Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі
Ф.7.04 -08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАНМЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
КУВАНДИКОВ Р.М.
Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Шымкент, 2019
Ф. 7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАНМЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________________Султанбекова П.С.
(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)
____ __________ 2019 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
мамандығы 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Орындаған
Кувандиков Р.М.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., аға оқытушы
Абдикеримов С.
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ТҮРКІСТАНМЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қашықтықтан оқыту институты
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Мамандық 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
________________ Султанбекова П.С.
_______ 2018ж.
дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №___
Студент Кувандиков Р.М., ЗАП-17-4ку тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
Университет бойынша 24.11.2016ж. № 7-230 С бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: ___________
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер ________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Дипломдық жоба ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАсыНЫҢ МАЗМҰНЫ
(ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ)
№
рс
Бөлімдері
Кеңес берушінің аты жөні
1
2
3
1
Жалпы бөлім
Абдикеримов С.
2
Технологиялық бөлім
Абдикеримов С.
3
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Абдикеримов С.
4
Қоршаған ортаны қорғау
Абдикеримов С.
5
Экономика
Абдикеримов С.
6
Бизнес-жоспарлау
Абдикеримов С.
ГРАФИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ТІЗІМІ ___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________________________
ҰСЫНЫЛҒАН НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Тапсырманың берілген күні: ______________201__
Дипломдық жұмыстың (жобаның)
ғылыми жетекшісі _____________ т.ғ.к., аға оқытушы Абдикеримов С.
( қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент ________________ Кувандиков Р.М.
( қолы)
Ф. 7.04 -11
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
күнтізбелік кестесі
Студент: Кувандиков Р.М.
Тобы: ЗАП-17-4ку
Мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Дипломық жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
№
рс
Бөлімдер
Орын
далу %
Орын-далу мерзімі
Тапсырма берілген мерзімі
Тапсырма
ны орындау мерзімі
Кеңес берушінің қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
30.10.2018
10.11.2018
2
Жалпы бөлім
15
20 күн
12.11.2018
04.12.2018
3
Технологиялық бөлім
40
12 апта
06.12.2018
16.03.2018
4
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
5
Қоршаған ортаны қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
6
Экономика
10
20 күн
24.03.2019
19.04.2019
7
Бизнес-жоспарлау
10
10 күн
19.04.2019
02.05.2019
8
Қортынды
5
3 күн
02.05.2019
04.04.2019
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
30 күн
04.05.2019
06.05.2019
Барлығы
100
Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі ______________ __________
(қолы) (күні)
Бітіруші түлек __________________________ ________________
(қолы) (күні)
Норма бақылау___________________ __________ Дуанбекова А.Е.
(қолы) (күні)
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау. Дипломдық жұмысты орындаған ЗАП-17-4ку тобының студенті Кувандиков Р.М., ғылыми жетекші т.ғ.к. Абдикеримов С. Қорғау мерзімі 15.05.2019ж. Жобалау объектісі - Жеңіс шаруа қожалығының көкөніс ауыспалы егіс дақылы. Жұмыстың мақсаты Жеңіс шаруа қожалығындағы 800 га жердегі тамыр азықтыларға арналған суару жүйесін жобалау.
Жұмыста жалпы және технологиялық бөлімдерді суғарылатын аймақтың табиғи жағдайлары мен суғару көздері сипатамасы, суғарылатын аймақты ұйымдастыру, ауыл шаруашылық дақылдарын суғару режимі мен суғару тәсілдері, суғару элементтерін есептеулері, суғару жүйесіндегі гидротехникалық құрылымдар көрсетілді.
Суғару жүйесі құрылысын жобалауда еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау және қоршаған ортаны қорғау туралы мәселелерде қарастырылған. Экономикалық тиімділік және шаруашылықтың құрылысының техникалық мүмкіндіктері туралы қорытынды жасалды.
Дипломдық жұмыс түсініктеме жазбасы 96 беттен, 25 кестеден, 8 суреттен және графикалық бөлім А1 форматты 4 парақтан тұрады.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
Белгілер мен қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
Төлқұжат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1
Жалпы бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.1
Жоспарланған жүйенің орналасуы мен тағайындалуы ... ... ... ... ...
15
1.2
Аймақтың табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Сумен қамтамасыз етудің қазіргі ағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.1
Суару алқабын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.2
Суару желінің орналасу схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2.3
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі ... ... ... ... ... ... ...
20
2.4
2.5
Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері ... ...
Суару нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
23
2.6
Суару мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.7
Гидромодульдің жинақталмаған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.8
Гидромодульдің жинақталған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.9
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері ... ... ...
41
2.10
Бороздалармен суару әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.11
Суармалау желісін жобалау және каналдардың гидравликалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
2.12
Каналдардағы гидротехникалық құрылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
3
Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.1
Суғару жүйесін пайдалануды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
3.2
Шаруашылықтағы өндірістік санитария және еңбек тазалығы ... ...
65
4
Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
4.1
Табиғатты қорғау бойынша жалпы мәлиметтері ... ... ... ... ... ... ... ..
71
4.2
Табиғатты қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
75
5
Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
5.1
Күрделі шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
5.2
Объекттің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
6
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
6.8
6.8.1
6.8.2
6.9
Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Түйіндеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кәсіпорынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Маркетинг жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Өнімнің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Өндірістік жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қаржылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Шығындарды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайда мен залалды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қоршаған ортаға тигізетін ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
83
83
83
84
84
86
86
87
88
88
89
92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93
Резюме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
94
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
96
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей құжаттарға сілтеме жасалынып қолданылды:
- СНиП 2.01.14.83 Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау;
- СНиП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар;
- СНиП 2.06.01-86 Гидротехникалық құрылымдар. Жобалаудың негізгі орналасуы;
- СНиП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер;
- BS 8800:1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесін басқару;
- ILO-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230-2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі;
- НАССР (ГОСТ Р 51705.1-2001) Қауіптілік нүктелерінің жүйесі;
- SO 22000:2005 (ГОСТ Р ИСО 22000-2007) Азық-түлік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесі;
- СНиП 3.0101-85. Организация строительного производства;
- СНиП 2.06.03.-85 Мелиоративные системы и сооружения;
- СНиП 2.06.08 - 87 Бетонные и железобетонные конструкции гидротехнических сооружений;
- СНРК 3.04.01 - 2001 Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылды:
Су ресурстары - белгілі бір территорияның топырақ және атмосфера ылғалын қоса алғанда, пайдалануға жарамды барлық жер астындағы және жер бетіндегі су қорлары.
Су ресурстарын кешенді пайдалану - су ресурстарын халықтың және экономиканың әр түрлі салаларының қажеттерін қанағаттандырып, сарқылтпай пайдалану.
Су шаруашылығы - халықтың және халық шаруашылығының қажетін сумен қамтамасыз етуді, оны тиімді пайдалануды, қорғауды қарастыратын шаруашылық саласы.
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін атайды.
Су пайдалану мөлшері - судың пайдаланушыға қажетті мөлшері.
Су жинайтын аудан - жер бетіндегі немесе жер астындағы судың жиналатын орны.
Су жібергіш - су қоймалардан артық суды ағызып шығаратын
Суды қорғау шаралары - табиғи су көздерін тиімді пайдалану, таза сақтау, қалдықтармен ластамау шараларының жүйесі.
Пайдалы әсер коэффициенті (пәк) - қуатты өзгертіп пайдалану кезіндегі жүйенің (машина, құрылғы) тиімділігін көрсететін шама.
Еңбекті қорғау - еңбек жағдайының адам өміріне, денсаулығына қауіпсіз болуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жүйесі.
Су алатын құрылым - өзеннен, көлден, су қоймалардан және т.б. су алуға қызмет ететін гидротехникалық құрылыс.
Суару жүйесінің пайдалы әсер коэфициент - егістік жерге берілетін судың аумағын Т мерзімінде суару жүйесінің басына келген судың аумағына қатынасы болады.
Су балансы - қарастырылатын нысан үшін таңдалған уақыт аралығындағы су қорының өзгерістерін ескере отырып, оның кірісі мен шығысының арақатынасы.
Суару режимі - ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағы.
Гидромодуль - суарылатын аудан бірлігіне бір уақыт бірлігінде берілетін су көлемі.
Жер асты сулары - барлық физикалық күйдегі литосфераның сулары.
Топырақтың ылғал сыйымдылығы - топырақтың ылғалды ұстау қабілетінің сандық сипатының шамасы.
Ауыл шаруашылық мелиорациясы - ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды (гидрогеологиялық, топырақтық, агроклиматтық) түбегейлі жақсарту жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Бұл дипломдық жұмыста келесідей белгілер мен қысқартулар қолданылды:
ПӘК - пайдалы әсер коэффициенті;
га - гектар;
м³секунд - текше метрсекунд;
м³га - текше метргектар;
мсағ - метрсағат;
лс - литрсекунд;
м - метр;
см - сантиметр;
мм - миллиметр;
сағ - сағат;
ОБҚ - оттегінің биологиялық көрсеткіші;
ОХҚ - оттегінің химиялық көрсеткіші;
me - сіңіре суару нормасы, м³га;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, м;
A - топырақ қабатының көлем салмағы, тм3;
ß - топырақтың суарғанға дейінгі дымқылдығы, %;
γ - топырақты суарғаннан кейінгі дымқылдылығы, %;
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері,мм;
Е - осы мерзімдегі булану мөлшері, мм;
q - есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу мөлшері, гектарына текше метр есебімен.
Төлқұжат
Түркістан облысы, Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау тақырыбы бойынша төлқұжат
Рет саны
Көрсеткіш атаулары
Өлшем бірлігі
Көрсеткіштер
1
Нысанның орналасқан жері
Түркістан облысы, Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығының жері
2
Жобаның негізгі мақсаты
Түркістан облысы, Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығының жерін суғару жүйесін жобалау
3
Су беру тәсілі
механикалық
4
Суару тәсілі
бораздалармен суару
5
Ауданы
га
800
6
Каналдардың ұзындығы
км
14,023
7
Егістіктегі жолдың ұзақтығы
км
22,14
8
Гидротехникалық құрылымдар саны
шт
99
9
Құрылыстың құны
теңге
48007350
10
Өтелу мерзімі
жыл
2,2
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі - Қазіргі уақытта су шаруашылығы жұмыстарының көлемі арттырылып, суармалы жерлерді пайдаланудың сапасы жақсартылды. Солай бола тұрса да суармалы егіншілік шаруашылығының тиімділігінің көтерілгеніне қарамастан олардың потенциалды мүмкіндіктері толығынан пайдаланылмайды. Бұл жұмыстарды жүргізуде, суару жүйелері мен суармалы егіншілікті пайдалануда кемшіліктер орын алуда.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Түркістан облысы, Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суғару жүйесін жобалау және шаруа қожалығында 800 га жердегі ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суару жүйелері жасалады. Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суармалы егістер ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіндік туады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: техниканың, адамзат өмірінің дамуы барысында таза суды пайдаланудың артуымен қатар шайынды сулар да көбейе түсті. Қазіргі кезде өндіріс, қала маңдарында жасанды тоғандар, сай-салада шайынды сулар жиналып қоршаған ортаның экологиясына зиянды әсерін тигізіп отыр. Зауытар мен ірі мал шаруашылығы кешендерінің шайынды сулары ретсіз ағызылып жіберуінің салдарынан олардың су көздерін ластайтыны белгілі. Қазіргі кезде экологиялық проблемалардың бірі - ірі қалалардан шыққан ластанған қалдық суларды тазалау және пайдалану мен қайта өңдеу мәселесі көтеріліп отыр. Тек Қазақстан қалаларынан жылына 9 млрд.м3 шайынды сулар пайда болады. Егер оларды тиімді пайдаланатын болсақ, 600-700 мың гектар егістік жерлерді суаруға болады.
Суғаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін арттырудың үлкен қоры болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқандықтан, жер суаруға пайдаланылатын судың тиімділігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру қажет. Ал егіс алқаптарын суаруда пайдаланатын суды үнемдеудің бірден-бір көзі шайынды су болып табылады.
Ғылыми мәселенің заманауи жағдайын бағалау: қазіргі уақытта республикамыз бойынша жер суару үшін пайдалануға болатын шайынды сулардың мөлшері ондаған мың гектар жерлерді суаруға жететіні анықталып отыр. Шайынды суларды ауыл шаруашылығында пайдаланудың өте тиімді екендігін көптеген ғылыми-зерттеу мекемелері мен озат шаруашылықтардың тәжірибесі толығымен дәлелдеді. Жалпы ауыл шаруашылық дақылдарын жыл бойы шайынды сулармен суару топырақтың құнарлығын арттырып қана қоймай, сондай - ақ судың өзін де тазартады. Сонымен бірге шайынды суларды тікелей өзендер мен су қоймаларына жіберілмеуінің арқасында ондағы су қорлары ластанбайды. Шайынды сумен суарғанда топырақтағы органикалық заттар бұзылып, өсімдіктер пайдалана алатындай қосындыға айналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығына тиісті 800 га суармалы жерді суару болып табылады. Соңғы жылдары әлемдегі су проблемаларының өршуіне байланысты мемлекеттерді тұрақты сумен қамтамасыз ету мәселелері ұлттық қауіпсіздік проблемалары шегінде қарастырылады. Қазақстанды сумен қамтамасыз ету мәселесінің өзектілігі бар су ресурстарының шектеулілігімен, оларды аумақ бойынша әркелкі бөлумен, уақыт шегіндегі елеулі өзгеріспен, өзендер ластануының жоғары деңгейімен сипатталады.
Жұмыстың зерттеу міндеттері - ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға арналған суландыру жүйесін жобалау болып табылады. Жобаланатын нысандағы дәнді дақыл: қызанақ, қияр, картоп, орамжапырақ, пияз болып табылады. Егіс алқабы Төлеби ауданында 800 га 10 танапта орналасқан. Бұл дақылдарды өсіруге ауданның табиғаты өте қолайлы болып келеді. Келешекте шекаралас мемлекеттер аумақтарынан өзен ағысының қысқаруына, сондай-ақ климаттық тұрғыға орай жергілікті ағыс ресурстарының азаюна байланысты республиканы сумен қамтамасыз ету жағдайының шиеленісуі мүмкін.
Зерттеу нысаны - Түркістан облысы, Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығының суғару жүйесі.
Теориялық және әдістемелік негізі - СНиП 2.01.14.83 Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау; СНиП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар; СНиП 2.06.01-86 Гидротехникалық құрылымдар. Жобалаудың негізгі орналасуы; СНиП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер; BS 8800:1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесін басқару; ILO-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230-2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі; НАССР (ГОСТ Р 51705.1-2001) Қауіптілік нүктелерінің жүйесі; SO 22000:2005 (ГОСТ Р ИСО 22000-2007) Азық-түлік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесі; СНиП 3.0101-85. Организация строительного производства; СНиП 2.06.03-85 Мелиоративные системы и сооружения; СНиП 2.06.08 - 87 Бетонные и железобетонные конструкции гидротехнических сооружений; СНРК 3.04.01 - 2001 Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Жұмыстағы пайдаланылған зерттеу әдістері - суару жүйесінде суару техникасының элементтерін есептеу әдістері, суару нормалары мен каналдың гидравликалы есептерін жүргізу тәсілдері.
Диплом жұмысты орындау тәжірбелі базасы - Оңтүстік ГГМЭ мекемесі.
1 Жалпы бөлім
1.1 Жоспарланатын жүйенің орналасуы мен тағайындалуы
Жоспарланып отырған суармалы алқап Түркістан облысы Төлеби ауданында Жеңіс шаруа қожалығына қарасты аумақта орналасқан.
Жеңіс шаруашылығына қарасты алқапта суару жүйесін жоспарлаудағы негізгі мақсат суармалы алаң ауданын ұлғайта отырып, суғару жүйесінің мелиоративтік құрылысын, ауыл шаруашылық өндірісті ұйымдастыру және ішкі шаруашылық территорияларды ұйымдастыру арқылы су ысырабын азайту.
Суғару алаңында жерді тегістеу және ауыспалы танап шекарасы бойынша су қашыртқы жүйесі, канал бойы бойынша орман жолағы қарастырылады.
Жоба бойынша 800 га нетто жер аймағы көлеміндегі егісайналымын суару қарастырылған. Суару көзі ретінде Бадам өзені пайдаланылады. Суару теліміне су жинау Р-1 шаруашылық үлестіргішінен өткізгіштігі 1,4м3с Бадам өзені арқылы іске асады, ал ол жақтан Р-1-1 үлестіру каналдарына жіберіледі, ол суды У-1 У-8 телімдік үлестіргіштерге таратады.
1.2 Аймақтың табиғи жағдайлары
Түркістан облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 3,1 мың км² (облыстың 2,6%-ын қамтиды). 1932 жылы құрылған (1991 жылға дейін Ленгер ауданы). Тұрғыны 112,8 мың адам. Аудан жеріндегі 59 елді мекен, 1 қалалық, 13 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы - Ленгер қаласы. (1945).
Негізінен сүтті-етті мал, биязы жүнді қой, астық, картоп, жібек кұртын өсіруге маманданған 8 ұжымшар, 4 кеншар болған. Жер бедері таулы, дөңесті жазық. Ең биік жері - Сайрам шыңы (4338 м). Шығысыңда Талас Алатауы, оңтүстік-батыста Өгем, Қаржантау (2500 м), Қазығұрт (1200 м) тау сілемдерінің бөктерінде орналасқан. Батысындағы жазықта және тау аңғарларында егіншілікке жарамды суармалы жерлер, жайылымдар, жеміс ағаштары кездеседі. Кен байлықтарынан қоңыр көмір, құрылыс материалдары өндіріледі. Климаты континенттік, қысы жұмсақ, жазы ыстық, құрғақ. Қаңтардың орташа температурасы -3-9°С, шілде айында 24°-26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері батысында 450 мм, шығысында 650 мм. Топырағы тауда қоңыр, сұр, жазықта саздақты. Дала өсімдіктерінен астық тұқымдас, ақселеу, жатаған, бидайық, беде, тағы басқа; тауда долана, арша, бадам, шырғанақ, итмұрын, тағы басқа өседі. Жануарлардан: қасқыр, аю, бБадам, арқар, таутеке, сілеусін, тағы басқа; құстардан - бүркіт, ителгі, кекілік, ұлар мекендейді. Аудан жерімен Ақсу, Сайрамсу, Бадам (өзенде Бадам бөгені салынған) өзендері ағып өтеді. Аудан тұрғындарының орташа тығыздағы 1 км²-ге 34,6 адамнан келеді. Халқы көп ұлтты, негізгі бөлігі қазақтар 70% пайыздан, өзбектер, түріктер, әзербайжандар құрайды. Ірі елді мекендері: Ленгер қаласы, Первомаевка, Көксәйек, Сұлтанрабат, Қамшақ, Тоғыс, Ақжар, Зертас тағы басқа ауылдар.
Ауданның ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері бидай өсіруге (барлық егіс көлемінің 41,7%) маманданған. Мақсары (13,3%), арпа (3,1%), көкөніс (2,3%), картоп (1,9%) өсіріледі. Облыстағы жеміс-жидектің 18,0%-ын береді. Аудандағы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің 30,0%-ын ет өндірісі, 17,5%-ын дәнді дақыл, 15,0%-ын сүт, 9,6%-ын көкөніс құрайды. Фудмастер-Шымкент компаниясы - сүт өнімдерін, Ақмаржан акционерлік қоғамы - ұн, жем, нан өнімдерін шығарады. Ұйық, тоқыма, тігін фабрикалары, машина жасау зауыты, Оңтүстік мұнай-газ ашық акционерлік қоғамы, Ленгер мұнай барлау скважиналарын сынау экспедициясы жұмыс істейді.
Төле би ауданының жер бедерінің құрылымы сатылы болып келеді - батысында ойпатты және жазық аймақтардан басталса, шығысы мен оңтүстігінде тау массивтерімен аяқталады. Жер бедерінің жоғарғы қабатының құрылымы мен оның көлеміне байланысты үш аймаққа бөлінеді.
Аумағына Өгем және Майдантал таулары сілемдерінің жоталары мен қыраттары , үстірттері мен беткейлері , қырқалы мен құздары, сеңгір жалдары, т.б. жатады. Аймақтың оңтүстік -батысында Қазығұрт тауы сілемдеріне дейін созылады. Түркістаноблысында теңіз деңгейінен есептегендегі ең биік абсолюттік нүкте Сайрам шыңы ауданының таулық аймағында , оның биіктігі 4238 м. , ал Қазығұрт тауының биіктігі 1768м.
Аймақ аудан аумағының 23 бөлігін қамтиды, оған Ақжар ауылдық округіне қарасты жер көлемі мен таулық аймақтан тыс барлық аумақ кіреді. Аймақ тау етегінен бастау алатын ірілі-уақты өзендердің , бұлақбастаулардың терең сай-салалары мен аңғарларын , ойпатты алқаптары мен жайылым-жайлауларын, тастақты жерлері мен құнарлы аймақтарын, т.б. қамтиды. Ауданның Ақжар ауылдық округіне қарасты аумақ пен шалғайдағы Алтынбастау, Көлбастау, Айкөл, т.б. аумақтары жатады. Аудан жер бедерінің алуан болуы ауданның ауа райының қалыптасуына , өсімдіктің өсіп жетілуіне, жан-жануарлардың өмір сүруіне , сондай-ақ аудан ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібінің дамуына әсер етеді.
Геология және литология құрылысында құрылыс алаңдарының территориясындағы тереңдік 10,0 м дейін барады, жердің бетімен - орташа - жоғары аллювиалды-пролювиалды шөгінділерді құрайды (арQII), яғни саз бен құмнан тұратын тау жынысының сары- күңгірт, кеуек, қисық иілімді УПВ төмен және ұсақталған тастан құралған грунттардан құралады. Жердің жоғары бетінен құрылыс қоқысынан алынған үйілген грунт басып жатыр, олардың қуаты 0,2 - 0,4м. Жер асты сулары алдыңғы жылдағы зерттелген материалдар бойынша тереңдігі 7,5 м құрайтын зерттелетін объекттің негізгі ауданына жатады (арх.№1521). Грунттық сулардың жоғары деңгейдегі жағдайы наурыз айынан сәуір айына дейін анықталады, ал аса төмен жағдайы тамыздан қаңтар айына дейін болады. Грунттық сулардың ауытқу деңгейінің амплитудасы 0,5 - 1,5 метрге бағытталған. Гравийна-гале чникалық тау жыныстарының су сыйымдылығы құрамында тұнбалық тау жыныстары болады. Толтырғыш - құмдақты және құмдақты - саздақты. Гравийна-галечниктердің жалпы қуаты 25-тен 35м дейін ауытқып отырады және суландыру қалыңдығының қуаты 3,0-тен 10,0м дейін барады. Су өткізбейтін қамал аумағында су тәрізді жиек қуаты 1,5-тен 2,0 дейін баратын қиыршық тасты қоса алғанда саз бен құмнан тұратын тау жынысымен жабылған. Су сақтағыш жиектің қуат көзі ағын суының сүзгіленуі есебінен және ішінара атмосфералық шөгу есебінен жүзеге асырылады. Грунттық сулар минералды тұзсыз болып келеді, яғни 1,0 гл дейін, бетондарға агрессивті қасиеттер көрсетпейді. Бізді қызықтырып отырған 3,0 м тереңдіктегі отырғызылған және деформацияланған қасиеттер бойынша (құрылыс алаңдары) зерттеліп отырған су трассасы шегінде үш инженерлік - геологиялық элементтер берілген болатын:
ИГЭ-1 - сары-күңгірт, кеуек, жартылай қатты және қиық иілімді консистенциялық отырғызылған саз бен құмнан тұратын тау жынысы. Отырғызылған (I бірінші) шарттары бойынша грунттар типі, отырғызылған қалыңдық қуаты 5,0м ден асады;
ИГЭ-2 - гравийна-галечникалық грунт;
ИГЭ-3 - отырғызылмаған, тығыз саз бен құмнан тұратын тау жынысы.
1.3 Сумен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайы
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының елді мекендерін ауыз-сумен қамтамасыз ету мәселесіне үкімет тарапынан үлкен көңіл бөлінуде.
Елді мекендердегі халықты ауыз-сумен қамтамасыз ету үшін жер бетіндегі (өзендер, су қоймалары, көлдер, каналдар) және жер асты суларын пайдаланады.
Жер бетіндегі су қорлары республика территориясында біркелкі таралмаған. Жер бетіндегі су қорлары жылына 539 км3 құрайтын болса, жер асты суларының қорлары барланған мәліметтер бойынша 16,04км3 құрайды. Түркістаноблыстарында да су қорлары өте тапшы. Түркістаноблыстарында елді мекендердегі халықты ауыз-сумен қамтамасыз ету үшін скважиналарды, құдықтарды, бұлақтарды және жер бетіндегі суларды пайдаланады. Сумен жабдыктау жүйелері орнатылған немесе су көздеріндегі судың сапасы нашар кішігірім елді мекендерде суды көлікпен тасиды.
Облыстағы пайдаланып жатқан көптеген скважинадағы артезиан суларының сапасы Таза су стандартына және санитарлық талаптарға сәйкес келеді.
Орталықтандырған сумен қамтамасыз етілмеген ауылдық елді мекендерге құдықтардың суын пайдалануда. Құдықтардағы сулардың сапасы ауыз суға қойылатын талаптарды қанағаттандырмайды. Құдықтардағы сулар көбіне тұзды, кермектігі жоғары және әр түрлі бактериялар болады. Құдықтардағы және жер бетіндегі сулардың сапасының нашар болуына байланысты ауылдық елді мекендердің халқы көбіне сары аурумен, дезинтериямен және де басқа аурулармен ауырады [1].
Облыстағы көптеген скважиналар мен құдықтардың иелері жоқ, санитарлық бақылаулар жүргізілмейді. 20-30 жыл және одан да көп ұзақ жылдар бұрын сумен қамтамасыз ету жүйелерінің техникалық жағдайларының нашарлауына байланысты облыс бойынша ауыз - сумен қамтамасыз ету дәрежесі төмен болып отыр.
Қазіргі кезде Жаңа-жол елді мекенінің тұрғындары құдықтардың және арық суларын пайдалануда. Құдықтардағы сулардың сапасы ауыз-суға қойылатын талаптарды қанағаттандырмайды. Құдықтардағы сулар көбінесе тұзды, кермектілігі жоғары және әртүрлі бактериялар болады.
Құдықтардағы және арықтардың сулардың сапасы нашар болуына байланысты ауылдық елді мекеннің халқы көбіне сары аурумен, дезинтериямен және басқа да аурулармен ауырады
Елімізде қабылданған "Ақ бұлақ" бағдарламасына сәйкес елді мекендерді таза ауыз-сумен қамтамасыз ету мәселесіне үкімет тарапынан үлкен көңіл бөлуде. Жаңа-жол елді мекенін сумен қамтамасыз ету үшін су көзі ретінде бұлақ сулары қабылданады. Бұлақ суларының сапасы ауыз-су стандартына сәйкес келеді. Бұлақ суларын су жинайтын камерадан жинап, таза су резервуарларына береді.
2 Технологиялық бөлім
2.1 Суару алқабын ұйымдастыру
Суару көзі ретінде Бадам өзені пайдаланылады. Суару теліміне су жинау Р-1 шаруашылық үлестіргішінен өткізгіштігі 1,4м3с Бадам өзені арқылы іске асады, ал ол жақтан Р-1-1 үлестіру каналдарына жіберіледі, ол суды У-1 У-8 телімдік үлестіргіштерге таратады. Суғаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін арттырудың үлкен қоры болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқаны белгілі болғандықтан, жер суаруға пайдаланылатын судың тиімділігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру қажет.
Суару жүйесі өзінің жұмысын бірнеше қызметтерді орындау арқылы жүргізеді. Мұнда ең алдымен насосты құрылым арқылы Бадам өзенінен су алынады. СНП 50010 арқылы өткен су каналдардың ең үлкені болып табылатын магистральді каналға (МК) түседі. Магистральді каналдан су танаптарды суару үшін шаруашылық каналдарға (Ш-1, Ш-2...Ш-5) таратылады. Ол жерден учаскелік каналдарға (У-1, У-2...У-9) жіберілген су танап ішіндегі оқарықтарға (О-1, О-2...О-7) келіп дақылдар суарылады. Ал артық сулар қашыртқы каналдар (С-1, С-2...С-5) арқылы әр танаптың түбіне жиналып ары қарай су жинайтын құрылымдар арқылы Бадам өзенінің төменгі ағысына жіберіледі.
2.2 Суару желісінің орналасу схемасы
Суғару желінің орналасу схемасы деп, белгілі жерді суаруға арналған су көздері мен бас саға, тұрақты және уақытша тілінетін каналдар, гидротехникалық құрылыстар, жолдар, өндірістік үйлер мен байланыс құрылыстар, жолдар және жүйені басқару комплексін айтады. Сонымен бірге жүйеге суармалы жерге орналасқан орман алқаптары да жатады.
Су көздері (өзен, бөген, көл, жер асты сулары, сарқын сулар және т.б) суармалы алақапты толығымен суару керек. Сонымен бірге су өзінің сапасына қарап суаруға жарамды болуы керек. Бас саға құрылысы суды су көздерінен бас каналға жіберіп тұрады. Арық-атыз жүйесіне су тартқыш каналдар және реттегіш арық атыз жүйесі жатады. Су таратқыш каналдар суды су көздерінен суармалы жерге жеткізіп тұрады. Су таратықыш каналдарға бас каналдар мен оның тармақтары, шаруашылық аралық, шаруашылық және шаруашылық ішіндегі су таратқыш-каналдар жатады. Бас канал және оның тармақтары суды бас сағадан жер бетіне рет-ретімен орналастырылатын таратқыш каналдарға жібереді.
Шаруашылық аралық каналдар суды бас каналдан бірнеше шаруашылықтардың жеріне жібереді. Шаруашылық таратқыш каналдары суды әрбір шаруашылық жеріне жеткізіп, ал шаруашылық ішіндегі су таратқыш каналдар суды бригадалар, ауыспалы егіс алқаптарына және жекелеген суару учаскелеріне таратып тұрады.
Су жинағыш-қашыртқы жүйесі. Су жинағыш каналдар суамалы жерде пайда болатын нөсер сулары мен арық-атыз жүйесінен және суару учаскесінен ағатын суларды арнаулы жинап арнаулы су қабылдағыштарға жібереді.
Коллекторлы-дренаж жүйесі құрғату арықтары мен әр дәрежедегі коллекторлардан құралады. Құрғату арықтары ыза суды қабылдап, алқаптардан ағызып жіберуінің арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллекторлар суды құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштарға жібереді.
Гидротехникалық құрылыстар жүйе арқылы өтетін суды реттеу, оның мөлшері мен жылдамдығын және каналдағы су деңгейін анықтау үшін жасалады. Сондай ақ олар арқылы су жолдармен сай салалардан өткізіледі [15].
Суару жүйесінің суландыру схемасы 2.1-суретте көрсетілген.
2.3 Ауыл шаруашылық дақылдарын суару режимі
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі бір дақылдың суару режимі - сол дақылды неше рет, қандай мерзімді және қандай нормамен суғару қажет екендігін білдіреді.
Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп - өну дәуірі кезінде пайдаланатын суының жалпы мөлшерімен ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.
Жобалаған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек.
Суғару режимін мынадай түрлерге бөлуге болады:
Жоспарлық суғару режимі электрондық есептеу машинасы көмегімен болжанған ауа - райы мәліметтері негізінде келесі жылға ауыл шаруашылығы дақылдарын суғару жұмыстарын жоспарлау үшін анықталады.
Эксплуатациялық суғару режимі деп, ағымдағы жыл жағдайына сәйкестендіріліп жүзеге асырылған нақты суғару режимін айтады.
Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларына (күн, температура, су қорек және жылу режимдері) және дақылдардың түрі мен сортының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуына мынадай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің әр шығында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады. Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судың тапшылығы мен ауа температурасының және өсімдіктерге жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі - түс кезінде өте мол болады. Өсу мезгілінде өсумдіктердегі физиологиялық процестер де өте қарқынды болады. Ал бұған керісінше, түнде жоғары да келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады. Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транцпирациялық коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы пайымдайды. Транспирациялық коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау үшін жұмсайтын (сабақтары, жапарақтары, тамырлары, т.б.) суының мөлшерін айтады. Әдетте бұл мөлшер текше метр есебімен саналады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1 центнер товарлы өнім жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады:
Е=К·У (2.1)
мұндағы: Е - пайдаланатын судың жалпы мөлшері, текше метр есебімен;
К - су пайдалану коэффициенті, центнеріне текшеметр есебімен;
У - өнім, центнер есебімен.
Таранспирациялық коэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері әрбір жекелеген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлестіру бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетеінен буланған сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдылығы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады.
2.4 Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері
Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін эмпиризм және жартылай эмпиризм әдістерімен анықтайды. Эмперизм әдісі. Еліміздің барлық аймақтарында мелиоративті - тәжірибе станциялары мен басқа да ғылыми зерттеу мекемелері орналасқан және олар көп жылдар бойы ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың ең қолайлы режимін зерттеп, тәжірибе учаскесінде белгілі өлшеулер жүргізу арқылы дақылдардың суды пайдаланудың жалпы мөлшерін анықтайды.
Ғылыми мекемелер осы зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес ұсыныстар береді.
Бұл ұсыныстарда пайдаланатын судың жалпы мөлшері, суару нормасының ең тиімді мөлшері, суару мерзімі және әр мелиоративтік аймақ үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарын неше рет суару керек екендігін көрсетіледі.
Әдетте суару жүйелерін жобалау жұмыстары осы көрсеткіштер негізінде жүргізіледі.
Жартылай эмпиризм әдісі. Суару жүйесін бұрын суару жұмыстары жүргізілмеген жерлер үшін жобалағанда буланудың жалпы мөлшерін (пайдаланатын судың) биоклиматтық әдіспен анықтайды, ол үшін мына формуланы қолданады:
Е=КΣd (2.2)
мұндағы: Σd - есептелген жыл үшін ауа ылғалдылығының тапшылығының қосындысы, Мб есебімен (жақын жерде орналасқан метеостанциядан анықталады);
К - жалпы булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық коэффициенті), тәжірибе станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағдайда арнаулы тәжірибелер жүргізу арқылы анықталады.
Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау нормасы. Жобадағы өнімді өндіру үшін әр гектар егістікке жіберетін басрлық судың мөлшерін суармалау нормасы деп атайды (м3га немесе топырақтың су балансының тапшылығы деп атайды).
Суармалау нормасының мөлшері ауа райының, топырақтың және жердің мелиоративтік жағдайы мен дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, сондай-ақ дақылдардың өсіп-өну ұзақтығына және оларды баптаудың агротехникалық әдістеріне байланысты болады.
Топырақтың 1 метрге кең қабатының су балансының тапшылығы ыза судың деңгейі терең болғанда С.М. Алпатьевтың мына формуласы арқылы анықталады:
ΔW=ϑЕ-Р (2.3)
мұндағы: Е=КЕd - есептелген жылдағы буланудың жалпы мөлшері, мм
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері А.Н. Костяковтың формуласы арқылы анықталады:
Мор = Е-10μР-(Wо-Wк)-q, м3га (2.4)
мұндағы: Е - жалпы булану, гектарына текше метр есебімен (м3га);
μ - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
Р - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есебімен;
Wо және Wк - топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
Q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектарына текшеметр есебімен.
Средазгипроводхлопок жобалау институты Өзбекстан, Түркменстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территорияларының гидромодульдік аудандастыру жұмыстарын жүргізіп, арнаулы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдің аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген.
Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиетттері мен тұз режиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекшеліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.
Суармалау нормасының мөлшері Средазгипроводхлопок институты формуласы арқылы анықталады:
M = 10∙K1∙ K2 (E - P) м3га; (2.5)
мұндағы: К1 - егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е - сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.
Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін енгізу арқылы анықталады:
Е = 0,0018∙ 0,8(25+t)2∙ (100 - а) (2.6)
мұндағы: t және а - уаның орта температурасы және оның салыстырмалы дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді.
2.5 Суару нормасы
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін айтады. Басқа сөзбен айтқанда, суғару нормасына топырақ ылғалдылығының төменгі (β) деңгейінен (суғаруды қажет ететін ылғалдылық) жоғарғы (βесс) деңгейіне (топырақтың еркін су сыйымдылығы) көтері ушін қажетті су мөлшері сәйкес келеді. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен белгіленеді. (м3га).
Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес белгіленеді. Бұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:
m =100∙α ∙ H (γ - β) м3га; (2.7)
мұндағы: Н - топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр есебімен;
α - есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3 есебімен;
γ - есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен), ол ең кем ылғал сыйымдылық мөлшеріне тең;
β - топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен. Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400 м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының мөлшерін 400 - 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда 50 - 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару нормасы - 100 - 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мөлшері - 300 - 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:
me = 100 ∙ H ∙ a (γ- ß) - 10(uA - Ε) - q; (2.8)
мұндағы: me - сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді дақылдар, жүгері және қант қызыолшасы үін 1 - 1,5м, жоңышқа, жеміс ағаштары және жүзім үшін - 2м, ал көкіністер үшін - 1метрге тең;
A - топырақ қабатының көлем салмағы, тм3.
ß және γ - топырақтың суарғанға дейінгі және одан кейінгі дымқылдылығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен;
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте, 0,5- 0,8 шамасында болады;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері, ортада құрғақ жыл үшін, мм есебімен;
Е - осы мерзімдегі булану мөлшері, формула арқылы анықталады, мм есебімен.
q - есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАНМЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
КУВАНДИКОВ Р.М.
Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Шымкент, 2019
Ф. 7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАНМЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
___________________Султанбекова П.С.
(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)
____ __________ 2019 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
мамандығы 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Орындаған
Кувандиков Р.М.
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.к., аға оқытушы
Абдикеримов С.
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ТҮРКІСТАНМЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Қашықтықтан оқыту институты
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Мамандық 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
________________ Султанбекова П.С.
_______ 2018ж.
дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №___
Студент Кувандиков Р.М., ЗАП-17-4ку тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
Университет бойынша 24.11.2016ж. № 7-230 С бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: ___________
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер ________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Дипломдық жоба ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАсыНЫҢ МАЗМҰНЫ
(ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ)
№
рс
Бөлімдері
Кеңес берушінің аты жөні
1
2
3
1
Жалпы бөлім
Абдикеримов С.
2
Технологиялық бөлім
Абдикеримов С.
3
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Абдикеримов С.
4
Қоршаған ортаны қорғау
Абдикеримов С.
5
Экономика
Абдикеримов С.
6
Бизнес-жоспарлау
Абдикеримов С.
ГРАФИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ТІЗІМІ ___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________________________
ҰСЫНЫЛҒАН НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Тапсырманың берілген күні: ______________201__
Дипломдық жұмыстың (жобаның)
ғылыми жетекшісі _____________ т.ғ.к., аға оқытушы Абдикеримов С.
( қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент ________________ Кувандиков Р.М.
( қолы)
Ф. 7.04 -11
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
күнтізбелік кестесі
Студент: Кувандиков Р.М.
Тобы: ЗАП-17-4ку
Мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Дипломық жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау
№
рс
Бөлімдер
Орын
далу %
Орын-далу мерзімі
Тапсырма берілген мерзімі
Тапсырма
ны орындау мерзімі
Кеңес берушінің қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
30.10.2018
10.11.2018
2
Жалпы бөлім
15
20 күн
12.11.2018
04.12.2018
3
Технологиялық бөлім
40
12 апта
06.12.2018
16.03.2018
4
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
5
Қоршаған ортаны қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
6
Экономика
10
20 күн
24.03.2019
19.04.2019
7
Бизнес-жоспарлау
10
10 күн
19.04.2019
02.05.2019
8
Қортынды
5
3 күн
02.05.2019
04.04.2019
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
30 күн
04.05.2019
06.05.2019
Барлығы
100
Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі ______________ __________
(қолы) (күні)
Бітіруші түлек __________________________ ________________
(қолы) (күні)
Норма бақылау___________________ __________ Дуанбекова А.Е.
(қолы) (күні)
Аннотация
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Түркістан обласы Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау. Дипломдық жұмысты орындаған ЗАП-17-4ку тобының студенті Кувандиков Р.М., ғылыми жетекші т.ғ.к. Абдикеримов С. Қорғау мерзімі 15.05.2019ж. Жобалау объектісі - Жеңіс шаруа қожалығының көкөніс ауыспалы егіс дақылы. Жұмыстың мақсаты Жеңіс шаруа қожалығындағы 800 га жердегі тамыр азықтыларға арналған суару жүйесін жобалау.
Жұмыста жалпы және технологиялық бөлімдерді суғарылатын аймақтың табиғи жағдайлары мен суғару көздері сипатамасы, суғарылатын аймақты ұйымдастыру, ауыл шаруашылық дақылдарын суғару режимі мен суғару тәсілдері, суғару элементтерін есептеулері, суғару жүйесіндегі гидротехникалық құрылымдар көрсетілді.
Суғару жүйесі құрылысын жобалауда еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау және қоршаған ортаны қорғау туралы мәселелерде қарастырылған. Экономикалық тиімділік және шаруашылықтың құрылысының техникалық мүмкіндіктері туралы қорытынды жасалды.
Дипломдық жұмыс түсініктеме жазбасы 96 беттен, 25 кестеден, 8 суреттен және графикалық бөлім А1 форматты 4 парақтан тұрады.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
Белгілер мен қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
Төлқұжат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1
Жалпы бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
15
1.1
Жоспарланған жүйенің орналасуы мен тағайындалуы ... ... ... ... ...
15
1.2
Аймақтың табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.3
Сумен қамтамасыз етудің қазіргі ағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.1
Суару алқабын ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
19
2.2
Суару желінің орналасу схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
19
2.3
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі ... ... ... ... ... ... ...
20
2.4
2.5
Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері ... ...
Суару нормасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
23
2.6
Суару мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
25
2.7
Гидромодульдің жинақталмаған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.8
Гидромодульдің жинақталған графигі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.9
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері ... ... ...
41
2.10
Бороздалармен суару әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.11
Суармалау желісін жобалау және каналдардың гидравликалық есебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
2.12
Каналдардағы гидротехникалық құрылымдар ... ... ... ... ... ... ... ... .
59
3
Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ..
60
3.1
Суғару жүйесін пайдалануды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
63
3.2
Шаруашылықтағы өндірістік санитария және еңбек тазалығы ... ...
65
4
Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
4.1
Табиғатты қорғау бойынша жалпы мәлиметтері ... ... ... ... ... ... ... ..
71
4.2
Табиғатты қорғау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
75
5
Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
5.1
Күрделі шығындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
5.2
Объекттің экономикалық тиімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
6
6.1
6.2
6.3
6.4
6.5
6.6
6.7
6.8
6.8.1
6.8.2
6.9
Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Түйіндеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кәсіпорынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Маркетинг жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Өнімнің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Өндірістік жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қаржылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Шығындарды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайда мен залалды болжау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қоршаған ортаға тигізетін ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
83
83
83
84
84
86
86
87
88
88
89
92
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
93
Резюме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
94
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
96
Нормативтік сілтемелер
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей құжаттарға сілтеме жасалынып қолданылды:
- СНиП 2.01.14.83 Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау;
- СНиП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар;
- СНиП 2.06.01-86 Гидротехникалық құрылымдар. Жобалаудың негізгі орналасуы;
- СНиП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер;
- BS 8800:1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесін басқару;
- ILO-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230-2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі;
- НАССР (ГОСТ Р 51705.1-2001) Қауіптілік нүктелерінің жүйесі;
- SO 22000:2005 (ГОСТ Р ИСО 22000-2007) Азық-түлік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесі;
- СНиП 3.0101-85. Организация строительного производства;
- СНиП 2.06.03.-85 Мелиоративные системы и сооружения;
- СНиП 2.06.08 - 87 Бетонные и железобетонные конструкции гидротехнических сооружений;
- СНРК 3.04.01 - 2001 Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Анықтамалар
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей анықтамалар қолданылды:
Су ресурстары - белгілі бір территорияның топырақ және атмосфера ылғалын қоса алғанда, пайдалануға жарамды барлық жер астындағы және жер бетіндегі су қорлары.
Су ресурстарын кешенді пайдалану - су ресурстарын халықтың және экономиканың әр түрлі салаларының қажеттерін қанағаттандырып, сарқылтпай пайдалану.
Су шаруашылығы - халықтың және халық шаруашылығының қажетін сумен қамтамасыз етуді, оны тиімді пайдалануды, қорғауды қарастыратын шаруашылық саласы.
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін атайды.
Су пайдалану мөлшері - судың пайдаланушыға қажетті мөлшері.
Су жинайтын аудан - жер бетіндегі немесе жер астындағы судың жиналатын орны.
Су жібергіш - су қоймалардан артық суды ағызып шығаратын
Суды қорғау шаралары - табиғи су көздерін тиімді пайдалану, таза сақтау, қалдықтармен ластамау шараларының жүйесі.
Пайдалы әсер коэффициенті (пәк) - қуатты өзгертіп пайдалану кезіндегі жүйенің (машина, құрылғы) тиімділігін көрсететін шама.
Еңбекті қорғау - еңбек жағдайының адам өміріне, денсаулығына қауіпсіз болуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жүйесі.
Су алатын құрылым - өзеннен, көлден, су қоймалардан және т.б. су алуға қызмет ететін гидротехникалық құрылыс.
Суару жүйесінің пайдалы әсер коэфициент - егістік жерге берілетін судың аумағын Т мерзімінде суару жүйесінің басына келген судың аумағына қатынасы болады.
Су балансы - қарастырылатын нысан үшін таңдалған уақыт аралығындағы су қорының өзгерістерін ескере отырып, оның кірісі мен шығысының арақатынасы.
Суару режимі - ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағы.
Гидромодуль - суарылатын аудан бірлігіне бір уақыт бірлігінде берілетін су көлемі.
Жер асты сулары - барлық физикалық күйдегі литосфераның сулары.
Топырақтың ылғал сыйымдылығы - топырақтың ылғалды ұстау қабілетінің сандық сипатының шамасы.
Ауыл шаруашылық мелиорациясы - ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды (гидрогеологиялық, топырақтық, агроклиматтық) түбегейлі жақсарту жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
Бұл дипломдық жұмыста келесідей белгілер мен қысқартулар қолданылды:
ПӘК - пайдалы әсер коэффициенті;
га - гектар;
м³секунд - текше метрсекунд;
м³га - текше метргектар;
мсағ - метрсағат;
лс - литрсекунд;
м - метр;
см - сантиметр;
мм - миллиметр;
сағ - сағат;
ОБҚ - оттегінің биологиялық көрсеткіші;
ОХҚ - оттегінің химиялық көрсеткіші;
me - сіңіре суару нормасы, м³га;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, м;
A - топырақ қабатының көлем салмағы, тм3;
ß - топырақтың суарғанға дейінгі дымқылдығы, %;
γ - топырақты суарғаннан кейінгі дымқылдылығы, %;
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері,мм;
Е - осы мерзімдегі булану мөлшері, мм;
q - есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу мөлшері, гектарына текше метр есебімен.
Төлқұжат
Түркістан облысы, Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суару жүйесін жобалау тақырыбы бойынша төлқұжат
Рет саны
Көрсеткіш атаулары
Өлшем бірлігі
Көрсеткіштер
1
Нысанның орналасқан жері
Түркістан облысы, Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығының жері
2
Жобаның негізгі мақсаты
Түркістан облысы, Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығының жерін суғару жүйесін жобалау
3
Су беру тәсілі
механикалық
4
Суару тәсілі
бораздалармен суару
5
Ауданы
га
800
6
Каналдардың ұзындығы
км
14,023
7
Егістіктегі жолдың ұзақтығы
км
22,14
8
Гидротехникалық құрылымдар саны
шт
99
9
Құрылыстың құны
теңге
48007350
10
Өтелу мерзімі
жыл
2,2
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі - Қазіргі уақытта су шаруашылығы жұмыстарының көлемі арттырылып, суармалы жерлерді пайдаланудың сапасы жақсартылды. Солай бола тұрса да суармалы егіншілік шаруашылығының тиімділігінің көтерілгеніне қарамастан олардың потенциалды мүмкіндіктері толығынан пайдаланылмайды. Бұл жұмыстарды жүргізуде, суару жүйелері мен суармалы егіншілікті пайдалануда кемшіліктер орын алуда.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Түркістан облысы, Төлеби ауданы Жеңіс шаруа қожалығының суғару жүйесін жобалау және шаруа қожалығында 800 га жердегі ауыл шаруашылық дақылдарынан мол өнім алу және тұрақты өнім алу үшін егіс белгілі тәртіпте қолдан сұрыпталып, топырақ ылғалдылығы қажетті мөлшерге дейін жеткізілуге тиісті. Ал суды егіс алқабына жіберу үшін арнаулы суару жүйелері жасалады. Шөл және шөлейт аймақтарда ауыл шаруашылығын одан әрі дамыту тек суармалы егістер ұйымдастыру негізінде ғана мүмкін болады. Ал қуаңшылық аудандарда жер суару жұмысын тиімді пайдаланудың арқасында оларды гүлденген аймаққа айналдырып, елімізде мақта, күріш, жеміс және тағы басқа ауыл шаруашылық дақылдарының мол өнімін алуға мүмкіндік туады.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: техниканың, адамзат өмірінің дамуы барысында таза суды пайдаланудың артуымен қатар шайынды сулар да көбейе түсті. Қазіргі кезде өндіріс, қала маңдарында жасанды тоғандар, сай-салада шайынды сулар жиналып қоршаған ортаның экологиясына зиянды әсерін тигізіп отыр. Зауытар мен ірі мал шаруашылығы кешендерінің шайынды сулары ретсіз ағызылып жіберуінің салдарынан олардың су көздерін ластайтыны белгілі. Қазіргі кезде экологиялық проблемалардың бірі - ірі қалалардан шыққан ластанған қалдық суларды тазалау және пайдалану мен қайта өңдеу мәселесі көтеріліп отыр. Тек Қазақстан қалаларынан жылына 9 млрд.м3 шайынды сулар пайда болады. Егер оларды тиімді пайдаланатын болсақ, 600-700 мың гектар егістік жерлерді суаруға болады.
Суғаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін арттырудың үлкен қоры болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқандықтан, жер суаруға пайдаланылатын судың тиімділігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру қажет. Ал егіс алқаптарын суаруда пайдаланатын суды үнемдеудің бірден-бір көзі шайынды су болып табылады.
Ғылыми мәселенің заманауи жағдайын бағалау: қазіргі уақытта республикамыз бойынша жер суару үшін пайдалануға болатын шайынды сулардың мөлшері ондаған мың гектар жерлерді суаруға жететіні анықталып отыр. Шайынды суларды ауыл шаруашылығында пайдаланудың өте тиімді екендігін көптеген ғылыми-зерттеу мекемелері мен озат шаруашылықтардың тәжірибесі толығымен дәлелдеді. Жалпы ауыл шаруашылық дақылдарын жыл бойы шайынды сулармен суару топырақтың құнарлығын арттырып қана қоймай, сондай - ақ судың өзін де тазартады. Сонымен бірге шайынды суларды тікелей өзендер мен су қоймаларына жіберілмеуінің арқасында ондағы су қорлары ластанбайды. Шайынды сумен суарғанда топырақтағы органикалық заттар бұзылып, өсімдіктер пайдалана алатындай қосындыға айналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығына тиісті 800 га суармалы жерді суару болып табылады. Соңғы жылдары әлемдегі су проблемаларының өршуіне байланысты мемлекеттерді тұрақты сумен қамтамасыз ету мәселелері ұлттық қауіпсіздік проблемалары шегінде қарастырылады. Қазақстанды сумен қамтамасыз ету мәселесінің өзектілігі бар су ресурстарының шектеулілігімен, оларды аумақ бойынша әркелкі бөлумен, уақыт шегіндегі елеулі өзгеріспен, өзендер ластануының жоғары деңгейімен сипатталады.
Жұмыстың зерттеу міндеттері - ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға арналған суландыру жүйесін жобалау болып табылады. Жобаланатын нысандағы дәнді дақыл: қызанақ, қияр, картоп, орамжапырақ, пияз болып табылады. Егіс алқабы Төлеби ауданында 800 га 10 танапта орналасқан. Бұл дақылдарды өсіруге ауданның табиғаты өте қолайлы болып келеді. Келешекте шекаралас мемлекеттер аумақтарынан өзен ағысының қысқаруына, сондай-ақ климаттық тұрғыға орай жергілікті ағыс ресурстарының азаюна байланысты республиканы сумен қамтамасыз ету жағдайының шиеленісуі мүмкін.
Зерттеу нысаны - Түркістан облысы, Төлеби ауданындағы Жеңіс шаруа қожалығының суғару жүйесі.
Теориялық және әдістемелік негізі - СНиП 2.01.14.83 Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау; СНиП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар; СНиП 2.06.01-86 Гидротехникалық құрылымдар. Жобалаудың негізгі орналасуы; СНиП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер; BS 8800:1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесін басқару; ILO-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230-2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі; НАССР (ГОСТ Р 51705.1-2001) Қауіптілік нүктелерінің жүйесі; SO 22000:2005 (ГОСТ Р ИСО 22000-2007) Азық-түлік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесі; СНиП 3.0101-85. Организация строительного производства; СНиП 2.06.03-85 Мелиоративные системы и сооружения; СНиП 2.06.08 - 87 Бетонные и железобетонные конструкции гидротехнических сооружений; СНРК 3.04.01 - 2001 Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Жұмыстағы пайдаланылған зерттеу әдістері - суару жүйесінде суару техникасының элементтерін есептеу әдістері, суару нормалары мен каналдың гидравликалы есептерін жүргізу тәсілдері.
Диплом жұмысты орындау тәжірбелі базасы - Оңтүстік ГГМЭ мекемесі.
1 Жалпы бөлім
1.1 Жоспарланатын жүйенің орналасуы мен тағайындалуы
Жоспарланып отырған суармалы алқап Түркістан облысы Төлеби ауданында Жеңіс шаруа қожалығына қарасты аумақта орналасқан.
Жеңіс шаруашылығына қарасты алқапта суару жүйесін жоспарлаудағы негізгі мақсат суармалы алаң ауданын ұлғайта отырып, суғару жүйесінің мелиоративтік құрылысын, ауыл шаруашылық өндірісті ұйымдастыру және ішкі шаруашылық территорияларды ұйымдастыру арқылы су ысырабын азайту.
Суғару алаңында жерді тегістеу және ауыспалы танап шекарасы бойынша су қашыртқы жүйесі, канал бойы бойынша орман жолағы қарастырылады.
Жоба бойынша 800 га нетто жер аймағы көлеміндегі егісайналымын суару қарастырылған. Суару көзі ретінде Бадам өзені пайдаланылады. Суару теліміне су жинау Р-1 шаруашылық үлестіргішінен өткізгіштігі 1,4м3с Бадам өзені арқылы іске асады, ал ол жақтан Р-1-1 үлестіру каналдарына жіберіледі, ол суды У-1 У-8 телімдік үлестіргіштерге таратады.
1.2 Аймақтың табиғи жағдайлары
Түркістан облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 3,1 мың км² (облыстың 2,6%-ын қамтиды). 1932 жылы құрылған (1991 жылға дейін Ленгер ауданы). Тұрғыны 112,8 мың адам. Аудан жеріндегі 59 елді мекен, 1 қалалық, 13 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы - Ленгер қаласы. (1945).
Негізінен сүтті-етті мал, биязы жүнді қой, астық, картоп, жібек кұртын өсіруге маманданған 8 ұжымшар, 4 кеншар болған. Жер бедері таулы, дөңесті жазық. Ең биік жері - Сайрам шыңы (4338 м). Шығысыңда Талас Алатауы, оңтүстік-батыста Өгем, Қаржантау (2500 м), Қазығұрт (1200 м) тау сілемдерінің бөктерінде орналасқан. Батысындағы жазықта және тау аңғарларында егіншілікке жарамды суармалы жерлер, жайылымдар, жеміс ағаштары кездеседі. Кен байлықтарынан қоңыр көмір, құрылыс материалдары өндіріледі. Климаты континенттік, қысы жұмсақ, жазы ыстық, құрғақ. Қаңтардың орташа температурасы -3-9°С, шілде айында 24°-26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері батысында 450 мм, шығысында 650 мм. Топырағы тауда қоңыр, сұр, жазықта саздақты. Дала өсімдіктерінен астық тұқымдас, ақселеу, жатаған, бидайық, беде, тағы басқа; тауда долана, арша, бадам, шырғанақ, итмұрын, тағы басқа өседі. Жануарлардан: қасқыр, аю, бБадам, арқар, таутеке, сілеусін, тағы басқа; құстардан - бүркіт, ителгі, кекілік, ұлар мекендейді. Аудан жерімен Ақсу, Сайрамсу, Бадам (өзенде Бадам бөгені салынған) өзендері ағып өтеді. Аудан тұрғындарының орташа тығыздағы 1 км²-ге 34,6 адамнан келеді. Халқы көп ұлтты, негізгі бөлігі қазақтар 70% пайыздан, өзбектер, түріктер, әзербайжандар құрайды. Ірі елді мекендері: Ленгер қаласы, Первомаевка, Көксәйек, Сұлтанрабат, Қамшақ, Тоғыс, Ақжар, Зертас тағы басқа ауылдар.
Ауданның ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері бидай өсіруге (барлық егіс көлемінің 41,7%) маманданған. Мақсары (13,3%), арпа (3,1%), көкөніс (2,3%), картоп (1,9%) өсіріледі. Облыстағы жеміс-жидектің 18,0%-ын береді. Аудандағы ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің 30,0%-ын ет өндірісі, 17,5%-ын дәнді дақыл, 15,0%-ын сүт, 9,6%-ын көкөніс құрайды. Фудмастер-Шымкент компаниясы - сүт өнімдерін, Ақмаржан акционерлік қоғамы - ұн, жем, нан өнімдерін шығарады. Ұйық, тоқыма, тігін фабрикалары, машина жасау зауыты, Оңтүстік мұнай-газ ашық акционерлік қоғамы, Ленгер мұнай барлау скважиналарын сынау экспедициясы жұмыс істейді.
Төле би ауданының жер бедерінің құрылымы сатылы болып келеді - батысында ойпатты және жазық аймақтардан басталса, шығысы мен оңтүстігінде тау массивтерімен аяқталады. Жер бедерінің жоғарғы қабатының құрылымы мен оның көлеміне байланысты үш аймаққа бөлінеді.
Аумағына Өгем және Майдантал таулары сілемдерінің жоталары мен қыраттары , үстірттері мен беткейлері , қырқалы мен құздары, сеңгір жалдары, т.б. жатады. Аймақтың оңтүстік -батысында Қазығұрт тауы сілемдеріне дейін созылады. Түркістаноблысында теңіз деңгейінен есептегендегі ең биік абсолюттік нүкте Сайрам шыңы ауданының таулық аймағында , оның биіктігі 4238 м. , ал Қазығұрт тауының биіктігі 1768м.
Аймақ аудан аумағының 23 бөлігін қамтиды, оған Ақжар ауылдық округіне қарасты жер көлемі мен таулық аймақтан тыс барлық аумақ кіреді. Аймақ тау етегінен бастау алатын ірілі-уақты өзендердің , бұлақбастаулардың терең сай-салалары мен аңғарларын , ойпатты алқаптары мен жайылым-жайлауларын, тастақты жерлері мен құнарлы аймақтарын, т.б. қамтиды. Ауданның Ақжар ауылдық округіне қарасты аумақ пен шалғайдағы Алтынбастау, Көлбастау, Айкөл, т.б. аумақтары жатады. Аудан жер бедерінің алуан болуы ауданның ауа райының қалыптасуына , өсімдіктің өсіп жетілуіне, жан-жануарлардың өмір сүруіне , сондай-ақ аудан ауыл шаруашылығы мен өнеркәсібінің дамуына әсер етеді.
Геология және литология құрылысында құрылыс алаңдарының территориясындағы тереңдік 10,0 м дейін барады, жердің бетімен - орташа - жоғары аллювиалды-пролювиалды шөгінділерді құрайды (арQII), яғни саз бен құмнан тұратын тау жынысының сары- күңгірт, кеуек, қисық иілімді УПВ төмен және ұсақталған тастан құралған грунттардан құралады. Жердің жоғары бетінен құрылыс қоқысынан алынған үйілген грунт басып жатыр, олардың қуаты 0,2 - 0,4м. Жер асты сулары алдыңғы жылдағы зерттелген материалдар бойынша тереңдігі 7,5 м құрайтын зерттелетін объекттің негізгі ауданына жатады (арх.№1521). Грунттық сулардың жоғары деңгейдегі жағдайы наурыз айынан сәуір айына дейін анықталады, ал аса төмен жағдайы тамыздан қаңтар айына дейін болады. Грунттық сулардың ауытқу деңгейінің амплитудасы 0,5 - 1,5 метрге бағытталған. Гравийна-гале чникалық тау жыныстарының су сыйымдылығы құрамында тұнбалық тау жыныстары болады. Толтырғыш - құмдақты және құмдақты - саздақты. Гравийна-галечниктердің жалпы қуаты 25-тен 35м дейін ауытқып отырады және суландыру қалыңдығының қуаты 3,0-тен 10,0м дейін барады. Су өткізбейтін қамал аумағында су тәрізді жиек қуаты 1,5-тен 2,0 дейін баратын қиыршық тасты қоса алғанда саз бен құмнан тұратын тау жынысымен жабылған. Су сақтағыш жиектің қуат көзі ағын суының сүзгіленуі есебінен және ішінара атмосфералық шөгу есебінен жүзеге асырылады. Грунттық сулар минералды тұзсыз болып келеді, яғни 1,0 гл дейін, бетондарға агрессивті қасиеттер көрсетпейді. Бізді қызықтырып отырған 3,0 м тереңдіктегі отырғызылған және деформацияланған қасиеттер бойынша (құрылыс алаңдары) зерттеліп отырған су трассасы шегінде үш инженерлік - геологиялық элементтер берілген болатын:
ИГЭ-1 - сары-күңгірт, кеуек, жартылай қатты және қиық иілімді консистенциялық отырғызылған саз бен құмнан тұратын тау жынысы. Отырғызылған (I бірінші) шарттары бойынша грунттар типі, отырғызылған қалыңдық қуаты 5,0м ден асады;
ИГЭ-2 - гравийна-галечникалық грунт;
ИГЭ-3 - отырғызылмаған, тығыз саз бен құмнан тұратын тау жынысы.
1.3 Сумен қамтамасыз етудің қазіргі жағдайы
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының елді мекендерін ауыз-сумен қамтамасыз ету мәселесіне үкімет тарапынан үлкен көңіл бөлінуде.
Елді мекендердегі халықты ауыз-сумен қамтамасыз ету үшін жер бетіндегі (өзендер, су қоймалары, көлдер, каналдар) және жер асты суларын пайдаланады.
Жер бетіндегі су қорлары республика территориясында біркелкі таралмаған. Жер бетіндегі су қорлары жылына 539 км3 құрайтын болса, жер асты суларының қорлары барланған мәліметтер бойынша 16,04км3 құрайды. Түркістаноблыстарында да су қорлары өте тапшы. Түркістаноблыстарында елді мекендердегі халықты ауыз-сумен қамтамасыз ету үшін скважиналарды, құдықтарды, бұлақтарды және жер бетіндегі суларды пайдаланады. Сумен жабдыктау жүйелері орнатылған немесе су көздеріндегі судың сапасы нашар кішігірім елді мекендерде суды көлікпен тасиды.
Облыстағы пайдаланып жатқан көптеген скважинадағы артезиан суларының сапасы Таза су стандартына және санитарлық талаптарға сәйкес келеді.
Орталықтандырған сумен қамтамасыз етілмеген ауылдық елді мекендерге құдықтардың суын пайдалануда. Құдықтардағы сулардың сапасы ауыз суға қойылатын талаптарды қанағаттандырмайды. Құдықтардағы сулар көбіне тұзды, кермектігі жоғары және әр түрлі бактериялар болады. Құдықтардағы және жер бетіндегі сулардың сапасының нашар болуына байланысты ауылдық елді мекендердің халқы көбіне сары аурумен, дезинтериямен және де басқа аурулармен ауырады [1].
Облыстағы көптеген скважиналар мен құдықтардың иелері жоқ, санитарлық бақылаулар жүргізілмейді. 20-30 жыл және одан да көп ұзақ жылдар бұрын сумен қамтамасыз ету жүйелерінің техникалық жағдайларының нашарлауына байланысты облыс бойынша ауыз - сумен қамтамасыз ету дәрежесі төмен болып отыр.
Қазіргі кезде Жаңа-жол елді мекенінің тұрғындары құдықтардың және арық суларын пайдалануда. Құдықтардағы сулардың сапасы ауыз-суға қойылатын талаптарды қанағаттандырмайды. Құдықтардағы сулар көбінесе тұзды, кермектілігі жоғары және әртүрлі бактериялар болады.
Құдықтардағы және арықтардың сулардың сапасы нашар болуына байланысты ауылдық елді мекеннің халқы көбіне сары аурумен, дезинтериямен және басқа да аурулармен ауырады
Елімізде қабылданған "Ақ бұлақ" бағдарламасына сәйкес елді мекендерді таза ауыз-сумен қамтамасыз ету мәселесіне үкімет тарапынан үлкен көңіл бөлуде. Жаңа-жол елді мекенін сумен қамтамасыз ету үшін су көзі ретінде бұлақ сулары қабылданады. Бұлақ суларының сапасы ауыз-су стандартына сәйкес келеді. Бұлақ суларын су жинайтын камерадан жинап, таза су резервуарларына береді.
2 Технологиялық бөлім
2.1 Суару алқабын ұйымдастыру
Суару көзі ретінде Бадам өзені пайдаланылады. Суару теліміне су жинау Р-1 шаруашылық үлестіргішінен өткізгіштігі 1,4м3с Бадам өзені арқылы іске асады, ал ол жақтан Р-1-1 үлестіру каналдарына жіберіледі, ол суды У-1 У-8 телімдік үлестіргіштерге таратады. Суғаруға жұмсалатын суды ұтымды пайдалану суармалы жерлердің тиімділігін арттырудың үлкен қоры болып табылады. Дегенмен су ресурстары әлі де үнемділікпен пайдаланылмай келе жатқаны белгілі болғандықтан, жер суаруға пайдаланылатын судың тиімділігін арттыру үшін суару жұмыстарын барлық жерде де суды үнемділікпен пайдалануға мүмкіндік беретіндей етіп ұйымдастыру қажет.
Суару жүйесі өзінің жұмысын бірнеше қызметтерді орындау арқылы жүргізеді. Мұнда ең алдымен насосты құрылым арқылы Бадам өзенінен су алынады. СНП 50010 арқылы өткен су каналдардың ең үлкені болып табылатын магистральді каналға (МК) түседі. Магистральді каналдан су танаптарды суару үшін шаруашылық каналдарға (Ш-1, Ш-2...Ш-5) таратылады. Ол жерден учаскелік каналдарға (У-1, У-2...У-9) жіберілген су танап ішіндегі оқарықтарға (О-1, О-2...О-7) келіп дақылдар суарылады. Ал артық сулар қашыртқы каналдар (С-1, С-2...С-5) арқылы әр танаптың түбіне жиналып ары қарай су жинайтын құрылымдар арқылы Бадам өзенінің төменгі ағысына жіберіледі.
2.2 Суару желісінің орналасу схемасы
Суғару желінің орналасу схемасы деп, белгілі жерді суаруға арналған су көздері мен бас саға, тұрақты және уақытша тілінетін каналдар, гидротехникалық құрылыстар, жолдар, өндірістік үйлер мен байланыс құрылыстар, жолдар және жүйені басқару комплексін айтады. Сонымен бірге жүйеге суармалы жерге орналасқан орман алқаптары да жатады.
Су көздері (өзен, бөген, көл, жер асты сулары, сарқын сулар және т.б) суармалы алақапты толығымен суару керек. Сонымен бірге су өзінің сапасына қарап суаруға жарамды болуы керек. Бас саға құрылысы суды су көздерінен бас каналға жіберіп тұрады. Арық-атыз жүйесіне су тартқыш каналдар және реттегіш арық атыз жүйесі жатады. Су таратқыш каналдар суды су көздерінен суармалы жерге жеткізіп тұрады. Су таратықыш каналдарға бас каналдар мен оның тармақтары, шаруашылық аралық, шаруашылық және шаруашылық ішіндегі су таратқыш-каналдар жатады. Бас канал және оның тармақтары суды бас сағадан жер бетіне рет-ретімен орналастырылатын таратқыш каналдарға жібереді.
Шаруашылық аралық каналдар суды бас каналдан бірнеше шаруашылықтардың жеріне жібереді. Шаруашылық таратқыш каналдары суды әрбір шаруашылық жеріне жеткізіп, ал шаруашылық ішіндегі су таратқыш каналдар суды бригадалар, ауыспалы егіс алқаптарына және жекелеген суару учаскелеріне таратып тұрады.
Су жинағыш-қашыртқы жүйесі. Су жинағыш каналдар суамалы жерде пайда болатын нөсер сулары мен арық-атыз жүйесінен және суару учаскесінен ағатын суларды арнаулы жинап арнаулы су қабылдағыштарға жібереді.
Коллекторлы-дренаж жүйесі құрғату арықтары мен әр дәрежедегі коллекторлардан құралады. Құрғату арықтары ыза суды қабылдап, алқаптардан ағызып жіберуінің арқасында оның деңгейі төмендейді. Ал коллекторлар суды құрғату арықтарынан қабылдап, су қабылдағыштарға жібереді.
Гидротехникалық құрылыстар жүйе арқылы өтетін суды реттеу, оның мөлшері мен жылдамдығын және каналдағы су деңгейін анықтау үшін жасалады. Сондай ақ олар арқылы су жолдармен сай салалардан өткізіледі [15].
Суару жүйесінің суландыру схемасы 2.1-суретте көрсетілген.
2.3 Ауыл шаруашылық дақылдарын суару режимі
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Басқа сөзбен айтқанда, белгілі бір дақылдың суару режимі - сол дақылды неше рет, қандай мерзімді және қандай нормамен суғару қажет екендігін білдіреді.
Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп - өну дәуірі кезінде пайдаланатын суының жалпы мөлшерімен ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.
Жобалаған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек.
Суғару режимін мынадай түрлерге бөлуге болады:
Жоспарлық суғару режимі электрондық есептеу машинасы көмегімен болжанған ауа - райы мәліметтері негізінде келесі жылға ауыл шаруашылығы дақылдарын суғару жұмыстарын жоспарлау үшін анықталады.
Эксплуатациялық суғару режимі деп, ағымдағы жыл жағдайына сәйкестендіріліп жүзеге асырылған нақты суғару режимін айтады.
Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларына (күн, температура, су қорек және жылу режимдері) және дақылдардың түрі мен сортының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуына мынадай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің әр шығында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады. Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судың тапшылығы мен ауа температурасының және өсімдіктерге жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі - түс кезінде өте мол болады. Өсу мезгілінде өсумдіктердегі физиологиялық процестер де өте қарқынды болады. Ал бұған керісінше, түнде жоғары да келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады. Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транцпирациялық коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы пайымдайды. Транспирациялық коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау үшін жұмсайтын (сабақтары, жапарақтары, тамырлары, т.б.) суының мөлшерін айтады. Әдетте бұл мөлшер текше метр есебімен саналады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1 центнер товарлы өнім жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады:
Е=К·У (2.1)
мұндағы: Е - пайдаланатын судың жалпы мөлшері, текше метр есебімен;
К - су пайдалану коэффициенті, центнеріне текшеметр есебімен;
У - өнім, центнер есебімен.
Таранспирациялық коэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері әрбір жекелеген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлестіру бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетеінен буланған сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдылығы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады.
2.4 Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері
Пайдаланатын судың жалпы мөлшерін эмпиризм және жартылай эмпиризм әдістерімен анықтайды. Эмперизм әдісі. Еліміздің барлық аймақтарында мелиоративті - тәжірибе станциялары мен басқа да ғылыми зерттеу мекемелері орналасқан және олар көп жылдар бойы ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың ең қолайлы режимін зерттеп, тәжірибе учаскесінде белгілі өлшеулер жүргізу арқылы дақылдардың суды пайдаланудың жалпы мөлшерін анықтайды.
Ғылыми мекемелер осы зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес ұсыныстар береді.
Бұл ұсыныстарда пайдаланатын судың жалпы мөлшері, суару нормасының ең тиімді мөлшері, суару мерзімі және әр мелиоративтік аймақ үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарын неше рет суару керек екендігін көрсетіледі.
Әдетте суару жүйелерін жобалау жұмыстары осы көрсеткіштер негізінде жүргізіледі.
Жартылай эмпиризм әдісі. Суару жүйесін бұрын суару жұмыстары жүргізілмеген жерлер үшін жобалағанда буланудың жалпы мөлшерін (пайдаланатын судың) биоклиматтық әдіспен анықтайды, ол үшін мына формуланы қолданады:
Е=КΣd (2.2)
мұндағы: Σd - есептелген жыл үшін ауа ылғалдылығының тапшылығының қосындысы, Мб есебімен (жақын жерде орналасқан метеостанциядан анықталады);
К - жалпы булану коэффициенті (биологиялық ирек сызық коэффициенті), тәжірибе станцияларында жобаланған суару жүйесі жағдайына сәйкес жағдайда арнаулы тәжірибелер жүргізу арқылы анықталады.
Топырақтың су балансының тапшылығы немесе суармалау нормасы. Жобадағы өнімді өндіру үшін әр гектар егістікке жіберетін басрлық судың мөлшерін суармалау нормасы деп атайды (м3га немесе топырақтың су балансының тапшылығы деп атайды).
Суармалау нормасының мөлшері ауа райының, топырақтың және жердің мелиоративтік жағдайы мен дақылдардың биологиялық ерекшеліктеріне, сондай-ақ дақылдардың өсіп-өну ұзақтығына және оларды баптаудың агротехникалық әдістеріне байланысты болады.
Топырақтың 1 метрге кең қабатының су балансының тапшылығы ыза судың деңгейі терең болғанда С.М. Алпатьевтың мына формуласы арқылы анықталады:
ΔW=ϑЕ-Р (2.3)
мұндағы: Е=КЕd - есептелген жылдағы буланудың жалпы мөлшері, мм
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері А.Н. Костяковтың формуласы арқылы анықталады:
Мор = Е-10μР-(Wо-Wк)-q, м3га (2.4)
мұндағы: Е - жалпы булану, гектарына текше метр есебімен (м3га);
μ - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
Р - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есебімен;
Wо және Wк - топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
Q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, гектарына текшеметр есебімен.
Средазгипроводхлопок жобалау институты Өзбекстан, Түркменстан, Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан территорияларының гидромодульдік аудандастыру жұмыстарын жүргізіп, арнаулы тәжірибе жүргізу негізінде әрбір гидромодульдің аудан үшін барлық ауыл шаруашылық дақылдарының суармалау нормасының мөлшерлері анықталып, оның өсімдіктердің өсу дәуірінің айлық үлестері берілген.
Ал енді өсімдіктердің өсу дәуірінің сыртында жүргізілетін суару жұмыстарының мерзімі мен мөлшері олардың мақсатына, топырақтың сулық-физикалық қасиетттері мен тұз режиміне және қолданылатын агротехникалық шаралар жүйесіне байланысты анықталады.
Бұнда жобаланатын массив пен егілетін дақылдардың ерекшеліктері тәжірибе негізінде анықталған коэффициенттер арқылы есепке алынады.
Суармалау нормасының мөлшері Средазгипроводхлопок институты формуласы арқылы анықталады:
M = 10∙K1∙ K2 (E - P) м3га; (2.5)
мұндағы: К1 - егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е - сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.
Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін енгізу арқылы анықталады:
Е = 0,0018∙ 0,8(25+t)2∙ (100 - а) (2.6)
мұндағы: t және а - уаның орта температурасы және оның салыстырмалы дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді.
2.5 Суару нормасы
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін айтады. Басқа сөзбен айтқанда, суғару нормасына топырақ ылғалдылығының төменгі (β) деңгейінен (суғаруды қажет ететін ылғалдылық) жоғарғы (βесс) деңгейіне (топырақтың еркін су сыйымдылығы) көтері ушін қажетті су мөлшері сәйкес келеді. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен белгіленеді. (м3га).
Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес белгіленеді. Бұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:
m =100∙α ∙ H (γ - β) м3га; (2.7)
мұндағы: Н - топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр есебімен;
α - есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3 есебімен;
γ - есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен), ол ең кем ылғал сыйымдылық мөлшеріне тең;
β - топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен. Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400 м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының мөлшерін 400 - 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда 50 - 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару нормасы - 100 - 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мөлшері - 300 - 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:
me = 100 ∙ H ∙ a (γ- ß) - 10(uA - Ε) - q; (2.8)
мұндағы: me - сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді дақылдар, жүгері және қант қызыолшасы үін 1 - 1,5м, жоңышқа, жеміс ағаштары және жүзім үшін - 2м, ал көкіністер үшін - 1метрге тең;
A - топырақ қабатының көлем салмағы, тм3.
ß және γ - топырақтың суарғанға дейінгі және одан кейінгі дымқылдылығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен;
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте, 0,5- 0,8 шамасында болады;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері, ортада құрғақ жыл үшін, мм есебімен;
Е - осы мерзімдегі булану мөлшері, формула арқылы анықталады, мм есебімен.
q - есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz