Орыс түркологтарының еңбектеріндегі қазақ тілі сөздерінің тапқа жіктелуі
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Cөздеpді түpлі семaнтикa-құpылымдық топтарға бөлу - морфологияның ең өзекті мәселеcі болып табылады. Біздің дәуірімізге дейінгі coнay IY ғacыpдaғы eжeлгі үнділеpдің aлғaшқы тіл тypaлы еңбeктepінeн бacтay алатын сөздерді таптастыру теориясы жаһандық лингвистикада әлі де болса үзілді-кесілді шешімін таппаған мәселелер қатарына жатады. Бұның себебі, ең алдымен, сөздердің семантикалық деңгейлерінің әр қилы болуына байланысты, сонымен қатар сөз таптастыру морфологиясының ең өзекті әрі ең күрделі проблемасы екендігінде. Оның дәлелі ретінде мынандай мысал айтуымызға болады: есім сөздер мен шылау сөздерді семантикасы жағынан бір денгейде қарай алмасақ, одағайлардың табиғаты тіпті өзгеше, олар (одағайлар) ешбір ақиқат ұғымды білдірмей, тек сөйлеушінің түрлі көңіл күйінің сыртқа шыққан беглісі ретінде қызмет атқарады. 1954 жылы бұрынғы КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі иниституның ұйымдастыруымен бұл проблемаға арналып түрлі лингвистикалық иниституттар мен жоғары оқу орындарының жүзден аса өкілдері қатысқан мәжіліс өтуі де мәселенің өте күрделі екендігін білдіреді. Дегенмен, сөздердің осындай көп қырылылығына байланысты туатын қиыншылықтарға қарамастан, әлемдік лингвистикада сөз таптастыру теориясы біртіндеп дамып келеді, тілші-ғалымдар ХХ ғасырда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді.
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік даму, қалыптасу жолы бар. Қазақ тілі сөздерін таптастырудың алғашқы сүрлеуі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Н.И.Ильминский, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский секілді орыс түркологтарының еңбектерінде салынды. ХХ ғасырдың басында бұл мәселе қазақ тілінде А.Байтұрсыновтың еңбегінде жалғасын тапса, Қ.Жұбанов бастаған мамандардың өсіп жетілуіне байланысты сөз таптастыру ісі одан әрі теориялық жағынан толығып, өз дамуының келесі бір маңызды кезеңіне аяқ басты. Ал, қазақ тіл білімінің бүгінгі даму дәрежесі сөз таптастыру теориясына қазір де өз толықтыруларын енгізуде.
Бүгінгі таңда да жекелеген тіл білімдерінде (қазақ тіл білімінде) сөз таптастыру межелеушілерінің (критерий) жетекшілік мәні, өзіндік маңызды сипаттары толық айқындалады деп айта аламыз. Осы тұрғыдан бұл теориялық ілімнің проблема ретінде қазақ тіл білімінде алғаш қойылып, пайда болуынан бастап, оның қалыптасу, даму процесін жан-жақты зерделеудің, осы даму барысындағы әр бағыт, әр кезеңнің өзіндік жетістік, кемшілігін нақты талдаудың, жалпы сөз таптастыру теориясына қатысты барлық мәселеге айқындық берудің қажеттілігі жұмыстың өзектілігін анықтады.
Жұмыста сөздерді семантика-құрылымдық топтарға көрудің күрделі теориялық ілім ретінде қазақ тіл білімінде алғаш пайда болуынан бастап, оның даму жолы таразыланады. Осы даму жолында кездескен түрлі ағымдар анықталып, олардың негізгі қағидалары белгіленді, ағым өкілдерінің ой-тұжырымдарына нақты талдау жасалып, баға берілді.
Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының өткен жолын таразылаумен қатар, бүгінгі жайлы да сөз етіле отырып, оның жетістігі мен кемшілік тұстары да айқындалды. Қазақ тіл білімінің бүгінгі жетістігі тұрғысынан сөз таптарының сематикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптеріне анықтама берілді.
Жұмыс нәтижесінде сөз таптастыру проблемасына қатысты бірқатар қосымша жаңалық, ұсыныстар енгізілді. Олар: а) модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде танудың негізі жасалады; ә) сөз табы ретінде белгілі одағайды синтаксистік катигория - оқшау сөздер құрамында қыстырма, қаратпа сөздермен бір қатарда қарауға болмайтындығы айқындалады; б) сөз таптастырудың синтаксистік принципі аясында сөздердің тіркесімділік қабілетін ескеру керектігі дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерін мектеп бағдарламасы шеңберінде, жоғары оқу орындарында жүргізілетін Қазіргі қазақ тілі (морфология) ғылыми курсында пайдалануға болады.
Қазақ тіл білімінің бастан өткізген тарихи белестерін жан-жақты айқындап, бүгінгі жай-күйімен сабақтастығын ашып көрсету негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Өткенді безбендемей, алға басу жоқ. Морфологияның өзекті мәселесінің бірі - тілдегі сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға жіктеу теориясы да тіл білімі тарихын айқындауда өзіндік орны, салмағы бар мәселе екені анық. Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды, морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді. Соңғы жылдары қазақ тілі біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі жаңалық енгізген С.Исаев болды. Ғалым еңбегі, ең алдымен, қазақ тіл біліміне грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория секілді негізгі іргелі грамматикалық ұғымдарды салмақты қазіргі лингвистиканың даму дәрежесіне сай нақты анықтап, басын ашып беруімен салмақты екенін айтқан жөн. Тілге қатысты әдебиеттерде бұрын да жиі қолданылмағанымен, мән-мағынасы айқын емес бұл грамматикалық ұғымдарды дұрыс түсінбеу салдарының сөз таптастыру проблемасында да бірқатар қателікке әкелгені белгілі болып отыр. Осыған орай, сөз таптастырудың негізгі өзектілігін көрсетеміз.
Қазіргі қазақ тілі сөздерін түрлі семантикалық - құрылымдық топтарға (сөз таптарына) жіктеуде бір қиыншылық туғызатын жайт - көш, тоң, жылы секілді тағы басқа бір қатар түбір сөздердің әрі есім, әрі етістік болып келуі болып табылады. Бұндай мәселелерді ғалымдардың еңбектерінен саралап, ажыратып көрсету керек.
Тіл білімінде сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы, әдетте ешқандай сөз тудырушы жұрнақсыз іске ауысуына байланысты түсіндіріледі, және бұл құбылыстың жеке сөз таптарына қатысына қарай, яғни сөздің қандай сөз табына ауысқанына қарай адвербиалдану (сөздердің басқа сөз таптарынан үстеуге ауысуы), адьективтену (сөздердің басқа сөз таптарынан сын есімге ауысуы), вербальдану (сөздердің басқа сөз таптарынан етістікке ауысуы), прономиналдану (сөздердің басқа сөз таптарынан есімдікке ауысуы), субстантивтену (сөздердің басқа сөз таптарынан зат есімге өтуі) деп аталады. Ал жалпы сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына өту процесін атау үшін конверсия термині қолданылады. Бұл да әлі тіл білімінде толық анықталып, зерттелмеген мәселелердің бірі болып келеді.
Сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу - морфологияның ең өзекті мәселесі болып табылады. Біздің эрамызға дейінгі сонау ІҮ ғасырдағы ежелгі үнділердің алғашқы тіл туралы еңбектерінен бастау алатын сөздерді таптастыру теориясы әлемдік лингвистикада әлі де болса үзілді-кесілді шешімін таппаған мәселелер қатарына жатады. Бұның себебі, алдымен, сөздердің семантикалық деңгейлерінің әр түрлі болуына байланысты және сөз таптастыру морфологияның ең өзекті әрі күрделі проблемасы екендігінде. Мысалы, есім сөздер мен шылау сөздерді семантикасы жағынан бір деңгейде қарай алмасақ, одағайлардың табиғаты тіпті өзгеше, олар ешбір ақиқат ұғымды білдірмей, тек сөйлеушінің түрлі көңіл күйінің сыртқа шыққан белгісі ретінде қызмет атқарады. 1954 жылы бұрынғы КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институтының ұйымдастыруымен бұл проблемаға арналып түрлі лингвистикалық институттар мен жоғары оқу орындарының жүзден аса өкілдері қатысқан мәжіліс өтуі де мәселенің өте күрделі екендігін білдіреді. Дегенмен, сөздердің осындай көп қырлылығына байланысты туатын қиыншылықтарға қарамастан, әлемдік лингвистикада сөз таптастыру теориясы біртіндеп дамып келеді, ғалымдар ХХ ғасырда айтарлықтай қол жеткізді.
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік даму, қалыптасу жолы бар. Қазақ тілі сөздерін таптастырудың алғашқы сүрлеуі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Н. И. Ильминский, П. М. Мелиоранский, В.В.Катаринский секілді орыс түркологтарының еңбектерінде салынды. ХХ ғасырдың басында бұл мәселе қазақ тілінде А. Байтұрсыновтың еңбегінде жалғасын тапса, Қ. Жұбанов бастаған мамандардың өсіп жетілуіне байланысты сөз таптастыру ісі одан әрі теориялық жағынан толығып, өз дамуының келесі бір маңызды кезеңіне аяқ басты. Ал, қазақ тіл білімінің даму дәрежесі сөз таптастыру теориясына қазір де өз толықтыруларын енгізіп, сөз таптастыру күрделі зерттелу үстінде.
Тіл біліміндегі әрбір теориялық ілімнің пайда болу, даму, қалыптасу жолдарын айқындау, осы арқылы дәстүр жалғастығын ашу, болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар нұсқау - маңызды іс болып табылады. Қазақ тілі білімінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса, бірқатар қиыншылықтар, шешемін таба қоймаған ірілі-ұсақты проблемалар кездеседі. Соның бірі, сөз таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз дәрежесіне емес екені болса, келесі бір сөз таптастыруға қатысты шешімін күтіп тұрған үлкен проблема - сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы процесін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыруға қатысты шешімін табуға қатысты шешемін табуға тиісті жоғарыда аталған проблемалармен қатар кейбір түсінбеушілік жайлар да кездеді. Мысалы, бұрын-соңды жарық көрген қазақ тілі оқулықтарында, тағы басқа бірқатар жеке еңбектерде одағай сөз табынан синтаксистік құрылым ретінде қаратпа, қыстырма сөздермен бірге оқшау сөздер аясында қаралуы аталмыш сөз табы туралы, жалпы морфология мен синтаксистің ара қатынасы туралы екіұшты пікір қалыптасады. Осы орайда, қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму барысын зерделеу кезінде бұл жағдайдың 40-жылдардан бастау алатыны анықталатынын білеміз. Соған байланысты Г.Бегалиев пен Н.Сауранбаевтың 1948 жылы педагогикалық училищелерде арналып басылып шыққан Қазақ тілінің грамматикасында еңбектерін қарап, тұжырым жасау міндеті туындайды.
Осы қағиданы меже ете отырып, жұмыста қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының пайда болу кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі даму тарихын, бүгінгі жайын саралауды басты мақсат етіп қойдық. Негізгі мақсаттан төмендегі міндеттер туындайды:
─ Әлемдік тіл біліміндегі сөз таптастыру проблемасының тарихымен, бүгінгі жай-күйімен байланыстыра отырып, сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі дамуын ғылыми тұрғыдан кезеңдерге бөлу;
─ Қазақ тіл біліміндегі сөздерді семантика-құрылымдық топтарға жіктеу барысында болған бағыттарды, олардың негізгі қағидасын анықтау;
─ Сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі бүгінгі жайына баға беріп, осы мәселеге қатысты әлі түйіні шешілмеген проблемаларды бөліп шығару.
Демек, зерттеу жұмысында болсын, оқыту процесінде болсын, түрлі межелеуіш тұрғысынан анықталған тілдік құбылыстарды бір терминмен атаудың жақсы нәтиже бермейтіндігі ескеріле отырып, бұл екі сөз табы да морфологиялық категория ретінде өз терминдерінде (одағай, модаль сөздер) қалып, ал синтаксистік тұрғыдан екеуі де қыстырма бола алатындықтан оқшау сөздердің осы түрі ретінде қыстырма терминімен атаулы қисынды болмақ. Сондықтан келешек зерттеу жұмыстарында ескерілуге тиіс мәселенің бірі осы жай болуға тиіс.
Дипломдық жұмыстың нысаны болып қазақ тіліндегі сөздерді таптастыруға байланысты және сөз таптастыру принциптеріне байланысты әр жылдары жазылған ғылыми-танымдық мақалалары, тақырыпқа сай ғалымдардың еңбектері, "Қазақ грамматикасы" еңбегі, Қарағанды Мемлекетті Университетінде жинақталған материалдар қамтылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұл жұмысымызда негізделген ғылыми жаңалылықтарымызды төмендегіше топтастырдық:
─ Сөздерді семантика-құрылымдық топтарға бөлудің күрделі теориялық ілім ретінде қазақ тіл білімінде алғаш пайда болуынан бастап, оның даму жолы таразыланды. Осы даму жолында кездескен түрлі ағымдар анықталып, олардың негізгі қағидалары белгіленді, ағым өкілдерінің ой-тұжырымдарына нақты талдау жасалып, баға берілді.
─ Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының өткен жолын таразылаумен қатар бүгінгі жайы да сөз етіле отырып, оның жетістігі мен кемшілік тұстары да айқындалды. Қазақ тіл білімінің бүгінгі жетістігі тұрғысынан сөз таптарының семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптеріне анықтама берілді.
Жұмыс нәтижесінде сөз таптастыру проблемасына қатысты бірқатар қосымша жаңалық, ұсыныстар енгізілді. Олар: а) модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде танудың негізі жасалды; ә) сөз табы ретінде белгілі одағайды синтаксистік категория - оқшау сөздер құрамында қыстырма, қаратпа сөздермен бір қатарда қарауға болмайтындығы айқындалды; б) сөз таптастырудың синтаксистік принципі аясында сөздердің тіркесімділік қабілетін ескеру керектігі дәлелденді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі алғаш пайда болу, даму, қалыптасу жолын саралау арқылы түрлі бағыт, ағымдар болғанын, олардың негізгі қағидаларын анықтау, сөз таптастырудың бүгінгі күнгі жайын зерделеу арқылы түйіні шешілмеген ірілі-ұсақты проблемаларды бөліп шығару - қазақ тіл біліміндегі морфологияның бұл өзекті мәселесінің болашақ дамуына оң ықпал тигізетіні сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер:
1. Сөздерді семантика-құрылымдық топтарға жіктеудің қазақ тіл біліміндегі ірі грамматикалық теория ретінде күрделі даму жолынан өтіп, қалыптасқандығы;
2. Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының дамып, қалыптасуы барысында бір-бірінен айырмашылығы бар семантикалық және лексика-грамматикалық аталатын бағыттардың болғандығы, олардың негізгі ұстанымдары;
3. Қазақ тілі сөздерін таптастыру барысында әртүрлі бағыттар өкілдерінің өз ұстанымы (позициясы) тұрғысынан келуі себепті сөз таптарының саны да, кейбір сөз таптарының сапасы да өзгеріп отырғандығы;
4. Бүгінгі таңда қазақ тілші-ғалымдарының сөздерді түрлі топтарға бөлу мәселесінде жетістіктерге қол жеткізуі нәтижесінде сөз топтастыру теориясының қазақ тіл білімінде негізінен орныққандығы.
Дипломдық жұмысты зерттеу әдістері. Қазақ тіл біліміндегі сөздердi таптастыру теориясының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы, сөздерді таптастырудағы негізгі принциптерін зерттеу тақырыпты ашуға көмектесті.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі 2 бөлімнен, әр бөлім үш тараушадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Cөздерді таптастыру туралы ғылыми көзқарастар
1.1 Сөздердi таптастыруға байланысты алғашқы ғылыми көзқарастың пайда болуы
Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының жалпы теориясына (общая теория частей речи) сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы тілдердегі сөздерді сөз таптарына дұрыс топтастыра білуге қатысы жайында болып отыр. Жеке тілдегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда сол тілдердің немесе тілдер тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, сөз топтарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді сөз таптарына классификациялау мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Жалпы теорияның негізінде ғана тілдер үшін сөз таптарының арнайы теориялық қажетті көрнекі мысалдармен және түсіндірмелермен жасала алынады. Мұндай теориялардың жалпы және арнайы теориялардың өз ара қатынасы жалпы тіл білімі мен нақтылы тіл білімінің, жалпы теориялық грамматика мен жеке тілдердің грамматикаларының арасындағы ара қатынастардан басқаша болмауы керек. Кім сөз жүзінде емес, іс жүзінде жалпы теориялық білімінің, тілдің жалпы теориясының, тіл туралы қазіргі ілімнің саналары ретіндегі жалпы фонетиканың, жалпы лексикологияның, жалпы грамматиканың қажеттілігін мойындаса, сол жалпы ғылыми грамматиканың бөлімдерінің бірі сөз таптарының жалпы теориясын жасау тәжірбиелерінің жөн екендігін мойындамай тұра алмайды.
Сонымен тіл білімінде сөз таптары және олардың классификациясы туралы мәселе сөз таптарының жалпы теориясы тұрғысынан қарауға тиісті мәселе болып табылады.
Лингвистика тарихын әр түрлі кезеңдерге бөліп қарастырушылық бар. Олар: 1) Ежелгі заман лингвистикасы, 2) Орта ғасырлар лингвистикасы 3) Қайта өркендеу дәуірі лингвистикасы, 4) ХІХ ғасыр лингвистикасы 5) ХХ ғасыр лингвистикасы [1, 152-154].
Біздің жыл санауымыздан 5-6 мың жылдар бұрынғы египедтіктердің, шумерлердің т.б. Шығыс халықтарының жоғары мәдиниеті болғандығын, әр түрлі жазуларды пайдаланғандарын ескерсек, тіл білімінің көне ғасырлардың бірі екендігін байқауға болады. Бірақ египеттіктердің, шумерлердің тілге байланысты айтқан пікірлері біздің заманға жеткен жоқ. Тіл мәселелеріне байланысты айтқан пікірлері біздің заманға жеткен деректердің ең көнесі Ежелгі Қытай, Үнді, Ежелгі Греция елдеріне тән.
Ежелгі дәуір - лингвистикалық ой-пікірдің жаңа туындай бастаған және оның мейлінше балаң шағы. Соған қарамастан бұл кезеңдегі лингвистикалық мәліметтерді қазіргі кездегі өркен жайған тіл білімінің бастамасы, қалана бастаған іргетасы еді деп санаған жөн.
Ежелгі дәуір лингвистикасында ерекше екі түрлі күрделі проблема болды. Оның бірі-атау, ат қою, екіншісі-грамматикалық өнер (исскуство) проблемасы.
Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі Қытайда да болған. Сондай-ақ, грамматикалық өнердің де негізгі ілімі көне жазуы - иероглифке негізделген.
Иероглифтік грамматикаларда морфема сөздер мағынасы, этимология мәселесi болмаса қалыпты грамматикалық әдебиеттердегідей грамматикалық категория мәселелері сөз болмаған. Қытай лингвистикасының өзіндік ерекшелігі, өзіндік дәстүрі де осында.
Адамзат тарихында өзіндік орны бар Қытай жеріндегі грамматикалық ілімнің негізін салған әкелі-балалы Ван-Нянь-Сунь мен Ван-Инь-Чжи қытай тілі сөздерін мағыналы сөздер (шицзы), мағынасыз сөздер (сюйцзи) және көмекші сөздер (чждцзи) деп бөліп, сөздерді іштей зат есім, сын есім, етістік деп ажыратты [2, 6]. Бірақ бұл тілде жазылып сақталған тарихи материалдар басқа тілдерге, әсіресе европалық тілдерге дер кезінде аударылмағандықтан, ғылым әлемінен шектеп қалып келеді. Лингвистикалық нұсқалар жағдайы да осындай.
Сондықтан лингвистка тарихын зерттеген Европа ғалымдарының барлығы дерлік әңгімені Ежелгі Үндістан, Ежелгі Грециядан бастайды.
Ғылымда қалыптасқан көзқарас бойынша тіл туралы ғылымның алғаш пайда болуы ежелгі үнділерден басталады. Үнділерден бізге жеткен зерттеулер жыл санауымыздан бұрынғы V ғасырдан басталады. Бұл материалдардың ғылыми жүйелігіне, ой тереңдігіне қарағанда Үндістан лингвистикасы бұдан да бұрын болғанға ұқсайды. Тіл білімі мұнда практикалық қажеттіліктен туған. Үнділердің өте ерте ежелгі дәуірден сақталған аңыздардан, гимндерден, діни жырлардан құралған Веда деп аталатын кітаптары болған. Біздің дәуір алдындағы VІ ғасырларда белгілі болған бұл жинақты үнділер қасиетті, киелі деп санаған және қазір де солай санаушылық бар көрінеді. Веда жөніндегі зерттеулер үнділердің аса көрнекті лингвисі Яски мен Панини жазған еңбектер арқылы біздің заманымызға жетті.
Яски біздің дәуірімізге дейінгі бесінші ғасырларда өмір сүрген. Ол - Веда тілінің бес томдық сөздігін жасап түсінік жазған адам.
Панинидің біздің дәуірімізге дейінгі ІҮ ғасыр шамасында жазған Аштадхьяй (Грамматикалық ережелердің сегіз бөлімі) деген еңбегінде төрт мыңнан астам грамматикалық ереже берілген. Бұл еңбегінде Панини Веда тілін қалпына келтіру нәтижесінде пайда болған үнділердің санскрит деп аталатын көне әдеби тілінің және Веда жыры тілінің дыбыстық жүйесін, сөз туғызу, сөз өзгерту жолдарын жан-жақты зерттелген. Панини еңбегі - тіл білімі тарихындағы біздің дәуірге жеткен тұңғыш сипаттама грамматикасы. Ол санскрит тілінің грамматикасы деп те аталады. Мұнда сөздерді тапқа, түбірге, түрлі қосымшаларға бөлу, жұрнақ, префикс дегендердің бәрі де бар. Панини грамматикасы ережелерінің дәлдігіне, зерттеулерінің терең және жан-жақтылығына қарап, бірсыпыра ғалымдар Үндістанда тіл білімі Панинге дейін де даму басқышынан өткен, бірнеше грамматикалық еңбектер жазылған болу керек деп жорамалдайды. Бірақ ондай еңбектердің болған болмағына ғылымда әзірше белгісіз.
Үнділер тілдегі барлық сөздерді есім, етістік, предлог, демеулік деп төрт топқа бөлген де әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін жан-жақты сипаттаған. Етістіктің шаққа бөлінуі, есімдерде жеті түрлі септік жалғаудың барлығы т.б. көптеген грамматиканың мәселелер өте дәлдікпен шешілген.
Шынында да, үнділер тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан. Тіл фактілерін зерттеуде олар синтетикалық тәсілді де, аналитикалық тәсілді де қолданған. Сол арқылы тілдік элементтердің өзара ұқсастығын және бір-бірінен өзгешеліктерін айқындаған.
Кейінгі дәуірлерде Үндістанда Панини грамматикасының мән-мағынасын талдап түсіндірген оның жолын ұстанған лингивист-ғалымдар болды. Солардың бірі - біздің дәуірдің үшінші ғасырларында өмір сүрген Вараручи Катьяна. Ол Панини еңбегіне талдау жасаумен қатар, орта дәуір үнділерінің пракрит деп аталатын санскрит тіліне салыстыра зерттеген. Сөйтіп, лингвистикада бірінші болып тарихи - салыстыру әдісін қолдануға талпынған, тілдің тарихы, дамуы мен ұғымдарды алғаш сөз еткен ғалым. Ол өзінің Пракрит грамматикасы дейтін еңбегінде фонетика мәселесіне ерекше көңіл бөледі, әрбір дыбыстың даму жолдарына, оларда болатын өзгеріс-құбылыстарға, үндесу заңдарына талдау жасайды. Мұндай құбылыстарды Катьяна морфологиялық өзгерістерге байланысты қарайды.
Ежелгі Үндістан лингвистикасы тарихының тағы бір көрнекті өкілі - философ-лингвист Бхартхари.Бұл - тіл мәселелерін философияға байланыстыра қараған ғылым.
Үндістан лингвистикасының кейінгі дәуірлердегі өкілдері ұзақ заман бойына осы үш ғалымның (Панини, Катьяна, Бхартхари) мұраларын жинақтап, талдап түсіндірумен болды.
Эренбург университетінің профессоры Джон Лайонз 1978 жылы орыс тілінде жарияланған Теориялық лингвистикаға кіріспе деп аталатын еңбегінде Паниниден кейін Үндістанда он шақты грамматикалық бағыт болған. Бізге олардан көне үнді грамматикасын зерттеген мыңға жуық еңбек жетті. Олардың көпшілігі Панини дәстүрін қолданған деп жазады.
Ежелгі дәуірі лингвистикасының тағы бір отаны Ежелгі Греция. Грецияда туған лингвистикалық ой-пікір бүкіл Европа лингвистакасының қалыптасып дамуына күшті әсерін тигізді. В.Энгельстің Греция мен Рим қалаған негіз болмаса, қазіргі Европа да болмас еді, - деген сөзін тіл біліміне байланысты айтуға болады. Тіл мәселелеріне байланыста сол елден бізге жеткен жазба материалдар жыл санауымызға дейінгі V ғасыр шамасынан басталады.
Ғалымдардың айтуына қарағанда Греция лнигвистикасы Гомердің Илиада мен Одиссея жырының тілін зерттеуден басталады. Эллинизм дәуіріне дейін тілді лингвистикалық тұрғыдан емес философиялық тұрғысынан сөз еткен, философияға тәуелді соның ажырамас саласы деп есептеген ежелгі Греция философтарының бір ерекшелігі - тілді құдай жаратты деген діни көзқарасқа қарсы оны дүниеге келтірген адамның өзі деген пікірді уағыздауы.
Грек ғалымдары көтерген тағы бір лингвистикалық проблема - грамматика мәселелері. Грамматиканы да алғашқыда философия, әсіресе логика ғылымына тәуелді соның бір саласы ретінде логикалық категориялардың көрсеткіші ретінде ғана қарады. Бұл саладағы алғашқы пікір Платон пен Аристотель еңбектерінде кездеседі. Платон тілдегі сөздерді есім, етістік деп екі топқа бөлсе, Аристотель алдыңғы екеуі үстіне жалғауыш дегенді қосып, үш топқа бөледі. Күні бүгінге дейін қолданылып жүрген грамматикалық катергориялардың, терминдердің көпшілігі сол Аристотельден қалған.
Яғни, екі кезеңге бөлінген (философиялық кезең V-ІІІ ғғ., филиологиялық кезең ІІІ-ІV ғғ.) Грецияда философиялық дәуірдің көрнекті өкілдері Платон, Аристотельдер сөздерді логикалық негізде жіктеп, есім, етістік, жалғауыш деп ажыратты.
Грамматикалық ілімнің философияның, логиканың ықпалынан босанып өз алдына дербес пән ретінде қалыптасуы Греция тіл білімінде филология дәуірі деп аталады. Грамматистердің александриялық мектебін қалыптастырып, грамматика ілімін дамытудың жоғарғы сатысына көтерушілер - Аристрах (б.д.д. 250 -150 ж), оның шәкірті Дионисий Фракийский, Апалони Дискол (б.э ІІ ғ.) болды. Аристрах тілдегі сөздерді есім, етістік, есімше, член (артикль), есімдік, предлог, үстеу, жалғаулық деп сегіз топқа бөлген. Сөздерді тапқа бөлудің алғашқы грамматикалық үлгісі Д.Фракийский еңбегінен басталады. Бұл ғалым сөздерді тапқа бөлуде лексикалық - семантикалық және құрылымдық белгілерге сүйенген. Осы уақытта да қолданылып жүрген зат, сын, сан есімдерді есім деген бір ғана талаумен атауда осы Фракийскийден басталады [3, 167].
А.Дискол синтаксис мәселелерін зерттейді. Дегенмен ежелгі Грецияда морфологияға қарағанда синтаксис аз зерттелген. Грецияны жаулап алған римдіктер тіл білімін дамытуға айтарлықтай үлес қоса алмады. Олар Александрия грамматистерінің ілімін өз тілдеріне сәйкестіндіріп қолданудан аса қойған жоқ. Рим грамматистерінің ішіндегі ең көрнектісі - Варрон (жыл санауымызға дейінгі І ғ. өмір сүрген), кейінірек Доната (ІV ғ.) болды. Бұлар латын тілі грамматикасын жазғандар. Рим грамматистерінің жаңалығы өздерінен бұрын анықталған сөз таптарына одағайды қосуы болды. Сонымен қатар олар латын тілінде болмауына байланысты артикльді сөз табы қатарынан алып тастауы арқылы сегіз сөз табын анықтады: 1) Есім; 2) Етістік; 3) Есімше; 4) Есімдік; 5) Үстеу; 6) Шылау; 7) Предлог; 8) Одағай [2, 7].
Орта ғасыр -- адамзат қоғамы дамуының он шақты ғасырын қамтитын және прогресс тұрғысынан алғанда әр тектес болып келетін күрделі де шытырманы көп дәуір.
Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі - әр түрлі діндердің туып, дүние жүзілік діндерге айналуы. Ондай діндер қатарына будда, ислам, христиан діндерін жатқызуға болады.
Канондық тіл бірден-бір дұрыс тіл деп жарияланды да, әр халыктың өз ана тілі, сөйлеу тілі, теріс тіл, пендешілік тілі деп саналды. Жазба тіл, әдеби тіл деп саналатын да канондық тіл болды. Мысалы, түркі халықтары, сондай-ақ қазақ халқы үшін де канондық тіл араб тілі, исламның ең қасиетті, киелі кітабы - құранның тілі болды. Европа халықтары үшін канондық тіл - латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғылым тілі ретінде пайдаланды. Бүкіл оқу орындарында ғылыми пән ретінде оқылатын да латын тілі грамматикасы болды. Сөйтіп, VIII ғасыр мен XV ғасырлар арасында ирланд, исланд, француз, испан, итальян, ағылшын т.б. тілдердің грамматикалары жарық көреді.
Дүние жүзі ғылымы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосқан халықтардың бірі - арабтар. Бұлардың жазбалары IV ғасырлардан басталады. Арабтар - тіл ғылымының дамуында да елеулі роль атқарды. Орта ғасырлық арабтардағы тіл білімінің ерекше дамыған кезі - халипат дәуірі деп аталатын VII-XII ғасырлар шамасы. Арабтар үнді, грек лингвистикасының табыстарын жақсы пайдалана отырып, өз тілінің фонетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше назар аударады. Фонетика саласында дыбыс пен әріп арасындағы өзгешеліктерді айқындайды. Дыбыстың физиологиялық сипатын ашуға көп көңіл бөледі. Kейбір ғалымдар (Сибавейхи) жасалу орнына қарай дыбыстарды 16 топқа бөліп қараған. Грамматика мәселесінде де (көрнекті өкілі - Сибавейхи, 796 ж. жазылған Ал Китоб деп аталатын еңбегінде), әсіресе сөздерді тапқа бөлуде араб ғалымдары Аристотелъге еліктеген. Аристотель сияқты бұлар да сөздерді есім, етістік, жалғауыштар деп үш топқа бөледі. Арабтар ежелгі дәуірдегі лингвистикалық табыстарға сүйенеді дегеннен соны көшіріп алды деген ұғым тумайды. Арабтар оларды қайталаған жоқ, өзіндік тың жол салды, соны пікірлер айтты [4, 215-217].
Европа тарихы тұрғысынан алғанда, қайта өркендеу дәуірі XV-XVI ғасырлар арасын қамтиды.
Қайта өркендеу дәуірінде ерекше қолға алынған тағы бір мәселе - орта ғасырда жөнді мән берілмеген ежелгі грек, рим жазба нүсқаларын тауып, жариялау, оларға филологиялық талдаулар жасау болды. Әлемдік тіл білімі тұрғысынан алып қарағанда бұл дәуір тілдік материалдар жинақтау сипатымен ерекшеленеді. Өз дәуірі үшін бұл саладағы күрделі істер қатарында Ж.Скалигердің 1540 жылы шыққан Латын тілінің негіздері туралы, Р.Стефанустың 1553 жылы шыққан Латын тілі қазынасы және Грек тілі қазынасы, араб ғалымы П.Алкаланың Араб тілі грамматикасы (1505-жыл), Рапхлиннің Еврей тілі грамматикасы (1506 жыл) атты еңбектерді атауға болады. Осылармен қатар XV-XVI ғасырлар ішінде испан, корей, нидерлаңд, жапон, парсы, армян, венгер, ағылшын, француз, мексикан тілдерiнің грамматикалары шығарылды.
1757 жылы М.В.Ломолосовтың Россия грамматикасы, т.б. жарық көрді. Бұл әлі де болса, латын тілі грамматикасы үлгісінен шыға алмаған, тілдік материал ретінде сөйлеу тілі фактілерінен гөрі ескі жазба тіл фактілеріне көбірек сүйенген еңбек болса да, латын тілі грамматикасы тіл атаулының барлығына бірдей жарамды бола алмайтынын, әр тілдің өзіндік ерекшеліктері, өзіндік грамматикалық құрылымы болатынын байқатқан және осы бағытта жүргізілетін зерттеулерге жол ашқан, бастама болған еңбек еді.
ХІХ ғасыр лингвистикасындағы салыстырмалы-тарихи әдіспен тіл білімінің қалыптасуының алғашқы басқышы болды. Тіл білімі дамуының жаңа дәуірі тілді - дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танумен ерекшеленді. Бұл ғасыр лингвистикасында бірнеше ағымдар мен мектептер, сондай-ақ салырмалы-тарихи әдіс негізінде жазылған еңбектер дүниеге келді. Жас грамматистер бағыты деп аталатын көзқарас қалыптасты.
ХХ ғасыр тіл білімі Жас грамматистерге қарсы күресте туып қалыптасты. ХХ ғасыр лингвистикасы - лингвистикалық ой-пікірлер дамуының жаңа кезеңі болып саналады [3, 12-35].
Міне, сонау ежелгі үнді, гректердің тіл туралы алғашқы еңбектерінен бастау алатын сөздерді түрлі топқа бөлу ілімі осылайша өзінің пайда болу, даму кезеңдерін бастан өткізді.
Сөздерді семантика-құрылымдық топтарға (сөз таптарына) бөлудің грамматикалық ілім ретінде тым ерте замандарда пайда болуы, сол дәуір ойшылдарының тіл табиғатын тани түсу үшін сөздерді осылайша жіктеудің қажеттілігін түсіне білуі - морфологияның өзекті мәселе болғандығын дәлелдейді. Оған дәлел ретінде біздің эрамызға дейінгі ІҮ ғасырда жазылған Панинидің еңбегінде алғаш рет сөздер түрлі топтарға жіктеледі. Сөздерді логикалық-мағыналық тұрғыдан түрлі топтарға бөлуші ежелгі үнділер негізінен төрт сөз тобын ажыратты. Ол төрт сөз тобы төмендегіше аталып, жіктеледі:
1. Есім (naman)
2. Етістік (akhyata)
3. Сөз алдына қойылатын көмекші сөздер (предлог) (unasarga)
4. Демеулік (nipata)
Тіл туралы ілімнің ежелгі дәуірін зерттеп, арнаулы еңбектер жазған В.Томсен, О.М.Фрейденберг, В.А.Звегинцев, А.Я.Лоя, Л.Рүстемов, Н.А.Кондрашов, П.М.Березин секілді белгілі ғалымдар бір ауыздан ежелгі үнділердің сол дәуірде-ақ белгілі дәрежеде жетістіктерге жеткенін айтады.
Міне, ежелгі үнділердің тіл туралы еңбектерінен бастау алған сөз таптастыру ісі кейінгі дәуірлерде қытай, грек, араб ойшыл ғалымдарының еңбектерінде жалғасын тапты. Бұл ғалымдар да сөздерді түрлі тапқа жіктеу барысындағы мәселеге логикалық-мағыналық тұрғыдан келіп, оларды негізінен үш, кейде төрт сөз табына ажыратты.
Әлемдік лингвистикадағы сөз таптастыру ілімінің жаңа сатыға көтерілген дәуірі тіл білімі тарихында Грамматикалық кезең деп аталатын біздің эрамызға дейінгі ІІІ-ІІ ғасырлар болды. Бұл дәуірде филологияның өзіндік ерекшелік, айырым белгілері анықталып, философиядан іргесін ажырата бастады. Осы кезеңнің көрнекті өкілдерінің бірі Аристарх сөздерді есім, етістік, есімше, шылау, есімдік, сөз алдына қойылатын көмекші сөздер (предлог), үстеу, жалғаулық деп сегіз сөз табына бөлді. Сөздерді семантикалық белгілері арқылы түрлі топқа жіктеудің бұл үлгісі кейіннен әлемдік лингвистика шеңберіне тарап, көп ғасырлар бойына түрлі толықтыруларымен ХІХ ғасырға дейін жеке-дара ілім болып келді.
Әлемдік лингвистикада өзіндік орны бар орыс тіл білімі де сөз таптастыру ісінің жалпы теориясына елеулі үлес қосты. Орыс тілі грамматикасының ғылыми негізін салушы В. Н. Ломоносовтың ХҮІІІ ғасырда жарық көрген Русская грамматика атты еңбегінен бастау алатын орыс тілі біліміндегі сөздерді түрлі топқа бөлу ілімі өзінің дамуы барысында негізінен мынандай бағыттарды бастан өткерді:
Семантикалық бағыт. Алғашқы бастауы ежелгі заманғы грамматикалық еңбектерге тірелетін бұл бағыттың сөз таптастырудағы басты тірегі - сөздің мағынасына негізделді, яғни сөз таптастыру принципінің негізгі өзегі ретінде сөздің мағыналық жағы алынды. Көрнекті өкілдері М.В.Ломоносов, А.Х.Востоков, Н.А.Греч, А.А.Потебня, тағы басқалар болды.
Сөз таптары туралы ежелгі дәуір еңбектерінен бастау алатын бұл бағыт ХІХ ғасырда көптеген тілші ғалымдар тарапынан сынға ұшырай бастады. Бұл проблеманы шешу жолындағы ғыдлыми ізденістер сөз таптастырудың семантикалық бағытына қарама-қарсы бағыт - формальды-грамматикалық бағытты дүниеге әкелді. Бұл бағыт өкілдері сөз таптарын анықтауда негізгі белгі ретінде сөздің формасын алуды ұсынды. Олардың басты идеясы - сөз тұлғасы сөздің мағынасын да анықтайды дегенге сайды.
Бұл формальды-грамматикалық бағыттың алғашқы іргетасы К.С.Аксаков еңбектерінде қаланып, кейіннен Москва мектебінің өкілдері Ф.Ф.Фортунатов және оның шәкірттерінің еңбектерінде жалғасын тапты.
Орыс тілі біліміндегі сөз таптарын анықтауда семантикалық бағыт пен формальды-грамматикалық бағыттың осылайша бір-бірін жоққа шығаруының салдары аталмыш проблеманы шешуде сыңаржақтыққа әкеліп соқты.
Орыс тілінің морфологиясын сипаттаудағы бұлайша әр тұрғыдан келу сөз таптарын анықтау ісінде бұдан әрі ізденісті қажет етіп, тілші ғалымдар алдына жаңа міндет қойды. Осы міндетті шешу барысында үшінші бағыт - лексика-грамматикалық бағыт дүниеге келді. Көрнекті өкілдері және негізін салушылары Л.В.Щерба, В.В.Виноградовтар болып саналатын бұл бағыттың негізгі идея-қағидасы сөздерді түрлі таптарға жіктеу барысында олардың (сөздердің) семантикалық және формальды белгілерін біріктіре қарау болды. Осы көзқарастары негізінде аталған ғалымдар сөздерді таптастыруда бүгінгі таңда әбден орныққан семантикалық, морфологиялық және синтаксистік принциптерді ойлап шығарып, орыс тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде оларды нақты қолданды.
Орта ғасырлардағы араб ғалымдары еңбектерінде түрлі тілі сөздері араб лингвистикалық ілімінің үлгісімен есім, етістік және демеулік деп бөлінсе, ХҮІІІ ғасырдан бастап түркі тілдерін зерттеуге ден қоя бастаған Ресей ғалымдарының ееңбектерінде орыс тіл білімінің әсер-ықпалымен, негізінен, сегіз, тоғыз сөз таптарына жіктелді. Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысын зерттеу объектісі еткен ресейлік алғашқы грамматика Сочинения, принадлежащие грамматике чувашского языка (М. 1769) атты еңбекте М.В.Ломоносовтың Русская грамматика еңбегінің әсерімен чуваш тіліндегі сегіз сөз табы аталады. Бұдан кейінгі И.С.Хальфиннің Азбука татарского языка (Казань, 1809), М.А.Казем-Бектің Грамматика турецко-татарского языка (Казань, 1839), Общая грамматика турецко-татарского языка (Казань, 1846), Алтай миссионерлік қоғамы мүшелері шығарған Грамматика алтайского языка (Казань, 1869), тағы басқа еңбектерде де түркі тілдері сөздері сол кездегі орыс лингвистикасының үлгісімен таптастырылады. Бұл еңбек авторлары тиісінше өздері зерттеу объектісі етіп алып отырған түркі тілдері сөздерінің мағыналық белгісін басшылыққа ала отырып, кей сөз таптарын анықтауға қатысты қосымша синтаксистік белгіге де жүгінеді. Бұл ғалымдарды қосымша синтаксистік белгіге жүгінуге мәжбүр еткен нәрсе түркі тілдерінің өзіндік семантикалық-құрылымдық ерекшелігі болды. Бұл жай әсіресе зат есім мен сын есімнің, сын есім мен үстеудің арақатынасынан анық көрінді. Түркологияда осылайша сөз таптастыруда, негізінен, мағыналық белгіні басшылыққа алу ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін жалғасты.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде Ресейде болған төңкерістің әлемдік деңгейдегі орасан зор оқиға болғандығы белгілі. Бүгінгі таңда бұл оқиғаға деген ресми көзқарас, негізінен жағымсыз сипат алғанымен, біз жұмысымызға байланысты түркі тілдерін зерттеудің нақ осы Қазан төңкерісінен кейін соны серпін алғанын айтар едік. Бұл сөзімізге жұмыс барысында талданған түркітанушылардың зерттеу еңбектерінің саны да, сапасы да дәлел бола алады.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңнің алғашқы еңбектері түркі тіліне қатысты болды. Орыс түркологтарының бұлайша алдымен түркі тіліне назар аударулары олардың түрік тілін басқа түркі тілдерінің негізі деп есептеулеріне байланысты болса керек. А.Самойловичтің Краткая учебная грамматика современного усманского-турецкого языка атты 1928 жылы басылып шыққан еңбектерінен басталған жеке түркі тілдерін зерттеу ісі кейіннен А.Боровковтың, В.Н.Насиловтың ұйғыр, И.А.Дмитриевтің башқұрт, Н.П.Дыренкованың хакас, шор тілдерінің грамматикалық құрылысын зерделеген еңбектерінде, тағы да басқа бірқатар түркологтар еңбектерінде жалғасты.
Сөздерді таптастырудың семантикалық, морфологиялық және синтаксистік аталатын үш принципі түркологияда үстіміздегі ғасырдың 30-жылдары енді. Түркі тілдері сөздерін түрлі тапқа бөлуде аталған үш принцип жүйелі түрде қолдану керектігін алғаш айтқан А.Боровков болды. 1936 жылы Революция и письменность журналында жарияланған О частях речи в языках тюркской системы атты арнаулы мақаласында ғалымның айтқан бұл тұжырымы түркологияның кейінгі дамуында берік қолданыс тапты. Орыс түркологтарымен бірге өсіп, жетілген ұлттық тілші мамандар да осы дәстүрді дамытып әкетті.
Ең алдымен бұл тіл біліміндегі сөз таптарының шығуы мен дамуы жайында сөз қозғасақ, бұл тiл бiлiмi тарихи тұрғыдан сөз таптарын сөйлем мүшелерімен байланыстырып топтастырады.
Бұл мәселе жайында академик И.И.Мещанинов Сөйлем мүшелері мен сөз таптары деген салыстырмалы-типологиялық зерттеуінде былай деп жазды: Зат есім өзінің сөйлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен бөлініп шығады, сөздердің сөйлемнің атрибутивті мүшесі (анықтауыш) ретінде жұмсалуы арқылы сын есім жасалады, үстеулер пысықтауыш мүше ретінде жұмсалады, етістік басқа сөз таптарынан баяндауыш (сөйлемнің іс-әрекетті білдіретін мүшесі) ретінде қызмет атқаруы нәтижесінде ажыратылады. Бұл жерде, сөйлемнің осылай мүшеленуімен лексикалық топтар жасалады, - дейді.
Зерттеушілер сөз таптарының сөйлем мүшелері қызметінде жұмсалу барысында біртіндеп жасалып қалыптасқанын көрсетеді
В.М.Жирмунский индоевропа тілдерінің көне дәуірінде зат есімдер мен сын есімдердің жігінің ажыратылмағандығын есім негіздердің ортақ болуы, есімдердің септелу формаларының бірдей болуы және т.б. жайындағы деректерді келтіре отырып дәлелдейді. Зат есімдер мен сын есімдердің және үстеулердің тілдердің даму барысында біртіндеп жігі ажырап, дербес лексика-грамматикалық категориялар ретінде қалыптасқандығын көрсетеді.
Сөз таптарының бірден пайда болмай, тілдің тарихи дамуы барысында біртіндеп жасалатындығы үстеулердің сөз табы ретінде жасалып қалыптасуынан әсіресе ашық айқын көрінеді. Зерттеушілер индоевропа тілдерінде зат есімдер мен сын есімдердің септік жалғаулы түрлерінің сөйлемде пысықтауыш қызметінде жұмсалу барысында олардан үстеулердің жасалғандығын айтады. Бұған орыс тіліндегі вечером, порой, кругом, издавна, вплотную және т. б. үстеулер дәлел бола алады (1,166-170).
Үнді-Европа тіл білімі ішінде орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру мәселесі және сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен пайымдаулар бар. Олардың бірі бойынша сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша сөз таптары сөздердің формальді грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады.
М.В.Ломоносовтың XVIII ғасырдың орта тұсында басылым көрген Русская грамматика атты еңбегінен бастау алатын орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру ілімінің тарихи даму жолын бүгінгі тіл білімі жетістігі тұрғысынан саралағанда, төмендегі негізгі бағыттарды ажыратып көрсетуге болады:
1) семантикалық бағыт;
2) формальдi-грамматикалық бағыт;
3) лексика-грамматикалық бағыт.
Семантикалық бағыт өз бастауын жоғарыда сөз болған ежелгі үнділер мен гректердің тіл туралы ілімдерінен алады. Ежелгі үнділер мен гректердің сөздерді топқа бөлудегі сөздің семантикасына сүйенетін ілімін қабылдап, одан әрі дамытқан орыс грамматистерінің көрнектілері М.В.Ломоносов, А.Х.Востоков, Н.А.Греч, А.А.Потебнялар болды. Қазіргі орыс тіл біліміндегі бұл бағытты жақтаушылар ретінде А.С.Чикобава, М.В.Панов, В.Н.Мигирин, О.М.Ким секілді ғалымдарды атауға болады.
М.В.Ломоносов орыс тілі сөздерін семантикалық белгісіне қарай сегіз топқа бөледі:
1) есім; 2) есімдік; 3) етістік; 4) есімше; 5) үстеу; 6) сөз алдына қойылатын көмекші сөздер (предлог); 7) шылау (жалғаулық); 8) одағай.
Сөз таптары туралы ежелгі дәуір грамматикаларынан бастау алатын ілім XIX ғасырда көптеген тілші-ғалымдар тарапынан сынға ұшырай бастады. Бұл проблеманы шешу жолындағы ғылыми ізденістер сөз таптастырудың семантикалық бағытына қарама-қарсы бағыт - формальдi-грамматикалық бағытты дүниеге әкелді. Бұл бағыт өкілдері сөз таптарын анықтауда негіз етіп сөздің формасын алуды ұсынды. Олардың басты идеясы сөз тұлғасы сөздің мағынасын да анықтайдыдегенге саяды.
Формальдi-грамматикалық бағыттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Cөздеpді түpлі семaнтикa-құpылымдық топтарға бөлу - морфологияның ең өзекті мәселеcі болып табылады. Біздің дәуірімізге дейінгі coнay IY ғacыpдaғы eжeлгі үнділеpдің aлғaшқы тіл тypaлы еңбeктepінeн бacтay алатын сөздерді таптастыру теориясы жаһандық лингвистикада әлі де болса үзілді-кесілді шешімін таппаған мәселелер қатарына жатады. Бұның себебі, ең алдымен, сөздердің семантикалық деңгейлерінің әр қилы болуына байланысты, сонымен қатар сөз таптастыру морфологиясының ең өзекті әрі ең күрделі проблемасы екендігінде. Оның дәлелі ретінде мынандай мысал айтуымызға болады: есім сөздер мен шылау сөздерді семантикасы жағынан бір денгейде қарай алмасақ, одағайлардың табиғаты тіпті өзгеше, олар (одағайлар) ешбір ақиқат ұғымды білдірмей, тек сөйлеушінің түрлі көңіл күйінің сыртқа шыққан беглісі ретінде қызмет атқарады. 1954 жылы бұрынғы КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі иниституның ұйымдастыруымен бұл проблемаға арналып түрлі лингвистикалық иниституттар мен жоғары оқу орындарының жүзден аса өкілдері қатысқан мәжіліс өтуі де мәселенің өте күрделі екендігін білдіреді. Дегенмен, сөздердің осындай көп қырылылығына байланысты туатын қиыншылықтарға қарамастан, әлемдік лингвистикада сөз таптастыру теориясы біртіндеп дамып келеді, тілші-ғалымдар ХХ ғасырда айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді.
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік даму, қалыптасу жолы бар. Қазақ тілі сөздерін таптастырудың алғашқы сүрлеуі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Н.И.Ильминский, П.М.Мелиоранский, В.В.Катаринский секілді орыс түркологтарының еңбектерінде салынды. ХХ ғасырдың басында бұл мәселе қазақ тілінде А.Байтұрсыновтың еңбегінде жалғасын тапса, Қ.Жұбанов бастаған мамандардың өсіп жетілуіне байланысты сөз таптастыру ісі одан әрі теориялық жағынан толығып, өз дамуының келесі бір маңызды кезеңіне аяқ басты. Ал, қазақ тіл білімінің бүгінгі даму дәрежесі сөз таптастыру теориясына қазір де өз толықтыруларын енгізуде.
Бүгінгі таңда да жекелеген тіл білімдерінде (қазақ тіл білімінде) сөз таптастыру межелеушілерінің (критерий) жетекшілік мәні, өзіндік маңызды сипаттары толық айқындалады деп айта аламыз. Осы тұрғыдан бұл теориялық ілімнің проблема ретінде қазақ тіл білімінде алғаш қойылып, пайда болуынан бастап, оның қалыптасу, даму процесін жан-жақты зерделеудің, осы даму барысындағы әр бағыт, әр кезеңнің өзіндік жетістік, кемшілігін нақты талдаудың, жалпы сөз таптастыру теориясына қатысты барлық мәселеге айқындық берудің қажеттілігі жұмыстың өзектілігін анықтады.
Жұмыста сөздерді семантика-құрылымдық топтарға көрудің күрделі теориялық ілім ретінде қазақ тіл білімінде алғаш пайда болуынан бастап, оның даму жолы таразыланады. Осы даму жолында кездескен түрлі ағымдар анықталып, олардың негізгі қағидалары белгіленді, ағым өкілдерінің ой-тұжырымдарына нақты талдау жасалып, баға берілді.
Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының өткен жолын таразылаумен қатар, бүгінгі жайлы да сөз етіле отырып, оның жетістігі мен кемшілік тұстары да айқындалды. Қазақ тіл білімінің бүгінгі жетістігі тұрғысынан сөз таптарының сематикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптеріне анықтама берілді.
Жұмыс нәтижесінде сөз таптастыру проблемасына қатысты бірқатар қосымша жаңалық, ұсыныстар енгізілді. Олар: а) модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде танудың негізі жасалады; ә) сөз табы ретінде белгілі одағайды синтаксистік катигория - оқшау сөздер құрамында қыстырма, қаратпа сөздермен бір қатарда қарауға болмайтындығы айқындалады; б) сөз таптастырудың синтаксистік принципі аясында сөздердің тіркесімділік қабілетін ескеру керектігі дәлелденді.
Зерттеу нәтижелерін мектеп бағдарламасы шеңберінде, жоғары оқу орындарында жүргізілетін Қазіргі қазақ тілі (морфология) ғылыми курсында пайдалануға болады.
Қазақ тіл білімінің бастан өткізген тарихи белестерін жан-жақты айқындап, бүгінгі жай-күйімен сабақтастығын ашып көрсету негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Өткенді безбендемей, алға басу жоқ. Морфологияның өзекті мәселесінің бірі - тілдегі сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға жіктеу теориясы да тіл білімі тарихын айқындауда өзіндік орны, салмағы бар мәселе екені анық. Семантикалық принцип бойынша сөздің лексикалық мағынасына қарайды, морфологиялық принцип бойынша сөздің түрлену жүйесін басшылыққа алады, ал синтаксистік принцип бойынша сөздің қай сөйлем мүшесі болуына сүйенеді. Соңғы жылдары қазақ тілі біліміндегі сөз таптары теориясына елеулі жаңалық енгізген С.Исаев болды. Ғалым еңбегі, ең алдымен, қазақ тіл біліміне грамматикалық мағына, грамматикалық форма, грамматикалық категория секілді негізгі іргелі грамматикалық ұғымдарды салмақты қазіргі лингвистиканың даму дәрежесіне сай нақты анықтап, басын ашып беруімен салмақты екенін айтқан жөн. Тілге қатысты әдебиеттерде бұрын да жиі қолданылмағанымен, мән-мағынасы айқын емес бұл грамматикалық ұғымдарды дұрыс түсінбеу салдарының сөз таптастыру проблемасында да бірқатар қателікке әкелгені белгілі болып отыр. Осыған орай, сөз таптастырудың негізгі өзектілігін көрсетеміз.
Қазіргі қазақ тілі сөздерін түрлі семантикалық - құрылымдық топтарға (сөз таптарына) жіктеуде бір қиыншылық туғызатын жайт - көш, тоң, жылы секілді тағы басқа бір қатар түбір сөздердің әрі есім, әрі етістік болып келуі болып табылады. Бұндай мәселелерді ғалымдардың еңбектерінен саралап, ажыратып көрсету керек.
Тіл білімінде сөздің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы, әдетте ешқандай сөз тудырушы жұрнақсыз іске ауысуына байланысты түсіндіріледі, және бұл құбылыстың жеке сөз таптарына қатысына қарай, яғни сөздің қандай сөз табына ауысқанына қарай адвербиалдану (сөздердің басқа сөз таптарынан үстеуге ауысуы), адьективтену (сөздердің басқа сөз таптарынан сын есімге ауысуы), вербальдану (сөздердің басқа сөз таптарынан етістікке ауысуы), прономиналдану (сөздердің басқа сөз таптарынан есімдікке ауысуы), субстантивтену (сөздердің басқа сөз таптарынан зат есімге өтуі) деп аталады. Ал жалпы сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына өту процесін атау үшін конверсия термині қолданылады. Бұл да әлі тіл білімінде толық анықталып, зерттелмеген мәселелердің бірі болып келеді.
Сөздерді түрлі семантика-құрылымдық топтарға бөлу - морфологияның ең өзекті мәселесі болып табылады. Біздің эрамызға дейінгі сонау ІҮ ғасырдағы ежелгі үнділердің алғашқы тіл туралы еңбектерінен бастау алатын сөздерді таптастыру теориясы әлемдік лингвистикада әлі де болса үзілді-кесілді шешімін таппаған мәселелер қатарына жатады. Бұның себебі, алдымен, сөздердің семантикалық деңгейлерінің әр түрлі болуына байланысты және сөз таптастыру морфологияның ең өзекті әрі күрделі проблемасы екендігінде. Мысалы, есім сөздер мен шылау сөздерді семантикасы жағынан бір деңгейде қарай алмасақ, одағайлардың табиғаты тіпті өзгеше, олар ешбір ақиқат ұғымды білдірмей, тек сөйлеушінің түрлі көңіл күйінің сыртқа шыққан белгісі ретінде қызмет атқарады. 1954 жылы бұрынғы КСРО Ғылым академиясы Тіл білімі институтының ұйымдастыруымен бұл проблемаға арналып түрлі лингвистикалық институттар мен жоғары оқу орындарының жүзден аса өкілдері қатысқан мәжіліс өтуі де мәселенің өте күрделі екендігін білдіреді. Дегенмен, сөздердің осындай көп қырлылығына байланысты туатын қиыншылықтарға қарамастан, әлемдік лингвистикада сөз таптастыру теориясы біртіндеп дамып келеді, ғалымдар ХХ ғасырда айтарлықтай қол жеткізді.
Қазақ тіл білімінде де сөздерді түрлі тапқа жіктеу мәселесінің өзіндік даму, қалыптасу жолы бар. Қазақ тілі сөздерін таптастырудың алғашқы сүрлеуі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы Н. И. Ильминский, П. М. Мелиоранский, В.В.Катаринский секілді орыс түркологтарының еңбектерінде салынды. ХХ ғасырдың басында бұл мәселе қазақ тілінде А. Байтұрсыновтың еңбегінде жалғасын тапса, Қ. Жұбанов бастаған мамандардың өсіп жетілуіне байланысты сөз таптастыру ісі одан әрі теориялық жағынан толығып, өз дамуының келесі бір маңызды кезеңіне аяқ басты. Ал, қазақ тіл білімінің даму дәрежесі сөз таптастыру теориясына қазір де өз толықтыруларын енгізіп, сөз таптастыру күрделі зерттелу үстінде.
Тіл біліміндегі әрбір теориялық ілімнің пайда болу, даму, қалыптасу жолдарын айқындау, осы арқылы дәстүр жалғастығын ашу, болашақ зерттеулерге бағыт-бағдар нұсқау - маңызды іс болып табылады. Қазақ тілі білімінде қалыптасқан сөз таптастыру теориясы бойынша сөздерді түрлі топтарға жіктеу барысында әлі де болса, бірқатар қиыншылықтар, шешемін таба қоймаған ірілі-ұсақты проблемалар кездеседі. Соның бірі, сөз таптастырудың синтаксистік принципін қолдану кезінде әрбір сөз табының сөйлемде атқаратын қызметімен қатар жүйелі түрде олардың (белгілі бір сөз табына жататын сөздердің) тіркесу қабілетін нақты анықтаудың өз дәрежесіне емес екені болса, келесі бір сөз таптастыруға қатысты шешімін күтіп тұрған үлкен проблема - сөздердің бір сөз табынан екінші сөз табына ауысуы процесін зерттеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыруға қатысты шешімін табуға қатысты шешемін табуға тиісті жоғарыда аталған проблемалармен қатар кейбір түсінбеушілік жайлар да кездеді. Мысалы, бұрын-соңды жарық көрген қазақ тілі оқулықтарында, тағы басқа бірқатар жеке еңбектерде одағай сөз табынан синтаксистік құрылым ретінде қаратпа, қыстырма сөздермен бірге оқшау сөздер аясында қаралуы аталмыш сөз табы туралы, жалпы морфология мен синтаксистің ара қатынасы туралы екіұшты пікір қалыптасады. Осы орайда, қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының даму барысын зерделеу кезінде бұл жағдайдың 40-жылдардан бастау алатыны анықталатынын білеміз. Соған байланысты Г.Бегалиев пен Н.Сауранбаевтың 1948 жылы педагогикалық училищелерде арналып басылып шыққан Қазақ тілінің грамматикасында еңбектерін қарап, тұжырым жасау міндеті туындайды.
Осы қағиданы меже ете отырып, жұмыста қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының пайда болу кезеңінен бастап, бүгінгі күнге дейінгі даму тарихын, бүгінгі жайын саралауды басты мақсат етіп қойдық. Негізгі мақсаттан төмендегі міндеттер туындайды:
─ Әлемдік тіл біліміндегі сөз таптастыру проблемасының тарихымен, бүгінгі жай-күйімен байланыстыра отырып, сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі дамуын ғылыми тұрғыдан кезеңдерге бөлу;
─ Қазақ тіл біліміндегі сөздерді семантика-құрылымдық топтарға жіктеу барысында болған бағыттарды, олардың негізгі қағидасын анықтау;
─ Сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі бүгінгі жайына баға беріп, осы мәселеге қатысты әлі түйіні шешілмеген проблемаларды бөліп шығару.
Демек, зерттеу жұмысында болсын, оқыту процесінде болсын, түрлі межелеуіш тұрғысынан анықталған тілдік құбылыстарды бір терминмен атаудың жақсы нәтиже бермейтіндігі ескеріле отырып, бұл екі сөз табы да морфологиялық категория ретінде өз терминдерінде (одағай, модаль сөздер) қалып, ал синтаксистік тұрғыдан екеуі де қыстырма бола алатындықтан оқшау сөздердің осы түрі ретінде қыстырма терминімен атаулы қисынды болмақ. Сондықтан келешек зерттеу жұмыстарында ескерілуге тиіс мәселенің бірі осы жай болуға тиіс.
Дипломдық жұмыстың нысаны болып қазақ тіліндегі сөздерді таптастыруға байланысты және сөз таптастыру принциптеріне байланысты әр жылдары жазылған ғылыми-танымдық мақалалары, тақырыпқа сай ғалымдардың еңбектері, "Қазақ грамматикасы" еңбегі, Қарағанды Мемлекетті Университетінде жинақталған материалдар қамтылды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы. Бұл жұмысымызда негізделген ғылыми жаңалылықтарымызды төмендегіше топтастырдық:
─ Сөздерді семантика-құрылымдық топтарға бөлудің күрделі теориялық ілім ретінде қазақ тіл білімінде алғаш пайда болуынан бастап, оның даму жолы таразыланды. Осы даму жолында кездескен түрлі ағымдар анықталып, олардың негізгі қағидалары белгіленді, ағым өкілдерінің ой-тұжырымдарына нақты талдау жасалып, баға берілді.
─ Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының өткен жолын таразылаумен қатар бүгінгі жайы да сөз етіле отырып, оның жетістігі мен кемшілік тұстары да айқындалды. Қазақ тіл білімінің бүгінгі жетістігі тұрғысынан сөз таптарының семантикалық, морфологиялық, синтаксистік принциптеріне анықтама берілді.
Жұмыс нәтижесінде сөз таптастыру проблемасына қатысты бірқатар қосымша жаңалық, ұсыныстар енгізілді. Олар: а) модаль сөздерді жеке сөз табы ретінде танудың негізі жасалды; ә) сөз табы ретінде белгілі одағайды синтаксистік категория - оқшау сөздер құрамында қыстырма, қаратпа сөздермен бір қатарда қарауға болмайтындығы айқындалды; б) сөз таптастырудың синтаксистік принципі аясында сөздердің тіркесімділік қабілетін ескеру керектігі дәлелденді.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Сөз таптастыру теориясының қазақ тіл біліміндегі алғаш пайда болу, даму, қалыптасу жолын саралау арқылы түрлі бағыт, ағымдар болғанын, олардың негізгі қағидаларын анықтау, сөз таптастырудың бүгінгі күнгі жайын зерделеу арқылы түйіні шешілмеген ірілі-ұсақты проблемаларды бөліп шығару - қазақ тіл біліміндегі морфологияның бұл өзекті мәселесінің болашақ дамуына оң ықпал тигізетіні сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер:
1. Сөздерді семантика-құрылымдық топтарға жіктеудің қазақ тіл біліміндегі ірі грамматикалық теория ретінде күрделі даму жолынан өтіп, қалыптасқандығы;
2. Қазақ тіл біліміндегі сөз таптастыру теориясының дамып, қалыптасуы барысында бір-бірінен айырмашылығы бар семантикалық және лексика-грамматикалық аталатын бағыттардың болғандығы, олардың негізгі ұстанымдары;
3. Қазақ тілі сөздерін таптастыру барысында әртүрлі бағыттар өкілдерінің өз ұстанымы (позициясы) тұрғысынан келуі себепті сөз таптарының саны да, кейбір сөз таптарының сапасы да өзгеріп отырғандығы;
4. Бүгінгі таңда қазақ тілші-ғалымдарының сөздерді түрлі топтарға бөлу мәселесінде жетістіктерге қол жеткізуі нәтижесінде сөз топтастыру теориясының қазақ тіл білімінде негізінен орныққандығы.
Дипломдық жұмысты зерттеу әдістері. Қазақ тіл біліміндегі сөздердi таптастыру теориясының пайда болуы, дамуы, қалыптасуы, сөздерді таптастырудағы негізгі принциптерін зерттеу тақырыпты ашуға көмектесті.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі 2 бөлімнен, әр бөлім үш тараушадан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Cөздерді таптастыру туралы ғылыми көзқарастар
1.1 Сөздердi таптастыруға байланысты алғашқы ғылыми көзқарастың пайда болуы
Жеке, нақтылы тілдердегі немесе тілдердің тобындағы сөздерді сөз таптарына топтастыруда сөз таптарының жалпы теориясына (общая теория частей речи) сүйену өте-мөте қажет. Әрине, жеке, нақтылы бір тілдегі сөз таптарының санын да, табиғатын да сол тілдің өзіндік ерекшеліктерін ескермей немесе сол ерекшеліктерге байланыссыз айқындау дұрыс болмаған болар еді. Бұл жерде әңгіме сөз таптарының жалпы теориясының жеке, нақтылы тілдердегі сөздерді сөз таптарына дұрыс топтастыра білуге қатысы жайында болып отыр. Жеке тілдегі немесе тілдердің тобындағы сөз таптарын айқындауда сол тілдердің немесе тілдер тобының грамматикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, сөз топтарының жалпы теориясына негізделу қажет. Мұнсыз сөздерді сөз таптарына классификациялау мәселесі өзінің дұрыс шешімін таба алмайды.
Жалпы теорияның негізінде ғана тілдер үшін сөз таптарының арнайы теориялық қажетті көрнекі мысалдармен және түсіндірмелермен жасала алынады. Мұндай теориялардың жалпы және арнайы теориялардың өз ара қатынасы жалпы тіл білімі мен нақтылы тіл білімінің, жалпы теориялық грамматика мен жеке тілдердің грамматикаларының арасындағы ара қатынастардан басқаша болмауы керек. Кім сөз жүзінде емес, іс жүзінде жалпы теориялық білімінің, тілдің жалпы теориясының, тіл туралы қазіргі ілімнің саналары ретіндегі жалпы фонетиканың, жалпы лексикологияның, жалпы грамматиканың қажеттілігін мойындаса, сол жалпы ғылыми грамматиканың бөлімдерінің бірі сөз таптарының жалпы теориясын жасау тәжірбиелерінің жөн екендігін мойындамай тұра алмайды.
Сонымен тіл білімінде сөз таптары және олардың классификациясы туралы мәселе сөз таптарының жалпы теориясы тұрғысынан қарауға тиісті мәселе болып табылады.
Лингвистика тарихын әр түрлі кезеңдерге бөліп қарастырушылық бар. Олар: 1) Ежелгі заман лингвистикасы, 2) Орта ғасырлар лингвистикасы 3) Қайта өркендеу дәуірі лингвистикасы, 4) ХІХ ғасыр лингвистикасы 5) ХХ ғасыр лингвистикасы [1, 152-154].
Біздің жыл санауымыздан 5-6 мың жылдар бұрынғы египедтіктердің, шумерлердің т.б. Шығыс халықтарының жоғары мәдиниеті болғандығын, әр түрлі жазуларды пайдаланғандарын ескерсек, тіл білімінің көне ғасырлардың бірі екендігін байқауға болады. Бірақ египеттіктердің, шумерлердің тілге байланысты айтқан пікірлері біздің заманға жеткен жоқ. Тіл мәселелеріне байланысты айтқан пікірлері біздің заманға жеткен деректердің ең көнесі Ежелгі Қытай, Үнді, Ежелгі Греция елдеріне тән.
Ежелгі дәуір - лингвистикалық ой-пікірдің жаңа туындай бастаған және оның мейлінше балаң шағы. Соған қарамастан бұл кезеңдегі лингвистикалық мәліметтерді қазіргі кездегі өркен жайған тіл білімінің бастамасы, қалана бастаған іргетасы еді деп санаған жөн.
Ежелгі дәуір лингвистикасында ерекше екі түрлі күрделі проблема болды. Оның бірі-атау, ат қою, екіншісі-грамматикалық өнер (исскуство) проблемасы.
Ат қою теориясы мен грамматикалық өнер теориясы Ежелгі Қытайда да болған. Сондай-ақ, грамматикалық өнердің де негізгі ілімі көне жазуы - иероглифке негізделген.
Иероглифтік грамматикаларда морфема сөздер мағынасы, этимология мәселесi болмаса қалыпты грамматикалық әдебиеттердегідей грамматикалық категория мәселелері сөз болмаған. Қытай лингвистикасының өзіндік ерекшелігі, өзіндік дәстүрі де осында.
Адамзат тарихында өзіндік орны бар Қытай жеріндегі грамматикалық ілімнің негізін салған әкелі-балалы Ван-Нянь-Сунь мен Ван-Инь-Чжи қытай тілі сөздерін мағыналы сөздер (шицзы), мағынасыз сөздер (сюйцзи) және көмекші сөздер (чждцзи) деп бөліп, сөздерді іштей зат есім, сын есім, етістік деп ажыратты [2, 6]. Бірақ бұл тілде жазылып сақталған тарихи материалдар басқа тілдерге, әсіресе европалық тілдерге дер кезінде аударылмағандықтан, ғылым әлемінен шектеп қалып келеді. Лингвистикалық нұсқалар жағдайы да осындай.
Сондықтан лингвистка тарихын зерттеген Европа ғалымдарының барлығы дерлік әңгімені Ежелгі Үндістан, Ежелгі Грециядан бастайды.
Ғылымда қалыптасқан көзқарас бойынша тіл туралы ғылымның алғаш пайда болуы ежелгі үнділерден басталады. Үнділерден бізге жеткен зерттеулер жыл санауымыздан бұрынғы V ғасырдан басталады. Бұл материалдардың ғылыми жүйелігіне, ой тереңдігіне қарағанда Үндістан лингвистикасы бұдан да бұрын болғанға ұқсайды. Тіл білімі мұнда практикалық қажеттіліктен туған. Үнділердің өте ерте ежелгі дәуірден сақталған аңыздардан, гимндерден, діни жырлардан құралған Веда деп аталатын кітаптары болған. Біздің дәуір алдындағы VІ ғасырларда белгілі болған бұл жинақты үнділер қасиетті, киелі деп санаған және қазір де солай санаушылық бар көрінеді. Веда жөніндегі зерттеулер үнділердің аса көрнекті лингвисі Яски мен Панини жазған еңбектер арқылы біздің заманымызға жетті.
Яски біздің дәуірімізге дейінгі бесінші ғасырларда өмір сүрген. Ол - Веда тілінің бес томдық сөздігін жасап түсінік жазған адам.
Панинидің біздің дәуірімізге дейінгі ІҮ ғасыр шамасында жазған Аштадхьяй (Грамматикалық ережелердің сегіз бөлімі) деген еңбегінде төрт мыңнан астам грамматикалық ереже берілген. Бұл еңбегінде Панини Веда тілін қалпына келтіру нәтижесінде пайда болған үнділердің санскрит деп аталатын көне әдеби тілінің және Веда жыры тілінің дыбыстық жүйесін, сөз туғызу, сөз өзгерту жолдарын жан-жақты зерттелген. Панини еңбегі - тіл білімі тарихындағы біздің дәуірге жеткен тұңғыш сипаттама грамматикасы. Ол санскрит тілінің грамматикасы деп те аталады. Мұнда сөздерді тапқа, түбірге, түрлі қосымшаларға бөлу, жұрнақ, префикс дегендердің бәрі де бар. Панини грамматикасы ережелерінің дәлдігіне, зерттеулерінің терең және жан-жақтылығына қарап, бірсыпыра ғалымдар Үндістанда тіл білімі Панинге дейін де даму басқышынан өткен, бірнеше грамматикалық еңбектер жазылған болу керек деп жорамалдайды. Бірақ ондай еңбектердің болған болмағына ғылымда әзірше белгісіз.
Үнділер тілдегі барлық сөздерді есім, етістік, предлог, демеулік деп төрт топқа бөлген де әрқайсысының өзіндік ерекшеліктерін жан-жақты сипаттаған. Етістіктің шаққа бөлінуі, есімдерде жеті түрлі септік жалғаудың барлығы т.б. көптеген грамматиканың мәселелер өте дәлдікпен шешілген.
Шынында да, үнділер тіл білімінің дамуына елеулі үлес қосқан. Тіл фактілерін зерттеуде олар синтетикалық тәсілді де, аналитикалық тәсілді де қолданған. Сол арқылы тілдік элементтердің өзара ұқсастығын және бір-бірінен өзгешеліктерін айқындаған.
Кейінгі дәуірлерде Үндістанда Панини грамматикасының мән-мағынасын талдап түсіндірген оның жолын ұстанған лингивист-ғалымдар болды. Солардың бірі - біздің дәуірдің үшінші ғасырларында өмір сүрген Вараручи Катьяна. Ол Панини еңбегіне талдау жасаумен қатар, орта дәуір үнділерінің пракрит деп аталатын санскрит тіліне салыстыра зерттеген. Сөйтіп, лингвистикада бірінші болып тарихи - салыстыру әдісін қолдануға талпынған, тілдің тарихы, дамуы мен ұғымдарды алғаш сөз еткен ғалым. Ол өзінің Пракрит грамматикасы дейтін еңбегінде фонетика мәселесіне ерекше көңіл бөледі, әрбір дыбыстың даму жолдарына, оларда болатын өзгеріс-құбылыстарға, үндесу заңдарына талдау жасайды. Мұндай құбылыстарды Катьяна морфологиялық өзгерістерге байланысты қарайды.
Ежелгі Үндістан лингвистикасы тарихының тағы бір көрнекті өкілі - философ-лингвист Бхартхари.Бұл - тіл мәселелерін философияға байланыстыра қараған ғылым.
Үндістан лингвистикасының кейінгі дәуірлердегі өкілдері ұзақ заман бойына осы үш ғалымның (Панини, Катьяна, Бхартхари) мұраларын жинақтап, талдап түсіндірумен болды.
Эренбург университетінің профессоры Джон Лайонз 1978 жылы орыс тілінде жарияланған Теориялық лингвистикаға кіріспе деп аталатын еңбегінде Паниниден кейін Үндістанда он шақты грамматикалық бағыт болған. Бізге олардан көне үнді грамматикасын зерттеген мыңға жуық еңбек жетті. Олардың көпшілігі Панини дәстүрін қолданған деп жазады.
Ежелгі дәуірі лингвистикасының тағы бір отаны Ежелгі Греция. Грецияда туған лингвистикалық ой-пікір бүкіл Европа лингвистакасының қалыптасып дамуына күшті әсерін тигізді. В.Энгельстің Греция мен Рим қалаған негіз болмаса, қазіргі Европа да болмас еді, - деген сөзін тіл біліміне байланысты айтуға болады. Тіл мәселелеріне байланыста сол елден бізге жеткен жазба материалдар жыл санауымызға дейінгі V ғасыр шамасынан басталады.
Ғалымдардың айтуына қарағанда Греция лнигвистикасы Гомердің Илиада мен Одиссея жырының тілін зерттеуден басталады. Эллинизм дәуіріне дейін тілді лингвистикалық тұрғыдан емес философиялық тұрғысынан сөз еткен, философияға тәуелді соның ажырамас саласы деп есептеген ежелгі Греция философтарының бір ерекшелігі - тілді құдай жаратты деген діни көзқарасқа қарсы оны дүниеге келтірген адамның өзі деген пікірді уағыздауы.
Грек ғалымдары көтерген тағы бір лингвистикалық проблема - грамматика мәселелері. Грамматиканы да алғашқыда философия, әсіресе логика ғылымына тәуелді соның бір саласы ретінде логикалық категориялардың көрсеткіші ретінде ғана қарады. Бұл саладағы алғашқы пікір Платон пен Аристотель еңбектерінде кездеседі. Платон тілдегі сөздерді есім, етістік деп екі топқа бөлсе, Аристотель алдыңғы екеуі үстіне жалғауыш дегенді қосып, үш топқа бөледі. Күні бүгінге дейін қолданылып жүрген грамматикалық катергориялардың, терминдердің көпшілігі сол Аристотельден қалған.
Яғни, екі кезеңге бөлінген (философиялық кезең V-ІІІ ғғ., филиологиялық кезең ІІІ-ІV ғғ.) Грецияда философиялық дәуірдің көрнекті өкілдері Платон, Аристотельдер сөздерді логикалық негізде жіктеп, есім, етістік, жалғауыш деп ажыратты.
Грамматикалық ілімнің философияның, логиканың ықпалынан босанып өз алдына дербес пән ретінде қалыптасуы Греция тіл білімінде филология дәуірі деп аталады. Грамматистердің александриялық мектебін қалыптастырып, грамматика ілімін дамытудың жоғарғы сатысына көтерушілер - Аристрах (б.д.д. 250 -150 ж), оның шәкірті Дионисий Фракийский, Апалони Дискол (б.э ІІ ғ.) болды. Аристрах тілдегі сөздерді есім, етістік, есімше, член (артикль), есімдік, предлог, үстеу, жалғаулық деп сегіз топқа бөлген. Сөздерді тапқа бөлудің алғашқы грамматикалық үлгісі Д.Фракийский еңбегінен басталады. Бұл ғалым сөздерді тапқа бөлуде лексикалық - семантикалық және құрылымдық белгілерге сүйенген. Осы уақытта да қолданылып жүрген зат, сын, сан есімдерді есім деген бір ғана талаумен атауда осы Фракийскийден басталады [3, 167].
А.Дискол синтаксис мәселелерін зерттейді. Дегенмен ежелгі Грецияда морфологияға қарағанда синтаксис аз зерттелген. Грецияны жаулап алған римдіктер тіл білімін дамытуға айтарлықтай үлес қоса алмады. Олар Александрия грамматистерінің ілімін өз тілдеріне сәйкестіндіріп қолданудан аса қойған жоқ. Рим грамматистерінің ішіндегі ең көрнектісі - Варрон (жыл санауымызға дейінгі І ғ. өмір сүрген), кейінірек Доната (ІV ғ.) болды. Бұлар латын тілі грамматикасын жазғандар. Рим грамматистерінің жаңалығы өздерінен бұрын анықталған сөз таптарына одағайды қосуы болды. Сонымен қатар олар латын тілінде болмауына байланысты артикльді сөз табы қатарынан алып тастауы арқылы сегіз сөз табын анықтады: 1) Есім; 2) Етістік; 3) Есімше; 4) Есімдік; 5) Үстеу; 6) Шылау; 7) Предлог; 8) Одағай [2, 7].
Орта ғасыр -- адамзат қоғамы дамуының он шақты ғасырын қамтитын және прогресс тұрғысынан алғанда әр тектес болып келетін күрделі де шытырманы көп дәуір.
Орта ғасырдың өзіндік бір ерекшелігі - әр түрлі діндердің туып, дүние жүзілік діндерге айналуы. Ондай діндер қатарына будда, ислам, христиан діндерін жатқызуға болады.
Канондық тіл бірден-бір дұрыс тіл деп жарияланды да, әр халыктың өз ана тілі, сөйлеу тілі, теріс тіл, пендешілік тілі деп саналды. Жазба тіл, әдеби тіл деп саналатын да канондық тіл болды. Мысалы, түркі халықтары, сондай-ақ қазақ халқы үшін де канондық тіл араб тілі, исламның ең қасиетті, киелі кітабы - құранның тілі болды. Европа халықтары үшін канондық тіл - латын тілі. Олар латын тілін жазу тілі, ғылым тілі ретінде пайдаланды. Бүкіл оқу орындарында ғылыми пән ретінде оқылатын да латын тілі грамматикасы болды. Сөйтіп, VIII ғасыр мен XV ғасырлар арасында ирланд, исланд, француз, испан, итальян, ағылшын т.б. тілдердің грамматикалары жарық көреді.
Дүние жүзі ғылымы мен мәдениетінің дамуына елеулі үлес қосқан халықтардың бірі - арабтар. Бұлардың жазбалары IV ғасырлардан басталады. Арабтар - тіл ғылымының дамуында да елеулі роль атқарды. Орта ғасырлық арабтардағы тіл білімінің ерекше дамыған кезі - халипат дәуірі деп аталатын VII-XII ғасырлар шамасы. Арабтар үнді, грек лингвистикасының табыстарын жақсы пайдалана отырып, өз тілінің фонетикасын, морфологиясы мен лексикасын зерттеуге ерекше назар аударады. Фонетика саласында дыбыс пен әріп арасындағы өзгешеліктерді айқындайды. Дыбыстың физиологиялық сипатын ашуға көп көңіл бөледі. Kейбір ғалымдар (Сибавейхи) жасалу орнына қарай дыбыстарды 16 топқа бөліп қараған. Грамматика мәселесінде де (көрнекті өкілі - Сибавейхи, 796 ж. жазылған Ал Китоб деп аталатын еңбегінде), әсіресе сөздерді тапқа бөлуде араб ғалымдары Аристотелъге еліктеген. Аристотель сияқты бұлар да сөздерді есім, етістік, жалғауыштар деп үш топқа бөледі. Арабтар ежелгі дәуірдегі лингвистикалық табыстарға сүйенеді дегеннен соны көшіріп алды деген ұғым тумайды. Арабтар оларды қайталаған жоқ, өзіндік тың жол салды, соны пікірлер айтты [4, 215-217].
Европа тарихы тұрғысынан алғанда, қайта өркендеу дәуірі XV-XVI ғасырлар арасын қамтиды.
Қайта өркендеу дәуірінде ерекше қолға алынған тағы бір мәселе - орта ғасырда жөнді мән берілмеген ежелгі грек, рим жазба нүсқаларын тауып, жариялау, оларға филологиялық талдаулар жасау болды. Әлемдік тіл білімі тұрғысынан алып қарағанда бұл дәуір тілдік материалдар жинақтау сипатымен ерекшеленеді. Өз дәуірі үшін бұл саладағы күрделі істер қатарында Ж.Скалигердің 1540 жылы шыққан Латын тілінің негіздері туралы, Р.Стефанустың 1553 жылы шыққан Латын тілі қазынасы және Грек тілі қазынасы, араб ғалымы П.Алкаланың Араб тілі грамматикасы (1505-жыл), Рапхлиннің Еврей тілі грамматикасы (1506 жыл) атты еңбектерді атауға болады. Осылармен қатар XV-XVI ғасырлар ішінде испан, корей, нидерлаңд, жапон, парсы, армян, венгер, ағылшын, француз, мексикан тілдерiнің грамматикалары шығарылды.
1757 жылы М.В.Ломолосовтың Россия грамматикасы, т.б. жарық көрді. Бұл әлі де болса, латын тілі грамматикасы үлгісінен шыға алмаған, тілдік материал ретінде сөйлеу тілі фактілерінен гөрі ескі жазба тіл фактілеріне көбірек сүйенген еңбек болса да, латын тілі грамматикасы тіл атаулының барлығына бірдей жарамды бола алмайтынын, әр тілдің өзіндік ерекшеліктері, өзіндік грамматикалық құрылымы болатынын байқатқан және осы бағытта жүргізілетін зерттеулерге жол ашқан, бастама болған еңбек еді.
ХІХ ғасыр лингвистикасындағы салыстырмалы-тарихи әдіспен тіл білімінің қалыптасуының алғашқы басқышы болды. Тіл білімі дамуының жаңа дәуірі тілді - дамып, өзгеріп отыратын тарихи құбылыс деп танумен ерекшеленді. Бұл ғасыр лингвистикасында бірнеше ағымдар мен мектептер, сондай-ақ салырмалы-тарихи әдіс негізінде жазылған еңбектер дүниеге келді. Жас грамматистер бағыты деп аталатын көзқарас қалыптасты.
ХХ ғасыр тіл білімі Жас грамматистерге қарсы күресте туып қалыптасты. ХХ ғасыр лингвистикасы - лингвистикалық ой-пікірлер дамуының жаңа кезеңі болып саналады [3, 12-35].
Міне, сонау ежелгі үнді, гректердің тіл туралы алғашқы еңбектерінен бастау алатын сөздерді түрлі топқа бөлу ілімі осылайша өзінің пайда болу, даму кезеңдерін бастан өткізді.
Сөздерді семантика-құрылымдық топтарға (сөз таптарына) бөлудің грамматикалық ілім ретінде тым ерте замандарда пайда болуы, сол дәуір ойшылдарының тіл табиғатын тани түсу үшін сөздерді осылайша жіктеудің қажеттілігін түсіне білуі - морфологияның өзекті мәселе болғандығын дәлелдейді. Оған дәлел ретінде біздің эрамызға дейінгі ІҮ ғасырда жазылған Панинидің еңбегінде алғаш рет сөздер түрлі топтарға жіктеледі. Сөздерді логикалық-мағыналық тұрғыдан түрлі топтарға бөлуші ежелгі үнділер негізінен төрт сөз тобын ажыратты. Ол төрт сөз тобы төмендегіше аталып, жіктеледі:
1. Есім (naman)
2. Етістік (akhyata)
3. Сөз алдына қойылатын көмекші сөздер (предлог) (unasarga)
4. Демеулік (nipata)
Тіл туралы ілімнің ежелгі дәуірін зерттеп, арнаулы еңбектер жазған В.Томсен, О.М.Фрейденберг, В.А.Звегинцев, А.Я.Лоя, Л.Рүстемов, Н.А.Кондрашов, П.М.Березин секілді белгілі ғалымдар бір ауыздан ежелгі үнділердің сол дәуірде-ақ белгілі дәрежеде жетістіктерге жеткенін айтады.
Міне, ежелгі үнділердің тіл туралы еңбектерінен бастау алған сөз таптастыру ісі кейінгі дәуірлерде қытай, грек, араб ойшыл ғалымдарының еңбектерінде жалғасын тапты. Бұл ғалымдар да сөздерді түрлі тапқа жіктеу барысындағы мәселеге логикалық-мағыналық тұрғыдан келіп, оларды негізінен үш, кейде төрт сөз табына ажыратты.
Әлемдік лингвистикадағы сөз таптастыру ілімінің жаңа сатыға көтерілген дәуірі тіл білімі тарихында Грамматикалық кезең деп аталатын біздің эрамызға дейінгі ІІІ-ІІ ғасырлар болды. Бұл дәуірде филологияның өзіндік ерекшелік, айырым белгілері анықталып, философиядан іргесін ажырата бастады. Осы кезеңнің көрнекті өкілдерінің бірі Аристарх сөздерді есім, етістік, есімше, шылау, есімдік, сөз алдына қойылатын көмекші сөздер (предлог), үстеу, жалғаулық деп сегіз сөз табына бөлді. Сөздерді семантикалық белгілері арқылы түрлі топқа жіктеудің бұл үлгісі кейіннен әлемдік лингвистика шеңберіне тарап, көп ғасырлар бойына түрлі толықтыруларымен ХІХ ғасырға дейін жеке-дара ілім болып келді.
Әлемдік лингвистикада өзіндік орны бар орыс тіл білімі де сөз таптастыру ісінің жалпы теориясына елеулі үлес қосты. Орыс тілі грамматикасының ғылыми негізін салушы В. Н. Ломоносовтың ХҮІІІ ғасырда жарық көрген Русская грамматика атты еңбегінен бастау алатын орыс тілі біліміндегі сөздерді түрлі топқа бөлу ілімі өзінің дамуы барысында негізінен мынандай бағыттарды бастан өткерді:
Семантикалық бағыт. Алғашқы бастауы ежелгі заманғы грамматикалық еңбектерге тірелетін бұл бағыттың сөз таптастырудағы басты тірегі - сөздің мағынасына негізделді, яғни сөз таптастыру принципінің негізгі өзегі ретінде сөздің мағыналық жағы алынды. Көрнекті өкілдері М.В.Ломоносов, А.Х.Востоков, Н.А.Греч, А.А.Потебня, тағы басқалар болды.
Сөз таптары туралы ежелгі дәуір еңбектерінен бастау алатын бұл бағыт ХІХ ғасырда көптеген тілші ғалымдар тарапынан сынға ұшырай бастады. Бұл проблеманы шешу жолындағы ғыдлыми ізденістер сөз таптастырудың семантикалық бағытына қарама-қарсы бағыт - формальды-грамматикалық бағытты дүниеге әкелді. Бұл бағыт өкілдері сөз таптарын анықтауда негізгі белгі ретінде сөздің формасын алуды ұсынды. Олардың басты идеясы - сөз тұлғасы сөздің мағынасын да анықтайды дегенге сайды.
Бұл формальды-грамматикалық бағыттың алғашқы іргетасы К.С.Аксаков еңбектерінде қаланып, кейіннен Москва мектебінің өкілдері Ф.Ф.Фортунатов және оның шәкірттерінің еңбектерінде жалғасын тапты.
Орыс тілі біліміндегі сөз таптарын анықтауда семантикалық бағыт пен формальды-грамматикалық бағыттың осылайша бір-бірін жоққа шығаруының салдары аталмыш проблеманы шешуде сыңаржақтыққа әкеліп соқты.
Орыс тілінің морфологиясын сипаттаудағы бұлайша әр тұрғыдан келу сөз таптарын анықтау ісінде бұдан әрі ізденісті қажет етіп, тілші ғалымдар алдына жаңа міндет қойды. Осы міндетті шешу барысында үшінші бағыт - лексика-грамматикалық бағыт дүниеге келді. Көрнекті өкілдері және негізін салушылары Л.В.Щерба, В.В.Виноградовтар болып саналатын бұл бағыттың негізгі идея-қағидасы сөздерді түрлі таптарға жіктеу барысында олардың (сөздердің) семантикалық және формальды белгілерін біріктіре қарау болды. Осы көзқарастары негізінде аталған ғалымдар сөздерді таптастыруда бүгінгі таңда әбден орныққан семантикалық, морфологиялық және синтаксистік принциптерді ойлап шығарып, орыс тілі сөздерін түрлі тапқа жіктеуде оларды нақты қолданды.
Орта ғасырлардағы араб ғалымдары еңбектерінде түрлі тілі сөздері араб лингвистикалық ілімінің үлгісімен есім, етістік және демеулік деп бөлінсе, ХҮІІІ ғасырдан бастап түркі тілдерін зерттеуге ден қоя бастаған Ресей ғалымдарының ееңбектерінде орыс тіл білімінің әсер-ықпалымен, негізінен, сегіз, тоғыз сөз таптарына жіктелді. Түркі тілдерінің грамматикалық құрылысын зерттеу объектісі еткен ресейлік алғашқы грамматика Сочинения, принадлежащие грамматике чувашского языка (М. 1769) атты еңбекте М.В.Ломоносовтың Русская грамматика еңбегінің әсерімен чуваш тіліндегі сегіз сөз табы аталады. Бұдан кейінгі И.С.Хальфиннің Азбука татарского языка (Казань, 1809), М.А.Казем-Бектің Грамматика турецко-татарского языка (Казань, 1839), Общая грамматика турецко-татарского языка (Казань, 1846), Алтай миссионерлік қоғамы мүшелері шығарған Грамматика алтайского языка (Казань, 1869), тағы басқа еңбектерде де түркі тілдері сөздері сол кездегі орыс лингвистикасының үлгісімен таптастырылады. Бұл еңбек авторлары тиісінше өздері зерттеу объектісі етіп алып отырған түркі тілдері сөздерінің мағыналық белгісін басшылыққа ала отырып, кей сөз таптарын анықтауға қатысты қосымша синтаксистік белгіге де жүгінеді. Бұл ғалымдарды қосымша синтаксистік белгіге жүгінуге мәжбүр еткен нәрсе түркі тілдерінің өзіндік семантикалық-құрылымдық ерекшелігі болды. Бұл жай әсіресе зат есім мен сын есімнің, сын есім мен үстеудің арақатынасынан анық көрінді. Түркологияда осылайша сөз таптастыруда, негізінен, мағыналық белгіні басшылыққа алу ХХ ғасырдың 30-жылдарына дейін жалғасты.
ХХ ғасырдың бірінші ширегінде Ресейде болған төңкерістің әлемдік деңгейдегі орасан зор оқиға болғандығы белгілі. Бүгінгі таңда бұл оқиғаға деген ресми көзқарас, негізінен жағымсыз сипат алғанымен, біз жұмысымызға байланысты түркі тілдерін зерттеудің нақ осы Қазан төңкерісінен кейін соны серпін алғанын айтар едік. Бұл сөзімізге жұмыс барысында талданған түркітанушылардың зерттеу еңбектерінің саны да, сапасы да дәлел бола алады.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңнің алғашқы еңбектері түркі тіліне қатысты болды. Орыс түркологтарының бұлайша алдымен түркі тіліне назар аударулары олардың түрік тілін басқа түркі тілдерінің негізі деп есептеулеріне байланысты болса керек. А.Самойловичтің Краткая учебная грамматика современного усманского-турецкого языка атты 1928 жылы басылып шыққан еңбектерінен басталған жеке түркі тілдерін зерттеу ісі кейіннен А.Боровковтың, В.Н.Насиловтың ұйғыр, И.А.Дмитриевтің башқұрт, Н.П.Дыренкованың хакас, шор тілдерінің грамматикалық құрылысын зерделеген еңбектерінде, тағы да басқа бірқатар түркологтар еңбектерінде жалғасты.
Сөздерді таптастырудың семантикалық, морфологиялық және синтаксистік аталатын үш принципі түркологияда үстіміздегі ғасырдың 30-жылдары енді. Түркі тілдері сөздерін түрлі тапқа бөлуде аталған үш принцип жүйелі түрде қолдану керектігін алғаш айтқан А.Боровков болды. 1936 жылы Революция и письменность журналында жарияланған О частях речи в языках тюркской системы атты арнаулы мақаласында ғалымның айтқан бұл тұжырымы түркологияның кейінгі дамуында берік қолданыс тапты. Орыс түркологтарымен бірге өсіп, жетілген ұлттық тілші мамандар да осы дәстүрді дамытып әкетті.
Ең алдымен бұл тіл біліміндегі сөз таптарының шығуы мен дамуы жайында сөз қозғасақ, бұл тiл бiлiмi тарихи тұрғыдан сөз таптарын сөйлем мүшелерімен байланыстырып топтастырады.
Бұл мәселе жайында академик И.И.Мещанинов Сөйлем мүшелері мен сөз таптары деген салыстырмалы-типологиялық зерттеуінде былай деп жазды: Зат есім өзінің сөйлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен бөлініп шығады, сөздердің сөйлемнің атрибутивті мүшесі (анықтауыш) ретінде жұмсалуы арқылы сын есім жасалады, үстеулер пысықтауыш мүше ретінде жұмсалады, етістік басқа сөз таптарынан баяндауыш (сөйлемнің іс-әрекетті білдіретін мүшесі) ретінде қызмет атқаруы нәтижесінде ажыратылады. Бұл жерде, сөйлемнің осылай мүшеленуімен лексикалық топтар жасалады, - дейді.
Зерттеушілер сөз таптарының сөйлем мүшелері қызметінде жұмсалу барысында біртіндеп жасалып қалыптасқанын көрсетеді
В.М.Жирмунский индоевропа тілдерінің көне дәуірінде зат есімдер мен сын есімдердің жігінің ажыратылмағандығын есім негіздердің ортақ болуы, есімдердің септелу формаларының бірдей болуы және т.б. жайындағы деректерді келтіре отырып дәлелдейді. Зат есімдер мен сын есімдердің және үстеулердің тілдердің даму барысында біртіндеп жігі ажырап, дербес лексика-грамматикалық категориялар ретінде қалыптасқандығын көрсетеді.
Сөз таптарының бірден пайда болмай, тілдің тарихи дамуы барысында біртіндеп жасалатындығы үстеулердің сөз табы ретінде жасалып қалыптасуынан әсіресе ашық айқын көрінеді. Зерттеушілер индоевропа тілдерінде зат есімдер мен сын есімдердің септік жалғаулы түрлерінің сөйлемде пысықтауыш қызметінде жұмсалу барысында олардан үстеулердің жасалғандығын айтады. Бұған орыс тіліндегі вечером, порой, кругом, издавна, вплотную және т. б. үстеулер дәлел бола алады (1,166-170).
Үнді-Европа тіл білімі ішінде орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру мәселесі және сөз таптарының табиғаты жайында әр түрлі көзқарастар мен пайымдаулар бар. Олардың бірі бойынша сөз таптары сөздердің лексика-грамматикалық категориялары болып саналса, екіншілері бойынша сөз таптары сөздердің формальді грамматикалық категориялары, үшіншілері бойынша сөздердің таза грамматикалық топтары болып саналады.
М.В.Ломоносовтың XVIII ғасырдың орта тұсында басылым көрген Русская грамматика атты еңбегінен бастау алатын орыс тіл біліміндегі сөз таптастыру ілімінің тарихи даму жолын бүгінгі тіл білімі жетістігі тұрғысынан саралағанда, төмендегі негізгі бағыттарды ажыратып көрсетуге болады:
1) семантикалық бағыт;
2) формальдi-грамматикалық бағыт;
3) лексика-грамматикалық бағыт.
Семантикалық бағыт өз бастауын жоғарыда сөз болған ежелгі үнділер мен гректердің тіл туралы ілімдерінен алады. Ежелгі үнділер мен гректердің сөздерді топқа бөлудегі сөздің семантикасына сүйенетін ілімін қабылдап, одан әрі дамытқан орыс грамматистерінің көрнектілері М.В.Ломоносов, А.Х.Востоков, Н.А.Греч, А.А.Потебнялар болды. Қазіргі орыс тіл біліміндегі бұл бағытты жақтаушылар ретінде А.С.Чикобава, М.В.Панов, В.Н.Мигирин, О.М.Ким секілді ғалымдарды атауға болады.
М.В.Ломоносов орыс тілі сөздерін семантикалық белгісіне қарай сегіз топқа бөледі:
1) есім; 2) есімдік; 3) етістік; 4) есімше; 5) үстеу; 6) сөз алдына қойылатын көмекші сөздер (предлог); 7) шылау (жалғаулық); 8) одағай.
Сөз таптары туралы ежелгі дәуір грамматикаларынан бастау алатын ілім XIX ғасырда көптеген тілші-ғалымдар тарапынан сынға ұшырай бастады. Бұл проблеманы шешу жолындағы ғылыми ізденістер сөз таптастырудың семантикалық бағытына қарама-қарсы бағыт - формальдi-грамматикалық бағытты дүниеге әкелді. Бұл бағыт өкілдері сөз таптарын анықтауда негіз етіп сөздің формасын алуды ұсынды. Олардың басты идеясы сөз тұлғасы сөздің мағынасын да анықтайдыдегенге саяды.
Формальдi-грамматикалық бағыттың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz