіземен, шынтақпен нығарлап басуға болмайды;
- Қарсыласына белбеуден ұстамай қолданған әдіс-тәсілді орынды деп есептемейді.
Белдесу барысында жеңіске жеткен балуан орнында қалады. Егер ол өзімен белдесуге шыққан жаңа балуанмен күресуден бас тартып, басқамен күресемін десе, онда оған рұқсат етіледі. Бірақ соңында жеңімпаз аталатын балуан біреу ғана. Оның барлық кездесуде де жауырыны жерге тимеуі керек. Жалпы белдесу барысында қарсыластардың біреуі жығылып, жауырыны жерге тисе және қарсыласы оның басынан аттап кетсе, ол жеңілген болып есептеледі. Егер де, қарсыластың біреуі әдіс қолданғанда, екіншісі оған қарсы әрекет жасап, екеуі бірдей құлап түссе, онда бұл белдесу итжығыс деп аталады. Мұндайда, төреші оларды қайта күрестіреді.[7]
2.2 Қазақ күресі арқылы жасөспірім балуандардың дене сапаларын жетілдіру амалдары
Спорт тек денені дамыту және спорттық жетілу үшін үлкен мүмкіндік туғызып қоймайды, сонымен бірге спорттың өзіне тарту күші дене және психикалық күштердің көрінуіне жоғары талап, адамның саналылығы мен рухани бейнесін жекелей бағытты тәрбиелеу үшін кең көлемдегі мүмкіндіктер туғызады. Тәрбиелік мақсатқа жетудің соңғы нәтижесі тек спорттың өзіне ғана емес, барлық тәрбие және даму жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына да байланысты. Осындай бейнеде, спорттың тәрбиелік мүмкіндіктері өзінен - өзі шешілмейді, спорт аясында жинақталған, тәрбиелік бағытталған қатынастар жүйесі арқылы іске асырылады.
Қазақша күрес- ұлттық спорттық өнеріміздің ішіндегі күрделі түрлерінің бірі болып саналады. Мұнда жан-жақты дайындығы мол, күшті төзімді, қайратты, епті палуан болмай жеңістен - жеңіске жету, табыстан - табысқа жету мүмкүн емес. Кілем үстінде белдескен екі палуанның қайсында жоғарыда айтылған қасиеттерін мол болса, сөз жоқ сонысы жеңіске жетеді. Қазақша күреспен айналысатын палуанның бойында күш қайраты мол болумен қатар, ол өте сезімтал болу керек. Себебі кейбір белдесулер аз уақыттың ішінде, көзді ашып жұмғанша өте шығады. Белдесулер кезінде аданың бойындағы сан қасиеттер сынға түседі. Бірнеше секунтқа, кейде 10 минутқа созылатын жекпе - жектерде, жаттығу барысында бойға жинаған әдіс - айла, күш, шапшаңдық, бәрі - бәрі сынға түсетін болады. Кейде жеңісті осы қасиеттердің бірі қамтамасыз етсе, екінші бір жолы жетпей жатады. Сондықтанда палуанның жан - жақты дайындығы туралы әңгіме қозғалғанда оның тактикалық, психологиялық дайындығы және жылдамдық, төзімділік сияқты қасиеттердің бірлесе бас қосуын жиынтығын айтамыз. Міне өмірде осындай жан - жақты дайындықтан өткен палуан ірі - ірі жарыстарда табыстан - табысқа жетіп, жақсы өнер көрсететінімізді байқап жүрміз. Жан - жақты дайындығы жақсы палуандар белдесу кезінде тактикалық айла - тәсілдерді де дер кезінде қолдана алады.[6]
Спорт әлеуметтік - педагогикалық жүйеге кіргендіктен дене тәрбиесінің ықпалды құралы болып табылады, ал спорттың күрес түрлерімен шұғылдану нәтижесінде еңбек және әскери қызметтің маңызды компонентіне айналады. Сол сияқты, қазақ күресінің ел спортын дамытудағы маңыздылығы орасан зор. Күресті бабаларымыз қастерлеген, ақсүйектер спортына балаған. Кешегі ХIII ғасырда Шыңғысханның жарысына енген ережеде күрестен елдің жеңімпаз балуанына сол кездегі ең жоғары, талантты әскери қолбасыға берілетін Тархан атағымен бара-бар құқықтар берілген. Оған орасан зор сыйлықтардан бөлек бас балуанның тоғыз ауыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1. Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1.1 Қазақша күрестің пайда болуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
6
1.2 Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері мен қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
2. Қазақша күресті жүргізудің тәсілдерін үйрену және жетілдіру ... ... ... .
14
2.1 Қазақша күрестегі тиімді техникалық әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ..
14
2.2 Қазақ күресі арқылы жасөспірім балуандардың дене сапаларын жетілдіру амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
18
2.3 Қазақ күресі бойынша мамандарды даярлаудың тактикалық дайындығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
3. Қазақ күресін өткізу және жарыстар ұйымдастырудағы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
30
3.1 Қазақша күресті жетілдіру үшін жарыс ұйымдастыру ... ... ... ... ...
30
3.2 Жаттығу гигиенасы және жарақаттанудың алдын алу шаралары..
32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
36
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
38
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Қазақстан бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енейін деп отырған заманында білімі жоғары, рухы мықты, жан-жақты тұлғаны қалыптастыруда ұлттық құндылығымызды жоғалтып алмас мұра ретінде қазақ күресі арқылы жетілдіру. Білімді, саналы, тәрбиелі, дені сау және салауатылығы мол ұрпағы бар халықтың болашағы әрқашанда жарқын. Елбасы Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты бағдарламасында бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс. Сондай-ақ, жалпы барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет.
Қазақстанда қазақ күресінің кең танымалдығы оны сауықтыру мақсатында жаппай айналысуды дамыту үшін маңызды. Қозғалу белсендігінің танымал түрлерін қолдану, көпшіліктің шұғылдануы үшін көптеген секциялар құру, адамның қозғалу белсендігі техникалық ілгерілеу, ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялардың даму мен білім беру жүйесі салдарынан әлсіреген қазіргі таңда оның өзектілігі зор. азақ күресінің кең танылуы, түрлі қолданбалы дағдыларды қалыптастырудағы білімдік тиімділігі, дене шынықтыруға енгізілуі, ерік-күші мен басқа да психологиялық сапаларын тәрбиелеу, денсаулықты нығайту тәсілінің сауықтыру тиімділігі мен жастардың дене тәрбиесі көп жағдайда осы күрес түрінің орта мектептегі дене шынықтыру пәні бойынша оқу және сыныптан тыс сабақтар бағдарламасына енгізілуіне ықпал етеді.
Жасөспірімдер мен жастардың ұлттық ойындарға қызығушылықтарын ескере отырып, орта мектептер мен колледждерде дене тәрбиесіне және сыныптан тыс қосымша сабақ кезінде тек бағдарламадағы жаттығуларды ғана емес, ұлттық спорт түрлері мен ойындарын оқу жоспарына енгізуге болады.
Қазақстан жастарының спорттың осы түріне әуестенуі қазақ күресінің даму деңгейінің едәуір жоғарылауына, балуандардың шеберлігінің қалыптасуына, жастардың қазақ күресімен жаппай шұғылдануына септігін тигізеді. Қазақ күресімен шұғылданатың жастар арасынан, өздерінің спорттық кемелденуін спорттық күрестің халықаралық және олимпиадалық түрлерінде жалғастырып, ең жоғары нәтижелерге жеткен көптеген атақты балуандар шыққан.
Дене мәдениеті - адамның дене сапаларын дамытуға және денсаулығын нығайтуға, сонымен бірге қоғамдық іс-тәжірибедегі қажеттіліктерге сәйкес пайдалануға бағытталған әлеуметтік қызмет саласының бірі, қоғамның және жалпы мәдениеттің бөлігі.
Спорттық күрес, оның ішінде қазақ күресі халықтық спорт түрлерінің ішіндегі ең ежелгі және сүйіктілерінің бірі, яғни ол жас жеткіншектердің жан-жақты дене дамуының маңызды құралы болып табылады.
Қазақ күресінің көптеген елдер арасына танымал болып, халықтардың қызығушылығының артуы кездейсоқтық емес, яғни ол жасөспірімдердің үйлесімді үндестікте дамуы және қолданбалы дайындығының тамаша құралы болып табылады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазақ күресінің ерекшеліктерін талдап, жарыста қолданылатын әдіс-тәсілдерін тіркеп реттеу. Қазақ күресінің дене шынықтыру әдістемесінде, дене тәрбиесінде және қазақ жастарының салауатты өмір салтына қажеттілікті қалыптастыруда пайдалану мүмкіншіліктерін зерттеу. Балуанның өнерінің кең танылуы, түрлі қолданбалы дағдыларды қалыптастырудағы білімділік тиімділігі, дене шынықтыруға енгізілуі, ерік-күші мен басқа да психологиялық сапаларын тәрбиелеу, денсаулықыты нығайту тәсілінің сауықтыру тиімділігі мен жастардың дене тәрбиесі көп жағдайда осы күрес түрінің қалыптасыуы ықпал етеді.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Қазақ күрестің оқу пәні ретінде қалыптасу кезеңдерін, Кеңес дәуірі мен тәуелсіздік жылдарында қазақ күресі жөніндегі ғылыми және әдістемелік жұмыстарды жариялау барысын зерттеп-білу.
2. Қазақ күресінің ерекшеліктерің талдап, жарыста қолданылатын әдіс-тәсілдерін тіркеп реттеу.
3. Қазақ күресінің дене шынықтыру әдістемесінде, дене тәрбиесінде және Қазақстан жастарының салауатты өмір салтына қажеттілікті қалыптастыруда пайдалану мүмкіншіліктерін зерттеу.
4. Қазақ күресін оқушы жастардың денелерін шынықтыру мен тәрбиелеу және құрама командалар резервін дайындау құралы ретінде пайдалану тиімділігін негіздеу.
Курстың зерттеу нысаны: Қазақстанда қазақ күрестің оқу пәні және жастарды дене тәрбиесі құралы ретінде дамуы.
Курстық жұмыстың пәні: Қазақ ұлттық кұресінің заманауи спорт түрін қалыптастыру үдерісі.
Курстық жұмыстың объектісі:
Курсттың зерттеу болжамы: Қазақ күрестің осы ұлттық спорттан мамандар дайындағы оқу құралы ретінде қалыптасу кезеңдерін. Жаттығу үдерісінің әдіснамасын жетілдіру, жарыстарды өткізу ережелері мен 21-ғасырда халық спорт түріне дейін дамуын зерттеу қазақ күретің спорттық күрестің басқа заманауи түрлерінен даму тарихындағы, жеңіске жетудің қолданбалы құралдардың техникасы мен әдістеріндегі, бауандарды дайындаудағы әдіснамасындағы және айналысушыларға тигізетін әсерінің тиімділігіндегі айырмашылықтарын анықтау қазақ ұлттық күресін ұтымды танытып, қазақ күресі бойынша оқу материалдарын жетілдіруге және қазақ күресті жасөспірімдің дене тәрбиесінде пайдалану қажеттілігін негіздеуге мүмкіндік береді.
Курстық жұмыстың зерттеу әдістері: ғылыми-әдістемелік және тарихи түпнұсқаларды жинақтау, ҚР заңнамалық кесімдеріне, ресми статитистика мен құжатнамалық материалдарға талдау жасау, педагогиклық бақылау, күрестердің жарыстардағы әдіс-қимылдарын тіркеу, дене дайындық сынақтары.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, негізі үш тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- қазақтың ұлттық күресінің Қазақтанда тұрақты дамып келе жатқан спорттық күрес түрлері арасындағы орнын зерттеп-білу, спорттық күрестің олимпиадалық және халықаралық түрлерінің дүниежүзінде және Қазақстанда пайда болуы мен дамуы кезеңдерін нақтылауында;
- қазақ күрестің олимпиадалық және халықаралық спорттық күрес түрлерінен жарыстардың даму тарихындағы, техникасындағы және тәсіліндегі, жарыстар ережелері мен балуандарды дайындауындағы айырмашылықтары мен өзара байланыстарын анықтауында;
- қазақ күрестің жас ұрпақты дене тәрбиесіне баулу, салауатты өмір салтына тарту мен қимыл тапшылығын қозғалыс белсенділігімен толықтыруға қажеттілікті тәрбиелеу құралы ретінде білім беру және сауықтыру әсерін дәлелдеуінде.
- қазақ күресі бойынша дене жаттығулары, техника мен тактика айырмашылықтарының даму негіздемесі және әдістемелік жағын қалыптастыруда олардың білімдік, сауықтыру және тәрбиелік жақтарын зерттеп жетілдіру;
- қазақ күресі бойынша әдістемелік, әдіс тәсілдік және қимыл-әрекеттің ерекшілектерін талдау, денсаулықты нығайту мен тұрақтылығын сақтау мақсатында әдістеме сапасын анықтауда.
Ғылыми ізденістің негізгі қорытындысы: Қазақ күресімен айналысу жеке тұлғаның денсаулығының нығаюына, оның үйлесімді дамуына, шұғылданушылардың денесінің дамуы мен шымырлануына себеп, жастардың дене қабілеттерін (күш, жылдамдық, ептілік, төзімділік, икемділік) дамытуды және дене тәрбиесінің тиімді құралы болып табылады.
Қазақ күресінің кең танымалдығы, түрлі қолданбалы дағдыларды қалыптастырудағы оқыту тиімділігі, ішкі ағзалардың физиологиялық өмір сүру қабілетін дамытады, дене даярлығының сапасы мен дене қабілеттерін қамтып, күш-жігер мен басқа да психологиялық сапаларды тәрбиелейді. Қазақстанда қазақ күресінің танымалдығы спорттың бұл түрін сауықтыру орындарында дене жаттығуларымен жаппай шұғылдануды дамытудағы маңызын арттырады.
1.Қазақ ұлттық спорт ішіндегі қазақша күрестің алатын орны және оның даму тарихы
1.1 Қазақша күрестің пайда болуы мен даму тарихы
Қазақ күресінің тарихы ұлтымыздың өмір тарихымен тығыз байланысты. Балуандардың күш сынасуы ат жарысы, ақындар айтысы сияқты қазақ халқы өнерінің ажырамас бір бөлігі болып саналады. Қазақтар күш иесін алып, толағай, балуан деп атап, оны ерекше қасиет қонған адам ретінде таныған. Күрес - ұлттық мәдениетіміздің маңызды бір саласы болып табылады. Қазақтардың жыл он екі ай далада өмір кешіп, үнемі қозғалыста болу тірлігі, жас баладан бастап еңкейген кәріге дейін дене-күш дайындығына ерекше талап қойды. Қазақ елінде ат үстінде еркін отырудан бастап, садақ ату, күрес, жекпе-жек айла-тәсілдерін меңгеру ұл мен қызға бірдей қойылатын талап деңгейіне көтерілді.
Халқымыздың ұлан-байтақ аумақта орналасуы, көшіп-қонып жүруге негізделген шаруашылығы және көршілес елдер салт-дәстүрлерінің ықпал етуі қазақ жерінде балуандық өнердің бір-бірінен айырмашылығы бар бірнеше түрлерінің дамуына негіз болды. Ертегі, аңыздарда, батырлар жырларында, тарихи және көркем шығармалар мен, археологиялық қазба деректерде күрестің бірнеше түрлері болғандығы туралы көптеген дәлелдер кездеседі.
Қазақ топырағында балуандық өнердің ежелден келе жатқанын мына бір тарихи оқиғадан айқын аңғаруға болады.
Осыдан 18 ғасыр бұрын 371-381 жылдар арасында ғұндар патшасы Баламбер (Атилланың алдындағы патша) өзінің жеңістері мен мемлекеттік шешімдерінен кейін үлкен той-жиын өткізіп, оның негізгі бір бөлігі ретінде ат жарыс, балуан күресі, садақ ату, найза лақтыру, аударыспақ, теңге алу, т.б. ойын түрлерін өткізген. Ал сол кездегі ғұндар тілімен осы ойын түрлері былай айтылған: Ээр-хүреш, Ат-хуреш, Ланса-хуреш, Шабарман-хүреш, Жебе-хүреш, т.б. Ээр - ер күшті мағынасында, Хүреш - балуан күресі мағынасын білдіреді. Біздің дәуірімізден 3000 жыл бұрын салынған Бени-Гассан жеріндегі перғауынның табытындағы суреттерден Мысыр жауынгерлерінің ең маңызды жаттығуларының бірі күрес болғандығын көруге болады. [1]
Жылдар жылжып өтті, ғасырлар артта қалды. Содан бері қазақтың ұлттық спорты - күрес ешқашан тіршіліктен тыс қалмай, бірге жасасып келеді. Тарихи жазбаларда балуандық өнер туралы деректер өте көп. I.Жансүгіровтың "Құлагер" поэмасы мен Ғ.Мүсіреповтің "Ұлпан" романындағы балуандардың айқастары халықтың бауырынан бастау алған өнердің мәңгілік екенін дәлелдейтін бір ғана мысал. Батырлар жырларына зер салсаңыздар халықтың жекпе-жек өнеріне асыл мұра ретінде қарағанына күмән келтірмейсіз. Академик, ғалым Әлкей Марғұлан балуан сөзін көне түркінің блбл сөзінен шыққандығын айта келіп, Орхон-Енисей жазуындағы балбал сөзі кемпір тас қазіргі уақыттағы балуан, яғни күшті, мықты, алып ұғымын беретіндігін көрсетеді.
Қазақ күресін бүгінде әлемнің көптеген елдері танып білді. Қазақ күресінен өткізілетін жарыстар республикалық дәрежеден асып, Азия және Әлем біріншіліктері деңгейінде өткізіле бастады.
ХХ ғасырдың бас кезіне дейін балуандар салмақ дәрежесіне немесе жас ерекшеліктеріне қарай күрескен. Ол уақытта итжығыс, бас аттау сияқты тәртіптер болған.
Итжығыс - екі балуанның күресуі кезінде болатын жағдай. Екі балуан бір-бірін жеңе алмаған жағдайда итжығыс болды деп күресті тоқтатқан немесе балуандардың екеуі де бір мезгілде жерге құлаған жағдайда итжығыс деп, балуандарды қайта күрестірген. Бастан аттау қазақ халқының көне ырымдарының бірі. Негізгі мағынасы - бір адамның екінші адамның басынан аттауы арқылы күш алу. Бұл түсінік бойынша жеңілген адамның күші жеңген адамға өтеді. Күресу кезінде жеңген балуан жығылған балуанның басынан аттаса жеңімпаз атанған.
1928 жылға дейін қазақ күресіне арналған бірыңғай ереже болған жоқ. Сондықтан күреске шыққан балуандардың жас ерекшеліктері, салмақ дәрежелері ескерілмеді. Балуандар күресі алдын ала өзара ауызша келіскен шарт бойынша өткізілді.
Әр аймақта күрестің өзіндік ережелері болған. Күрес киімі әр өңірдің дәстүріне сәйкес ойластырылып, киілетін болған. Қандай ережемен белдесетіндерін балуандардың өзара келісімдері бойынша шешіліп отырған. Сондай-ақ, күресудің әдістерін балуандар өзара ақылдаса отырып, алдын-ала айтып отырған. Халық арасында ауыздан ауызға жеткен күрес ережелерін қатаң түрде сақтауға тырысқан. Сол заманда ең мықтыны атайтын түйе балуан, өгіз балуан сөзі бүгінгі күнге дейін айтылып жүр.
Күрестің ұлттық түрі - қазақша күрестің даму тарихы қазақ халқының тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тұтасып жатыр. Түрлі бас қосулар мен мереке тойлары қазақша күрес жарыстарысыз өткен емес. Күші басым түсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың төбесіне тұтар құрметті адамына айналған. Қазақтың ұлы батыры Қажымұқан Мұңайтпасов есімі қазақ халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың әлемдік элитасының қатарына кірді.
Тұңғыш рет қазақ күресі 1938 жылы Алматыда өткізілген колхозшылардың республикалық спартакиадасының бағдарламасына енгізілді. Бұл спартакиадада Семей облысының балуандары: С.Адасқанов, К.Алтыбасаров және И.Түменов республика жеңімпаздары атанды. Бұл спартакиада Ел мықтыларының есімін көпке танытумен бірге, ұлттық күрес өнерінің өрісін кеңейтуге жол ашты.
Кезекті екінші спартакиада 1939 жылы Семей қаласында жалғасты. Бұл жолы жанкүйер қауым боз кілем үстінде тағы бір таланттардың шоғырына куә болды. Жеңіл салмақта - Құрманбаев (Алматы облысы), орта салмақта - Досқалиев (Батыс Қазақстан облысы), ауыр салмақта - Мусин (Павлодар облысы) қарсыластарын түгелдей тізе бүктіріп, жеңіс тұғырына көтерілді. Дәл осы жарыста түйе палуан атағы үшін сын өткізіліп, онда Батыс Қазақстан облысының өкілі Досқалиев жеңіске жетті.
Қазақша күрес - көптеген тәсілдер, жасап орындалатын күрес. Оның ережесі бойынша самбоның, еркін және классикалық күрестің кейбір амалдарын қолдануға рұқсат етіледі. Мұнда белбеуден қос қолдап, бір қолмен ұстап немесе кеудеден қолдан, киімнен ұстап лақтыруға болады.
Қазақ күресінің басты ерекшелігі: табан тіреп ұстасқан сәтте тобықтан қағуға, шалуға рұқсат етіледі, ал ұстасқан бетте қолмен аяқтан алуға болмайды. Қазақ күресінің ауқымы, көкжиегі өте кең. Қазақ күресін жетік меңгерген адам өзге халықтардың күресін еркін меңгеріп кетеді. Кейбір әдістер күрестің классикалық түрлеріне сай келетінін айта кеткен дұрыс. Қазақ күресінің ең бір ерекше тұсы мұнда төрттағандату (партер) жоқ.
Әрине, осындай ғажап күресі бар қазақтан әлем мойындаған даңқты балуандардың (Ә. Айханов, Ж. Үшкемпіров, Д. Тұрлыханов т.б.) шығуы заңды құбылыс.
Бүгінгі таңда қазақ күресінен үш Әлем, екі Еуропа, алты Азия біріншіліктері болып өтті. Төл күресімізден тұңғыш рет ұйымдастырылған әлем додасы 2006 жылы Алматы қаласында жалауын көтерсе, екінші Әлем біріншілігі Ресейдің Орск қаласында өтті, үшінші Әлем біріншілігі 2010 жылы Қазақстан Республикасының елордасы Астана қаласында жалауын көтерді.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2020 жылға дейін ел халқының 30 пайызы бұқаралық спортпен шұғылдануы керектігін ескертіп, Қазақстан халқына жолдауында спортқа ерекше басымдық береді. Қазақстан Барысы жобасы да халықтың салауатты өмір салтын ұстанып, бұқаралық спортты серік етуіне, өзінің ұлттық құндылықтарын жоғары қойып, төл спорттың тынысын ашуға серпін беріп келеді. Одан бөлек, Қазақстан Барысы жобасы арқылы бүгінге дейін босағадан сығалап, тек ас пен тойдың көркі болып келген қазақ күресінің мәртебесі асқақтады. Қазақстан Барысы жобасы арқылы қазақ күресінің Олимпиада ойындарының бағдарламасына ену мүмкіндігі де молайды. Себебі, Қазақстан Барысында чемпион атанған спортшы еліміздегі Олимпиада жеңімпаздарымен тең дәрежеде құрметтеледі.
Алдымен Қазақстан Барысы турнирін облыстық деңгейде ұйымдастырып көрді. Қызылорда облысының аумағында өткен сында қазақ күресінің шеберлері бұл жоба іске қосылса, ғұмыры ұзақ, көрермені көп болатынын дәлелдеді. Арада көп уақыт өтпей, 2011 жылдың тамыз айында Астанадағы Дәулет спорт кешенінде тұңғыш рет Ұлт Көшбасшысы - Қазақстан Республикасының президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жүлдесі үшін қазақ күресінен Қазақстан Барысы турнирі өтті.
Еліміздің әр облысынан 4 балуан, жалпы есебі 64 спортшы қатысқан додада Қызылорда облысының намысын қорғаған Ұлан Рысқұл чемпион атанды. Ұлан дзюдодан әлем кубогы бәсекелерінде олжа салып жүрген, қазақ күресінде де қанжығасы жиі қанданатын спортшылардың қатарынан. Финалда ол әккі қарсыласы, Жамбыл облысының балуаны Бейбіт Ыстыбаевты жеңді. Күміс Бейбітке бұйырса, қола жүлдеге Шығыс Қазақстан облысының батыры Шалқар Жоламанов иеленді. Осылайша, негізінде Алматы облысында дүниеге келіп, кейін Қызылорда өңірінің намысын жыртқан Ұлан Рысқұл тұңғыш Қазақстан Барысы ретінде тарихта қалды.
2012 жылы турнир қайтадан жалғасын тапты. Еліміздің әр аймағында іріктеу сындары жүргізіліп, еліміздің әр аймағынан жиналған 33 балуан ақтық сынға қатысу құқына ие болды. Ал, дзюдошы Ержан Шынкеев іріктеу айналымдарына қатыспай-ақ, бірден финалда күресті. Себебі, 2012 жылы Қазақстан Барысы турнирін ұйымдастыру ел спортшыларының Лондон Олимпиадасына дайындалған тұсына тура келді де, көптеген балуандар Олимпиадаға қарқынды дайындалды. Осыдан соң, турнирді ұйымдастырушылар наурыз айында өткен баспасөз мәслихатында Олимпиадаға қатысқан балуандар Қазақстан Барысында бақ сынаймын десе, оларды тікелей финалға қатыстырамыз деген болатын.
2012 жылы Қазақстан Барысы турнирін жамбылдық Бейбіт Ыстыбаев ұтып алды. 2011 жылы ақтық сында сүрінген Бейбіт бір жылдан соң барлық қарсыластарын айқын басымдықпен жеңіп отырды. Қазақстан Барысы турнирінің тұңғыш жеңімпазы Ұлан Рысқұл ширек финалда оралдық Арман Әбеуовке жол берді де, жүлде ауылынан алыс қалды. Тараз арланы деген лақап аты бар Бейбіт Ыстыбаев финалда шығыстың шымыры Шалқар Жоламановпен белдесіп, таза жеңіспен кездесуді өз пайдасына аяқтады. Сарыарқа велотрегін дүбірге бөлеген сында Бейбіт Ыстыбаев еліміздегі ең адуынды балуандардың бірі екенін дәлелдеп, 2011 жылы финалда кеткен есесін қайтарды. Күміс белбеу Шалқар Жоламановқа бұйырса, қола тұғырдан Шығыс Қазақстан облысының тағы бір өкілі Айбек Нұғымаров көрінді. Айбек қола жүлде үшін күресте Арман Әбеуовпен белдесіп, жеңіске жетті.
2013 жылы турнир ауқымы одан әрі кеңейіп, Қазақстан Барысының іріктеу айналымдарына қойылатын талаптар күшейе түсті. Сонымен қатар, 2 жыл бойы жанкүйер жүрегіне жол тартып, қазақ күресінің абыройын асқақтатқан жобаға қатысам деушілер қатары да тым көп еді. Алайда, еліміздегі ең айтулы спорттық доданың финалына шығу үшін балуандарға 3 іріктеу кезеңін артта қалдыру керек болды. Алдымен еліміздің әрбір ауыл-аймағында іріктеу сындары өтті. Өз ауылында дес бермегендер аудан орталығында бақ сынап, Қазақстан Барысы жобасына іріктеу айналымының екінші кезеңін артта қалдырады. Ал, үшінші іріктеу айналымы әрбір облыс орталықтарында өтеді. Міне, тап осы облыстық сында оза шауып, қарсыласынан басым түскен 2 спортшыға Сарыарқа велотрегінде өтетін республикалық финалға қатысу мүмкіндігі берілді.[2]
1.2 Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері мен қолдану мүмкіндіктері
Қазақша күрес - ұлттық спорттық өнеріміздің ішіндегі күрделі түрлерінің бірі болып саналады. Мұнда жан-жақты дайындығы мол, күшті төзімді, қайратты, епті палуан болмай жеңстен-жеңіске жету, табыстан-табысқа жету мүмкін емес. Кілем үстінде белдескен екі палуанның қайсында жоғарыда айтылған қасиеттерін мол болса, сөз жоқ сонысы жеңіске жетеді. Қазақша күреспен айналысатын палуанның бойында күш қайраты мол болумен қатар, ол өте сезімтал боу керек. Себебі кейбір белдеслер аз уақыттың ішінде, көзді ашып жұмғанша өте шығады. Қазақ күресіндегі жекпе-жекті жүргізу шеберлігі мен әдісі, жеңіске жетудің бірегей әдістері мен тәсілдерін қалыптасыруға, қолданылатын тәсілдердің сапасы мен тиімділігін жақсатруға септігін тигізетін әдістерінің айрықша ерекшеліктерді зерттеу нәтижелері талқыланады. Сонымен бірге спорттық күрестің олипиаядалық және халықаралаық түрлеріне қатысты жеңіске жетудің тәсілдерін орындау әдістерінің белгілі ұқсастықтары мен қолданылуы, қолданылатын құралдары мен күресу әдісінің баяндалуы. [4]
Қазақ күресінің ерекшелігі - онда алапат күш пен көз ілеспес шапшаңдық терең ұштасқанда ғана үлкен нәтижеге қол жеткізуге болады. Себебі күресуші екі балуанның біреуі кілем үстіне құлағаннан кейін күрес бірден тоқтатылады, яғни дәстүрлі қазақ күресі түрегеп тұрған қалпында ғана жүргізіледі.
Қазақ күресі бойынша жарыстардың ережелері күресті түргеп тұрып жүргізуге ғана мүмкіндік береді, бұл төрттағандық күресті оқыту қажетінсіздіктен түргеп тұрып күресу әдісін игеруге оқыту уақытын қайта септігін тигізеді.
Спорттық жетістіктердің жарыс қызметі мен қарқын деңгейін талдау күрестердің техника-тактикалық қалыптасуын педагогикалық бақылаудың маңызды факторы болып табылады.
Жарыстарда үйрену тәсілдердің орындалу сенімділігін, жіберілген әдіс-алайлылық қателітерді ған емес, сондай-ақ күрестердің психологиялық қасиеттерін, күрестің қолданушы тәсілдер түрлілігін талдап, күресте жеңіске жету техника мен тактикалық әдісіндегі инновацияларды зерттеу және орындалған жаттығу жұмысының өнімділігін тексеріп, осы негізде оны болашақта түзеу қажет. Республикалық және қалалық жарыстарда қазақ күресі бойынша ұстасуларды бейне және нотациялық жазу әдістерін қолдану арқылы күрескерлердің жарыс қызметінің материалдары жинақталып, өңделді. Жүргізілген зерттеулерге сәйкес қазақ күресі бойынша талданушы жарыстарда қолданылатын барлық тәсілдер тобынан күрескерлер ең белсенді және нәтижелі түрде санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып түсіру әдістерін қолдандады. Әрі қарай қолдану көрсеткіші бойынша жамбасқа алып лақтыру, кеудеден ұстап қағып жығу, арқалап алып лақтыру және табанмен қағып түсіру әдіс топтары жиі қолданады.
Қазақ күресі бойынша жарыстарда санмен аяқ сыртынан не ортадан қағып түсіру әдіс топтары белсенду және тиімді қолданатын болса еркін күресте түрегеп тұрып орындайтын лақтырудың ең белсенді және нәтижелі қолданатын әдіс топтарына аяқтан ұстап еңкейіп лақтыру немесе иықтан асра тастау жатады.
Дзюдо мен қазақ күресінде жеңісті жарыс ережесі бойынша лақтыру әдістерінің амплитудалық орындау мен жауырынына т.сіру сапасына қарай бағалайды, сондықтан бұл күрескерлер әдіс-тәсідерін осы сапалы көрсеткіштеріне лайық орындауға күш салады. Дзюдо жарыстарында түрегеп тұрып орындайтын әдістердің көбісі амплитудалық лақтыруға жатады. Ең жиі қолданылатын әдістер топтары арқалап алып лақтыру содан кейін санмен аяқ сыртынан қағып түсіру және санмен аяқ ортадан қағып түсіру кешендерінен басталады.
Самбо күресінде белсенді және тиімді әдістерге саенмен аяқ ортадан қағып түсріу, жамбасқа алып лақтыру, шалқайып лақтыру, еңкейіп лақтыру, арқалап алып лақтыру, жаға мен аяқты ұстап құлату, сирақпен іліп жығу және тағы басқа әдістер кешені жатады.
Қазақ күресін спорттық күрестің басқа түрлерімен салыстыруда кейбір тәсілдер тобының түрлерінен қолдану техникасында, жиілігі мен нәтижелілігінде елеулі айырмашылықтар анықталады. Мәселен, күрестің басқа түрлерінде (еркін, джюдо, самбо) иықтан асыра тастау сирек кездесуден басқа, қарсыластың қолы мен аяғын ұстап алып орындалса, қазақ күресінде қарсыластың аяғынан ұстауға тыйым салынады. Бұл жағдайды иықтан асыра тастау қарсыластың қолынан ұстап,оның ішкі жағынан не сыртынан сүңги және кеудее таянып не кеудеше, не белбеуінен ұстап орындалады.
Сонымен, тәжірибелі күрескерлер тік тұрып комбинациялық және дайындық әрекеттерінде тәсілдердің кең ауқымына, қарсыластың шабуыл әрекеттерің қарсы қорғау мен қарсы шабуыл тәсілдер нұсқаларын жеті меңгереді. Қазақ күресінің едәуір дами түсуі, спортшының шеберлегінің өалыптасуы мен жастардың қазақ күресімен бұқаралық сипатта шұғылдануы халықаралық және олимпиадалық спорт күресі бойынша жоғары жетістіктерге жетуіне ықпал етеді. Оқу-жаттығу үдерісінің көлемі мен сипатын анықтау кезегінде игерілген әдіс-айлалық әрекеттер мен қозғалыстардың нақты тәсілдерін ескерген жөн. Әрине, қозғалыстарыдың әлде біреулерін игеру шұғылданатындардың спорттық-әдістік мүмкіндіктерін кеңейтетін басқа әрекеттерінің жеткілікті түрлерін қолданумен үйлестіліуі тиіс. Сонымен қатар, дене тәрбиесі мен спорттық жаттығулардың сауықтыратын және денсаулықты ұнемдейтін технологиялыран қолдануға ден қою керек, оның негізгі мағызы-ең алдымен, шұғылданушылардың дене шынықтыруға даярлығына және жас ерекешелітеріне барабар көлемдерді, қарқынды жаттықтыру әсерлерін таңдау мен орындау.[5]
1 кесте - Қазақ күресінің айрықша ерекшеліктері
№
Көрсеткіші
Күрестің түрлері
Дзюдо
Самбо
Қазақ күресі
Еркін күресі
Грек-рим күресі
1
Киімі
Дзюдоға белбеулі кеудеше мен шалбар
Белбеулі самбо кеудеше
Жеңіс қысқа белбеулі кедеше мен шалбар
Арнаулы эластикалық шолақ трико
Арнаулы эластикалық шолақ трико
2
Аяқ-киімі
Аяқкиімсіз
Самбо аяқкиімі
Күрес аяқкиімі
Күрес аяқкиімі
Күрес аяқкиімі
3
Киімінен ұстау
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Тыйым салынған
4
Аяғынан ұстау
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
5
Аяқпен жасайтын әдіс
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
6
Тізе тигізе тастау
бағаланады
бағаланады
бағаланбайды
бағаланады
бағаланады
7
Төрттағанда күресу
бар
бар
жоқ
бар
бар
8
Ауыртпалы әдістер
Рұқсат етілген
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Тыйым салынған
Тыйым салынған
9
Түншықтыру әдістер
Рұқсат етілген
Тыйым салынған
Тыйым салынған
Тыйым салынған
Тыйым салынған
10
Әдіс әрекетін бағалау
Сапа сатысы бойынша
Балл балмен
Сапа сатысы бойынша
Баллмен
Баллмен
11
Жеңіс
Лақытру немесе басып жату әдісі үшін ипон
Түрегеп тұрып қарсыласты арқасына лақтыру
таза жеңіс қарсыласты арқасына лақтыру
Қарсыласты лақтырып немесе аударып екі жауырын кілемге тигізу
Қарсыласты лақтырып немесе аударып екі жауырын кілемге тигізу
12
Жартылай жеңіс
Лақтыру ваззари
жоқ
жартылай жеңіс бүйірге лақтыру
жоқ
жоқ
13
Ширек жеңіс
жоқ
жоқ
жамбас жамбасқа лақтыру
жоқ
жоқ
14
Орташа баға
Лақтыру немесе басып жату әдісі юко
жоқ
жоқ
жоқ
жоқ
15
Төменгі баға
Лақтыру немесе басып жату әдісі үшін кока
1балл
бук қарсыласты тізерлету
1 балл
1 балл
16
Қарсыласты арқасында басып жату әдісін бағалау
10 с-кока
15 с- юко
20 с - ваззари
25 с - ипон
10 с - 2 балл
20 с - 4 балл
жоқ
Қауіпті күйніде арқасында 10 с ұстау 1 балл
Қауіпті күйніде арқасында 10 с ұстау 1 балл
17
Таза немесе толық жеңіске жетудің нұсқалары
ипон, екі ваззар қарсыластың берілуі немесе ұйықталуы
Түрегеп тұрып қарсыласты арқасына лақытру
Таза жеңіс, екі жартлай жеңіс, тұрт жамбас немесе бір жартылай жеңіс және екі жамбас
Қарсыластың екі жауырын кілемге тигізу
Қарсыластың екі жауырын кілемге тигізу
18
Қарсыластың жарақаттанып немесе ескертумен жеңілуі
Толық жеңіс
Таза жеңіс
Таза жеңіс
Таза жеңіс
Таза жеңіс
19
Анық артықшылықпен жеңу
ваззари
8 балға озып шығу
жарталй жеңіс
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
20
Ұпай жеңісі
юко
Балл бойынша санның көптігі
жамбас
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
Әр кезеңде балла бойынша озып шығу
21
Шамалы артықшылықпен жеңу
кока
1 балл
бук
Үшінші кезеңде
Үшінші кезеңде
22
Төрешілердің пікірінше жеңу
ханте
бар
жоқ
жоқ
жоқ
23
Ұстасу регламенті, мин
5
5
5
2*2
2*2
24
Қосымша кезең, мин
5
жоқ
3
2
2
Қазақша күрес киімінің сипаттамасы:
Кеуде киімі етегінің ұзынды жасбасты толық жауып тұрады, белдеу өткізген екі орны бар. Жеңінің ұзындығы шынтаққа дейін, шынтақ сүйегінен санағанда жең ұзындығы 2см ұзын немесе қысқа болуыықтимал. Қол мен жең арасындағы кеңдік 10см-ден кем болмауы қажет. Кеудешенің екі етегінің алдына ені 20см. Биіктігі 20см орынға ұлттық ою-өрнек орналастырылады. Белбеу түсі жаға жиегіне жіне кеуде, арқа арқылы мықтылық үшін тігілген мата жолағының түсімен бірдей болады (көк немесе қызыл). Төменгі жаққа балағы қысқа келген спорттық шалбар киеді. Шалбар белге бау арқылы байланады. Шалбардың түсі кеудешенің түсімен бірдей болуы мүмкін. Балақтың ұзындығы тізе буынынан аспай қысқалығц тізе-буынынан 10см жоғарығы дейінгі аралықты. Балақтың кеңдігі санның бұлшық етінен есептегенде 10см кең болуы керек. Шалбардың балағының сырт жағы жырылған. Киімге басқа жазу, белгі, таңбалар салу Қазақстан Республикасының ұлттық-күрес федерациясының ұлықсатымен жүргізіледі.[3]
2. Қазақша күресті жүргізудің тәсілдерін үйрену және жетілдіру.
2.1 Қазақша күрестегі тиімді техникалық әдіс-тәсілдері
Қазақша күрес техникасы дегеніміз жеңіске жетуге бағытталған белгілі бір әрекеттер жүйесі. Күрес тактикасында аса тиімді әр түрлі әрекеттер сараланып шықты. Оларды шабуылдау, қорғану, қарсы шабуылдау әрекеттер деп бөлуге болады. Күрес техникасына нашар палуандар әдетте, өзіне қолайлы әрі тиімсіз амалдарды пайдаланады. Сөйтіп көбінесе қарсыластарының бетін қайтаруға ғана күш салады. Ал мұндай амалдар шабуылдаушы жақтың күші басым болса ғана нәтиже береді. Техникасы жақсы палуандар көбінесе күші басым қарсыласын да жеңіп кетеді. Бәрі үшін олар түрліше қимылдар жасап, қорғанып, қарсы шабуылға шығып, не күш жағынан, не уақыт жағынан ұтады.
Күрес техникасын анықтау үшін күресушілердің барлық негізгі қимылдарын талдаудан өткізу қажет. Мұндай талдауды ең алдымен ол қимылдарды орындауға жұмсалатын механикалық күш тұрғысынан қарау керек.[5]
Ең қарапайым қимылды орындағанның өзінде де адам денесінің бірқатар органдары өзара қимылға келіп, оны орталық нерв жүйесі реттеп тұратындығы белгілі. Сондықтан күрес техникасын талдап анықтағанда жеке бұлшықет қызметі қарастырылмайдыүһ, Өткені күресте оны қысу немесе тарту күші тарту ұзақтығы, шапшаңдығы пайдаланылады. Сонымен, палуандар қозғалысында әсер етуші күш ретінде мыналар ескеріледі:
Салмақ күші;
Бұлшықеттің тарту күші:
Дененің инертті қарсылығы.
Күрес жеке-жеке қарапайым қозғалыстан тұратын тұтас әркет болып табылады. Яғни, әрбір әдіс, қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым қозғалыстан тұрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады. Күресте шартты түрде қозғалыстар былайшы бөлінеді:
Қолдардың қозғалысы - ұстау, орап үстау, қысу, итеру, жұлқу, тұю, тарту, тіреу, басу, т.с.с.
Аяқтардың қозғалысы - қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бүгу, жазу йәләп шалуғһ, қағу, т.с.с.
Дененің қозғалысы - еңкею, тік көтеру, иілу, бұрылу, қысу, теру, құлату, т.с.с.
Қазақша күресте айқасудан басталады. Сондықтан күресушілер қозғалған тепе-теңдіңьңң сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет.
Күреске кезле палуандар көбәнесе тәреу алағын көзбен бақылайды, Мұндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасныдағы кеңістік болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтары тірейтін алаңы өзгеріп отырадыү әрине тіреу алаңы неғұрлым үлкен болса, соғұрлым палуанның берік тұратындығы да табиғи нәрсе.
Жалпы ауырлық центрәне түсетін түзу сызық тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бұзылады. Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық центрінің түзу сызығы тіреу алағының ортасына жақын болының маңызы зор.
Палуан денесінің белгілі бір табиғаттағы орнықтылығы орнықтылық бұрышы бойынша сипатталады. Орнықтылық бұрышы дегеніміз ауырлық сызығы және денеің ауырлық центрінің тіреу алаңының шетімен қосатын сызық арасындағы бұрыш. Тепе-теңдікті сақтау өнері: тіреу алағын тез өзгертіп, қауіпті бағытта орнықтылық бұрышын арттыратын қимылдар жасау, қарсыластың жұмсаған күшін бейтараптау немесе кері серпу үшін тиісті бұлшық еттерін қатайту немесе босату. Осындай қимылдар жасау үщін ең қолайлы жағдайды күресте палуанның тұрысы деп атайды. Бұл мынадай жағдай: аяқтары иығына сәл алшақтау, бір аяғы бір табан алға қойылған, тізелері аздап бүгілген, бұлшықеттері бос, кез-келген бағытта тез қимылдауға дайын болады. [8]
Күрес тәсілдерін классификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ белгілеріне қарай топқа бөлуге болады.
Жүйелеу - тәсілдердің әртүрлі топтардың арасындағы байланыстар мен өзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесне, құрылымының күнделігіне, тағы сол сияқты белгілеріне қарай бірінен бірін орналастыру.
Жүйелеу классификациялау негізінде жүргізіледі. Ол жаттықтырушының күрес техникасы, топтар мен амалдар арасыдағы өзара байланыс жөніндегі жаттығушыларға түсінік беруіне көмектеседі. Бұл палуандарды дәйекті түрде және дұрыс оөытуға мүмкіндік береді.
Қазақша күресті классификациялау негізінде қарсыласпен күрескен кезде қолданылатын және жарыс ережелерінеде рұқсат етілген амалдар алынған. Күрес техникасы дегеніміз палуанның жеңіске жету үшін қолданылатын және әрекет ету ережелерінде рұқсат етілген амалдар жиынтығы.
Түрегеліп күресу техникасы - тұрып күрескенде қолданылатын амалдыр.
Ұстасу - қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шабуылдау, қорғану немесе қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір жерінен ұстай алады.
Бір жақты үстау - оң қолымен қарсыласының оң қолының (сол қолын сол қолынан) ұстау.
Әр жақты ұстау - оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол қолымен оң қолынан) ұстау.
Ырғақ - білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап ілмектеп, құлыптап, бір-бірімен ұстастырады.
Шалу - аяқпен жасалатын қимыл. Бұл кезде палуан балтырын, жіліншігін қарсыласының тізесінен төмен қойып, сырттан шалады.
Ілу- аяқпен жасалатын қимыл. Бұл кезде палуан қарсыласының денесінің қандай да болмасын бір бөлігін ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай тартады. Аяқты бүгіп тұрып жіліншікпен немесе табанмен орындалады.
Орау - аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай ұстап, өзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде жіліншілігімен және табанымен аяғынан іледі.
Қағу - аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы қырларымен қарсыласын аяқтан қағады.
Көтере қағу - аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен қарсыласын аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа көтере қағады.
Тізеден қағу - аяқ қимылы. Палуан ұарсыласының аяқтарын кілемге тигізбей көтеріп алып, тізесімен қағадыү
Көтере итеру - аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе жіліншігімен өзінің алдынан жоғары көтере итереді.
Адымын айқатыру - қарсыласының жанына немесе артына шығу мақсатымен палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды.
Еңкею - денені тік тұрған күйінен горизонталь күйге қозғалту.
Тікею - денені горизонталь күйден тік күйге келтіріп қозғалту.
Шалқаю - денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу.
Айналу - артқа қарай құлаған кездеп дененің қозғалысы: палуан шалқалап құлап бара жатқанда кеудесімен түсетіндей болып айналды.
Жұлқу - палуан қарсыласын қатты тартып қалады.
Итеру - палуан қарсыласын өзінен ары қарай немесе қапталға қарай қатты итереді.
Әдіс - палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым түсу немесе оны жеңу амалы.
Қорғану - қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына мүмкіндік беретін әрекеттері.
Қарсы әдіс - қарсыласының әдісіне қолданылатын амал.
Лақтыру - қарсыдасын кілемнен көтеріп алып, жауырынымен немесе кеудесімен түсіруге мүмкіндік беретін әдістер.
Жығу - түрегеліп тұрған қарсыласты көтеріп алмай-ақ кеудесімен немесе арқасымен түсіруге көмектесетін әдістер.
Арқадан асыра лақтыру - қарсыласқа
Арқасын бере айналып, содан соң еңкею немесе алға қарай қулау арұышы орындалады. Айнала берген кезде еңкейе қалу бұл әдістің негізгі элементі болып табылады.
Шалқайып (төспен) лақтыру - шалқаю арқылы орындалады. Бұл әдістің негізгі элементі - денені артқа қарай доғаша иңп шалқайту.
Еңкейіп лақтыру - кеуденің және аяқтың күші арқылы қарсыласты көтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге түсіру жолымен орындалады.
Ілу - түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан бүгілген өз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады.
Сүріндіру - лаұтыру әдісі. Кедергі етіп қойған өзінің аяғынан қарсыласын өткізе сүріндіріп лақтырады.
Иықтан асырып лақтыру - палуан арқасын берік денесін айналдырып барып қарсыласын иығынан асырып лақтырады.
Орау - түрегеліп тұрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын палуан өз аяғымен орап алып жығады немесе лақтырады.
Тактикалық даярлық амалдары - палуан шабуылдау немесе қарсы шабуылдау жасау үшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері.
Барлау- палуанның қарсыласы жөнінде мәліметтер алуына көмектесетін тактикалық әрекеттері.
Бүркемелеу - палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру үшін жасайтын тактикалық әрекеттері.
Қауіп төндіру - палуанның қарсыласын қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Жалған әрекеттер - ақырына жеткізілмеген және қарсыласты тиісті қорғанысқа көшуге мәжбүр ететін амалдар: ұстау, жұлқу, итеру және басқа да әрекеттер.
Алдау - ол да жалған әркеттер.
Қайталап алдау - палуанның өзінің шын амалын қарсыласына жалған амал етіп көрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері.
Шақыру - палуанның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Тұқырту - палуанның қарсыласының еркін қимылдаруына мүмкіндік бермейтін тактикалық әрекеттері.
Тепе-теңдіктен шығару - палуанның өзінің шабуылға шығуына ыңғайлы, ал қарсыласын тепе-теңдігін сақтай алмай, қолайсыз күйге түсуге мәжбүр ететін тактикалық әрекеттері.
Шабуыл - тактикалық әрекет, оның мақсаты - басым түсу немесе жеңіске жету.
Қайталап шабуылдау - бірдей қимылдар қатар орындалатын тактикалық әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал қалғандары жалған болып табылады.
Комбинация - белгілі бір нәтижеге жету үшін орындалатын әрекеттерді тактикалық жағынан ұштастыру немесе олардың бірінен-бірі орындалуы.
Ұстау комбинациясы - қарсыласы ұстаудың бір түрінен қорғана жүріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтне туғызатындай етіп ұстау түрлерін ұштастыру.
Алдын ала - палуанның қарсыласының шабуылы мен бір мезгілде жүргізетін шабуылдау әрекеттері. Бірақ палуан қарсыласының алдын алу үшін оны шапшаңырақ орындайды.[9]
Күрескен кезде, қолдануға рұқсат берілмейтін әдіс-тәсілдер:
- Белдесе күресу барысында қолды белбеуден босатуға болмайды (тек әдіс қолданғанда ғана бір қолды босатуға рұқсат етіледі);
- Қарсыласын ұруға, итеруге болмайды;
- Тамақтан, саусақтан, құлақтан ұстауға болмайды;
- Лақтырған кезде қарсыласын жерге басымен түсіруге рұқсат етілмейді;
- Құлап түскен қарсыласының аяғын, қолын, т.б. мүшелерін бұрауға болмайды;
- Белбеуден басқа киімнен ұстауға рұқсат етілмейді;
- Астында жатқан қарсыласын тіземен, шынтақпен нығарлап басуға болмайды;
- Қарсыласына белбеуден ұстамай қолданған әдіс-тәсілді орынды деп есептемейді.
Белдесу барысында жеңіске жеткен балуан орнында қалады. Егер ол өзімен белдесуге шыққан жаңа балуанмен күресуден бас тартып, басқамен күресемін десе, онда оған рұқсат етіледі. Бірақ соңында жеңімпаз аталатын балуан біреу ғана. Оның барлық кездесуде де жауырыны жерге тимеуі керек. Жалпы белдесу барысында қарсыластардың біреуі жығылып, жауырыны жерге тисе және қарсыласы оның басынан аттап кетсе, ол жеңілген болып есептеледі. Егер де, қарсыластың біреуі әдіс қолданғанда, екіншісі оған қарсы әрекет жасап, екеуі бірдей құлап түссе, онда бұл белдесу итжығыс деп аталады. Мұндайда, төреші оларды қайта күрестіреді.[7]
2.2 Қазақ күресі арқылы жасөспірім балуандардың дене сапаларын жетілдіру амалдары
Спорт тек денені дамыту және спорттық жетілу үшін үлкен мүмкіндік туғызып қоймайды, сонымен бірге спорттың өзіне тарту күші дене және психикалық күштердің көрінуіне жоғары талап, адамның саналылығы мен рухани бейнесін жекелей бағытты тәрбиелеу үшін кең көлемдегі мүмкіндіктер туғызады. Тәрбиелік мақсатқа жетудің соңғы нәтижесі тек спорттың өзіне ғана емес, барлық тәрбие және даму жүйесінің әлеуметтік бағыттылығына да байланысты. Осындай бейнеде, спорттың тәрбиелік мүмкіндіктері өзінен - өзі шешілмейді, спорт аясында жинақталған, тәрбиелік бағытталған қатынастар жүйесі арқылы іске асырылады.
Қазақша күрес- ұлттық спорттық өнеріміздің ішіндегі күрделі түрлерінің бірі болып саналады. Мұнда жан-жақты дайындығы мол, күшті төзімді, қайратты, епті палуан болмай жеңістен - жеңіске жету, табыстан - табысқа жету мүмкүн емес. Кілем үстінде белдескен екі палуанның қайсында жоғарыда айтылған қасиеттерін мол болса, сөз жоқ сонысы жеңіске жетеді. Қазақша күреспен айналысатын палуанның бойында күш қайраты мол болумен қатар, ол өте сезімтал болу керек. Себебі кейбір белдесулер аз уақыттың ішінде, көзді ашып жұмғанша өте шығады. Белдесулер кезінде аданың бойындағы сан қасиеттер сынға түседі. Бірнеше секунтқа, кейде 10 минутқа созылатын жекпе - жектерде, жаттығу барысында бойға жинаған әдіс - айла, күш, шапшаңдық, бәрі - бәрі сынға түсетін болады. Кейде жеңісті осы қасиеттердің бірі қамтамасыз етсе, екінші бір жолы жетпей жатады. Сондықтанда палуанның жан - жақты дайындығы туралы әңгіме қозғалғанда оның тактикалық, психологиялық дайындығы және жылдамдық, төзімділік сияқты қасиеттердің бірлесе бас қосуын жиынтығын айтамыз. Міне өмірде осындай жан - жақты дайындықтан өткен палуан ірі - ірі жарыстарда табыстан - табысқа жетіп, жақсы өнер көрсететінімізді байқап жүрміз. Жан - жақты дайындығы жақсы палуандар белдесу кезінде тактикалық айла - тәсілдерді де дер кезінде қолдана алады.[6]
Спорт әлеуметтік - педагогикалық жүйеге кіргендіктен дене тәрбиесінің ықпалды құралы болып табылады, ал спорттың күрес түрлерімен шұғылдану нәтижесінде еңбек және әскери қызметтің маңызды компонентіне айналады. Сол сияқты, қазақ күресінің ел спортын дамытудағы маңыздылығы орасан зор. Күресті бабаларымыз қастерлеген, ақсүйектер спортына балаған. Кешегі ХIII ғасырда Шыңғысханның жарысына енген ережеде күрестен елдің жеңімпаз балуанына сол кездегі ең жоғары, талантты әскери қолбасыға берілетін Тархан атағымен бара-бар құқықтар берілген. Оған орасан зор сыйлықтардан бөлек бас балуанның тоғыз ауыр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz