Әдебиет қандай өнер
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Имангалиева А.Б
Поэзиялық шығармалардағы цитация құбылысы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B020500 - Қазақ тілі филологиясы мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі
кафедрасының меңгерушісі.
Ф.ғ.д., профессор
Мажитаева Ш.М.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Поэзиялық шығармалардағы цитация құбылысы
5В020500 - Қазақ филологиясы мамандығы
Орындады: А.Б. Имангалиева
Ғылыми жетекшісі: А.С. Адилова
Ф.ғ.к., профессор
Қарағанды 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жалпы әдебиет туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Поэзия, менімен егіз бе едің! ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Көркем мәтін, оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Интертекст, интертекстуалды, интертекстуалдылық ... ... ... . ... ...
Интертекст. Интертекст туралы ғалымдардың ойы ... ... ... ... ... ... .
Цитата. Дәйек сөз. Цитата құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мәтінаралық байланыстарға құрылған троптар...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Әдебиеттің өзі әдебиет туралы ғылымнан тумайды, керісінше, әдебиет туралы ғылым әдебиеттен туады. Әдебиет жоқ жерде әдебиет туралы ғылым болуы да мүмкін емес. Ендеше, әдебиет туралы ғылымнан бұрын, алдымен әдебиет дегеннің өзі не нәрсе екенін, әдебиетті жасаушы суреткер жөнін, сөз өнерінің қоғамдық бітімі мен идеологиялық пішінін жалпы түрде бір байыптап алу шарт. Біз солай етейік, яғни, сөз өнері жайлы аз-кем ұғым қалыптастыра кетейік. Жалпы әдебиет - араб тілінен аударғанда, асыл сөз деген мағынаны білдіретіні бәрімізге де аян. Бұл ғылым - сөз өнерін зерттейтін ғылым екені де мәлім. Әдебиет туралы ғылымның, дәлірек айтқанда, оның ғылыми жұрнақтарының тұңғыш туу тарихы тым әріде жатқаны белгілі. Қай халықтың, тарихын алсақ та бәрі-бір, оның баяғы бабалар дәуірінен басталатын ауызекі көне әдебиетінің туу, қалыптасу, даму кезеңдерінің, әр тұсында сөз өнері туралы талғамдар туып, кейбір эстетикалық талғамдар белгіленген. Олар кейін әр сипатта,әр жолмен, қоғамдық таптар пайда болған тұстарда тіпті әр алуан таптық ағым мен бағытта өрбіп отырған. Айта берсек, өте көп дүние бар. Біраз ғалымдар зерттеп тастаған. Әлі де зерттелу үрдісінде.
Демек, сөз өнері жайлы ғылымның даму кезеңдерін көз алдымыздан өткізе қалсақ, жалпы көркемөнер туралы ілімнің қалыптасу тарихы да жанамалай жарысып, айтар ойларымызға араласа кетіп отырары заңды деп білу керек. Сөз өнері жайлы айта кеткен сон, осы ғылым саласының ең бір таза құндылығы ретінде көркем шығарманы айтпасқа болмайтын шығар.
Әдебиет қандай өнер? Әдебиет -- сөз өнері. Неге?
Негесі -- сол, мүсіншінің құралы -- саз, суретшінің құралы -- бояу, әншінің құралы -- үн, бишінің құралы -- қимыл болса, әдебиетшінің құралы -- тіл. Сөз -- әдебиеттің құрылыс материалы (Федин).
Қоғамдық сананың айрықша саласы -- көркемөнер десек, мұның жалпы адамзат мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқарар қызметі орасан зор. Фиди статуясы, Рафаэль картинасы, Шекспир трагедиясы, Глинка музыкасы, Абай лирикасы мезгіл межелерінен аттап өтіп, уақыт сынына мүдірместен, көрген, тыңдаған, оқыған адамдар жанын сусындатумен келеді және сусындатқан үстіне сусындата бермек.
Көркемөнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі -- көркем әдебиет. Оның өнердің өзге түрлерімен әлгідей бірлігі бола тұра өзгешелігі де мол. Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетімді деу қиын: сөз -- бояу немесе дыбыс емес, барлық халыққа бірдей түсінікті бола алмайды. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тілі бар; әдеби шығарма сол тілде ғана туады. Бұл -- көркем әдебиеттің халықаралық өрісіне біраз бөгеу, тіпті түсау екені рас. Бірақ, мұның есесіне, әдебиеттің тілі музыка тілінен гөрі нақты, театр тілінен гөрі затты: симфонияны тыңдаушының бәрі нақты түсіне бермейді, театр сахнасында бүгін кеште жүріп жатқан спектакльдің ертеңгі ұрпаққа мұра боп қалғандай қолға ұстар затты дерегі бола бермейді, ал әдебиетте екеуі де -- нақтылық та, заттылық та -- бар. Кескін, сәулет, сымбат өнерлері затты, нақты болғанмен жансыз, қимылсыз, ал әдебиет кез келген шындықты қимыл, қозғалыс үстінде құбылта, құлпырта көрсете алады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, сөз өнерін -- бар өнердің басы, өнер атаулының ең қиыны және күрделісі (Бальзак), ең жоғарғы түрі (Белинский) десек, асырып айтқан болмаймыз. Қазақ халқының өнер алды -- қызыл тіл деген білгір тұжырымы да тегіннен тегін тумаған-ды.
Өнер қадірін білмейтін, оның ішінде сөз өнерін түсінбейтін тоғышарлар жаңа ғана сахнадан көрсетілген комедияны арзан күлкіге, әшейін әзіл-әжуаға сайған сәтте Гоголь ызаға булығып, Театр табалдырығында тұрып айғай салған болатын: Әзіл-әжуа!.. Әне, театр балкондары мен жақтаулары күңірене теңселіп кетті; тебіренген жұрт бір сәт бір ғана сезімге көшіп, бір адамға айналып, бір туған бауырдай құшақтасып, бір ғана діріл деммен тыныстап, бұдан бес жүз жыл бұрын дүниеден өткен бейтаныс біреуге құшырлана қол соғып, алғыс гимнін азынатып жатқаны анау... Әзіл-ажуа!.. Мұндай әзіл-әжуа болмаса, дүниені меңіреу ұйқы жайлар, тіршілік қаңсып, адыра қалар, көңілді мүк басып, балдыр шалар. https:surak.baribar.kz487478
Қоғамдық сананың айрықша саласы-өнер; өнердің жалпы адамзат мәдениетінен алатын орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқаратын қызметі орасан. Өнердің бірнешеу құралы-бояу, әншінің құралы-үн, бишінің құралы-қимыл болса, әдебиетішінің құлағы-тіл. Демек, әдебиет-сөз өнері. Өнердің ішіндегі ең бір қадірлі де қасиетті-көркем әдебиет. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері нақты, затты болғанымен жансыз, қимылсыз, ал әдебит кез келген шындықты қимыл, қозғалыс үстінде құбылтып, құлпыртып көрсете алады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, сөз өнерін-бас өнердің бас, өнер атаулының ең қиыны және күрделілісі (Бальзак), ең жоғары түрі (Белинский) десек, халқымыздың өнер алды-қызыл тіл деген қағидасы да соны растайды. Әдебиет адамға өмірді танытып қана қоймайды, солардың өмірге көзқарасын қалыптастырады, мінез-құлқына, тұрмыс-тіршілігіне ықпал етеді.
Әдеби шығарма адамның бүкіл ой-қиялын, сыр-мінезін түгел баурайды: қуантады, сүйіндіреді, таңдантады, күйіндіреді, жылатады, күлдіреді...Қысқасы, адамның көңіл-күйінде сан сапа құбылыстартуғызып, із қалдырады. Бұл әдеби шығарманың, яғни көркем әдебиеттің эстетикалық әсері, оның таным, тәрбие тарапындағы мәні де осыған негізделген.
Кітап және симфония, сурет немесе, мүсін не туралы деген сұрақтың жауабы бір-ақ: адам туралы, адамның әсемдігі мен асыл қасиеттері туралы адам рухының керемет күші мен қасиеті жайлы... Өнер дүниесінің (туындысының) бәріне ортақ мазмұн-адамның ойы, арманы, құштарлығы, мұраты; өнер туындысының қай түрі болсын, әрқайсысы өз тілінде өмірдегі, қоғамдағы адам тіршілігінің мәні мен мағынасын паш етеді. Адам тағдыры-жазушы үшін шығарма арқауы ғана емес, өмірді танудың өзгеше тәсілі.
Болмыстың көркем көрінісі мен адамды нақты қимыл-әрекет үстіндегі жанды бейнелеу-тек сөз өнерінің ғана еншісі. Бейнелеу құралы-тіл. Тіл арқылы сөзбен сурет жасалады, яғни кез келген көркем шығарманың тілсіз өрілуі мүмкін емес. Көркем әдебиеті тілі-әдеби тілдің ауқымында жасалғанымен, ұғымдық аясы одан әлдеқайда кең. Бұл-оның шығармашылық қызметінен, образды бейнелеуші, кейіпкерді мінездеуші сипатынан туындайды. Өзінің осы ерекшелігіне орай көркем әдебиет тілі екінші және басты ерекшелікке-жалпы халықтық тілдің барлық қабаттарын (диалектілерді, жаргондарды, кәсіби сөздерді) керегінде қамтитын синтетикалық тұрпатқа ие болады. Көркем әдебиеттің тілі-тіл мәдениетінің, тілдік талғамның ғана тарихы емес, қоғамдық өзгерістердің, әлеуметтік психологияның да тарихы. Өйткені жалпы ұлттық тіл мәдениеті аясында жасалған әр кезең әдебиетінде сол әдебиетті тудырған уақыт ерекшеліктері өзіне тән сөз саптау стилі арқылы таңбаланады. Әдебиеттің пәні-адамның өмірі, қоғамдық қарым-қатынастар мен алуан түрлі қоғам өміріндегі құбылыстар, өз мінез-бітімімен дараланып көрінетін жеке адамдардың тағдыры. Әдебит қоғам өміріндегі сан қилы шиеленіс, тартыстарды, қақтығыс пен күресті бейнелейді. Сондай-ақ саяси, экономикалық, моральдық тағы басқа талай мәселелерді қорғайды. Алайда оларды дербес талдап кетпей, адамның тағдырын көрсету, кейіпкердің іс-әркетін, мінез-құлқын ашу қажеттілігіне орай, белгілі мөлшерде баяндайды. Жазушы кейіпкерлер өмір сүретін, әркет ететін қоғамдық ортаны, жағдайды нақты бейнелейді, олардың іс-әркетінің, мінез-құлқының белгілі тарихи жағдаймен байланысын айқындап береді. Әдебиет өмірді көрккем образ арқылы бейнелейді, адамның дараланған характерін жасау, жеке оқиға, жағдайларды суреттеу арқылы қоғамдық өмірдегі аса маңызды заңдылықтарды ашып береді. Қоғамдық өмірде әдебиет қозғамайтын мәселе, назар аудармайтын жағдайлар аз-ақ, жоқтың қасы. Алайда әдебиет алдымен адамның тұтас тұлғалы бейнесін көрсететін болғандықтан, қоғамдық өмірдегі қай мәселеге болсын эстетикалық қатынас тұрғысынан қарап, оны шығармадағы көрсетілетін нақтылы өмірлік жағдайларға орай бейнелейді. Көркем шығармада өмір құбылысы, оның әр түрлі ерекшеліктері тұтас көрсетілсе де, ненің маңызды, мәнді екені айқын ажыратылып, дәл танылады. Уақиғалардың, адам бейнесінің әдебиетте нақтылы сереттеледі, оқырманға өмірдің өзін көріп отырғандай әсер беріп, шығарманың ой-сана күшті ықпал етуіне мүмкіндік береді. Әдебиетте қоғам өмірі, тарихи даму пройесі үнемі алға қарай бастайтын тура тартылған жол сияқты болып жатпайды, қайшылығы мол қиын жағдайлар, қақтығыстар, адамдардың тағдыры арқылы көрінеді. Жекелеген жағдайлар, сан түрлі адамның өмір-тағдыры арқылы жазушы қоғамдық заңдылықтардың, әлеуметтік құбылыстардың сырын ашып береді. Әдебиет адамның байқағыштық, сезімталдық, көркем ой-қиялдан ләззат ала білу секілді қабілеттерін күшейте түседі, эстетикалық сезімін байытады. Әдебиет адамды биік қоғамдық идеялдар, зор арман-мұратарға жетелейді. Адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, табандылыққа баулиды, адалдық үшін күресуге жігерлендіреді. Оқырман әдеби шығармадан әлеуметтік мәселелерге жауап-шешім іздейді. Ендеше, көркем әдеби шығарма өзінің үлкен қоғамдқ, тәрбиелік маңыздылығымен де эстетикалық сезімімізге әсер етіп, өмірдегі адамның бойындағы, мінезіндегі, әдемілікті, әсемдікті қалай түсіну керектігін үйретеді.
А.Байтұрсыновтың Әдебиеттанытқышы, ең алдымен, сөз өнерінің табиғатын, өнердің басқа түрлерінен айырмашылығын, артықшылығын сөз етеді. ...Сөзбен сымбаттаудың я кескіндеудің үлгісін көрсету үшін автор Абай өлеңдерінен мысалдар келтіреді. Әдебиет танытқышта ауыз әдебиетінің ең шұрайлы, ең бейнелі, мазмұны мен көркемдігі бай үлгілерін пайдаланған. Ағартушы өз айтқандай, адамның насихатшысы ретінде қазақ халқының көркем ойлау жүйесіндегі рухани қадір-қасиеттерге, жақсылық пен жамандық тартыстарына, ерлік пен батырлқ істерге, бірлік пен ынтымақ, сұлулық сырларын бейнелеген үлгілерген көбірек көңіл бөлген.
...ауыз және жазба әдебиеттің әлеуметтік, қоғамдық мән-маңызын ашудан гөрі адамгершілік, эстетикалық, әсемдік әуенін талдауға көбірек көңіл бөледі.
Әдебиет-сөз өнері. Суреткерге тән ерекшеліктер. Сезім. Нәзік сезімталдық. Бақылау. Жіті бақылағыштық. Қиял. Творчестволық фантазия. Интуиция. Сезімталдық. Өмірбаян. Тәжірибе молдығы. Парасат. Сананың саралығы. Шеберлік. Өнердегі шын шеберліккеапарар жол-еңбек. Шеберлік шексіз. Шабыт. Шалқыған шабыт болмаса, шеберліктенде ештеңе шықпайды.
Суреткерлік сипаты оның азаматтық рухынан, қоғамдық бітімінен басталады. Демек, оның жеке өз басының дара асиеті, оның рухани жан дүниесі, әлеуметтік кейпі мен моральдық кескіні, дүниетанымы мен қоғамдық қызметі, білімі мен мәдениеті бір-бірімен ұштасып, бірін-бірі толықтырып, нағыз суретекердің өзіндік болмысын танытады.
Әрбір өнер адамының бәрінен бұрын жаны сұлу, адамгершілігі мол, мінезге бай, білімі терең және мәдениеті биік болуы керек.
Суреткер-өз дәуірінің перзенті, сондықтан ол-қоғғам қайраткері, өйткені қаламгерлік-қоғамдық іс. Әдебиеттің қоғамдық мәнін сөз еткенде, оның танымдық маңызын аттап өту мүмкін емес. Көркем шығарма адамға өмірді танытады, таныта тұра тәрбиелейді. (М.Әуезовтің Абай жолы шығармасы туралы камерун жазушысы Бенжамен Матиптің пікірін келтіру) көзқарасын қалыптастырады, мінез-құлқына ықпал етеді, тұрмыс-тіршілігіне әсерін тигізеді. Көркем әдебиеттің құдіретті күшін, немес, оның өмір таныту, атәрбиелеу жапйын ғана емес, күллі қоғамдық өзгертушілік қасиетін түсіну үшін, оның эстетикалық тбиғатын тану қажет. Эстетика-жан тебірентер, адамды баурап алар әсем әсер. Әдеби шығарма аамның күллі ой-қиялын, сыр-сезімін түгел баурап алар әсем әсері. Әдебиеттің әлеуметтік мәнін, оның қоғамдық-өзгертушілік күшін осы тұрғыдан түсіну шарт. Сөз өнері-қоғамдық сананың әрі күрделі, әрі орасан маңызды саласы. Қоғамдық сана (идеология)-белгілі бір таптың мақсат-мүддесіне сәйкес көзқарастар жүйесі. Демек әдебиет-қондырма, яғни қоғамның белгілі бір дәуіріндегі экономикалық құрылысына, базиске негізделеді. Әр дәуірдің әдеиетінде сол дәуірдің ізі сайрап жатады, онда қоғамдық құрылыстағы іс-әрекеттерді даттау не жақтау болады; олардың дамуына ықпал жасайды, я құлдырауына әсер етеді. Демек, әдебиет-тіл сияқты бірнеше дәуірдің жемісі, емес, бір ғана дәуірдің жемісі. Тіл-бәріне ортақ және бейтарап. Әдебиет-мәдениеттің бір бөлігі, ал мәдениет-қондырма. Әдебиет-ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы; көркем шығарма өзегі-шындық. Жазушы өмірдегі сан-салалы шындықтан зінің суреткерлік мақсатына керегін ғана таңдап, шығармасына арқау етеді. Ол өмір құбылыстарын өзінің дүниетанымы мен әлеуметтік көзқарасы тұрғысынан саралайды. Ал суреткердің бл қасиеттерін ол өмір сүріп отырған қоғамдық орта белгілейді. Ол өзі қаласын-бәрі-бір, белгілі бір таптың көзі, құлағы мен үні (Горький) болмақ. Демек-әдебиет таптық. Әдебиеттің таптығының жоғары түрі-әдебиеттің халықтығы. Пайдаланатын әдебиеттер А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш Кітапта: А.Байтұрсынов шығармалары. А.,1989 З.Ахметов Өлең сөздң теориясы А., 1973 Қ,Жұмалиев Әдебиет теориясы А., 1969... https:www.uniface.kzindex.php?po st=article§ion=2&id=154
Әр кезеңде өмір сүрген қай буынның болса да, сүйіп оқитын көркем шығармаларының бір түрі - өлеңдер. Белгiлi әдебиет теоретигi, академик З.Қабдолов: ... өлең - еркiн сөйленетiн жай сөздер тiркесi емес, ырғағы мен ұйқасы белгiлi қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейiн белгiлi тәртiпке бағынған нақысты сөздер тiзбегi деп тұжырым жасайды және бiр тұста ... поэзия дейтiнiмiз - өлеңдi шығармалар[1. 248] деген ой айтады.
Поэзия, менімен егіз бе едің! - деп, Мұқағали атамыз айтқандай... Поэзия - ұлы әлем, тылсым күш. Мұңайғанның жүзіне күлкі сыйлатқан, бейқам көңілді тұңғиық ойға шомдырған, ғашық көңілдердің асық жүректерін бір арнаға тоғыстырған не құдірет?... Әрине, ол - поэзия. Өлең - сөздің патшасы екендігі ықылым заманнан бері айдан анық. Соно-о-у замандағы Алып Ер Тұңғаны жоқтау жырынан бастап, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаған Абай атамызға дейінгі һәм одан кейінгі барша ақындар осыны дәлелдеп берді емес пе?! Абай ата көрсетіп кеткен ұлы жолмен жүріп, поэзия көгінің ай-қанат қырандарына айналған қаншама ата-апаларымыз, аға-әпкелеріміз бар: М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин... бертін келе М. Мақатаев, Ж. Нәжімеденов, Қ. Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, К.Ахметова, Ж. Жақыпбаев, М.Шаханов... Осы аталған ақындардың (аты аталмаған қаншама жыр жампоздары бар) жыр-жауһарларының куәсі ХХ ғасыр.
Поэзия - жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан шымыр сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар деген ұлғатты сөздің өлеңге де толық қатысы бар. Жүректегі сезімді оятқан өлең тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі сол, ол адамдық сезімді ғана оятып қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезім де өлең арқылы оянып рухани күш алады [1, 437-438 бб.], - дейді сыншы С.Әшімбаев.
Қазақ халқының поэзиясы барлық рухани-мәдени қазынаның ішіндегі тарихы тереңнен келе жатқан ең молы, бағалысы болып табылады. Прозалық жанрдан бұрын халықтың дәстүр-салтына, өмір-тіршілік жағдайына орай көп ғасырлар бойы поэзия жетекші өнер саласы болып келді. Поэзия - өнердің асыл тегі. Өзге өнердің бәрінің өзін біреуде қолданатын құралының мүмкіндігіне қарай творчестволық әрекеті азды-көпті болса да қысымнан, тар өрісті боп келеді. Поэзия адамның еркін тілімен берілгендіктен, онда үн де, сурет те және пайымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар, сөйтіп, ол әлдебір өнердегі жеке-жеке тәсілдердің барлығын бірінен-бірін бөлектемей, бірден пайдаланатын секілді. Поэзия тұтас өнер соның ұйытқысы болып табылады және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін айқын, анық түрде бойына жинақтады [2, 13 б.], - дейді В.Г. Белинский. Шындығында да, өлең сөз қазақ халқының өмір, тіршілік, табиғат, адамдардың қарым-қатынасы, елдік салт-дәстүр, батырлық өнеге мен тәлім-тәрбие туралы жинақталған көркем таным дүниесінің көрінісі десек қателеспейміз. Одан халықтың сыншылдық-эстетикалық, философиялық-этикалық дүниетанымы көрінеді.
Өте ерте қалыптасқан жанр ретінде поэзияның прозадан айырмашылығы бірінші кезекте түр тұрғысынан ерекшеленеді. Сондықтан біздің қазіргі түсінігімізде поэзия, проза ұғымдары бұл туындылардың жазылу сипатын бірден айқындайтын көрсеткіш болып танылады. Әрине, поэзия мен прозаның айырмашылығын мұнымен шектеуге болмайды. Асылында, поэзия ең көркем прозаның сапалық ерекшелігін анықтайтын басты белгілердің бірі екені талас туғызбайды. Тұтас алып қарағанда, поэзиялық шығармаға сезім-әсер байлығы айрықша тән болып, сол бағытта жазылса, ал прозалық шығармаларда оқиғаны баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік ерекшеліктері сыртқы ұсақ белгілер емес. Оның жанрлық-көркемдік тұрғыдан даралануында поэтикалық бейнелеу құралдарын қолдану өзгешіліктері, сөздің, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын кеңінен пайдалану тәрізді елеулі ерекшеліктер алдыңғы кезекте көрінеді. Сол себепті өлең-жырларда, дастан-поэмаларда өмір құбылыстарын терең эмоциялық-сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес әсерлі, тартымды көркем етіп бейнелеу басты принципке айналады. Алайда, поэзияда адамның ой-сезімі сырттай көркемделіп, сұлулап айтылады деу ағаттық болар еді. Көркемділік, бейнелілік әдебиеттегі, өнердің басқа салаларындағы ойлау жүйесіне, сезім дүниесіне тән қасиет. Поэзия ұғымы тарихи жағынан алғанда өте ерте қалыптасқан. Өйткені, қай халықтың әдебиетінде де поэзия ерте заманнан өркендеген.
Өткен ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ поэзиясы мазмұн, түр, дәстүр, жаңашылдық жағынан толысып, кемеліне келген поэзия болды. Сол жылдары қазақ әдебиетіндегі сыншылары сын мақалаларынан жекелеген ақын-жазушылардың көркемдік ізденістерін саралауға, сол арқылы әдеби процестің беталысын пайымдауға негіздеді. Абай, М. Мақатаев, Ө. Нұрғалиев, О. Сүлейменов, Қ. Мырзалиев, Т.Бердияров, М. Шаханов, Ж. Әбдірашев сынды қазақ өлеңін жаңа сапалық биікке көтерген, өзіндік таным-өлең өрнегімен дараланған қазақ поэзиясының бірегей тұлғалары туралы жазылған мақалалары парасат-пайымының кеңдігімен, талдау тереңдігімен дараланады. С. Әшімбаев сын мақалаларының өзіндік ерекшелігі - әрбір жазушының қолтаңба ерекшелігін дәл танып, өнер иесінің шығармашылық ішкі иірімдеріне, табиғатына тереңдеп ене білуімен және талдау арқылы ой қорыту, жинақтау сипатының логикалық нанымдылығымен ерекшеленеді.
Поэзия деген сөзде, бұған берілетін ұғымда қандай тамаша көрік, әсемдік, қанша сүйкімділік бар десеңізші! Таза әсемдіктің, көріктіліктің өзін поэзиямен теңеу де тегін емес. Тамаша сұлу табиғат көркін - рауандап келе жатқан әсем таңды, күн батардағы шұғылалы шапақты, айнадай жарқыраған шалқар көл мен мөлдір өзенді немесе теңіздің ақ бас айдынын, асқан сұлу, көрікті, сүйкімді әйелді, немесе гүл-шешек атқан бау-бақшаны көргенде біз көбінесе неткен поэзия еді мынау! деп сүйсіне, қайран қала айқайлап жіберетінімізді өзіміз де аңғармай қаламыз ғой. Азат еңбектің құлдық еңбектен артықшылығын бадырайта көрсетіп, баса айту үшін біз әдетте еңбек поэзиясы деген сөз тіркесін қолданамыз. Ол тұрсын, кейде тіпті бүкіл бір халық туралы ақын халық екен деп теңеу айтамыз, сөйтіп бұл халықтың ақындық келбетін айтып қана қоймай, оның рухани әсемдігін, табиғатқа, өнерге деген сүйіспеншілігін атап көрсетеміз [3, 75 б.], - дейді ғалым М. Қаратаев. Поэзияның анықтамасын әр ақын, әдебиеттанушы ғалым өзінше түйсініп, тарата айтып, жалғастыра беруі мүмкін. Шындығында, поэзия - кең ұғым. Оны тар өлшеммен танып, қасаң қағидаға салып, шектеуге көнбейді. Екі пікірде де ортақ үндестік бар. Бірі ой мен сезімнің образға айналған көркемдік жарасымы десе, екіншісі әсемділік, көріктілікке балайды.
Қазақ поэзиясының көрнекті тұлғалары М. Мақатаев, Қ. Мырзалиев, Ө. Нұрғалиев поэзиясынан Абай шығармашылығымен рухани байланысты байқау қиын емес. Қазақ өлеңінің даму биігін, тіл шеберлігінің классикалық үлгісін ұлы ақын туындыларымен сабақтастығын өлең жолдарынан байқалады. Жоғарыда талған ақындардың поэзиялары адам өміріндегі, оның рухани дүниесін қалыптастырудағы орнын тамаша тіркестер арқылы береді.
1. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. - Алматы: Жазушы, 1993. - 621б.
2. Белинский В. Г. Статьи и резцензии. - М.:Московский рабочий, 1971.464 с.
3. Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. - Алматы: Жазушы, 1970. - 349 б.
Адам табиғатындағы Абай көрсеткен кеселді кемшіліктер, жағымсыз мінездер, жат қылықтар қазір де жойылып кеткен жоқ. Абайды қайталап оқып, көңілге тоқу, ой қорыту сол Абай айтқан жамандықтарға есе жібермеу бүгінгі қазақ поэзиясының басты міндетіндей. Ұлы ақын поэзиясын жамандықтан сақтандыра отырып, жақсылықтың үстемдік алуына рухани көмектесе алатын ұлы поэзия. Ақын поэзиясының бүгінгі күнге тікелей қатыстылығының өзі осы зор моральдық мәнділігінде жатыр. Сондықтан да осындай этикалық- эстетикалық ерекше қасиеті үшін оның поэзиясына сыйынбайтын, сыйламайтын адам жоқ. Біздің пайымдауымыздағы Абай шығармашылығындағы адамгершілік концепция негізі - өмірдегі жақсылық пен жамандықты айыра білуге адамдықтың алғы шарты ретінде айрықша мән берілуі. Ақынның ұғымында жақсыны тану - жақсылықты қолдау, ал жақсылықты қолдай білмеу - жамандықтың отына май құюмен бірдей. Абай өлеңдері - қазіргі ұрпақты, келер буынды өзінің этикалық-эстетикалық пайым-таразысымен сақтандыратын тағылым мектебі.
Абай дәстүрінің өміршеңдік тағылымын қазіргі ақындардың шығармашылығымен байланыстыра қарасақ, ақиық ақын Мұқағали Мақатаев өлеңіндегі адам сезіміне қатысты қат-қабат ойларды табиғаттағы бейкүнә тіршілік иелерінің жанды образы арқылы беру дәстүрінің көрінісін былай келтіреді.
Терезеңнің алдына келіп тұрмын,
Көгершіндей,
Қысты күні жем іздеген [6, 171 б.] 6. Мақатев М. Ақиқат. - Алматы: Жазушы, 1999. - 298 б
Осы өлең жолын оқыған адамның ойында жанды бейне сақталынып қалады. Өйткені мұндағы образ, образдылық оқушысының көз алдына бейкүнә құстың бейнесін елестетеді. Құс - табиғаттың аяулы бір жанды бөлшегі, сондықтан қысты күнгі терезе алдындағы жәутеңдеп жем іздеген қам көңіл әрекетін елестету арқылы махаббат сезімін бастан кешірген адамдардың басындағы жайды ақын әсерлі жеткізе білген.
Қазіргі қазақ поэзиясына интеллектуальдық-философиялық бағыттағы терең ой иірімдер, метафоралық тың образдар мен ізденістер тән.
Көркем өнер - өмір шындығының айнасы. Ал өмір шындығы ұшы-қиырсыз кең дүние. Әлеуметтік орта, саясат, халық тұрмысы - бәрі де өмір шындығының көріністері. Жалпы кез-келген көркем туынды өмірдің өзінен тамыр тартып, бастау алады. Ал өмір дерегін жаңаша көзқараспен сұрыптап, көркем мазмұнға айналдыру ақындар мен жазушылардың еншісінде. Мұнда шығармашылық иесінің өмір тәжірибесі, ой тұжырымы, суреткерлік шеберлігі, көркемдік ізденісі үлкен маңызға ие болады.
Өткен ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ поэзиясы мазмұн, түр, дәстүр, жаңашылдық жағынан толысып, кемеліне келген поэзия екенін Абай, М. Мақатаев, Ө.Нұрғалиев, О. Сүлейменов, Қ. Мырзалиев, Т. Бердияров, М. Шаханов, Ж.Әбдірашев сынды қазақ өлеңін жаңа сапалық биікке көтерген, өзіндік таным-өлең өрнегімен даралануымен ерекшеленеді.
Қазіргі қазақ поэзиясының арландары: Ғалым Жайлыбай, Ақберен Елгезек, Сабыр Адай, Гүлнәр Салықбай, Маралтай Райымбекұлы, Есенқұл Жақыпбеков, Жұматай Жақыпбаев, Серік Ақсұңқарұлы, Ерлан Жүніс т.б. Осы ақындардың өлеңдерінің сөздік қабатында эмоционалды, экспрессивті сөздер, қазақ лексикасының барлық семантикалық топтарына жататын бірліктер, әр алуан мақал-мәтелдер, авторлық қолданыстар кездеседі және бұл қаламгерлердің әрқайсының көркем ойлау жүйесіне арнайы сөз етуге тұрарлық. Сондай қолданыстардың бір түрі - мәтінаралық байланыстардың әрқилы типтері.
Ең алдымен, мәтінаралық байланыс ұғымына тоқтала кетсек, оның түп төркіні интертекстен бастау алады. Бұл құбылыс туралы зерттеуші А.С. Әділова былай дейді: Көркем шығарма - автордың өзін қоршаған ортаны, болмысты, қоғамдық - әлеуметтік формацияны өз тұрғысынан түсініп, сол өзі түсінген, елестеткен бейнені оқырманға эстетикалық өңдеп жеткізетін құрылым. Оның тілдік қабатында жалпыхалықтық қолданыстағы лексика-фразеологиялық бірліктермен қатар, ауыз әдебиетіне тән мақал- мәтелдер, өзінен бұрын өмір сүрген ақын-жазушылардың сөзқолданысы кейде саналы түрде, кейде еріктен тыс ұшырасуы мүмкін. Тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған түрлі көлемдегі, түрлі деңгейдегі үзінділерді қолдану қаламгердің ой-өрісін, эрудициясын танытатын, өз алдындағы әдебиет қайраткерлерін бағалауын жеткізетін, сондай-ақ сол шығарманы оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілермен таныстығын көрсететін тілдік дерек ретінде қарастырыла алады. Түрлі түпнұсқа мәтіндерден алынған әр деп есептеле бастады. Постмодернизм әдебиетінде басқа мәтіндердің үзінділері ашық немесе жасырын түрінде кездесуі цитатаның негізгі белгілерінің біріне сай келетіндіктен, әлемдік әдебиеттану мен тіл білімі ғылымдарында цитация, цитирование, цитатная речь терминдері айналымға кірді [2, 32-33], яғни мәтінаралық байланыстар осы цитата, цитация құбылысына негізделеді. Ал цитата сөзі қазақ тілінде дәйексөз аталып, оған төмендегідей анықтамалар берілген: Цитата (лат. Cіto - келтіремін, шақырамын) - түпнұсқадан сөзбе-сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады [3].
Көркем мәтін - түрлі эксплицитті жэне имплицитті санаттар арқылы түзілетін күрделі семантикалы коммуникативті-прагматикалық жүйе. Мәтін санаттары бірімен бірі лексикалық, логикалық, грамматикалық, синтаксистік байланыста келіп, мәтіннің біртұгас магынасын қамтамасыз етіп, оның тиянақталған бітімін танытады. Көркем мәтіндегі мазмұндық-нақты ақпар бір тақырыптық өріске қатысты сөздермен түзіліп, магыналық ұйытқы сөздер парадигматикасы жэне синтагматикасы арқылы вербалданады. Оның вербалды қүрылымында лингвистикалық горизонтал контекспен қатар вертикал контекст те көрінеді. Қазақ тіл білімінде мәтін лингвистикасы мен лингвостилистиканы ұштастыра қарастыруды ұсынған Отар Әлі Бұркіттің айтуынша: Көркем мәтіннің барлық элементтері озара тығыз байланыста, мағыналық бірлікте келеді. Көркем мәтін - бірбүтін құрылым және оның ...құрылымына төмендегідей ерекшеліктер тән болып келеді:
1) мәтіннің бірбүтіндігі;
2) мәтіннің байланыстылығы;
3) мәтіннің бөлектігі;
4) мәтіннің метареференттілігі [29:232].
Құрылымдық белгілеріне сәйкес әр түрлі функционалды стильдегі мәтіндердің өздерін қарапайым, күрделі және кешенді деп болу қалыптасқан. Қарапайым немесе примитив мәтіндерге түрлі ұрандар, жарнамалар, тақырып атаулары, түрлі атаулар жатса, екіншісіне құрылымы да, семантикасы да күрделі, көп қатпарлы және көлемді көркем мәтіндер мен ғылыми мәтіндер жатқызылады, ал кешенді мәтіндер қатарына мәтін ішіндегі мәтін құрылымды әдеби шығармаларды кіргізеді. Әрине, соңғы пікір даусыз емес.
Көркем мәтін басқалардан мейлінше бөлек пішімімен, тілімен айрықшаланады. Ол тек тіл жүйесінің түрлі деңгейлеріндегі бірліктердіц ұйымдасуы негізінде пайда болатын жай ғана күрделі тілдік бірлік емес, өнер туындысы, яғни сөз, сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық ерекше байланыстары, бір-бірін дамытуы, бір-бірімен іліктесе келуі нәтижесінде қалыптағы мағынасынан өзгеше, жаңа мән, әсер тудыратын эстетикалық құрылым. Көркем мәтін жай ғана ақпараттық, коммуникативтік, эстетикалық, кумулятивтік құрылым емес, ол сол ерекшеліктері негізінде жаңа мән-мағына тудыратын, мәдени тұрғыда бұрыннан жинақталған білімді жандандыратын, жаңғыртатын және жаңа білім немесе танымды туындататын, қалыптастыратын (генерациялық) қасиетке ие. Сол себептен де жалпы мәтін, оның ішінде көркем мәтін түрлі ғылым салаларында әр қырынан қарастырылуы заңды. Әрбір көркем мәтін адамзат қоғамында ұзақ уақыттар бойы қалыптасқан, орныққан мәдениеттің құрамдас бөлігі және оған сол өзі өмір сүріп отырған қоғамның әсері қайтсе де болады, сондай-ақ мәтіннің өзі де қоғам мүшелеріне ықпал ететіні сөзсіз, өйткені кез келген адам өз білімінің көбін мәтін арқылы жинақтайды. Жалпыадамзаттық қасиеттер мен құндылықтарды уағыздайтын көркем әдебиет ғасырлар бойы адамзат баласының сана-сезімін тәрбиелеп, бағыштап отырғаны да даусыз.
Қазақстандық зерттеушілердің көзқарастары, негізінен, бірізді екенін байқауға болады. Көркем мәтінге берілген соңғы анықтамалардың бірі оның әрі автор, әрі оқырман тарапынан танылуы тиіс ерекше жүйе екенін былайша түйіндейді: көркем мәтін өнер туындысы ретінде күрделі семиотикалық жүйе, материалды феномен болып келеді де, әлемді танымның төменгі, формалды-логикалық деңгейінде сол күйінде бейнелеуге арналмайды, ол көркем туындының басты мазмұнын рухани сәуле ретінде танымның жоғары деңгейінде ишара, астарлы ой арқылы беруге арналады [30:].
Біздің ойымызша, көркем мәтін - аяқталған күрделі ойды білдіретін, бір-бірімен өзара тығыз байланысты лингвистикалық және вертикал контекст негізінде туындайтын, полисемантикалы, біртұтас коммуникативтік-прагматикалық жүйе. Көркем мәтінді құрайтын барлық бөліктер өзара бірімен-бірі лексикалық, логикалық, грамматикалық, ассоциативтік байланыс негізінде біртұтас жүйе жасайды, шығарма семантикасын оның вербалды қабатында көрінетін горизонтал және вертикал контекст түзетіндіктен, көркем мәтінде тілдік құралдар күрделі ойды ашатын тақырыпқа сай таңдалып, іріктеліп алынады. Олар негізгі ойды беретін бір немесе бірнеше сөздің лексика-семантикалық парадигматикасы, синтагматикасы арқылы мәтіндегі ойды жылжытып, оқиғаны сипаттап, дамытып отырады. Туындының тілдік қабатын ұйымдастырушы автор мүндай сөздермен өзінің субъективті көзқарасын да білдіріп отырады, яғни мәтін модальділігін түзеді. Кез келген көркем шыгарма белгілі бір оқырмандар тобына арналады және ол уақытқа тәуелді емес. Шыққан бетте үлкен қызығушылық тудырып, таласа оқылатын туынды араға көп уақыт салмай естен шығуы, ал қайсыбір басында елеусіз қалған мәтін жылдар өте үлкен қажеттілікке айналуы мүмкін. Демек, әрбір көркем туынды - қажеттілікке қарай өзектенетін, әр ұрпақ өз ойынша дербес ақпар ала алатын, жаңа мән-мағына таба алатын ашық жүйе. Көркем мәтінді оқыған әрбір адамның когнитивтік батасы, кеңістігі, тілдік-мәдени құзіреті әр түрлілігіне байланысты оны қабылдап, түсіну де әр қилы болады, ал мұның өзі көркем шығарма семантикасының түрліше интерпретациялануына әкеледі.
Ғылыми айналымда көркем мәтінге қатысты мынадай дериваттарды кездестіруге болады: микротекст, макротекст, контекст (огандық жәнс шетелдік зерттеушілердің бәрі дерлік қолданады), иеритекст, эпитекст, фенотекст, генотекст, метатекст (Ю. Кристева), авантекст, гипертекст, гипотекст. транстекстуалдылық, эпитекст (Ж. Женстт), субтекст, инфратекст, мезотекст, кибертекст, подтекст, интертекст, претекст. Соңғы терминнің өзі бірнеше атаумен белгілі: архетекст, пратекст, прототекст, логоэпистема, перифраз, эквофорема, алғашқы текст. Аталған терминдердің барлығы да мәтіннің өз ішіндегі, басқа мәтіндермен және түрлі экстралингвистикалық факторлармен байланыстарын көрсетеді.
Келтірілген терминдердің ішінде көркем мәтін семантикасы үшін айрықша маңыздысы - контекст. Контекст туралы функционалды грамматика, көркем мәтінді зерттейтін, аударма теориясы және практикасымен айналысатын ғалымдардың дені өз пікірлерін ұсынғандықтан, ой қайшылығы да, көзқарастар бірлігі де табылатыны сөзсіз. Кез келген сөздің мағынасы контексте ғана ашылып, қандай да ой контексте ғана тиянақталатындықтан контекстің көлемі түрліше (микро, -макроконтекст) болуы мүмкін, сондай-ақ қарым-қатынастың негізгі алғышарты болуына байланысгы лингвистикалық (горизонтал) және экстралингвистикалық (вертикал), эксплицитті жэне имплицитті контекст деп ажыратылады [31; 32; 33].
Көркем мәтіннің вербалды қабатында окказионалды, потенциалды сөздер, синкретті тіркестер, фразеологизмдер контаминациясы, мәтінаралық байланыстардың маркерлері - түрлі деңгейдегі цитация, аллюзия, реминисценциялар - жиі кездеседі.
Көркем мәтіндегі интертекстердің қызметін бес топқа біріктіруді ұсынамыз: 1. Интертекстердің сілтемелік қызметі; 2.Интертекстердің мәтін түзушілік қызметі; 3. Интертекстердің бағалауыштық қызметі; 4. Интертекстердің айшықтаушы қызметі; 5. Интертекстердің парольдік қызметі.
Әрине, көркем мәтінде интертекстердің тек бір ғана қызметі емес, бірнешеуі қатар байқалады. Көбінесе сілтемелік және бағалауыштық қызметі қосарлана көрінеді, өйткені интертекст авторы өзі эталон немесе түкке тұрғысыз деп таңдап алуының өзімен-ақ претекске және оның авторына бағалауын да, сілтеуін де көрсетеді. Ал бұл автор мен оқырман үшін интертекстер қызметі үнемі сәйкесе бермейтінін көрсетеді.
Көрсетілген қызметтер көркем шығармада түрлі типологияда вербалданып, кейде автор тарапынан нақтыланса, енді бірде ондай атрибуция болмауы мүмкін. Бұл қаламгердің өз оқырманына қатысына тәуелді: ақын немесе жазушы бір жағдайларда өз туындысын оқитын адамның тілдік-мәдени қүзіретінің деңгейі өзімен шамалас екеніне шүбәсіз сенімді болса, басқа бір интертексттерге қатысты ондай сенімді емес. Сондықтан да кейбір интертекстуалды элементтер әрі графикалық маркермен, әрі лексикалық индикаторлармен ерекшеленеді. Бір көркем мәтіндегі келтірінді элементтер бойында аталған қызметтердің бірнешеуі ұштастырылып та, жеке-жеке де көрінуі ықтимал.
Мұндай келтірінді мәтіндер көркем мәтін семантикасын түзіп, жеткізу үшін авторға, сондай-ақ сол мәтінді адекватты түсініп, қабылдау үшін оқырманға да аса маңызды болгандықган, лингвистикалық нысан ретінде жеке қарастырылуы тиіс. Цитатаға берілген дефинициялар оның негізгі үш белгісін керсетеді: 1) қандай да бір мәтіннен алынған үзінді немесе басқа біреудің сөзі; 2) оның сөзбе-сөз дәлдігі; 3) түпнұсқага сілтеме. Жалпы алганда, цитатаны диалогтің философиялық теориясының негізгі көрінісі деп қарастыруға болады. Цитата арқылы қаламгер өз шығармасындагы сөйлеу субъектісін өзгертіп, өз ойы мен кейіпкердің, қосалқы персонаждың көзқарасындағы айырмашылық, қайшылық, ортақтықтарды даралап, оның жаңа контекске бөтен екенін танытады. Цитатаның өзі мәтін болғандықтан, оның лексикалық құрамындағы сөздердің өздері лексикографиялық дефинициясынан басқаша күрделі мағынаға ие болып, өзі түскен контексімен қосылып, ұштасып, мүлде басқа контекст, ассоциация тудырады. Цитатаның мәтін ретінде өз бойында сақталған ақпарлардың бәрі жаңғырып, жанданып, өзектеніп, жаңа мәтінді түзуге, өзгертуге ықпал етеді, бірак осы жаңа контекссіз цитатаның келтірінді құрылым екені білінбейді. Бұл, керісінше, цитата ол түскен жаңа контекстің бір-бірінен ажырағысыз байланыспен кірігіп кететінінің дәлелі. Цитаталарды, әдетте, адам өз сөзін айшықтау үшін, ойын дәлелдеу үшін, ойын жалғастыру үшін, пікірін қорыту үшін, ойдың түрлі бөліктерін бір-бірімен біріктіру үшін немесе белгілі бір пікірге өзінің қолдауын, қарсылығын, жоққа шығаруын, бағалауын білдіру үшін қолданады. Реминисценция басқа бір әдеби шығарманы еске түсірсе, аллюзия, негізінен, көпшілікке таныс әлеуметтік-мәдени фактімен орай сол көркем шығарма семантикасына қосымша хабар, мағына қосатын элемент. Реминисценция басқа бір мәтінге цитация қағидатымен дәл, еш өзгеріссіз немесе трансформацияланып енгізілсе, аллюзия - мәтінде еркін түрде вербалданатын экстралингвистикалық фактор. Аталған екі интертекст прозалық та, поэзиялық та шығармаларда кездесе береді, қосымша мағына үстейді.
Көркем мәтін тұтастығы, жүйелілігі, ақпараттылығы, коммуникативтілігімен қатар, бейнелілік, ұлттық-мәдени сипатымен де ерекшеленеді. Автор шығарма арқылы өзінің эстетикалық құндылықтарын беруге тырысады. Сондықтан көркем мәтін оқырман көңіл-күйіне әсер ететіндей эстетикалық ақпараттан да тұрады. Көркем шығарма тілінің ақпараттылығы оның бейнелілігімен де тығыз байланысты. Көркем мәтіннің эстетикалық бастауы ондағы бейнелер жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Көркем образ жазушының шындықты танып бағалауы мен дүниеге көзқарасын білдіретін тұтас көркем дүниенің бөлінбейтін ұсақ бөлшегі болып табылады. Көркем мәтінге образды талдау жасай білу оқушылардың көркем шығарманы толыққанды қабылдауына мүмкіндік береді. Бейнелі талдау дегеніміз - бұл: 1) тілдік талдау (бейнелі сөйлемдерге талдау); 2) мәтіннің қомақты бөлімдеріне талдау (бейнелеу субъектісіне талдау); 3) әдеби кейіпкерлерді бейнелеу тәсіліне талдау (қаһармандардың іс-әрекетін, сырт пішінін, жағдайды, диалогтар мен монологтарды, т.б. сипаттау). http:library.wksu.kzdmdocuments
2. Интертекст, интертекстуалды, интертекстуалдылық терминдері қазіргі әдебиеттану және лингвистикалық сөздіктерде толық орнықпаса да, ғылыми айналымға түскен соңғы қырық жыл ішінде ең жиі қолданылатын лексемаларға айналды. Аталған терминдерді құрайтын интер және текст лексемаларының мағынасы бұлардың бірнеше мәтінге ортақ құрылымдық, семантикалық бір бөлік, фрагмент екенін көрсетеді. Қазіргі филология ғылымында бұл терминдер зерттеушілердің ұстанған методологиясына сәйкес кең және тар мағынада түсініледі. Ғылыми айналымда көркем мәтінді талдаудың бір түрі ретінде түсінілетін интертекстуалдылық теориясының бастауы, түп негізі туралы әр алуан пікірлер орныққан. Белгілі өнертанушы ғалым М.Б.Ямпольский [7], лингвист И.В.Арнольдтердің [8] көзқарасы бойынша Ю.Н.Тыняновтың пародия теориясы туралы пікірі, М.М.Бахтиннің полифониялық роман жөніндегі ойлары және Ф. де Соссюрдің мәтіндегі анаграмма ілімі жайлы көзқарасы интертекстуалдылықтың кең мағынадағы түсінігін қалыптастыруға ықпал етті.
XX ғасырдың басында-ақ пародия табиғаты туралы пікірінде сыншы Ю.Н.Тынянов белгілі бір мәтін трансформациялануы негізінде жаңа мәтін туындайтыны және оның семантикасы бұрынғы мәтіннің семантикасын дамытатынын, яғни мүлде жаңа мазмұнды мәтін автордың өз сөзі мен бөгденің сөзін кезектестіруі нәтижесінде туындайтынын айтқан еді [9, 210; 10, 290].
М.М.Бахтин орыс әдебиетінде монологті романдармен қатар, шығарма кейіпкерлері, авторы қайшылықты пікірлер негізінде сыртқы дүниемен, өзді-өзімен үнемі ішкі диалогке, тартысқа, ойгаласка түсіп отыратын романдар бар екенін айта келіп: Полифониялық роман тұтасымен диалогтік болады. Роман қүрылымының барлық элементтері арасында диалоітік қатынастар бар, яғни олар контрапунктінде-ақ қарама-қарсы қойылған. Әрі диалогтік қатынастар - композициялық түрдегі репликалар арасындағы қатынастардан әлдеқайда кең ұғымды құбылыс, бұл - адам сөзі мен өмірінің көрінісі және қарым- қатынасымен астасып жататын әмбебап дерлік құбылыс, жалпы, мән-мағынаға ие нәрсенің бәрі [11, 71] деп, оның басты ерекшелігін көрсетеді. Ғалымның пікірі бойынша, мұндағы диалогизм тек сюжет, заттық-мағыналық байланыстарды ғана емес, сөз, цитаталық байланыстарды да қамтуы керек.
1964 жылы Ф. де Соссюрдің бұрын белгісіз болып келген қолжазбасы жарияланысымен, оның анаграмма туралы зерттеулерінің интертекстуалдылық теориясымен байланысы анықталды. Себебі бұл зерттеулерінде ғалым көне индо-европа поэзиясына тән ерекше қағиданы байқағанын жазады, яғни шығармалардағы мағыналық ұйытқы сөздің дыбыс құрамы мәтіндегі басқа сөздердің дыбыстық құрамында белгілі бір тәртіппен орналасатынын дәлелдейді. Швейцарлық ғалым анаграмманың анафония, гипограмма, логограмма, параграмма түрлерін көрсететіні туралы жаза келіп, М.Б. Ямпольский соңғы терминге қатысты былай дейді: ...әр элемент қозғаушы грамма ретінде қолданылып, мән бергеннен гөрі жаңа мән тудыратынын көрсетеді [7, 38]. Анаграмманың ең қарапайым түрі ретінде қазір асабалар қолданып жүрген құда, құдағи, құдаша сөздерінен туындатқан мәтіндерді атасақ та болады: құда - қыз бен ұлды дайындайтын адам; құдағи - қыз бен ұлды дайындайтын адамның ғылыми инструкторы; құдаша -- қыз бен ұлды дайындайтын адамның шпион агенті. Бір қарағанда, қысқарған сөздерге ұқсайтын сияқты, тек оларда толық мағыналы әр сөздің бас әріптері алынса, бұл мысалдарда бір сөздің құрамындағы әрбір әріп яки элемент жаңа мағына тудырып отыр және бұлар мәтін емес, лексикалық деңгейде. Алайда әр мәтінде кез келген анаграмма жасауға болатынын дәлелдеген Ф. де Соссюр кезінде өз зерттеулерін жариялаудан бас тартқаны белгілі. Соған қарамастан, орыс филологиясында кез келген жұмбақтың вербалды қабатында оның шешуі (В.Пропп), жекелеген авторлардың өлеңдерінің атауы оның лексикалық құрылымында анаграмма ретінде (В.В.Лукин) берілетінін дәлелдеген ғылыми еңбектер бар. Бұл зерттеулер бойынша анаграмма құрайтын әріптер яки элементтер орналасуында белгілі бір заңдылық жоқ, олар мәтіннің кез келген позициясында еркін түрде байқалып, метаморфты (өзгермелі, құбылмалы) сипатта болады да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Имангалиева А.Б
Поэзиялық шығармалардағы цитация құбылысы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
5B020500 - Қазақ тілі филологиясы мамандығы
Қарағанды 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті
Қорғауға жіберілді
Қазақ тіл білімі
кафедрасының меңгерушісі.
Ф.ғ.д., профессор
Мажитаева Ш.М.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Поэзиялық шығармалардағы цитация құбылысы
5В020500 - Қазақ филологиясы мамандығы
Орындады: А.Б. Имангалиева
Ғылыми жетекшісі: А.С. Адилова
Ф.ғ.к., профессор
Қарағанды 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жалпы әдебиет туралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Поэзия, менімен егіз бе едің! ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Көркем мәтін, оның қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Интертекст, интертекстуалды, интертекстуалдылық ... ... ... . ... ...
Интертекст. Интертекст туралы ғалымдардың ойы ... ... ... ... ... ... .
Цитата. Дәйек сөз. Цитата құбылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мәтінаралық байланыстарға құрылған троптар...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
Әдебиеттің өзі әдебиет туралы ғылымнан тумайды, керісінше, әдебиет туралы ғылым әдебиеттен туады. Әдебиет жоқ жерде әдебиет туралы ғылым болуы да мүмкін емес. Ендеше, әдебиет туралы ғылымнан бұрын, алдымен әдебиет дегеннің өзі не нәрсе екенін, әдебиетті жасаушы суреткер жөнін, сөз өнерінің қоғамдық бітімі мен идеологиялық пішінін жалпы түрде бір байыптап алу шарт. Біз солай етейік, яғни, сөз өнері жайлы аз-кем ұғым қалыптастыра кетейік. Жалпы әдебиет - араб тілінен аударғанда, асыл сөз деген мағынаны білдіретіні бәрімізге де аян. Бұл ғылым - сөз өнерін зерттейтін ғылым екені де мәлім. Әдебиет туралы ғылымның, дәлірек айтқанда, оның ғылыми жұрнақтарының тұңғыш туу тарихы тым әріде жатқаны белгілі. Қай халықтың, тарихын алсақ та бәрі-бір, оның баяғы бабалар дәуірінен басталатын ауызекі көне әдебиетінің туу, қалыптасу, даму кезеңдерінің, әр тұсында сөз өнері туралы талғамдар туып, кейбір эстетикалық талғамдар белгіленген. Олар кейін әр сипатта,әр жолмен, қоғамдық таптар пайда болған тұстарда тіпті әр алуан таптық ағым мен бағытта өрбіп отырған. Айта берсек, өте көп дүние бар. Біраз ғалымдар зерттеп тастаған. Әлі де зерттелу үрдісінде.
Демек, сөз өнері жайлы ғылымның даму кезеңдерін көз алдымыздан өткізе қалсақ, жалпы көркемөнер туралы ілімнің қалыптасу тарихы да жанамалай жарысып, айтар ойларымызға араласа кетіп отырары заңды деп білу керек. Сөз өнері жайлы айта кеткен сон, осы ғылым саласының ең бір таза құндылығы ретінде көркем шығарманы айтпасқа болмайтын шығар.
Әдебиет қандай өнер? Әдебиет -- сөз өнері. Неге?
Негесі -- сол, мүсіншінің құралы -- саз, суретшінің құралы -- бояу, әншінің құралы -- үн, бишінің құралы -- қимыл болса, әдебиетшінің құралы -- тіл. Сөз -- әдебиеттің құрылыс материалы (Федин).
Қоғамдық сананың айрықша саласы -- көркемөнер десек, мұның жалпы адамзат мәдениетінен алар орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқарар қызметі орасан зор. Фиди статуясы, Рафаэль картинасы, Шекспир трагедиясы, Глинка музыкасы, Абай лирикасы мезгіл межелерінен аттап өтіп, уақыт сынына мүдірместен, көрген, тыңдаған, оқыған адамдар жанын сусындатумен келеді және сусындатқан үстіне сусындата бермек.
Көркемөнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі -- көркем әдебиет. Оның өнердің өзге түрлерімен әлгідей бірлігі бола тұра өзгешелігі де мол. Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетімді деу қиын: сөз -- бояу немесе дыбыс емес, барлық халыққа бірдей түсінікті бола алмайды. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тілі бар; әдеби шығарма сол тілде ғана туады. Бұл -- көркем әдебиеттің халықаралық өрісіне біраз бөгеу, тіпті түсау екені рас. Бірақ, мұның есесіне, әдебиеттің тілі музыка тілінен гөрі нақты, театр тілінен гөрі затты: симфонияны тыңдаушының бәрі нақты түсіне бермейді, театр сахнасында бүгін кеште жүріп жатқан спектакльдің ертеңгі ұрпаққа мұра боп қалғандай қолға ұстар затты дерегі бола бермейді, ал әдебиетте екеуі де -- нақтылық та, заттылық та -- бар. Кескін, сәулет, сымбат өнерлері затты, нақты болғанмен жансыз, қимылсыз, ал әдебиет кез келген шындықты қимыл, қозғалыс үстінде құбылта, құлпырта көрсете алады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, сөз өнерін -- бар өнердің басы, өнер атаулының ең қиыны және күрделісі (Бальзак), ең жоғарғы түрі (Белинский) десек, асырып айтқан болмаймыз. Қазақ халқының өнер алды -- қызыл тіл деген білгір тұжырымы да тегіннен тегін тумаған-ды.
Өнер қадірін білмейтін, оның ішінде сөз өнерін түсінбейтін тоғышарлар жаңа ғана сахнадан көрсетілген комедияны арзан күлкіге, әшейін әзіл-әжуаға сайған сәтте Гоголь ызаға булығып, Театр табалдырығында тұрып айғай салған болатын: Әзіл-әжуа!.. Әне, театр балкондары мен жақтаулары күңірене теңселіп кетті; тебіренген жұрт бір сәт бір ғана сезімге көшіп, бір адамға айналып, бір туған бауырдай құшақтасып, бір ғана діріл деммен тыныстап, бұдан бес жүз жыл бұрын дүниеден өткен бейтаныс біреуге құшырлана қол соғып, алғыс гимнін азынатып жатқаны анау... Әзіл-ажуа!.. Мұндай әзіл-әжуа болмаса, дүниені меңіреу ұйқы жайлар, тіршілік қаңсып, адыра қалар, көңілді мүк басып, балдыр шалар. https:surak.baribar.kz487478
Қоғамдық сананың айрықша саласы-өнер; өнердің жалпы адамзат мәдениетінен алатын орны өзгеше, адамдардың парасат дүниесінде атқаратын қызметі орасан. Өнердің бірнешеу құралы-бояу, әншінің құралы-үн, бишінің құралы-қимыл болса, әдебиетішінің құлағы-тіл. Демек, әдебиет-сөз өнері. Өнердің ішіндегі ең бір қадірлі де қасиетті-көркем әдебиет. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері нақты, затты болғанымен жансыз, қимылсыз, ал әдебит кез келген шындықты қимыл, қозғалыс үстінде құбылтып, құлпыртып көрсете алады. Дәл осы тұрғыдан алғанда, сөз өнерін-бас өнердің бас, өнер атаулының ең қиыны және күрделілісі (Бальзак), ең жоғары түрі (Белинский) десек, халқымыздың өнер алды-қызыл тіл деген қағидасы да соны растайды. Әдебиет адамға өмірді танытып қана қоймайды, солардың өмірге көзқарасын қалыптастырады, мінез-құлқына, тұрмыс-тіршілігіне ықпал етеді.
Әдеби шығарма адамның бүкіл ой-қиялын, сыр-мінезін түгел баурайды: қуантады, сүйіндіреді, таңдантады, күйіндіреді, жылатады, күлдіреді...Қысқасы, адамның көңіл-күйінде сан сапа құбылыстартуғызып, із қалдырады. Бұл әдеби шығарманың, яғни көркем әдебиеттің эстетикалық әсері, оның таным, тәрбие тарапындағы мәні де осыған негізделген.
Кітап және симфония, сурет немесе, мүсін не туралы деген сұрақтың жауабы бір-ақ: адам туралы, адамның әсемдігі мен асыл қасиеттері туралы адам рухының керемет күші мен қасиеті жайлы... Өнер дүниесінің (туындысының) бәріне ортақ мазмұн-адамның ойы, арманы, құштарлығы, мұраты; өнер туындысының қай түрі болсын, әрқайсысы өз тілінде өмірдегі, қоғамдағы адам тіршілігінің мәні мен мағынасын паш етеді. Адам тағдыры-жазушы үшін шығарма арқауы ғана емес, өмірді танудың өзгеше тәсілі.
Болмыстың көркем көрінісі мен адамды нақты қимыл-әрекет үстіндегі жанды бейнелеу-тек сөз өнерінің ғана еншісі. Бейнелеу құралы-тіл. Тіл арқылы сөзбен сурет жасалады, яғни кез келген көркем шығарманың тілсіз өрілуі мүмкін емес. Көркем әдебиеті тілі-әдеби тілдің ауқымында жасалғанымен, ұғымдық аясы одан әлдеқайда кең. Бұл-оның шығармашылық қызметінен, образды бейнелеуші, кейіпкерді мінездеуші сипатынан туындайды. Өзінің осы ерекшелігіне орай көркем әдебиет тілі екінші және басты ерекшелікке-жалпы халықтық тілдің барлық қабаттарын (диалектілерді, жаргондарды, кәсіби сөздерді) керегінде қамтитын синтетикалық тұрпатқа ие болады. Көркем әдебиеттің тілі-тіл мәдениетінің, тілдік талғамның ғана тарихы емес, қоғамдық өзгерістердің, әлеуметтік психологияның да тарихы. Өйткені жалпы ұлттық тіл мәдениеті аясында жасалған әр кезең әдебиетінде сол әдебиетті тудырған уақыт ерекшеліктері өзіне тән сөз саптау стилі арқылы таңбаланады. Әдебиеттің пәні-адамның өмірі, қоғамдық қарым-қатынастар мен алуан түрлі қоғам өміріндегі құбылыстар, өз мінез-бітімімен дараланып көрінетін жеке адамдардың тағдыры. Әдебит қоғам өміріндегі сан қилы шиеленіс, тартыстарды, қақтығыс пен күресті бейнелейді. Сондай-ақ саяси, экономикалық, моральдық тағы басқа талай мәселелерді қорғайды. Алайда оларды дербес талдап кетпей, адамның тағдырын көрсету, кейіпкердің іс-әркетін, мінез-құлқын ашу қажеттілігіне орай, белгілі мөлшерде баяндайды. Жазушы кейіпкерлер өмір сүретін, әркет ететін қоғамдық ортаны, жағдайды нақты бейнелейді, олардың іс-әркетінің, мінез-құлқының белгілі тарихи жағдаймен байланысын айқындап береді. Әдебиет өмірді көрккем образ арқылы бейнелейді, адамның дараланған характерін жасау, жеке оқиға, жағдайларды суреттеу арқылы қоғамдық өмірдегі аса маңызды заңдылықтарды ашып береді. Қоғамдық өмірде әдебиет қозғамайтын мәселе, назар аудармайтын жағдайлар аз-ақ, жоқтың қасы. Алайда әдебиет алдымен адамның тұтас тұлғалы бейнесін көрсететін болғандықтан, қоғамдық өмірдегі қай мәселеге болсын эстетикалық қатынас тұрғысынан қарап, оны шығармадағы көрсетілетін нақтылы өмірлік жағдайларға орай бейнелейді. Көркем шығармада өмір құбылысы, оның әр түрлі ерекшеліктері тұтас көрсетілсе де, ненің маңызды, мәнді екені айқын ажыратылып, дәл танылады. Уақиғалардың, адам бейнесінің әдебиетте нақтылы сереттеледі, оқырманға өмірдің өзін көріп отырғандай әсер беріп, шығарманың ой-сана күшті ықпал етуіне мүмкіндік береді. Әдебиетте қоғам өмірі, тарихи даму пройесі үнемі алға қарай бастайтын тура тартылған жол сияқты болып жатпайды, қайшылығы мол қиын жағдайлар, қақтығыстар, адамдардың тағдыры арқылы көрінеді. Жекелеген жағдайлар, сан түрлі адамның өмір-тағдыры арқылы жазушы қоғамдық заңдылықтардың, әлеуметтік құбылыстардың сырын ашып береді. Әдебиет адамның байқағыштық, сезімталдық, көркем ой-қиялдан ләззат ала білу секілді қабілеттерін күшейте түседі, эстетикалық сезімін байытады. Әдебиет адамды биік қоғамдық идеялдар, зор арман-мұратарға жетелейді. Адамгершілікке, еңбексүйгіштікке, табандылыққа баулиды, адалдық үшін күресуге жігерлендіреді. Оқырман әдеби шығармадан әлеуметтік мәселелерге жауап-шешім іздейді. Ендеше, көркем әдеби шығарма өзінің үлкен қоғамдқ, тәрбиелік маңыздылығымен де эстетикалық сезімімізге әсер етіп, өмірдегі адамның бойындағы, мінезіндегі, әдемілікті, әсемдікті қалай түсіну керектігін үйретеді.
А.Байтұрсыновтың Әдебиеттанытқышы, ең алдымен, сөз өнерінің табиғатын, өнердің басқа түрлерінен айырмашылығын, артықшылығын сөз етеді. ...Сөзбен сымбаттаудың я кескіндеудің үлгісін көрсету үшін автор Абай өлеңдерінен мысалдар келтіреді. Әдебиет танытқышта ауыз әдебиетінің ең шұрайлы, ең бейнелі, мазмұны мен көркемдігі бай үлгілерін пайдаланған. Ағартушы өз айтқандай, адамның насихатшысы ретінде қазақ халқының көркем ойлау жүйесіндегі рухани қадір-қасиеттерге, жақсылық пен жамандық тартыстарына, ерлік пен батырлқ істерге, бірлік пен ынтымақ, сұлулық сырларын бейнелеген үлгілерген көбірек көңіл бөлген.
...ауыз және жазба әдебиеттің әлеуметтік, қоғамдық мән-маңызын ашудан гөрі адамгершілік, эстетикалық, әсемдік әуенін талдауға көбірек көңіл бөледі.
Әдебиет-сөз өнері. Суреткерге тән ерекшеліктер. Сезім. Нәзік сезімталдық. Бақылау. Жіті бақылағыштық. Қиял. Творчестволық фантазия. Интуиция. Сезімталдық. Өмірбаян. Тәжірибе молдығы. Парасат. Сананың саралығы. Шеберлік. Өнердегі шын шеберліккеапарар жол-еңбек. Шеберлік шексіз. Шабыт. Шалқыған шабыт болмаса, шеберліктенде ештеңе шықпайды.
Суреткерлік сипаты оның азаматтық рухынан, қоғамдық бітімінен басталады. Демек, оның жеке өз басының дара асиеті, оның рухани жан дүниесі, әлеуметтік кейпі мен моральдық кескіні, дүниетанымы мен қоғамдық қызметі, білімі мен мәдениеті бір-бірімен ұштасып, бірін-бірі толықтырып, нағыз суретекердің өзіндік болмысын танытады.
Әрбір өнер адамының бәрінен бұрын жаны сұлу, адамгершілігі мол, мінезге бай, білімі терең және мәдениеті биік болуы керек.
Суреткер-өз дәуірінің перзенті, сондықтан ол-қоғғам қайраткері, өйткені қаламгерлік-қоғамдық іс. Әдебиеттің қоғамдық мәнін сөз еткенде, оның танымдық маңызын аттап өту мүмкін емес. Көркем шығарма адамға өмірді танытады, таныта тұра тәрбиелейді. (М.Әуезовтің Абай жолы шығармасы туралы камерун жазушысы Бенжамен Матиптің пікірін келтіру) көзқарасын қалыптастырады, мінез-құлқына ықпал етеді, тұрмыс-тіршілігіне әсерін тигізеді. Көркем әдебиеттің құдіретті күшін, немес, оның өмір таныту, атәрбиелеу жапйын ғана емес, күллі қоғамдық өзгертушілік қасиетін түсіну үшін, оның эстетикалық тбиғатын тану қажет. Эстетика-жан тебірентер, адамды баурап алар әсем әсер. Әдеби шығарма аамның күллі ой-қиялын, сыр-сезімін түгел баурап алар әсем әсері. Әдебиеттің әлеуметтік мәнін, оның қоғамдық-өзгертушілік күшін осы тұрғыдан түсіну шарт. Сөз өнері-қоғамдық сананың әрі күрделі, әрі орасан маңызды саласы. Қоғамдық сана (идеология)-белгілі бір таптың мақсат-мүддесіне сәйкес көзқарастар жүйесі. Демек әдебиет-қондырма, яғни қоғамның белгілі бір дәуіріндегі экономикалық құрылысына, базиске негізделеді. Әр дәуірдің әдеиетінде сол дәуірдің ізі сайрап жатады, онда қоғамдық құрылыстағы іс-әрекеттерді даттау не жақтау болады; олардың дамуына ықпал жасайды, я құлдырауына әсер етеді. Демек, әдебиет-тіл сияқты бірнеше дәуірдің жемісі, емес, бір ғана дәуірдің жемісі. Тіл-бәріне ортақ және бейтарап. Әдебиет-мәдениеттің бір бөлігі, ал мәдениет-қондырма. Әдебиет-ақиқат өмірдің сырлы суреті, халықтың көркем тарихы; көркем шығарма өзегі-шындық. Жазушы өмірдегі сан-салалы шындықтан зінің суреткерлік мақсатына керегін ғана таңдап, шығармасына арқау етеді. Ол өмір құбылыстарын өзінің дүниетанымы мен әлеуметтік көзқарасы тұрғысынан саралайды. Ал суреткердің бл қасиеттерін ол өмір сүріп отырған қоғамдық орта белгілейді. Ол өзі қаласын-бәрі-бір, белгілі бір таптың көзі, құлағы мен үні (Горький) болмақ. Демек-әдебиет таптық. Әдебиеттің таптығының жоғары түрі-әдебиеттің халықтығы. Пайдаланатын әдебиеттер А.Байтұрсынов Әдебиет танытқыш Кітапта: А.Байтұрсынов шығармалары. А.,1989 З.Ахметов Өлең сөздң теориясы А., 1973 Қ,Жұмалиев Әдебиет теориясы А., 1969... https:www.uniface.kzindex.php?po st=article§ion=2&id=154
Әр кезеңде өмір сүрген қай буынның болса да, сүйіп оқитын көркем шығармаларының бір түрі - өлеңдер. Белгiлi әдебиет теоретигi, академик З.Қабдолов: ... өлең - еркiн сөйленетiн жай сөздер тiркесi емес, ырғағы мен ұйқасы белгiлi қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейiн белгiлi тәртiпке бағынған нақысты сөздер тiзбегi деп тұжырым жасайды және бiр тұста ... поэзия дейтiнiмiз - өлеңдi шығармалар[1. 248] деген ой айтады.
Поэзия, менімен егіз бе едің! - деп, Мұқағали атамыз айтқандай... Поэзия - ұлы әлем, тылсым күш. Мұңайғанның жүзіне күлкі сыйлатқан, бейқам көңілді тұңғиық ойға шомдырған, ғашық көңілдердің асық жүректерін бір арнаға тоғыстырған не құдірет?... Әрине, ол - поэзия. Өлең - сөздің патшасы екендігі ықылым заманнан бері айдан анық. Соно-о-у замандағы Алып Ер Тұңғаны жоқтау жырынан бастап, қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаған Абай атамызға дейінгі һәм одан кейінгі барша ақындар осыны дәлелдеп берді емес пе?! Абай ата көрсетіп кеткен ұлы жолмен жүріп, поэзия көгінің ай-қанат қырандарына айналған қаншама ата-апаларымыз, аға-әпкелеріміз бар: М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Сейфуллин... бертін келе М. Мақатаев, Ж. Нәжімеденов, Қ. Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, К.Ахметова, Ж. Жақыпбаев, М.Шаханов... Осы аталған ақындардың (аты аталмаған қаншама жыр жампоздары бар) жыр-жауһарларының куәсі ХХ ғасыр.
Поэзия - жүректің сөзі. Бір жүректен шыққан шымыр сөз кем дегенде жүз жүректе бұғып жатқан бұла сезімнің бұлықсып бас көтеруіне түрткі болады. Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар деген ұлғатты сөздің өлеңге де толық қатысы бар. Жүректегі сезімді оятқан өлең тегін өнер болмаса керек. Өлеңнің өнегесі сол, ол адамдық сезімді ғана оятып қоймайды, оны адамзаттық асқақ сезімнің дәрежесіне дейін көтереді. Азаматтық асқар сезімнің шыңы ұлттық сезім де өлең арқылы оянып рухани күш алады [1, 437-438 бб.], - дейді сыншы С.Әшімбаев.
Қазақ халқының поэзиясы барлық рухани-мәдени қазынаның ішіндегі тарихы тереңнен келе жатқан ең молы, бағалысы болып табылады. Прозалық жанрдан бұрын халықтың дәстүр-салтына, өмір-тіршілік жағдайына орай көп ғасырлар бойы поэзия жетекші өнер саласы болып келді. Поэзия - өнердің асыл тегі. Өзге өнердің бәрінің өзін біреуде қолданатын құралының мүмкіндігіне қарай творчестволық әрекеті азды-көпті болса да қысымнан, тар өрісті боп келеді. Поэзия адамның еркін тілімен берілгендіктен, онда үн де, сурет те және пайымды, айқын айтылған түсінік те болмақ. Сондықтан өзге өнердің барлық элементтері поэзияда бар, сөйтіп, ол әлдебір өнердегі жеке-жеке тәсілдердің барлығын бірінен-бірін бөлектемей, бірден пайдаланатын секілді. Поэзия тұтас өнер соның ұйытқысы болып табылады және оның барлық жағын қамти отырып, бүкіл өзгешеліктерін айқын, анық түрде бойына жинақтады [2, 13 б.], - дейді В.Г. Белинский. Шындығында да, өлең сөз қазақ халқының өмір, тіршілік, табиғат, адамдардың қарым-қатынасы, елдік салт-дәстүр, батырлық өнеге мен тәлім-тәрбие туралы жинақталған көркем таным дүниесінің көрінісі десек қателеспейміз. Одан халықтың сыншылдық-эстетикалық, философиялық-этикалық дүниетанымы көрінеді.
Өте ерте қалыптасқан жанр ретінде поэзияның прозадан айырмашылығы бірінші кезекте түр тұрғысынан ерекшеленеді. Сондықтан біздің қазіргі түсінігімізде поэзия, проза ұғымдары бұл туындылардың жазылу сипатын бірден айқындайтын көрсеткіш болып танылады. Әрине, поэзия мен прозаның айырмашылығын мұнымен шектеуге болмайды. Асылында, поэзия ең көркем прозаның сапалық ерекшелігін анықтайтын басты белгілердің бірі екені талас туғызбайды. Тұтас алып қарағанда, поэзиялық шығармаға сезім-әсер байлығы айрықша тән болып, сол бағытта жазылса, ал прозалық шығармаларда оқиғаны баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік ерекшеліктері сыртқы ұсақ белгілер емес. Оның жанрлық-көркемдік тұрғыдан даралануында поэтикалық бейнелеу құралдарын қолдану өзгешіліктері, сөздің, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын кеңінен пайдалану тәрізді елеулі ерекшеліктер алдыңғы кезекте көрінеді. Сол себепті өлең-жырларда, дастан-поэмаларда өмір құбылыстарын терең эмоциялық-сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес әсерлі, тартымды көркем етіп бейнелеу басты принципке айналады. Алайда, поэзияда адамның ой-сезімі сырттай көркемделіп, сұлулап айтылады деу ағаттық болар еді. Көркемділік, бейнелілік әдебиеттегі, өнердің басқа салаларындағы ойлау жүйесіне, сезім дүниесіне тән қасиет. Поэзия ұғымы тарихи жағынан алғанда өте ерте қалыптасқан. Өйткені, қай халықтың әдебиетінде де поэзия ерте заманнан өркендеген.
Өткен ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ поэзиясы мазмұн, түр, дәстүр, жаңашылдық жағынан толысып, кемеліне келген поэзия болды. Сол жылдары қазақ әдебиетіндегі сыншылары сын мақалаларынан жекелеген ақын-жазушылардың көркемдік ізденістерін саралауға, сол арқылы әдеби процестің беталысын пайымдауға негіздеді. Абай, М. Мақатаев, Ө. Нұрғалиев, О. Сүлейменов, Қ. Мырзалиев, Т.Бердияров, М. Шаханов, Ж. Әбдірашев сынды қазақ өлеңін жаңа сапалық биікке көтерген, өзіндік таным-өлең өрнегімен дараланған қазақ поэзиясының бірегей тұлғалары туралы жазылған мақалалары парасат-пайымының кеңдігімен, талдау тереңдігімен дараланады. С. Әшімбаев сын мақалаларының өзіндік ерекшелігі - әрбір жазушының қолтаңба ерекшелігін дәл танып, өнер иесінің шығармашылық ішкі иірімдеріне, табиғатына тереңдеп ене білуімен және талдау арқылы ой қорыту, жинақтау сипатының логикалық нанымдылығымен ерекшеленеді.
Поэзия деген сөзде, бұған берілетін ұғымда қандай тамаша көрік, әсемдік, қанша сүйкімділік бар десеңізші! Таза әсемдіктің, көріктіліктің өзін поэзиямен теңеу де тегін емес. Тамаша сұлу табиғат көркін - рауандап келе жатқан әсем таңды, күн батардағы шұғылалы шапақты, айнадай жарқыраған шалқар көл мен мөлдір өзенді немесе теңіздің ақ бас айдынын, асқан сұлу, көрікті, сүйкімді әйелді, немесе гүл-шешек атқан бау-бақшаны көргенде біз көбінесе неткен поэзия еді мынау! деп сүйсіне, қайран қала айқайлап жіберетінімізді өзіміз де аңғармай қаламыз ғой. Азат еңбектің құлдық еңбектен артықшылығын бадырайта көрсетіп, баса айту үшін біз әдетте еңбек поэзиясы деген сөз тіркесін қолданамыз. Ол тұрсын, кейде тіпті бүкіл бір халық туралы ақын халық екен деп теңеу айтамыз, сөйтіп бұл халықтың ақындық келбетін айтып қана қоймай, оның рухани әсемдігін, табиғатқа, өнерге деген сүйіспеншілігін атап көрсетеміз [3, 75 б.], - дейді ғалым М. Қаратаев. Поэзияның анықтамасын әр ақын, әдебиеттанушы ғалым өзінше түйсініп, тарата айтып, жалғастыра беруі мүмкін. Шындығында, поэзия - кең ұғым. Оны тар өлшеммен танып, қасаң қағидаға салып, шектеуге көнбейді. Екі пікірде де ортақ үндестік бар. Бірі ой мен сезімнің образға айналған көркемдік жарасымы десе, екіншісі әсемділік, көріктілікке балайды.
Қазақ поэзиясының көрнекті тұлғалары М. Мақатаев, Қ. Мырзалиев, Ө. Нұрғалиев поэзиясынан Абай шығармашылығымен рухани байланысты байқау қиын емес. Қазақ өлеңінің даму биігін, тіл шеберлігінің классикалық үлгісін ұлы ақын туындыларымен сабақтастығын өлең жолдарынан байқалады. Жоғарыда талған ақындардың поэзиялары адам өміріндегі, оның рухани дүниесін қалыптастырудағы орнын тамаша тіркестер арқылы береді.
1. Әшімбаев С. Шындыққа сүйіспеншілік. - Алматы: Жазушы, 1993. - 621б.
2. Белинский В. Г. Статьи и резцензии. - М.:Московский рабочий, 1971.464 с.
3. Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. - Алматы: Жазушы, 1970. - 349 б.
Адам табиғатындағы Абай көрсеткен кеселді кемшіліктер, жағымсыз мінездер, жат қылықтар қазір де жойылып кеткен жоқ. Абайды қайталап оқып, көңілге тоқу, ой қорыту сол Абай айтқан жамандықтарға есе жібермеу бүгінгі қазақ поэзиясының басты міндетіндей. Ұлы ақын поэзиясын жамандықтан сақтандыра отырып, жақсылықтың үстемдік алуына рухани көмектесе алатын ұлы поэзия. Ақын поэзиясының бүгінгі күнге тікелей қатыстылығының өзі осы зор моральдық мәнділігінде жатыр. Сондықтан да осындай этикалық- эстетикалық ерекше қасиеті үшін оның поэзиясына сыйынбайтын, сыйламайтын адам жоқ. Біздің пайымдауымыздағы Абай шығармашылығындағы адамгершілік концепция негізі - өмірдегі жақсылық пен жамандықты айыра білуге адамдықтың алғы шарты ретінде айрықша мән берілуі. Ақынның ұғымында жақсыны тану - жақсылықты қолдау, ал жақсылықты қолдай білмеу - жамандықтың отына май құюмен бірдей. Абай өлеңдері - қазіргі ұрпақты, келер буынды өзінің этикалық-эстетикалық пайым-таразысымен сақтандыратын тағылым мектебі.
Абай дәстүрінің өміршеңдік тағылымын қазіргі ақындардың шығармашылығымен байланыстыра қарасақ, ақиық ақын Мұқағали Мақатаев өлеңіндегі адам сезіміне қатысты қат-қабат ойларды табиғаттағы бейкүнә тіршілік иелерінің жанды образы арқылы беру дәстүрінің көрінісін былай келтіреді.
Терезеңнің алдына келіп тұрмын,
Көгершіндей,
Қысты күні жем іздеген [6, 171 б.] 6. Мақатев М. Ақиқат. - Алматы: Жазушы, 1999. - 298 б
Осы өлең жолын оқыған адамның ойында жанды бейне сақталынып қалады. Өйткені мұндағы образ, образдылық оқушысының көз алдына бейкүнә құстың бейнесін елестетеді. Құс - табиғаттың аяулы бір жанды бөлшегі, сондықтан қысты күнгі терезе алдындағы жәутеңдеп жем іздеген қам көңіл әрекетін елестету арқылы махаббат сезімін бастан кешірген адамдардың басындағы жайды ақын әсерлі жеткізе білген.
Қазіргі қазақ поэзиясына интеллектуальдық-философиялық бағыттағы терең ой иірімдер, метафоралық тың образдар мен ізденістер тән.
Көркем өнер - өмір шындығының айнасы. Ал өмір шындығы ұшы-қиырсыз кең дүние. Әлеуметтік орта, саясат, халық тұрмысы - бәрі де өмір шындығының көріністері. Жалпы кез-келген көркем туынды өмірдің өзінен тамыр тартып, бастау алады. Ал өмір дерегін жаңаша көзқараспен сұрыптап, көркем мазмұнға айналдыру ақындар мен жазушылардың еншісінде. Мұнда шығармашылық иесінің өмір тәжірибесі, ой тұжырымы, суреткерлік шеберлігі, көркемдік ізденісі үлкен маңызға ие болады.
Өткен ғасырдың 60-80 - жылдарындағы қазақ поэзиясы мазмұн, түр, дәстүр, жаңашылдық жағынан толысып, кемеліне келген поэзия екенін Абай, М. Мақатаев, Ө.Нұрғалиев, О. Сүлейменов, Қ. Мырзалиев, Т. Бердияров, М. Шаханов, Ж.Әбдірашев сынды қазақ өлеңін жаңа сапалық биікке көтерген, өзіндік таным-өлең өрнегімен даралануымен ерекшеленеді.
Қазіргі қазақ поэзиясының арландары: Ғалым Жайлыбай, Ақберен Елгезек, Сабыр Адай, Гүлнәр Салықбай, Маралтай Райымбекұлы, Есенқұл Жақыпбеков, Жұматай Жақыпбаев, Серік Ақсұңқарұлы, Ерлан Жүніс т.б. Осы ақындардың өлеңдерінің сөздік қабатында эмоционалды, экспрессивті сөздер, қазақ лексикасының барлық семантикалық топтарына жататын бірліктер, әр алуан мақал-мәтелдер, авторлық қолданыстар кездеседі және бұл қаламгерлердің әрқайсының көркем ойлау жүйесіне арнайы сөз етуге тұрарлық. Сондай қолданыстардың бір түрі - мәтінаралық байланыстардың әрқилы типтері.
Ең алдымен, мәтінаралық байланыс ұғымына тоқтала кетсек, оның түп төркіні интертекстен бастау алады. Бұл құбылыс туралы зерттеуші А.С. Әділова былай дейді: Көркем шығарма - автордың өзін қоршаған ортаны, болмысты, қоғамдық - әлеуметтік формацияны өз тұрғысынан түсініп, сол өзі түсінген, елестеткен бейнені оқырманға эстетикалық өңдеп жеткізетін құрылым. Оның тілдік қабатында жалпыхалықтық қолданыстағы лексика-фразеологиялық бірліктермен қатар, ауыз әдебиетіне тән мақал- мәтелдер, өзінен бұрын өмір сүрген ақын-жазушылардың сөзқолданысы кейде саналы түрде, кейде еріктен тыс ұшырасуы мүмкін. Тілдік қауымдастыққа жақсы таныс, көпке белгілі шығармалардан алынған түрлі көлемдегі, түрлі деңгейдегі үзінділерді қолдану қаламгердің ой-өрісін, эрудициясын танытатын, өз алдындағы әдебиет қайраткерлерін бағалауын жеткізетін, сондай-ақ сол шығарманы оқитын оқырманның ұлттық әрі әлемдік мәдениет үлгілермен таныстығын көрсететін тілдік дерек ретінде қарастырыла алады. Түрлі түпнұсқа мәтіндерден алынған әр деп есептеле бастады. Постмодернизм әдебиетінде басқа мәтіндердің үзінділері ашық немесе жасырын түрінде кездесуі цитатаның негізгі белгілерінің біріне сай келетіндіктен, әлемдік әдебиеттану мен тіл білімі ғылымдарында цитация, цитирование, цитатная речь терминдері айналымға кірді [2, 32-33], яғни мәтінаралық байланыстар осы цитата, цитация құбылысына негізделеді. Ал цитата сөзі қазақ тілінде дәйексөз аталып, оған төмендегідей анықтамалар берілген: Цитата (лат. Cіto - келтіремін, шақырамын) - түпнұсқадан сөзбе-сөз алынған үзінді. Автордың ойын беделді пікірлермен тиянақтау үшін, біреудің пікіріне сын айту үшін, құнды дерек ретінде пайдалану үшін қолданылады [3].
Көркем мәтін - түрлі эксплицитті жэне имплицитті санаттар арқылы түзілетін күрделі семантикалы коммуникативті-прагматикалық жүйе. Мәтін санаттары бірімен бірі лексикалық, логикалық, грамматикалық, синтаксистік байланыста келіп, мәтіннің біртұгас магынасын қамтамасыз етіп, оның тиянақталған бітімін танытады. Көркем мәтіндегі мазмұндық-нақты ақпар бір тақырыптық өріске қатысты сөздермен түзіліп, магыналық ұйытқы сөздер парадигматикасы жэне синтагматикасы арқылы вербалданады. Оның вербалды қүрылымында лингвистикалық горизонтал контекспен қатар вертикал контекст те көрінеді. Қазақ тіл білімінде мәтін лингвистикасы мен лингвостилистиканы ұштастыра қарастыруды ұсынған Отар Әлі Бұркіттің айтуынша: Көркем мәтіннің барлық элементтері озара тығыз байланыста, мағыналық бірлікте келеді. Көркем мәтін - бірбүтін құрылым және оның ...құрылымына төмендегідей ерекшеліктер тән болып келеді:
1) мәтіннің бірбүтіндігі;
2) мәтіннің байланыстылығы;
3) мәтіннің бөлектігі;
4) мәтіннің метареференттілігі [29:232].
Құрылымдық белгілеріне сәйкес әр түрлі функционалды стильдегі мәтіндердің өздерін қарапайым, күрделі және кешенді деп болу қалыптасқан. Қарапайым немесе примитив мәтіндерге түрлі ұрандар, жарнамалар, тақырып атаулары, түрлі атаулар жатса, екіншісіне құрылымы да, семантикасы да күрделі, көп қатпарлы және көлемді көркем мәтіндер мен ғылыми мәтіндер жатқызылады, ал кешенді мәтіндер қатарына мәтін ішіндегі мәтін құрылымды әдеби шығармаларды кіргізеді. Әрине, соңғы пікір даусыз емес.
Көркем мәтін басқалардан мейлінше бөлек пішімімен, тілімен айрықшаланады. Ол тек тіл жүйесінің түрлі деңгейлеріндегі бірліктердіц ұйымдасуы негізінде пайда болатын жай ғана күрделі тілдік бірлік емес, өнер туындысы, яғни сөз, сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық ерекше байланыстары, бір-бірін дамытуы, бір-бірімен іліктесе келуі нәтижесінде қалыптағы мағынасынан өзгеше, жаңа мән, әсер тудыратын эстетикалық құрылым. Көркем мәтін жай ғана ақпараттық, коммуникативтік, эстетикалық, кумулятивтік құрылым емес, ол сол ерекшеліктері негізінде жаңа мән-мағына тудыратын, мәдени тұрғыда бұрыннан жинақталған білімді жандандыратын, жаңғыртатын және жаңа білім немесе танымды туындататын, қалыптастыратын (генерациялық) қасиетке ие. Сол себептен де жалпы мәтін, оның ішінде көркем мәтін түрлі ғылым салаларында әр қырынан қарастырылуы заңды. Әрбір көркем мәтін адамзат қоғамында ұзақ уақыттар бойы қалыптасқан, орныққан мәдениеттің құрамдас бөлігі және оған сол өзі өмір сүріп отырған қоғамның әсері қайтсе де болады, сондай-ақ мәтіннің өзі де қоғам мүшелеріне ықпал ететіні сөзсіз, өйткені кез келген адам өз білімінің көбін мәтін арқылы жинақтайды. Жалпыадамзаттық қасиеттер мен құндылықтарды уағыздайтын көркем әдебиет ғасырлар бойы адамзат баласының сана-сезімін тәрбиелеп, бағыштап отырғаны да даусыз.
Қазақстандық зерттеушілердің көзқарастары, негізінен, бірізді екенін байқауға болады. Көркем мәтінге берілген соңғы анықтамалардың бірі оның әрі автор, әрі оқырман тарапынан танылуы тиіс ерекше жүйе екенін былайша түйіндейді: көркем мәтін өнер туындысы ретінде күрделі семиотикалық жүйе, материалды феномен болып келеді де, әлемді танымның төменгі, формалды-логикалық деңгейінде сол күйінде бейнелеуге арналмайды, ол көркем туындының басты мазмұнын рухани сәуле ретінде танымның жоғары деңгейінде ишара, астарлы ой арқылы беруге арналады [30:].
Біздің ойымызша, көркем мәтін - аяқталған күрделі ойды білдіретін, бір-бірімен өзара тығыз байланысты лингвистикалық және вертикал контекст негізінде туындайтын, полисемантикалы, біртұтас коммуникативтік-прагматикалық жүйе. Көркем мәтінді құрайтын барлық бөліктер өзара бірімен-бірі лексикалық, логикалық, грамматикалық, ассоциативтік байланыс негізінде біртұтас жүйе жасайды, шығарма семантикасын оның вербалды қабатында көрінетін горизонтал және вертикал контекст түзетіндіктен, көркем мәтінде тілдік құралдар күрделі ойды ашатын тақырыпқа сай таңдалып, іріктеліп алынады. Олар негізгі ойды беретін бір немесе бірнеше сөздің лексика-семантикалық парадигматикасы, синтагматикасы арқылы мәтіндегі ойды жылжытып, оқиғаны сипаттап, дамытып отырады. Туындының тілдік қабатын ұйымдастырушы автор мүндай сөздермен өзінің субъективті көзқарасын да білдіріп отырады, яғни мәтін модальділігін түзеді. Кез келген көркем шыгарма белгілі бір оқырмандар тобына арналады және ол уақытқа тәуелді емес. Шыққан бетте үлкен қызығушылық тудырып, таласа оқылатын туынды араға көп уақыт салмай естен шығуы, ал қайсыбір басында елеусіз қалған мәтін жылдар өте үлкен қажеттілікке айналуы мүмкін. Демек, әрбір көркем туынды - қажеттілікке қарай өзектенетін, әр ұрпақ өз ойынша дербес ақпар ала алатын, жаңа мән-мағына таба алатын ашық жүйе. Көркем мәтінді оқыған әрбір адамның когнитивтік батасы, кеңістігі, тілдік-мәдени құзіреті әр түрлілігіне байланысты оны қабылдап, түсіну де әр қилы болады, ал мұның өзі көркем шығарма семантикасының түрліше интерпретациялануына әкеледі.
Ғылыми айналымда көркем мәтінге қатысты мынадай дериваттарды кездестіруге болады: микротекст, макротекст, контекст (огандық жәнс шетелдік зерттеушілердің бәрі дерлік қолданады), иеритекст, эпитекст, фенотекст, генотекст, метатекст (Ю. Кристева), авантекст, гипертекст, гипотекст. транстекстуалдылық, эпитекст (Ж. Женстт), субтекст, инфратекст, мезотекст, кибертекст, подтекст, интертекст, претекст. Соңғы терминнің өзі бірнеше атаумен белгілі: архетекст, пратекст, прототекст, логоэпистема, перифраз, эквофорема, алғашқы текст. Аталған терминдердің барлығы да мәтіннің өз ішіндегі, басқа мәтіндермен және түрлі экстралингвистикалық факторлармен байланыстарын көрсетеді.
Келтірілген терминдердің ішінде көркем мәтін семантикасы үшін айрықша маңыздысы - контекст. Контекст туралы функционалды грамматика, көркем мәтінді зерттейтін, аударма теориясы және практикасымен айналысатын ғалымдардың дені өз пікірлерін ұсынғандықтан, ой қайшылығы да, көзқарастар бірлігі де табылатыны сөзсіз. Кез келген сөздің мағынасы контексте ғана ашылып, қандай да ой контексте ғана тиянақталатындықтан контекстің көлемі түрліше (микро, -макроконтекст) болуы мүмкін, сондай-ақ қарым-қатынастың негізгі алғышарты болуына байланысгы лингвистикалық (горизонтал) және экстралингвистикалық (вертикал), эксплицитті жэне имплицитті контекст деп ажыратылады [31; 32; 33].
Көркем мәтіннің вербалды қабатында окказионалды, потенциалды сөздер, синкретті тіркестер, фразеологизмдер контаминациясы, мәтінаралық байланыстардың маркерлері - түрлі деңгейдегі цитация, аллюзия, реминисценциялар - жиі кездеседі.
Көркем мәтіндегі интертекстердің қызметін бес топқа біріктіруді ұсынамыз: 1. Интертекстердің сілтемелік қызметі; 2.Интертекстердің мәтін түзушілік қызметі; 3. Интертекстердің бағалауыштық қызметі; 4. Интертекстердің айшықтаушы қызметі; 5. Интертекстердің парольдік қызметі.
Әрине, көркем мәтінде интертекстердің тек бір ғана қызметі емес, бірнешеуі қатар байқалады. Көбінесе сілтемелік және бағалауыштық қызметі қосарлана көрінеді, өйткені интертекст авторы өзі эталон немесе түкке тұрғысыз деп таңдап алуының өзімен-ақ претекске және оның авторына бағалауын да, сілтеуін де көрсетеді. Ал бұл автор мен оқырман үшін интертекстер қызметі үнемі сәйкесе бермейтінін көрсетеді.
Көрсетілген қызметтер көркем шығармада түрлі типологияда вербалданып, кейде автор тарапынан нақтыланса, енді бірде ондай атрибуция болмауы мүмкін. Бұл қаламгердің өз оқырманына қатысына тәуелді: ақын немесе жазушы бір жағдайларда өз туындысын оқитын адамның тілдік-мәдени қүзіретінің деңгейі өзімен шамалас екеніне шүбәсіз сенімді болса, басқа бір интертексттерге қатысты ондай сенімді емес. Сондықтан да кейбір интертекстуалды элементтер әрі графикалық маркермен, әрі лексикалық индикаторлармен ерекшеленеді. Бір көркем мәтіндегі келтірінді элементтер бойында аталған қызметтердің бірнешеуі ұштастырылып та, жеке-жеке де көрінуі ықтимал.
Мұндай келтірінді мәтіндер көркем мәтін семантикасын түзіп, жеткізу үшін авторға, сондай-ақ сол мәтінді адекватты түсініп, қабылдау үшін оқырманға да аса маңызды болгандықган, лингвистикалық нысан ретінде жеке қарастырылуы тиіс. Цитатаға берілген дефинициялар оның негізгі үш белгісін керсетеді: 1) қандай да бір мәтіннен алынған үзінді немесе басқа біреудің сөзі; 2) оның сөзбе-сөз дәлдігі; 3) түпнұсқага сілтеме. Жалпы алганда, цитатаны диалогтің философиялық теориясының негізгі көрінісі деп қарастыруға болады. Цитата арқылы қаламгер өз шығармасындагы сөйлеу субъектісін өзгертіп, өз ойы мен кейіпкердің, қосалқы персонаждың көзқарасындағы айырмашылық, қайшылық, ортақтықтарды даралап, оның жаңа контекске бөтен екенін танытады. Цитатаның өзі мәтін болғандықтан, оның лексикалық құрамындағы сөздердің өздері лексикографиялық дефинициясынан басқаша күрделі мағынаға ие болып, өзі түскен контексімен қосылып, ұштасып, мүлде басқа контекст, ассоциация тудырады. Цитатаның мәтін ретінде өз бойында сақталған ақпарлардың бәрі жаңғырып, жанданып, өзектеніп, жаңа мәтінді түзуге, өзгертуге ықпал етеді, бірак осы жаңа контекссіз цитатаның келтірінді құрылым екені білінбейді. Бұл, керісінше, цитата ол түскен жаңа контекстің бір-бірінен ажырағысыз байланыспен кірігіп кететінінің дәлелі. Цитаталарды, әдетте, адам өз сөзін айшықтау үшін, ойын дәлелдеу үшін, ойын жалғастыру үшін, пікірін қорыту үшін, ойдың түрлі бөліктерін бір-бірімен біріктіру үшін немесе белгілі бір пікірге өзінің қолдауын, қарсылығын, жоққа шығаруын, бағалауын білдіру үшін қолданады. Реминисценция басқа бір әдеби шығарманы еске түсірсе, аллюзия, негізінен, көпшілікке таныс әлеуметтік-мәдени фактімен орай сол көркем шығарма семантикасына қосымша хабар, мағына қосатын элемент. Реминисценция басқа бір мәтінге цитация қағидатымен дәл, еш өзгеріссіз немесе трансформацияланып енгізілсе, аллюзия - мәтінде еркін түрде вербалданатын экстралингвистикалық фактор. Аталған екі интертекст прозалық та, поэзиялық та шығармаларда кездесе береді, қосымша мағына үстейді.
Көркем мәтін тұтастығы, жүйелілігі, ақпараттылығы, коммуникативтілігімен қатар, бейнелілік, ұлттық-мәдени сипатымен де ерекшеленеді. Автор шығарма арқылы өзінің эстетикалық құндылықтарын беруге тырысады. Сондықтан көркем мәтін оқырман көңіл-күйіне әсер ететіндей эстетикалық ақпараттан да тұрады. Көркем шығарма тілінің ақпараттылығы оның бейнелілігімен де тығыз байланысты. Көркем мәтіннің эстетикалық бастауы ондағы бейнелер жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Көркем образ жазушының шындықты танып бағалауы мен дүниеге көзқарасын білдіретін тұтас көркем дүниенің бөлінбейтін ұсақ бөлшегі болып табылады. Көркем мәтінге образды талдау жасай білу оқушылардың көркем шығарманы толыққанды қабылдауына мүмкіндік береді. Бейнелі талдау дегеніміз - бұл: 1) тілдік талдау (бейнелі сөйлемдерге талдау); 2) мәтіннің қомақты бөлімдеріне талдау (бейнелеу субъектісіне талдау); 3) әдеби кейіпкерлерді бейнелеу тәсіліне талдау (қаһармандардың іс-әрекетін, сырт пішінін, жағдайды, диалогтар мен монологтарды, т.б. сипаттау). http:library.wksu.kzdmdocuments
2. Интертекст, интертекстуалды, интертекстуалдылық терминдері қазіргі әдебиеттану және лингвистикалық сөздіктерде толық орнықпаса да, ғылыми айналымға түскен соңғы қырық жыл ішінде ең жиі қолданылатын лексемаларға айналды. Аталған терминдерді құрайтын интер және текст лексемаларының мағынасы бұлардың бірнеше мәтінге ортақ құрылымдық, семантикалық бір бөлік, фрагмент екенін көрсетеді. Қазіргі филология ғылымында бұл терминдер зерттеушілердің ұстанған методологиясына сәйкес кең және тар мағынада түсініледі. Ғылыми айналымда көркем мәтінді талдаудың бір түрі ретінде түсінілетін интертекстуалдылық теориясының бастауы, түп негізі туралы әр алуан пікірлер орныққан. Белгілі өнертанушы ғалым М.Б.Ямпольский [7], лингвист И.В.Арнольдтердің [8] көзқарасы бойынша Ю.Н.Тыняновтың пародия теориясы туралы пікірі, М.М.Бахтиннің полифониялық роман жөніндегі ойлары және Ф. де Соссюрдің мәтіндегі анаграмма ілімі жайлы көзқарасы интертекстуалдылықтың кең мағынадағы түсінігін қалыптастыруға ықпал етті.
XX ғасырдың басында-ақ пародия табиғаты туралы пікірінде сыншы Ю.Н.Тынянов белгілі бір мәтін трансформациялануы негізінде жаңа мәтін туындайтыны және оның семантикасы бұрынғы мәтіннің семантикасын дамытатынын, яғни мүлде жаңа мазмұнды мәтін автордың өз сөзі мен бөгденің сөзін кезектестіруі нәтижесінде туындайтынын айтқан еді [9, 210; 10, 290].
М.М.Бахтин орыс әдебиетінде монологті романдармен қатар, шығарма кейіпкерлері, авторы қайшылықты пікірлер негізінде сыртқы дүниемен, өзді-өзімен үнемі ішкі диалогке, тартысқа, ойгаласка түсіп отыратын романдар бар екенін айта келіп: Полифониялық роман тұтасымен диалогтік болады. Роман қүрылымының барлық элементтері арасында диалоітік қатынастар бар, яғни олар контрапунктінде-ақ қарама-қарсы қойылған. Әрі диалогтік қатынастар - композициялық түрдегі репликалар арасындағы қатынастардан әлдеқайда кең ұғымды құбылыс, бұл - адам сөзі мен өмірінің көрінісі және қарым- қатынасымен астасып жататын әмбебап дерлік құбылыс, жалпы, мән-мағынаға ие нәрсенің бәрі [11, 71] деп, оның басты ерекшелігін көрсетеді. Ғалымның пікірі бойынша, мұндағы диалогизм тек сюжет, заттық-мағыналық байланыстарды ғана емес, сөз, цитаталық байланыстарды да қамтуы керек.
1964 жылы Ф. де Соссюрдің бұрын белгісіз болып келген қолжазбасы жарияланысымен, оның анаграмма туралы зерттеулерінің интертекстуалдылық теориясымен байланысы анықталды. Себебі бұл зерттеулерінде ғалым көне индо-европа поэзиясына тән ерекше қағиданы байқағанын жазады, яғни шығармалардағы мағыналық ұйытқы сөздің дыбыс құрамы мәтіндегі басқа сөздердің дыбыстық құрамында белгілі бір тәртіппен орналасатынын дәлелдейді. Швейцарлық ғалым анаграмманың анафония, гипограмма, логограмма, параграмма түрлерін көрсететіні туралы жаза келіп, М.Б. Ямпольский соңғы терминге қатысты былай дейді: ...әр элемент қозғаушы грамма ретінде қолданылып, мән бергеннен гөрі жаңа мән тудыратынын көрсетеді [7, 38]. Анаграмманың ең қарапайым түрі ретінде қазір асабалар қолданып жүрген құда, құдағи, құдаша сөздерінен туындатқан мәтіндерді атасақ та болады: құда - қыз бен ұлды дайындайтын адам; құдағи - қыз бен ұлды дайындайтын адамның ғылыми инструкторы; құдаша -- қыз бен ұлды дайындайтын адамның шпион агенті. Бір қарағанда, қысқарған сөздерге ұқсайтын сияқты, тек оларда толық мағыналы әр сөздің бас әріптері алынса, бұл мысалдарда бір сөздің құрамындағы әрбір әріп яки элемент жаңа мағына тудырып отыр және бұлар мәтін емес, лексикалық деңгейде. Алайда әр мәтінде кез келген анаграмма жасауға болатынын дәлелдеген Ф. де Соссюр кезінде өз зерттеулерін жариялаудан бас тартқаны белгілі. Соған қарамастан, орыс филологиясында кез келген жұмбақтың вербалды қабатында оның шешуі (В.Пропп), жекелеген авторлардың өлеңдерінің атауы оның лексикалық құрылымында анаграмма ретінде (В.В.Лукин) берілетінін дәлелдеген ғылыми еңбектер бар. Бұл зерттеулер бойынша анаграмма құрайтын әріптер яки элементтер орналасуында белгілі бір заңдылық жоқ, олар мәтіннің кез келген позициясында еркін түрде байқалып, метаморфты (өзгермелі, құбылмалы) сипатта болады да, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz