Ауылшаруашылық дақылының суару режимі
Ф.7.04 -08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
РАБАЕВ Д.К.
Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Шымкент, 2019
Ф. 7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі м.а.
___________________Султанбекова П.С.
(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)
____ __________ 2019 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
мамандығы 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Орындаған
Рабаев Д.К.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
Ермаханов Н.К.
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ТҮРКІСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кешкі және қашықтықтан оқыту факультеті
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Мамандық 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
________ Баймаханов К.
___ _______ 2018 ж.
дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №___
Студент Рабаев Д.К., ЗАП-17-4ку тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
Университет бойынша ___________ № ___________ бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: ________________________
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер ________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Дипломдық жоба ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАсыНЫҢ МАЗМҰНЫ
(ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ)
№
рс
Бөлімдері
Кеңес берушінің аты жөні
1
2
3
1
Жалпы бөлім
Ермаханов Н.К.
2
Технологиялық бөлім
Ермаханов Н.К.
3
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Ермаханов Н.К.
4
Қоршаған ортаны қорғау
Ермаханов Н.К.
5
Экономика
Ермаханов Н.К.
6
Бизнес-жоспарлау
Ермаханов Н.К.
ГРАФИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ТІЗІМІ ___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________________________
ҰСЫНЫЛҒАН НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Тапсырманың берілген күні: _________________
Дипломдық жұмыстың (жобаның)
ғылыми жетекшісі __________ аға оқытушы Ермаханов Н.К.
( қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент ________________ Рабаев Д.К.
( қолы)
Ф. 7.04 -11
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
күнтізбелік кестесі
Студент: Рабаев Д.К.
Тобы: ЗАП-17-4ку
Мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Дипломық жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
№
рс
Бөлімдер
Орын
далу %
Орын-далу мерзімі
Тапсырма берілген мерзімі
Тапсырма
ны орындау мерзімі
Кеңес берушінің қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
30.10.2018
10.11.2018
2
Жалпы бөлім
15
20 күн
12.11.2018
04.12.2018
3
Технологиялық бөлім
40
12 апта
06.12.2018
16.03.2018
4
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
5
Қоршаған ортаны қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
6
Экономика
10
20 күн
24.03.2019
19.04.2019
7
Бизнес-жоспарлау
10
10 күн
19.04.2019
02.05.2019
8
Қорытынды
5
3 күн
02.05.2019
04.04.2019
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
30 күн
04.05.2019
06.05.2019
Барлығы
100
Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі ______________ __________
(қолы) (күні)
Бітіруші түлек __________________________ ________________
(қолы) (күні)
Норма бақылау___________________ __________ Дуанбекова А.
(қолы) (күні)
Аннотация
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыстың тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы. Дипломдық жұмысты орындаған: ЗАП-17-4ку тобының студенті Рабаев Д.К., жетекшісі: аға оқытушы Ермаханов Н.К., қорғау жылы - 2019 жыл. Бұл жоба Түркістан, Мақтаарал ауданы Атакент ауылының аймағында орналасқан. Атакенттің оңтүстігінен және орталығынан 6 км ары, ал Жетісай қаласынан 26 шаршы ары орналасқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Сырдария өзенінде маусымдық реттеу, бөгет салу, ағынды реттеп, суды жинап, жақын маңдағы жерлерді суғарып, мал шаруашылығының жем-шөптік базасын жасау. Жоба бойынша 315 га жерді суару қажет.
Жобаланған танаптарда жоңышқа, жүгері, қызылша, картоп өсіріледі.
Бөгеттің денесі - топырақтан жасалынған, дренаж қарастырылған; биіктігі - 10м, бөгеттің жоғары беткейінің ұзындығы - 360м, беткейінің ені - 4,5м.
Суғарудың түрі - құбырлы, саналған мөлшер - 0,22м3с; су қоймасының көлемі - 1,46 млн м3.
Суару желісі инженерлік типке жатпайды, каналдардың ПӘК-і өте төмен.
Суару желісінің дамуы үшін, Сырдария өзенінде суды алып келетін, суды алып кететін каналдар және суды жинайтын су қоймасын салу қажет.
Сонымен қатар, еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау, қоршаған ортаны қорғау шаралары ұйымдастырылды. Экономикалық тиімділік және шаруашылықтың құрылысының техникалық мүмкіндіктері туралы қорытынды жасалды.
Дипломдық жұмыс 79 беттен, 29 кестеден, қосымшалардан, 15 суреттен және графикалық бөлім А1 форматты 4 сызбадан тұрады.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
Белгілер мен қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
Төлкұжат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1
Жалпы бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
1.1
Құрылыс ауданының табиғи - шаруашылық жағдайлары ... ... ... ... ..
16
1.2
Инженерлік-геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар ... ... ...
17
1.3
Инженерлік-геологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
1.4
Суармалы жерлерді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1
Жоба бойынша жер қоры және шаруашылық алқаптарының ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.2
Мелиоративтік құрылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.3
Суғарудың техникалық схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.4
Жер қоры және құрылысқа берілетін жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.5
Дақылдарды суғару режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.6
Cу шаруашылық есептеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.7
Дренаж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.8
Топырақтан жасалған бөгеттің беткейлерінің тұрақтылық есептеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.9
Суағарды жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
2.10
Елді мекендер мен жол жолақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3
Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
49
3.1
Басқару және қауіпсіздік пен денсаулықты бағалау ... ... ... ... ... ... ...
49
3.2
Өндірістегі санитарлы - техникалық іс - шаралар ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3.3
Өндірістік бөлмелерді желдету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
3.4
Метеорологиялық жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
3.5
Жарықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
3.6
Табиғи және жасанды жарықтандыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...
53
4
Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
4.1
Қоршаған ортаны қорғау іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
5
Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
6
Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
6.1
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6.2
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6.3
Кәсіпорынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6.4
Менеджмент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
6.5
Маркетинг жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
6.6
Өнімнің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
6.7
Өндірістік жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
6.8
Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
6.9
Жобаның тәуекелділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
Резюме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
78
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
- СНиП 2.06.01-86- Гидротехникалық құрылымдар. Жобалаудың негізгі орналасуы;
- СНиП 2.06.05-84- Топырақтан жасалған бөгеттің материалы;
- СНиП 2.02.02-85- Негізгі гидротехникалық құрылымдар;
- СНиП 2.01.14-83- Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау;
- СНиП 2.06.03-85- Мелиоративные системы и сооружения;
-СНиП 2.06.08-87- Бетонды және темірбетонды гидротехникалық құрылымдар құрылысы;
oo СН РК 3.04.01-2001- Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Анықтамалар
Су ресурстары - белгілі бір территорияның топырақ және атмосфера ылғалын қоса алғанда, пайдалануға жарамды барлық жер астындағы және жер бетіндегі су қорлары.
Су пайдалану - халық шаруашылығының және тұрғындардың кез-келген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін су нысандарын пайдалану.
Су ресурстарын кешенді пайдалану - су ресурстарын халықтың және экономиканың әр түрлі салаларының қажеттерін қанағаттандырып, сарқылтпай пайдалану.
Бөгет - судың деңгейін көтеру үшін су тоқтататын тосқауыл құрылыс.
Су шаруашылығы - халықтың және халық шаруашылығының қажетін сумен қамтамасыз етуді, оны тиімді пайдалануды, қорғауды қарастыратын шаруашылық саласы.
Суды қорғау шаралары - табиғи су көздерін тиімді пайдалану, таза сақтау, қалдықтармен ластамау шараларының жүйесі.
Су пайдалану мөлшері - судың пайдаланушыға қажетті мөлшері.
Су жинайтын аудан - жер бетіндегі немесе жер астындағы судың жиналатын орны.
Су жібергіш - су қоймалардан артық суды ағызып шығаратын гидротехникалық құрылым.
Пайдалы әсер коэффициенті (пәк) - қуатты өзгертіп пайдалану кезіндегі жүйенің (машина, құрылғы) тиімділігін көрсететін шама.
Табиғат қорғау - өзімізді қоршаған табиғи ортаны сақтауға, тиімді пайдалануға, жаңартуға, жақсартуға бағытталған шаралар жүйесі.
Еңбекті қорғау - еңбек жағдайының адам өміріне, денсаулығына қауіпсіз болуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жүйесі.
Жер асты сулары - барлық физикалық күйдегі литосфераның сулары.
Топырақтың ылғал сыйымдылығы - топырақтың ылғалды ұстау қабілетінің сандық сипатының шамасы.
Су балансы - қарастырылатын нысан үшін таңдалған уақыт аралығындағы су қорының өзгерістерін ескере отырып, оның кірісі мен шығысының арақатынасы.
Су қоры - еліміздің барлық суларының жинтығы. Су қорларға өзендер, көлдер, су қоймалар, жер бетіндегі су көздер мен суаттар, сондай-ақ жер асты сулары, территориялық сулар, мұздықтар, ішкі теңіздер және т.б. кіреді.Су алатын құрылым - өзеннен, көлден, су қоймалардан және т.б. су алуға қызмет ететін гидротехникалық құрылыс.
Сумен қамтамасыз ету - суды тұтынушыларға беру.
Су жіберу - су қоймасын немесе арнасын босату үшін салынған гидротехникалық құрылыс.
Су қоймасы - суды қорғау және ағысын реттеу мақсатында су ағысын бекіту арқылы жасалған суат.
Гидромодуль - суарылатын жердің әрбір өлшеміне (1 гектарға) берілетін судың мөлшері (гектарына лс есебімен).
Гидромодульдің графигі - әрбір құрама гектар егістікті суару үшін керек болатын судың мөлшерін графикалық әдіспен бейнелеу.
Өзен жүйесі- суы бір-біріне қосылып, теңізге немесе көлге бір сағамен құятын негізгі өзен мен оның салаларының жиынтығы.
Өзен алабы- су арындары жеке өзенге немесе өзен жүйелеріне келіп қосылатын жер бетінің белгілі бір аумағы . Кейде Су жиналатын алқап деп те атайды.
Өзен- жер бетіндегі табиғи арна мен тұрақты немесе жыл маусымдарының көпшілік уақыттарында ағатын су ағыны.
Смета-алдағы кірістер мен шығыстарды есептеу, материалдық және ақшалай қаражаттың жұмсалуы мен түсуінің жоспары.
Серіктестік-коммерциялы ұйымдар қызметінің негізгі ұйымдық-құқықтық нысаны.
Гидротехникалық құрылымдар- су обьектілері мен аумақтардың гидрологиялық режимін(су деңгейі, температурасы, ағыс жылдамдығы , лайлылығы, мұз қату және еру құбылыстары , толқындар т.б.) бақылау және реттеу құрылысы.
Су деңгейі- су қоймалары су ағыстары еркін бетінің кез келген шартт жазық бетке( салыстырмалы су деңгейі) немесе теңіз деңгейіне қарағандағы биіктігі.
Су қойма- жер бетіндегі табиғи және жасанды (бөгет, әуіт) ойыстары ағынсыз немесе баяу ағыспен жиналатын су көздері.
Ауыл шаруашылық мелиорациясы - ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
ПӘК - Пайдалы әсер коэффициенті;
ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫ - Түркістан облысы;
ҚСД - Қалыпты су деңгейі ;
ӨКД - Өлі көлем деңгейі ;
МК - Магистраль канал;
ҚМШ - Қалдықтардың мүмкіндік шегі;
цга - 1 гектар жерден центнер есебінде алынған өнім мөлшері;
лс - 1 секунд уақытта қаншалықты сұйықтың мөлшері өтті;
т.б. - тағыда басқа;
МШК- мүмкіндік шекті концентрациясы;
м - метр;
см - сантиметр;
с - секунд;
мс - метрсекунд;
цга - 1 гектар жерден центнер есебінде алынған өнім мөлшері;
лс - 1 секунд уақытта қаншалықты сұйықтың мөлшері өтті;
қ. - қатар
Төлқұжат
Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы тақырыбы бойынша төлқұжат
Рет саны
Көрсеткіш атауы
Көрсеткіш
1
Нысанның орналасқан орны
Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзені
2
Жобаланған бөгет түрі
Топырақты
3
ΔНПУ
ΔУМО
ΔГД
Δт
360 м
354,2 м
362,7 м
352 м
4
Бөгеттің баурай коэффициенттері:
-Жоғарғы
-Төмеңгі
m1 -3м
m2 -2м
5
Бөгет табаның ені
64 м
6
Бөгет бткейінің ені
4,5 м
7
Су алатын құрылым
Құбырлы
8
Су алатын құрылымның диаметрі (d)
4м
9
Сметалық құны
406335,54 мың теңге
10
Экономикалық негіздері
43042417,3 мың теңге
11
Қайтарым мерзімі
1,28 жыл
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі - Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр саласында судың ерекше орын алатыны белгілі. Халық шаруашылығына қажетті су көзі өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процесстерді асыруда да пайдаланылады. Өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және халықты сапалы сумен қамтамасыз ету бірінші кезекте шешілуі тиіс маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Назарбаев еліміздегі жүріп жатқан аграрлық реформаға баса көңіл аударуда.су ресурстарын тиімді пайдалану, оны болашақ ұрпақтар үшін сақтау қажеттілігі әрбір қоғамның міндеті екенін Қазақстан халқына арнаған жолдауында, су секторына қарасты бас қосуларда баса айтқан болатын. Шын мәнінде Қазақстандаауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлердің сапасы нашар. Қазақстан аграрлы мемлекет ретінде танылуы тиіс.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы Сырдария өзенінде топырақтан жасалған бөгетті жобалау.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: Егін алқабын суарудың тиімді тәсілдерінің бірі беткейлеп суару болып табылады. Суару әдісінің бұл түрі әсіресе орман және далалы аймақтарда қолдануға болатын ең қолайлы және экономикалық тұрғыдан тиімді болып саналады. Суару ылғалдану жағдайын табиғи түрге жақындатып, атмосфераның жерге жақын төменгі қабатын және оның температурасын төмендетіп, микроклимтқа жақсы әсер тигізеді.
Ауыл шаруашылығына қызмет ететін салалардың ішінде суармалы егіншіліктің алатын орны өте зор.
Сонымен, су қорын үнемді пайдалану мен суармалы егіншілікті сумен қамтамасыз ету жолдары осы дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалау: Соңғы жылдары суармалы жерлердің көлемі артып, олардың өндірілетін өнімнің сыбағалы салмағының жыл сайын өсіп келе жатқаны байқалады. Қазіргі уақытта республикадағы суармалы жерлерде күріш пен мақтаның барлық өнімі, көкөніс өнімінің үштен екі бөлігі, техникалық дақылдар екіден бір бөлігі, т.б. өндіріледі [2] .
Жерді мелиорациялау (латын тілінен аударғанда жақсарту деген мағынада) - гидротехникалық және культуртехникалық жұмыстардан, топырақтың су және жел эрозиясымен күресуден, ащы топырақтарды әкетуден және сорланған топырақтарды гипстеуден, агролесомелиорациялық және табиғи басқа шаралардан тұрады. Бұлардың негізгі гидротехнткалық мелиорация суару, суландыру және құрғату және культуртехникалық шаралар (жерді бұтақтардан тазарту,ағаш түптерін тамырлармен жұлу, төмпешіктерді тегістеу, тастарды жинап алу және топырақты алғаш рет баптау) болып саналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Сырдария өзенінде маусымдық реттеу, бөгет салу, ағынды реттеп, суды жинап, жақын маңдағы жерлерді суғарып ,мал шаруашылығының жем-шөптік базасын жасау. Жоба бойынша 315 га жерді суару қажет.
Жұмыстың зерттеу міндеттері - топырақтан жасалған бөгетті жобалау барысында ауыл шаруашылық дақылдарын суару болып табылады. Есептеу нәтижесінде бөгеттің барлық параметрлері мен каналдардың гидравликалық элементтерін анықтау.
Зерттеу нысаны - топырақтан жасалған бөгет, оның құрылымы мен гидравликалық сипаттамалары.
Теориялық және әдістемелік негізі - СНиП 2.01.14.83 Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау; СНиП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар; СНиП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер; BS 8800:1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесін басқару; ILO-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230-2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі; НАССР (ГОСТ Р 51705.1-2001) Қауіптілік нүктелерінің жүйесі; Организация строительного производства; СНиП 2.06.03-85 Мелиоративные системы и сооружения; СНиП 2.06.08 - 87 Бетонные и железобетонные конструкции гидротехнических сооружений; СНРК 3.04.01 - 2001 Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Жұмыстағы пайдаланылған зерттеу әдістері - бөгет параметрін анықтау бойынша есептеулер, бөгет денесінде болатын сүзілу есептері мен бөгеттің орнықтылығы анықтау тәсілдері, каналдың гидравликалық есептерін жүргізу тәсілдері.
Диплом жұмысты орындау тәжірбелі базасы - Оңтүстiк Қазақстан гидрогеологиялық-мелиоративтiк экспедициясы республикалық мемлекеттiк мекемесінен (ОҚ ГГМЭ РММ).
1 Жалпы бөлім
1.1 Жоспарланған жүйенің орналасуы мен тағайындалуы
Сырдария өзенінің бассейні Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы Қаратау тауларының солтүстік шығысының баурайында орналасқан. Солтүстік батысқа қарай Қаратау таулары төмендей бастайды, кейін Бетпақ дала атты шөл далаға өтеді.
Сырдария өзенінің климаттық жағдайларын сипаттау үшін Жетісайда орналасқан матеостанцияның мәліметтерін пайдаланған. Матеостанцияның теңіз деңгейінен 480 м биіктікте орналасқан.
Желдің орташа жылдамдығы жыл бойы 2,6 мс-тан 3,3мс-қа дейін өседі. Есепті максималды желдің жылдамдығы 3,0 мс.
Ауаның ылғалдылығы қыста байқалады 9-3 айларда 70-73%, ал жазда 30-32%, орташа ылғалдылық 55% тең. Жылдың булану мөлшері 1119 мм. Жылдық су көлемі 50,75,85% сумен қамтамасыз қисығының параметріне тең. Сырдария өзенінің жылдық су көлемін 50,75,85% сумен қамтамасыз ету қисығы 1.1-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.1 -Сырдария өзенінің жылдық су көлемі 50,75,85% сумен қамтамасыз қисығы
Ағынның мөлшері, см3с
С
С1
Жылдық мөлшердің пайыздық саны
Жылдық су көлемі, млн м3
0,159
0,65
2,17
50%
75%
85%
50%
75%
85%
0,175
0,087
0,076
3,94
2,74
2,39
Максималды мөлшер мен көлем,көктемгі су тасқыны мен жаңбырдың 1% су қамтудың максималды мөлшері мен көлемінің өлшемдері 1.2-кестеде берілген.
Кесте 1.2 - Максималды мөлшер мен көлемі, көктемгі су тасқыны мен жаңбырдың 1% су қамтудың максималды мөлшері мен көлемі
Су нүктесі
Максималды мөлшердің 1% қамту
Максималды 1% қамту
Есептік су нүктесі
Су тасқыны,Q1 %
Нөсержаңбыр сулары,Q10
Су тасқыныWn
1% млнм[3]
Нөсержаңбыр суы, Wд
1%, млнм[3]
17,5
50,3
1,78
0,33
Су тасқынының максималды мөлшерлері ақпаннан наурызға дейін болады. (1.1, 1.2-суреттер).
Топырақтың фильтрациялық қабілеттерінің мәндері №3 кестеде көрсетілген.
Кесте 1.3 - Топырақтың фильтрациялық қабілетінің мәндері
Көрсеткіштің аты
Өлшем
Топырақтың аты
Саз балшық
Құмдақ
Саздақ
Құм
Қиыршық тас
Әк
1
2
3
4
5
6
7
8
Ағын шекарасы
0,27
0,27
0,57
-
-
-
Жұмсақтық шекарасы
0,019
0,21
0,31
-
-
2,71
Қабаттық салмақ
гсм3
2,68
2,66
2,71
2,66
1,9
2,7
Көлемдік салмақ
гсм3
1,62
1,82
1,88
1,71
-
-
Саңылаулық
%
44,0
38,3
44,9
39,1
-
-
Саңылау коэффициенті
%
0,786
0,622
0,818
0,642
-
-
Ылғалдылық
%
0,08
0,49
0,26
0,06
-
-
Табиғи ылғалдылық
%
0,27
0,11
0,86
0,25
0,05
Ылғалдылық коэффициенті
%
0,27
0,49
-
-
-
-
Шөгуі
0,002
0,003
-
-
-
-
Шөгудің коэффициенті
табиғи
кгсм2
140
240
45
-
-
-
Суғару
кгсм2
20
30
30
-
-
-
Агроклиматтық жағдайына байланысты Мақтаарал ауданы құрғақ, ыстық, шөл және шөлейт аймаққа жатады (1.3 сурет).
1.2 Климат жағдайы
Аймақта атмосфера ылғалдылығы аз жылдың жиынтығы 80-150 мм аралығында. Жауын-шашын негізінен ерте көктем және күз айларында жауады. Сәуірден қазан айының соңына дейін орташа тәулігіндегі жылылық 10°С - тан жоғары болады. Маусым айының үшінші он күндігінен, тамыздың үшінші он күндік аралықтарында орташа ыстықтығы 25°С - тан жоғары болады.
Ауаның салыстыпмалы ылғалдылығы 70-80 пайыздан құрайды. Маусым - тамыз айларында 25-30%% дейін төмендейді. Ауаның құрғақ болу салдарынан жаз айларында жел тұрып, аптаған ыстық желі топырақ құрамындағы ылғалдылықты жойып, жер бетін ақ сорға айналуына ықпал етті. Ауа райының осындай ыстық, құрғақ болуымен қатар делкем болуы, көпжылдық шөп , жүгері, бақша, көкөніс дақылдарын тек қана суармалы егіншілік жағдайына өсіріп, тиімді өнім алуға әсері болады. Жылдың қаңтар айының үшінші он күндігіндігі және ақпан айының ауа райының болуы қардың өз түсуі жер жыртуға өте қолайлы болды. Жаздық салқын болуынан бақша, көкөністердің өсіп жетілуі баяу жүрді. Мамыр айында егілген бақша көкөністері екі-үш рет қайта егуге тура келді.
Жаз, күз айларында желдің орташа жылдамдығы 2,5-2,7 мсек кей кездерде 15-18 мсек аралығында апталап болмаса, айлып тұруы жер бетінің ылғалын ұшырып, майда әр-түрлі шөп көшеттерін қуратып, тұзды жерлер ақ сорға бөленіп, тақыр жер беті қақ-қақ ажырады. Осының салдарынан жаз, шілде айының соңында жер беті толығымен ақ сорға айналып қырда өскен жусанға дейін қурады. Жайылымдық жер азайып мал шаруашылығының өсіп-өнуіне кері әсерін тигізді.Жер асты сулары улкен тереңдікте жатыр.
1.3 Инженерлік-геологиялық жағдайы
Геологиялық жағынан Мақтаарал суармалы алқабы аудан бойынша жер беті жазық абсолюттік деңгейі 200-220 м. Төрттің дәуірдегі аллювиальды шөгінділерден құралған. Шөгінділер 50-60 метрге дейін өзгеріп отырады. Оның кесіндісінде майда және орта өлшемді құм, сирек тас, сазды, аз қалыңдықта тақыр кездеседі. Су өткізбейтін қабат сазды тақырдан тұрады.
Алқаптың топырақ жамылғысы боз және шөлді топырақтардан құралған. Жоғары төрттік аллювиальды - проаллювиальды қабаттарға су тараған. Ол құм, тас жыныстарынан 4-15 м аралықта су өткізгішітігі тәулігіне 1,7-2,8 м³ дейін болған.
Орта төрттік аллювиальды қабаты құм аралас тастар қалыңдығы 5-15 м. Осымен қатар көп жерлердің қабатықлпа топырақ аралас құм, сазды, майда құм аралас саз балшық немесе қатты саз балшық түрінде кездеседі. Су өткізгіштік тәулігіне 1,0-8,0 м³ тәулікке дейін.
Жерлер игеріліп, ағын су арқылы судың әсерінен жер асты су деңгейі 1,5-4 м немесе сәуір, мамып, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек айларында 0,0-1,0 м дейін көтеріліп жер бетіне жақындайды.
Зерттеу мәлметтері бойынша биыл былтырғы жылмен салыстырғанда топырақ құрылымында суару режимімен ауа райының өзгеруіне байланысты айтарлықтай өзгерістер болды. Өткен жылы вегетациялық кезеңінің барлығында топырақтар ауа райының құрғақшылығы мен судың тапшылығына жарты гидроморфты мен жарты автоморфты режимдерінде дамып шөлдік түрлеріне өтіп жатса, биыл гидроморфты режиміне байланысты кейбір топырақтар қайта шалғынды түріне өтуде. Шалғынды топырақтарының көбісі ауыл шаруашылық дақылдар үшін ең қолайлы мелиоративтік режимінде дамыған. Топырақтардң арасында қайта тұздану процесстерінің жиі өтуіне байланысты дақылдар өсіру үшін ең қолайсыз болып саналатын кәдімгі шалғынды топырақтарының дамитын көлемі соңғы жылы 1,5 пайыздан 7 пайызға дейін өсті.Топырақ жамылғысының құрылымы мен бірнеше жылға өзгеруі туралы мәліметі 1.4-кестеде берілген.
Кесте 1.4 - Топырақ жамылғысының құрылымы мен бірнеше жылға өзгеруі
Топырақтың мелиоративтік түрі
Көлемі
га
%
Шалғынды-боз
351
50
Шалғынды-шөлдік
99
16
Тақыр тәрізді шөлдік
57
12
Боз шалғындық
62
14
Аллювиалды-шалғындық
40
8
Аудандағы суармалы жерлерінің 26 пайызында боз топырақтар дамып жатыр. Қазіргі кезде ауданда олардың тек қана шалғынды боз түрі кедеседі. Табиғи судың жетіспеушілігінен дақылдар өсіру үшін қолайсыз, ашық боз топырақтың дамып жатқан көлемі биыл байқалмайды. Боз топырақтардың арасында дақылдар өсіру үшін қолайлы, шалғынды-боз түрінің дамып жатқан көлемі өткен жылмен салыстырғанда 30 пайыздан биыл аудан бойынша 26 пайызға дейін төмендеді. Аудандағы топырақтардың ішінде дамып жатқан көлемі бойынша олар алдына шалғынды топырақтың боз тәрізді шалғындық түрін жіберді (1.4-кесте). Гумус бойынша топырақтар ауыл шаруашылық дақылдар үшін қолайсыз-гумустың орта мөлщері 0,7-0,8 пайыз. Түйіршік құрамы әр-түрлі. Топырақ кесіндісінде құм, құмдақ, жеңіл мен орта сазды қабаттар кездеседі. Сазды қабаттар басымдау.
0.4 Суармалы жерлерді пайдалану
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жалпы жер көлемі 9010 гектар, оның ішінде егістік жер көлемі 88374 гектар, мұның 4770 гектары - тәлімі жер, 643гектары - суармалы,оның ішінде игерілген егістік жер -638 гектарды құрады. жайылымы - 244 гектар құрайды. Бүгінгі таңға бақша 15 гектар егіліп, көкөніс 2 гектарға егіліп, көпжылдық шөп 2932 гектарға егіліп 100 пайызға, жоңышқа 400 гектарға егіліп, 106 пайызға, бидай 4770 гектарға егіліп, 101 пайызға, жалпы 4785 гектар егістік жер игерілді. Мақтаарал ауданындағы суармалы жерді пайдаланудың соңғы жылдағы көрсеткіші 1.5-кестеде берілген.
Дақылдың аты
барлығы
суармалы
Көлем,га
%
Көлем,га
%
Жер телімі барлығы
9010
100
643
3199
егіс
8374
92.9
638
4985
бидай
4770
52.9
-
4443
бақша
17
0.2
2.6
3551
жемдік
3587
39.8
96.6
7220
Кесте 1.5 - Мақтаарал ауданындағы суармалы жерді пайдаланудың соңғы жылдағы көрсеткіші
Тұрғындарда мал басының көбеюі, көктемгі құрғақшылықтан дала шөбінің шықпай қалуы тайланған жоңышқа сатуға тиімді болды. Мақтаарал ауданындағы соңғы 6 жылдағы өнім алу көрсеткіштері 1.6-кестеде берілген.
Кесте 1.6 - Соңғы 6 жылдағы өнім алуы кестесі
Дақыл атауы
Көлем,га
Өнімділігі,цга
Өнім,тн
1
2
3
4
Бидай
4770
6,6
3148
Көкөніс
2
37,2
7,4
Бақша
15
70,1
105,2
Көпжылдық шөп
2937
10,0
2937
Дәндік көпжылдық шөп
250
0,26
6,5
1-жылдық шөп
400
-
-
Барлығы (егіс)
8374
-
-
Жайылым
10081
4,6
4637,3
Шөп орылым
155028
4,37
67747
Жем-шөптік өнім
-
-
28599
Климаттың ыстығына, құрғықшылық және су тапшылығына байланысты Мақтаарал ауданында жергілікті халық мал шаруашылығымен айналысады. Мал шаруашылығында сиырлар, қой, түйелер, жылқылар және де басқа да жануарларды көбейту мен айналысады. Мақтаарал ауданындағы мал шаруашылығының саны мен өнімділігінің көрсеткіші 1.7-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.7 - Мал санының және өнімділігінің кестесі
Мал атауы
Саны
Өнім түрі
Өнімділігі
Ірі қара мал
180
ет
36,2
Сиыр
53
сүт
314
Қой
41827
ет
10,4
Тауық
550
ет
12,5
Жылқы
446
ет
0,39
Түйе
500
ет
29,5
2 Технологиялық бөлім
2.1 Жоба бойынша жер қоры және шаруашылық алқаптарының ұйымдастыруы
Жобаланған суару алқабы орталықтан солтүстік Атакент елді мекенінен 4 шақырым ары орналасқан. Суару алқабының жанынан асфальт жолы өтеді Шымкент-Жетісай.
Суарылып жатқан жер телімдерінің көлемі 329 га, нетто 315 га. Жайылым қысқарту жағдайларынан суару жер телімдері 230 га көбейеді деген болжамдар жасалып жатыр. Жоба бойынша ауыспалы егіс: көпжылдық шөп, жүгері, жемдік жүгері, бір жылдық жоңышқа, картоп болып табылады. Егіс алқабы Мақтаарал ауданында орналасқан, ол 315 га 7 танапты құрайды. Бұл дақыларды өсіруге ауданның табиғаты өте қолайлы болып табылады.
2.1.1 Жем-шөп ауыспалы егістері
Жемшөп дақылдары -- ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру үшін өсірілетін дақылдар. Жемшөп дақылдарына тамыр жемістілер мен түйнек жемістілер, бақша дақылдары; сүрлемдік және жемдік астық дақылдары жатады. Бұлар жайылым ретінде, жасыл азық, пішен, пішендеме, шөп ұны, сүрлем, дән, т.б. түрінде пайдаланылады.
Жемшөп дақылдарын егістік және жемшөптік ауыспалы егісте, сондай-ақ, ауыспалы егістен тыс телімге де өсіреді. Жемшөптік өсімдіктерден бұршақ және астық тұқымдасқа жататын бір жылдық және көп жылдық шөптер өсіріледі.
Азықтық тамыр жемістілерден -- азықтық сәбіз, азықтық қызылша; ал азықтық түйнекжемістілерден картоптың жемге арналған сорттары, жер алмұрты; азықтық бақша дақылдарынан азықтық қарбыз, кәді, асқабақ; сүрлемдік дақылдардан жүгері, күнбағыс, азықтық орамжапырақ, жер алмұрты егіледі. Жасыл азыққа дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, қытайбұршақ, жасымық) және дәнді дақылдар (қара бидай, сұлы, арпа, тары) өсіріледі. Жемдік астық алу үшін дәнді бұршақ дақылдарын (сиыржоңышқа, асбұршақ, егістік бұршақ, азықтық бөрібұршақ) және дәнді дақылдарды (сұлы, арпа, жүгері, т.б.) пайдаланады. Қазақстанның барлық аудандарында жемшөп дақылдары сол жердің ауа райына, топырақ ерекшелігіне қарай өсіріледі.
2.2 Мелиоративтік құрылыс
Суғару алабы келесі белгілермен:
- Сырдария өзенінен су алу үшін жергілікті топырақтан үймелер жасайды, көктемдік су тасқыны өткен соң, судың деңгейін көтереді.
oo Ұзындығы 8км, мөлшері 250 лс магистраль канал қапталмаған. Каналдың бас жағы 500м- дегі жағалары жуылып кеткен, шөп өскен, кескіні лайланған, өз көлемін жоғалтқан. Көп участкілерінде канал бұзылған, каналда инженерлік құрылымдар жоқ. Суғару алабының көлемі 315 га. Қазіргі уақытта суғарылатын жер 85 га, вегетациялық кезеңде 2-3 рет суғарылды. Алапта қазылған арықтар көп, тегістеу жұмыстарын жүргізу керек, инженерлік жүйелер салу қажет.
2.3 Суғарудың техникалық схемасы
Суғарудың техникалық схемасы:
1) су қоймасы топырақтан жасалған бөгет, қапталған жоғарғы бөлік, дренаж призмасымен;
2) бөгет денесіндегі суағар;
3) су алып кететін лотокты канал;
4) жабық жүйесі бар суғару алабы;
5) су жинайтын және суды тастайтын жүйелер;
6) танаптың шетіндегі ағаш жолақтары;
7) жолдар;
2.4 Жер қоры және құрылысқа берілетін жер
Құрылыс кезінде суғаруға берілетін жер қорының жалпы көлемі 896 га,бұрынғы жобаланған 666га жер аумағында 315 га және 85 га су қоймасын салу үшін, суды алып кететін канал үшін 37,4 га, оның ішінде 33га мәнгі пайдалануға, ал 4,4 га уақытша пайдалануға берілген.
2.5 Дақылдарды суғару режимі
2.5.1 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайдаланылатын суының ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.
Жобаланған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек.
2.5.2 Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері
Ауыл аруашылық дақылдарының пайдаланылатын су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларға (күн, температура, су, қорек және ауа режимдері) және дақылдардың түрі мен сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуында мынандай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің әр шағында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдар суды түптену және масақтану кезеңінде көп пайдаланса, ал мақта егісі суды гүлдену кезеңінде мол пайдаланылады. Дақылдардың пісу кезеңінде суды пайдалануы азайып, ал оның аяқ шенінде мүлде тоқтайды.
Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судың тапшылығымен ауа температурысының және өсімдіктерге жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі - түс кезінде өте мол болады. Өсу мезгілінде өсімдіктердегі физиологиялық процестер өте қарқынды болады. Ал бұған керісінше, түнде жоғарыда келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады.
Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транспирациялық коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы байымдайды.
Транспирациялық коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау үшін жұмсайтын (сабақтары, тамырлары, дәндері т.б.) суының мөлшерін айтады. Әдетте бұл мөлшер текше метр есебімен саналады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1 центнер товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, картоп, шөп) жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл мөлшерде текшеметр есебімен саналады. Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады
Е = К ∙ У (2.1)
мұндағы: Е - пайдаланылатын судың жалпы мөлшері, текшеметр есебімен;
К - су пайдалану коэффициенті, центрнеріне текшеметр есебімен;
У - өнім, центрнер есебімен.
Транспирациялық крэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері әрбір жекеленген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлестірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Шаруашылық жағдайында топырақ құнарлығымен дақылдарды баптау агротехникасы жоғары болған сайын және өнім неғұрлым молайған сайын, соғұрлым бұл коффициенттер мөлшері азая береді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетінен буланған сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады. Орта есеппен бұл коэффициенттің мөлшері маусым-тамыз айларында мынандай болады: жүгері үшін - 0,38, күздік бидай үшін - 0,40, жаздық астықты дақылдар үшін - 0,40, қант қызылшасы және томат үшін - 0,42, жоңышқа үшін - 0,45 егілген көпжылдық ағаштар үшін - 0,40.
Пайдаланатын судың жалпы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу техникасы да бірқатар әсерін тигізеді. Түзеткіш коэффициенттердің орташа шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа бороздалармен суарғанда - 1,1; жіберілетін судың мөлшері тұрақты болғанда және ұзын бороздалармен суарғанда - 1,1 - 1,2; ал ағатын судың мөлшері тұрақсыз болғанда - 1,1; егістікті тақталап суарғанда - 1,1 - 1,25 және жаңбырлатып суарғанда - 1,1.
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері А.Н.Костяковтың формуласы арқылы анықталады:
Мор= Е - 10MР - (W0 - Wк) - q1 , м3га; (2.2)
мұндағы: Е - жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
p - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есебімен;
W0 және Wк - топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, м3га;
q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, м3га;
Суармалау нормасының формуласы:
M = 10∙K1∙ K2 (E - P) м3га; (2.3)
мұндағы: К1 - егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық - мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е - сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.
Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін енгізу арқылы анықталады:
Е = 0,0018∙ 0,8(25+t)2∙ (100 - а) (2.4)
мұндағы: t және а - ауаның орта температурасы және оның салыстырмалы дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді. 315 га арналған ауыл шаруашылық дақылының пайдаланатын су мөлшері 2.1-кестеде берілген.
Кесте 2.1 - 315 га арналған ауыл шаруашылық дақылының пайдаланатын су мөлшері
Ай
Күн
саны
qн
лс га
α
η α
qбр
лс га
М
м[3]га
ΣМ
м[3]га
Аудан бойынша, млн. м[3] (315 га)
Сәуір
19
11
0,108
0,154
0,191
0,273
0,59
053
0,204
0,291
335
277
612
0,193
Мамыр
4
12
13
2
0,154
0,252
0,432
0,473
0,273
0,447
0,766
0,839
0,53
0,699
0,773
0,784
0,291
0,361
0,559
0,603
101
374
628
104
1207
0,380
Маусым
8
11
11
0,473
0,564
0,477
0,839
1
0,846
0,784
0,8
0,785
0,603
0,705
0,608
417
670
578
1665
0,5211
Шілде
14
17
0,477
0,564
0,846
1
0,785
0,8
0,608
0,705
735
1035
1770
0,557
Қазан
14
15
2
0,564
0,497
0,349
1
0,881
0,619
0,8
0,788
0,744
0,705
0,631
0,489
853
818
81
1752
0,552
Қыркүйек
17
0,349
0,619
0,744
0,469
689
689
2,423
0,217
315 га арналған ауыл шаруашылық дақылының пайдаланатын су мөлшерінің сызбасы 2.1, 2.2-суретте көрсетілген.
2.5.3 Суару нормасы
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін айтады. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен белгіленеді. (м3га). Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес белгіленеді. Бұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:
m =100 ∙ H ∙ λ (γ - β) ,м3га; (2.5)
мұндағы: Н - топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр
есебімен;
α - есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3 есебімен;
γ - есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен) , ол ең кем ылғал сыйымдылық мөлшеріне тең;
β - топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен.
Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400 м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының мөлшерін 400 - 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда 50 - 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару нормасы - 100 - 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мөлшері - 300 - 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:
me = 100 ∙ H ∙ a (γ- ß) - 10(uA - Ε) - q, м3га; (2.6)
мұндағы: me - сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді дақылдар, жүгері және қант қызыолшасы үшін 1 - 1,5м, жоңышқа, жеміс ағаштары және жүзім үшін - 2м, ал көкіністер үшін - 1 метрге тең;
A - топырақ қабатының көлем салмағы, тм3;
ß және γ - топырақтың суарғанға дейінгі және одан кейінгі дымқылдылығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен;
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте, 0,5- 0,8 шамасында болады;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері, ортада құрғақ жыл үшін, мм есебімен;
Е - осы мерзімдегі булану мөлшері, формула арқылы анықталады, мм есебімен;
q - есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу мөлшері, гектарына текше метр есебімен.
Сіңіре суару нормасын ыза судың деңгейі өте төмен жатқан жағдайда жеңіл және орта топырақтар үшін 1000 - 1500 м3га, ал ауыр топырақтар үшін - 1500 - 2000 м3га шамасында жобалайды.
Суарудың саны мен мерзімі. Суармалау нормасы барлық суарулардың қосындысынан тұрады.
М = E ·m , м3га (2.7)
Ал суару нормасының мөлшері бір шамада болғанда суару саны:
n = Мm (2.8)
мұндағы: М - суармалау нормасы, гектарына текшеметр есебіме(м3га);
m - суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м[3]га).
Суармалау нормасы деп - бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.
Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезіндегі суару саны төмендегі шамаға тең болады:
n = М- mв m (2.9)
мұндағы: mв - сіңіре суару нормасының мөлшері, м3га.
2.5.4 Суару мерзімі
Әрбір дақылдар үшін оларды өсірудің нақтылы жағдайында топырақ дымқылдылығының қолайлы режимін жасап, ең жоғарғы өнім алуда қамтамасыз етуі керек.
Жалпы топырақтың су балансының тапылығы әдетте егісті сепкенде (отырғызғанға) дейін жүргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару нормасының мөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:
Бұл жұмыстар күздік бидай үшін - 5 - 10 күн бұрын;
тұқымдық жүгері және көк шөп үшін - 8 - 12 күн бұрын;
жазғы тұқым отырғызылатын картоп үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
РАБАЕВ Д.К.
Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Шымкент, 2019
Ф. 7.04-09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘуЕзов АТЫНДАҒЫ ТҮРКІСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі м.а.
___________________Султанбекова П.С.
(ғылыми дәрежесі, атағы, аты-жөні)
____ __________ 2019 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
мамандығы 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Орындаған
Рабаев Д.К.
Ғылыми жетекшісі
аға оқытушы
Ермаханов Н.К.
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ атындағы ТҮРКІСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Кешкі және қашықтықтан оқыту факультеті
Су ресурстары, жерді пайдалану және агротехника кафедрасы
Мамандық 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
________ Баймаханов К.
___ _______ 2018 ж.
дипломдық жұмысты орындауға
ТАПСЫРМА №___
Студент Рабаев Д.К., ЗАП-17-4ку тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
Университет бойынша ___________ № ___________ бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: ________________________
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер ________________________
___________________________________ _________________________________
___________________________________ _________________________________
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Дипломдық жоба ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАсыНЫҢ МАЗМҰНЫ
(ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ)
№
рс
Бөлімдері
Кеңес берушінің аты жөні
1
2
3
1
Жалпы бөлім
Ермаханов Н.К.
2
Технологиялық бөлім
Ермаханов Н.К.
3
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
Ермаханов Н.К.
4
Қоршаған ортаны қорғау
Ермаханов Н.К.
5
Экономика
Ермаханов Н.К.
6
Бизнес-жоспарлау
Ермаханов Н.К.
ГРАФИКАЛЫҚ МАТЕРИАЛДАР ТІЗІМІ ___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________________________
ҰСЫНЫЛҒАН НЕГІЗГІ ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
___________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ ___________________________________ _________________________________ _________________________________
Тапсырманың берілген күні: _________________
Дипломдық жұмыстың (жобаның)
ғылыми жетекшісі __________ аға оқытушы Ермаханов Н.К.
( қолы)
Тапсырманы орындауға алған студент ________________ Рабаев Д.К.
( қолы)
Ф. 7.04 -11
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
күнтізбелік кестесі
Студент: Рабаев Д.К.
Тобы: ЗАП-17-4ку
Мамандығы: 5В080500 - Су ресурстары және суды пайдалану
Дипломық жобаның (жұмыстың) тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы
№
рс
Бөлімдер
Орын
далу %
Орын-далу мерзімі
Тапсырма берілген мерзімі
Тапсырма
ны орындау мерзімі
Кеңес берушінің қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
30.10.2018
10.11.2018
2
Жалпы бөлім
15
20 күн
12.11.2018
04.12.2018
3
Технологиялық бөлім
40
12 апта
06.12.2018
16.03.2018
4
Тіршілік қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
5
Қоршаған ортаны қорғау
5
15 күн
17.03.2019
04.04.2019
6
Экономика
10
20 күн
24.03.2019
19.04.2019
7
Бизнес-жоспарлау
10
10 күн
19.04.2019
02.05.2019
8
Қорытынды
5
3 күн
02.05.2019
04.04.2019
9
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
30 күн
04.05.2019
06.05.2019
Барлығы
100
Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі ______________ __________
(қолы) (күні)
Бітіруші түлек __________________________ ________________
(қолы) (күні)
Норма бақылау___________________ __________ Дуанбекова А.
(қолы) (күні)
Аннотация
Қарастырылып отырған дипломдық жұмыстың тақырыбы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы. Дипломдық жұмысты орындаған: ЗАП-17-4ку тобының студенті Рабаев Д.К., жетекшісі: аға оқытушы Ермаханов Н.К., қорғау жылы - 2019 жыл. Бұл жоба Түркістан, Мақтаарал ауданы Атакент ауылының аймағында орналасқан. Атакенттің оңтүстігінен және орталығынан 6 км ары, ал Жетісай қаласынан 26 шаршы ары орналасқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Сырдария өзенінде маусымдық реттеу, бөгет салу, ағынды реттеп, суды жинап, жақын маңдағы жерлерді суғарып, мал шаруашылығының жем-шөптік базасын жасау. Жоба бойынша 315 га жерді суару қажет.
Жобаланған танаптарда жоңышқа, жүгері, қызылша, картоп өсіріледі.
Бөгеттің денесі - топырақтан жасалынған, дренаж қарастырылған; биіктігі - 10м, бөгеттің жоғары беткейінің ұзындығы - 360м, беткейінің ені - 4,5м.
Суғарудың түрі - құбырлы, саналған мөлшер - 0,22м3с; су қоймасының көлемі - 1,46 млн м3.
Суару желісі инженерлік типке жатпайды, каналдардың ПӘК-і өте төмен.
Суару желісінің дамуы үшін, Сырдария өзенінде суды алып келетін, суды алып кететін каналдар және суды жинайтын су қоймасын салу қажет.
Сонымен қатар, еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау, қоршаған ортаны қорғау шаралары ұйымдастырылды. Экономикалық тиімділік және шаруашылықтың құрылысының техникалық мүмкіндіктері туралы қорытынды жасалды.
Дипломдық жұмыс 79 беттен, 29 кестеден, қосымшалардан, 15 суреттен және графикалық бөлім А1 форматты 4 сызбадан тұрады.
Мазмұны
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Анықтамалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
Белгілер мен қысқартылған сөздер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
12
Төлкұжат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14
1
Жалпы бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16
1.1
Құрылыс ауданының табиғи - шаруашылық жағдайлары ... ... ... ... ..
16
1.2
Инженерлік-геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар ... ... ...
17
1.3
Инженерлік-геологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
18
1.4
Суармалы жерлерді пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.1
Жоба бойынша жер қоры және шаруашылық алқаптарының ұйымдастыруы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
21
2.2
Мелиоративтік құрылыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
2.3
Суғарудың техникалық схемасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.4
Жер қоры және құрылысқа берілетін жер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
22
2.5
Дақылдарды суғару режимі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
2.6
Cу шаруашылық есептеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
2.7
Дренаж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
2.8
Топырақтан жасалған бөгеттің беткейлерінің тұрақтылық есептеулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
39
2.9
Суағарды жобалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
42
2.10
Елді мекендер мен жол жолақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3
Еңбек және тіршілік қауіпсіздігін қорғау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ..
49
3.1
Басқару және қауіпсіздік пен денсаулықты бағалау ... ... ... ... ... ... ...
49
3.2
Өндірістегі санитарлы - техникалық іс - шаралар ... ... ... ... ... ... ... ...
50
3.3
Өндірістік бөлмелерді желдету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
3.4
Метеорологиялық жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
52
3.5
Жарықтандыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
52
3.6
Табиғи және жасанды жарықтандыруды есептеу ... ... ... ... ... ... ... ...
53
4
Қоршаған ортаны қорғау бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
60
4.1
Қоршаған ортаны қорғау іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
5
Экономика бойынша бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
64
6
Бизнес-жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
68
6.1
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6.2
Түйін ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6.3
Кәсіпорынның сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
68
6.4
Менеджмент ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
6.5
Маркетинг жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
6.6
Өнімнің сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
71
6.7
Өндірістік жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
71
6.8
Ұйымдастырушылық жоспар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
72
6.9
Жобаның тәуекелділігін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
74
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
76
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
Резюме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
78
Нормативтік сілтемелер
Осы дипломдық жұмыста келесі сілтемелер қолданылған:
- СНиП 2.06.01-86- Гидротехникалық құрылымдар. Жобалаудың негізгі орналасуы;
- СНиП 2.06.05-84- Топырақтан жасалған бөгеттің материалы;
- СНиП 2.02.02-85- Негізгі гидротехникалық құрылымдар;
- СНиП 2.01.14-83- Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау;
- СНиП 2.06.03-85- Мелиоративные системы и сооружения;
-СНиП 2.06.08-87- Бетонды және темірбетонды гидротехникалық құрылымдар құрылысы;
oo СН РК 3.04.01-2001- Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Анықтамалар
Су ресурстары - белгілі бір территорияның топырақ және атмосфера ылғалын қоса алғанда, пайдалануға жарамды барлық жер астындағы және жер бетіндегі су қорлары.
Су пайдалану - халық шаруашылығының және тұрғындардың кез-келген қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін су нысандарын пайдалану.
Су ресурстарын кешенді пайдалану - су ресурстарын халықтың және экономиканың әр түрлі салаларының қажеттерін қанағаттандырып, сарқылтпай пайдалану.
Бөгет - судың деңгейін көтеру үшін су тоқтататын тосқауыл құрылыс.
Су шаруашылығы - халықтың және халық шаруашылығының қажетін сумен қамтамасыз етуді, оны тиімді пайдалануды, қорғауды қарастыратын шаруашылық саласы.
Суды қорғау шаралары - табиғи су көздерін тиімді пайдалану, таза сақтау, қалдықтармен ластамау шараларының жүйесі.
Су пайдалану мөлшері - судың пайдаланушыға қажетті мөлшері.
Су жинайтын аудан - жер бетіндегі немесе жер астындағы судың жиналатын орны.
Су жібергіш - су қоймалардан артық суды ағызып шығаратын гидротехникалық құрылым.
Пайдалы әсер коэффициенті (пәк) - қуатты өзгертіп пайдалану кезіндегі жүйенің (машина, құрылғы) тиімділігін көрсететін шама.
Табиғат қорғау - өзімізді қоршаған табиғи ортаны сақтауға, тиімді пайдалануға, жаңартуға, жақсартуға бағытталған шаралар жүйесі.
Еңбекті қорғау - еңбек жағдайының адам өміріне, денсаулығына қауіпсіз болуын қамтамасыз етуге бағытталған шаралар жүйесі.
Жер асты сулары - барлық физикалық күйдегі литосфераның сулары.
Топырақтың ылғал сыйымдылығы - топырақтың ылғалды ұстау қабілетінің сандық сипатының шамасы.
Су балансы - қарастырылатын нысан үшін таңдалған уақыт аралығындағы су қорының өзгерістерін ескере отырып, оның кірісі мен шығысының арақатынасы.
Су қоры - еліміздің барлық суларының жинтығы. Су қорларға өзендер, көлдер, су қоймалар, жер бетіндегі су көздер мен суаттар, сондай-ақ жер асты сулары, территориялық сулар, мұздықтар, ішкі теңіздер және т.б. кіреді.Су алатын құрылым - өзеннен, көлден, су қоймалардан және т.б. су алуға қызмет ететін гидротехникалық құрылыс.
Сумен қамтамасыз ету - суды тұтынушыларға беру.
Су жіберу - су қоймасын немесе арнасын босату үшін салынған гидротехникалық құрылыс.
Су қоймасы - суды қорғау және ағысын реттеу мақсатында су ағысын бекіту арқылы жасалған суат.
Гидромодуль - суарылатын жердің әрбір өлшеміне (1 гектарға) берілетін судың мөлшері (гектарына лс есебімен).
Гидромодульдің графигі - әрбір құрама гектар егістікті суару үшін керек болатын судың мөлшерін графикалық әдіспен бейнелеу.
Өзен жүйесі- суы бір-біріне қосылып, теңізге немесе көлге бір сағамен құятын негізгі өзен мен оның салаларының жиынтығы.
Өзен алабы- су арындары жеке өзенге немесе өзен жүйелеріне келіп қосылатын жер бетінің белгілі бір аумағы . Кейде Су жиналатын алқап деп те атайды.
Өзен- жер бетіндегі табиғи арна мен тұрақты немесе жыл маусымдарының көпшілік уақыттарында ағатын су ағыны.
Смета-алдағы кірістер мен шығыстарды есептеу, материалдық және ақшалай қаражаттың жұмсалуы мен түсуінің жоспары.
Серіктестік-коммерциялы ұйымдар қызметінің негізгі ұйымдық-құқықтық нысаны.
Гидротехникалық құрылымдар- су обьектілері мен аумақтардың гидрологиялық режимін(су деңгейі, температурасы, ағыс жылдамдығы , лайлылығы, мұз қату және еру құбылыстары , толқындар т.б.) бақылау және реттеу құрылысы.
Су деңгейі- су қоймалары су ағыстары еркін бетінің кез келген шартт жазық бетке( салыстырмалы су деңгейі) немесе теңіз деңгейіне қарағандағы биіктігі.
Су қойма- жер бетіндегі табиғи және жасанды (бөгет, әуіт) ойыстары ағынсыз немесе баяу ағыспен жиналатын су көздері.
Ауыл шаруашылық мелиорациясы - ауыл шаруашылық дақылдарынан мол және тұрақты өнім алу үшін, қолайсыз табиғи жағдайларды түбегейлі жақсарту жолында қолданылатын ұйымдастыру-шаруашылық және техникалық шаралар жүйесі.
Белгілер мен қысқартылған сөздер
ПӘК - Пайдалы әсер коэффициенті;
ТҮРКІСТАН ОБЛЫСЫ - Түркістан облысы;
ҚСД - Қалыпты су деңгейі ;
ӨКД - Өлі көлем деңгейі ;
МК - Магистраль канал;
ҚМШ - Қалдықтардың мүмкіндік шегі;
цга - 1 гектар жерден центнер есебінде алынған өнім мөлшері;
лс - 1 секунд уақытта қаншалықты сұйықтың мөлшері өтті;
т.б. - тағыда басқа;
МШК- мүмкіндік шекті концентрациясы;
м - метр;
см - сантиметр;
с - секунд;
мс - метрсекунд;
цга - 1 гектар жерден центнер есебінде алынған өнім мөлшері;
лс - 1 секунд уақытта қаншалықты сұйықтың мөлшері өтті;
қ. - қатар
Төлқұжат
Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзеніндегі бөгет жобасы тақырыбы бойынша төлқұжат
Рет саны
Көрсеткіш атауы
Көрсеткіш
1
Нысанның орналасқан орны
Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы, Сырдария өзені
2
Жобаланған бөгет түрі
Топырақты
3
ΔНПУ
ΔУМО
ΔГД
Δт
360 м
354,2 м
362,7 м
352 м
4
Бөгеттің баурай коэффициенттері:
-Жоғарғы
-Төмеңгі
m1 -3м
m2 -2м
5
Бөгет табаның ені
64 м
6
Бөгет бткейінің ені
4,5 м
7
Су алатын құрылым
Құбырлы
8
Су алатын құрылымның диаметрі (d)
4м
9
Сметалық құны
406335,54 мың теңге
10
Экономикалық негіздері
43042417,3 мың теңге
11
Қайтарым мерзімі
1,28 жыл
Кіріспе
Дипломдық жұмыстың өзекті мәселесі - Табиғатта, қоғам тарихында, адам өмірінде, тіршіліктің әр саласында судың ерекше орын алатыны белгілі. Халық шаруашылығына қажетті су көзі өнеркәсіпті дамытуда, жер суаруда, барлық техникалық процесстерді асыруда да пайдаланылады. Өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын және халықты сапалы сумен қамтамасыз ету бірінші кезекте шешілуі тиіс маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Елбасы Н.Назарбаев еліміздегі жүріп жатқан аграрлық реформаға баса көңіл аударуда.су ресурстарын тиімді пайдалану, оны болашақ ұрпақтар үшін сақтау қажеттілігі әрбір қоғамның міндеті екенін Қазақстан халқына арнаған жолдауында, су секторына қарасты бас қосуларда баса айтқан болатын. Шын мәнінде Қазақстандаауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлердің сапасы нашар. Қазақстан аграрлы мемлекет ретінде танылуы тиіс.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы Сырдария өзенінде топырақтан жасалған бөгетті жобалау.
Жұмыстың тәжірибелік маңызы: Егін алқабын суарудың тиімді тәсілдерінің бірі беткейлеп суару болып табылады. Суару әдісінің бұл түрі әсіресе орман және далалы аймақтарда қолдануға болатын ең қолайлы және экономикалық тұрғыдан тиімді болып саналады. Суару ылғалдану жағдайын табиғи түрге жақындатып, атмосфераның жерге жақын төменгі қабатын және оның температурасын төмендетіп, микроклимтқа жақсы әсер тигізеді.
Ауыл шаруашылығына қызмет ететін салалардың ішінде суармалы егіншіліктің алатын орны өте зор.
Сонымен, су қорын үнемді пайдалану мен суармалы егіншілікті сумен қамтамасыз ету жолдары осы дипломдық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Ғылыми мәселенің қазіргі жағдайын бағалау: Соңғы жылдары суармалы жерлердің көлемі артып, олардың өндірілетін өнімнің сыбағалы салмағының жыл сайын өсіп келе жатқаны байқалады. Қазіргі уақытта республикадағы суармалы жерлерде күріш пен мақтаның барлық өнімі, көкөніс өнімінің үштен екі бөлігі, техникалық дақылдар екіден бір бөлігі, т.б. өндіріледі [2] .
Жерді мелиорациялау (латын тілінен аударғанда жақсарту деген мағынада) - гидротехникалық және культуртехникалық жұмыстардан, топырақтың су және жел эрозиясымен күресуден, ащы топырақтарды әкетуден және сорланған топырақтарды гипстеуден, агролесомелиорациялық және табиғи басқа шаралардан тұрады. Бұлардың негізгі гидротехнткалық мелиорация суару, суландыру және құрғату және культуртехникалық шаралар (жерді бұтақтардан тазарту,ағаш түптерін тамырлармен жұлу, төмпешіктерді тегістеу, тастарды жинап алу және топырақты алғаш рет баптау) болып саналады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Сырдария өзенінде маусымдық реттеу, бөгет салу, ағынды реттеп, суды жинап, жақын маңдағы жерлерді суғарып ,мал шаруашылығының жем-шөптік базасын жасау. Жоба бойынша 315 га жерді суару қажет.
Жұмыстың зерттеу міндеттері - топырақтан жасалған бөгетті жобалау барысында ауыл шаруашылық дақылдарын суару болып табылады. Есептеу нәтижесінде бөгеттің барлық параметрлері мен каналдардың гидравликалық элементтерін анықтау.
Зерттеу нысаны - топырақтан жасалған бөгет, оның құрылымы мен гидравликалық сипаттамалары.
Теориялық және әдістемелік негізі - СНиП 2.01.14.83 Есептік гидрологиялық сипаттамаларын анықтау; СНиП 2.02.02-85 Негізгі гидротехникалық құрылымдар; СНиП 2.06.04-82 Гидротехникалық құрылымдарға жүктемелер және әсерлер; BS 8800:1996 Еңбек және тіршілік қауіпсіздігі саласындағы менеджмент жүйесін басқару; ILO-OSH 2001 (ГОСТ 12.0.230-2007) Еңбек қауіпсіздігін басқару жүйесі; НАССР (ГОСТ Р 51705.1-2001) Қауіптілік нүктелерінің жүйесі; Организация строительного производства; СНиП 2.06.03-85 Мелиоративные системы и сооружения; СНиП 2.06.08 - 87 Бетонные и железобетонные конструкции гидротехнических сооружений; СНРК 3.04.01 - 2001 Нормы отвода земель для мелиоративных каналов.
Жұмыстағы пайдаланылған зерттеу әдістері - бөгет параметрін анықтау бойынша есептеулер, бөгет денесінде болатын сүзілу есептері мен бөгеттің орнықтылығы анықтау тәсілдері, каналдың гидравликалық есептерін жүргізу тәсілдері.
Диплом жұмысты орындау тәжірбелі базасы - Оңтүстiк Қазақстан гидрогеологиялық-мелиоративтiк экспедициясы республикалық мемлекеттiк мекемесінен (ОҚ ГГМЭ РММ).
1 Жалпы бөлім
1.1 Жоспарланған жүйенің орналасуы мен тағайындалуы
Сырдария өзенінің бассейні Түркістан облысы, Мақтаарал ауданы Қаратау тауларының солтүстік шығысының баурайында орналасқан. Солтүстік батысқа қарай Қаратау таулары төмендей бастайды, кейін Бетпақ дала атты шөл далаға өтеді.
Сырдария өзенінің климаттық жағдайларын сипаттау үшін Жетісайда орналасқан матеостанцияның мәліметтерін пайдаланған. Матеостанцияның теңіз деңгейінен 480 м биіктікте орналасқан.
Желдің орташа жылдамдығы жыл бойы 2,6 мс-тан 3,3мс-қа дейін өседі. Есепті максималды желдің жылдамдығы 3,0 мс.
Ауаның ылғалдылығы қыста байқалады 9-3 айларда 70-73%, ал жазда 30-32%, орташа ылғалдылық 55% тең. Жылдың булану мөлшері 1119 мм. Жылдық су көлемі 50,75,85% сумен қамтамасыз қисығының параметріне тең. Сырдария өзенінің жылдық су көлемін 50,75,85% сумен қамтамасыз ету қисығы 1.1-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.1 -Сырдария өзенінің жылдық су көлемі 50,75,85% сумен қамтамасыз қисығы
Ағынның мөлшері, см3с
С
С1
Жылдық мөлшердің пайыздық саны
Жылдық су көлемі, млн м3
0,159
0,65
2,17
50%
75%
85%
50%
75%
85%
0,175
0,087
0,076
3,94
2,74
2,39
Максималды мөлшер мен көлем,көктемгі су тасқыны мен жаңбырдың 1% су қамтудың максималды мөлшері мен көлемінің өлшемдері 1.2-кестеде берілген.
Кесте 1.2 - Максималды мөлшер мен көлемі, көктемгі су тасқыны мен жаңбырдың 1% су қамтудың максималды мөлшері мен көлемі
Су нүктесі
Максималды мөлшердің 1% қамту
Максималды 1% қамту
Есептік су нүктесі
Су тасқыны,Q1 %
Нөсержаңбыр сулары,Q10
Су тасқыныWn
1% млнм[3]
Нөсержаңбыр суы, Wд
1%, млнм[3]
17,5
50,3
1,78
0,33
Су тасқынының максималды мөлшерлері ақпаннан наурызға дейін болады. (1.1, 1.2-суреттер).
Топырақтың фильтрациялық қабілеттерінің мәндері №3 кестеде көрсетілген.
Кесте 1.3 - Топырақтың фильтрациялық қабілетінің мәндері
Көрсеткіштің аты
Өлшем
Топырақтың аты
Саз балшық
Құмдақ
Саздақ
Құм
Қиыршық тас
Әк
1
2
3
4
5
6
7
8
Ағын шекарасы
0,27
0,27
0,57
-
-
-
Жұмсақтық шекарасы
0,019
0,21
0,31
-
-
2,71
Қабаттық салмақ
гсм3
2,68
2,66
2,71
2,66
1,9
2,7
Көлемдік салмақ
гсм3
1,62
1,82
1,88
1,71
-
-
Саңылаулық
%
44,0
38,3
44,9
39,1
-
-
Саңылау коэффициенті
%
0,786
0,622
0,818
0,642
-
-
Ылғалдылық
%
0,08
0,49
0,26
0,06
-
-
Табиғи ылғалдылық
%
0,27
0,11
0,86
0,25
0,05
Ылғалдылық коэффициенті
%
0,27
0,49
-
-
-
-
Шөгуі
0,002
0,003
-
-
-
-
Шөгудің коэффициенті
табиғи
кгсм2
140
240
45
-
-
-
Суғару
кгсм2
20
30
30
-
-
-
Агроклиматтық жағдайына байланысты Мақтаарал ауданы құрғақ, ыстық, шөл және шөлейт аймаққа жатады (1.3 сурет).
1.2 Климат жағдайы
Аймақта атмосфера ылғалдылығы аз жылдың жиынтығы 80-150 мм аралығында. Жауын-шашын негізінен ерте көктем және күз айларында жауады. Сәуірден қазан айының соңына дейін орташа тәулігіндегі жылылық 10°С - тан жоғары болады. Маусым айының үшінші он күндігінен, тамыздың үшінші он күндік аралықтарында орташа ыстықтығы 25°С - тан жоғары болады.
Ауаның салыстыпмалы ылғалдылығы 70-80 пайыздан құрайды. Маусым - тамыз айларында 25-30%% дейін төмендейді. Ауаның құрғақ болу салдарынан жаз айларында жел тұрып, аптаған ыстық желі топырақ құрамындағы ылғалдылықты жойып, жер бетін ақ сорға айналуына ықпал етті. Ауа райының осындай ыстық, құрғақ болуымен қатар делкем болуы, көпжылдық шөп , жүгері, бақша, көкөніс дақылдарын тек қана суармалы егіншілік жағдайына өсіріп, тиімді өнім алуға әсері болады. Жылдың қаңтар айының үшінші он күндігіндігі және ақпан айының ауа райының болуы қардың өз түсуі жер жыртуға өте қолайлы болды. Жаздық салқын болуынан бақша, көкөністердің өсіп жетілуі баяу жүрді. Мамыр айында егілген бақша көкөністері екі-үш рет қайта егуге тура келді.
Жаз, күз айларында желдің орташа жылдамдығы 2,5-2,7 мсек кей кездерде 15-18 мсек аралығында апталап болмаса, айлып тұруы жер бетінің ылғалын ұшырып, майда әр-түрлі шөп көшеттерін қуратып, тұзды жерлер ақ сорға бөленіп, тақыр жер беті қақ-қақ ажырады. Осының салдарынан жаз, шілде айының соңында жер беті толығымен ақ сорға айналып қырда өскен жусанға дейін қурады. Жайылымдық жер азайып мал шаруашылығының өсіп-өнуіне кері әсерін тигізді.Жер асты сулары улкен тереңдікте жатыр.
1.3 Инженерлік-геологиялық жағдайы
Геологиялық жағынан Мақтаарал суармалы алқабы аудан бойынша жер беті жазық абсолюттік деңгейі 200-220 м. Төрттің дәуірдегі аллювиальды шөгінділерден құралған. Шөгінділер 50-60 метрге дейін өзгеріп отырады. Оның кесіндісінде майда және орта өлшемді құм, сирек тас, сазды, аз қалыңдықта тақыр кездеседі. Су өткізбейтін қабат сазды тақырдан тұрады.
Алқаптың топырақ жамылғысы боз және шөлді топырақтардан құралған. Жоғары төрттік аллювиальды - проаллювиальды қабаттарға су тараған. Ол құм, тас жыныстарынан 4-15 м аралықта су өткізгішітігі тәулігіне 1,7-2,8 м³ дейін болған.
Орта төрттік аллювиальды қабаты құм аралас тастар қалыңдығы 5-15 м. Осымен қатар көп жерлердің қабатықлпа топырақ аралас құм, сазды, майда құм аралас саз балшық немесе қатты саз балшық түрінде кездеседі. Су өткізгіштік тәулігіне 1,0-8,0 м³ тәулікке дейін.
Жерлер игеріліп, ағын су арқылы судың әсерінен жер асты су деңгейі 1,5-4 м немесе сәуір, мамып, маусым, шілде, тамыз, қыркүйек айларында 0,0-1,0 м дейін көтеріліп жер бетіне жақындайды.
Зерттеу мәлметтері бойынша биыл былтырғы жылмен салыстырғанда топырақ құрылымында суару режимімен ауа райының өзгеруіне байланысты айтарлықтай өзгерістер болды. Өткен жылы вегетациялық кезеңінің барлығында топырақтар ауа райының құрғақшылығы мен судың тапшылығына жарты гидроморфты мен жарты автоморфты режимдерінде дамып шөлдік түрлеріне өтіп жатса, биыл гидроморфты режиміне байланысты кейбір топырақтар қайта шалғынды түріне өтуде. Шалғынды топырақтарының көбісі ауыл шаруашылық дақылдар үшін ең қолайлы мелиоративтік режимінде дамыған. Топырақтардң арасында қайта тұздану процесстерінің жиі өтуіне байланысты дақылдар өсіру үшін ең қолайсыз болып саналатын кәдімгі шалғынды топырақтарының дамитын көлемі соңғы жылы 1,5 пайыздан 7 пайызға дейін өсті.Топырақ жамылғысының құрылымы мен бірнеше жылға өзгеруі туралы мәліметі 1.4-кестеде берілген.
Кесте 1.4 - Топырақ жамылғысының құрылымы мен бірнеше жылға өзгеруі
Топырақтың мелиоративтік түрі
Көлемі
га
%
Шалғынды-боз
351
50
Шалғынды-шөлдік
99
16
Тақыр тәрізді шөлдік
57
12
Боз шалғындық
62
14
Аллювиалды-шалғындық
40
8
Аудандағы суармалы жерлерінің 26 пайызында боз топырақтар дамып жатыр. Қазіргі кезде ауданда олардың тек қана шалғынды боз түрі кедеседі. Табиғи судың жетіспеушілігінен дақылдар өсіру үшін қолайсыз, ашық боз топырақтың дамып жатқан көлемі биыл байқалмайды. Боз топырақтардың арасында дақылдар өсіру үшін қолайлы, шалғынды-боз түрінің дамып жатқан көлемі өткен жылмен салыстырғанда 30 пайыздан биыл аудан бойынша 26 пайызға дейін төмендеді. Аудандағы топырақтардың ішінде дамып жатқан көлемі бойынша олар алдына шалғынды топырақтың боз тәрізді шалғындық түрін жіберді (1.4-кесте). Гумус бойынша топырақтар ауыл шаруашылық дақылдар үшін қолайсыз-гумустың орта мөлщері 0,7-0,8 пайыз. Түйіршік құрамы әр-түрлі. Топырақ кесіндісінде құм, құмдақ, жеңіл мен орта сазды қабаттар кездеседі. Сазды қабаттар басымдау.
0.4 Суармалы жерлерді пайдалану
Ауыл шаруашылық мақсатындағы жалпы жер көлемі 9010 гектар, оның ішінде егістік жер көлемі 88374 гектар, мұның 4770 гектары - тәлімі жер, 643гектары - суармалы,оның ішінде игерілген егістік жер -638 гектарды құрады. жайылымы - 244 гектар құрайды. Бүгінгі таңға бақша 15 гектар егіліп, көкөніс 2 гектарға егіліп, көпжылдық шөп 2932 гектарға егіліп 100 пайызға, жоңышқа 400 гектарға егіліп, 106 пайызға, бидай 4770 гектарға егіліп, 101 пайызға, жалпы 4785 гектар егістік жер игерілді. Мақтаарал ауданындағы суармалы жерді пайдаланудың соңғы жылдағы көрсеткіші 1.5-кестеде берілген.
Дақылдың аты
барлығы
суармалы
Көлем,га
%
Көлем,га
%
Жер телімі барлығы
9010
100
643
3199
егіс
8374
92.9
638
4985
бидай
4770
52.9
-
4443
бақша
17
0.2
2.6
3551
жемдік
3587
39.8
96.6
7220
Кесте 1.5 - Мақтаарал ауданындағы суармалы жерді пайдаланудың соңғы жылдағы көрсеткіші
Тұрғындарда мал басының көбеюі, көктемгі құрғақшылықтан дала шөбінің шықпай қалуы тайланған жоңышқа сатуға тиімді болды. Мақтаарал ауданындағы соңғы 6 жылдағы өнім алу көрсеткіштері 1.6-кестеде берілген.
Кесте 1.6 - Соңғы 6 жылдағы өнім алуы кестесі
Дақыл атауы
Көлем,га
Өнімділігі,цга
Өнім,тн
1
2
3
4
Бидай
4770
6,6
3148
Көкөніс
2
37,2
7,4
Бақша
15
70,1
105,2
Көпжылдық шөп
2937
10,0
2937
Дәндік көпжылдық шөп
250
0,26
6,5
1-жылдық шөп
400
-
-
Барлығы (егіс)
8374
-
-
Жайылым
10081
4,6
4637,3
Шөп орылым
155028
4,37
67747
Жем-шөптік өнім
-
-
28599
Климаттың ыстығына, құрғықшылық және су тапшылығына байланысты Мақтаарал ауданында жергілікті халық мал шаруашылығымен айналысады. Мал шаруашылығында сиырлар, қой, түйелер, жылқылар және де басқа да жануарларды көбейту мен айналысады. Мақтаарал ауданындағы мал шаруашылығының саны мен өнімділігінің көрсеткіші 1.7-кестеде көрсетілген.
Кесте 1.7 - Мал санының және өнімділігінің кестесі
Мал атауы
Саны
Өнім түрі
Өнімділігі
Ірі қара мал
180
ет
36,2
Сиыр
53
сүт
314
Қой
41827
ет
10,4
Тауық
550
ет
12,5
Жылқы
446
ет
0,39
Түйе
500
ет
29,5
2 Технологиялық бөлім
2.1 Жоба бойынша жер қоры және шаруашылық алқаптарының ұйымдастыруы
Жобаланған суару алқабы орталықтан солтүстік Атакент елді мекенінен 4 шақырым ары орналасқан. Суару алқабының жанынан асфальт жолы өтеді Шымкент-Жетісай.
Суарылып жатқан жер телімдерінің көлемі 329 га, нетто 315 га. Жайылым қысқарту жағдайларынан суару жер телімдері 230 га көбейеді деген болжамдар жасалып жатыр. Жоба бойынша ауыспалы егіс: көпжылдық шөп, жүгері, жемдік жүгері, бір жылдық жоңышқа, картоп болып табылады. Егіс алқабы Мақтаарал ауданында орналасқан, ол 315 га 7 танапты құрайды. Бұл дақыларды өсіруге ауданның табиғаты өте қолайлы болып табылады.
2.1.1 Жем-шөп ауыспалы егістері
Жемшөп дақылдары -- ауыл шаруашылық малдарын азықтандыру үшін өсірілетін дақылдар. Жемшөп дақылдарына тамыр жемістілер мен түйнек жемістілер, бақша дақылдары; сүрлемдік және жемдік астық дақылдары жатады. Бұлар жайылым ретінде, жасыл азық, пішен, пішендеме, шөп ұны, сүрлем, дән, т.б. түрінде пайдаланылады.
Жемшөп дақылдарын егістік және жемшөптік ауыспалы егісте, сондай-ақ, ауыспалы егістен тыс телімге де өсіреді. Жемшөптік өсімдіктерден бұршақ және астық тұқымдасқа жататын бір жылдық және көп жылдық шөптер өсіріледі.
Азықтық тамыр жемістілерден -- азықтық сәбіз, азықтық қызылша; ал азықтық түйнекжемістілерден картоптың жемге арналған сорттары, жер алмұрты; азықтық бақша дақылдарынан азықтық қарбыз, кәді, асқабақ; сүрлемдік дақылдардан жүгері, күнбағыс, азықтық орамжапырақ, жер алмұрты егіледі. Жасыл азыққа дәнді бұршақ дақылдары (асбұршақ, қытайбұршақ, жасымық) және дәнді дақылдар (қара бидай, сұлы, арпа, тары) өсіріледі. Жемдік астық алу үшін дәнді бұршақ дақылдарын (сиыржоңышқа, асбұршақ, егістік бұршақ, азықтық бөрібұршақ) және дәнді дақылдарды (сұлы, арпа, жүгері, т.б.) пайдаланады. Қазақстанның барлық аудандарында жемшөп дақылдары сол жердің ауа райына, топырақ ерекшелігіне қарай өсіріледі.
2.2 Мелиоративтік құрылыс
Суғару алабы келесі белгілермен:
- Сырдария өзенінен су алу үшін жергілікті топырақтан үймелер жасайды, көктемдік су тасқыны өткен соң, судың деңгейін көтереді.
oo Ұзындығы 8км, мөлшері 250 лс магистраль канал қапталмаған. Каналдың бас жағы 500м- дегі жағалары жуылып кеткен, шөп өскен, кескіні лайланған, өз көлемін жоғалтқан. Көп участкілерінде канал бұзылған, каналда инженерлік құрылымдар жоқ. Суғару алабының көлемі 315 га. Қазіргі уақытта суғарылатын жер 85 га, вегетациялық кезеңде 2-3 рет суғарылды. Алапта қазылған арықтар көп, тегістеу жұмыстарын жүргізу керек, инженерлік жүйелер салу қажет.
2.3 Суғарудың техникалық схемасы
Суғарудың техникалық схемасы:
1) су қоймасы топырақтан жасалған бөгет, қапталған жоғарғы бөлік, дренаж призмасымен;
2) бөгет денесіндегі суағар;
3) су алып кететін лотокты канал;
4) жабық жүйесі бар суғару алабы;
5) су жинайтын және суды тастайтын жүйелер;
6) танаптың шетіндегі ағаш жолақтары;
7) жолдар;
2.4 Жер қоры және құрылысқа берілетін жер
Құрылыс кезінде суғаруға берілетін жер қорының жалпы көлемі 896 га,бұрынғы жобаланған 666га жер аумағында 315 га және 85 га су қоймасын салу үшін, суды алып кететін канал үшін 37,4 га, оның ішінде 33га мәнгі пайдалануға, ал 4,4 га уақытша пайдалануға берілген.
2.5 Дақылдарды суғару режимі
2.5.1 Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимі
Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды. Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайдаланылатын суының ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.
Жобаланған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, қорек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін көтермей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек.
2.5.2 Ауыл шаруашылық дақылдарын пайдаланатын су мөлшері
Ауыл аруашылық дақылдарының пайдаланылатын су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына, сыртқы жағдайларға (күн, температура, су, қорек және ауа режимдері) және дақылдардың түрі мен сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдардың дамуында мынандай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүлдену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің әр шағында су пайдалану мөлшері әр түрлі болады. Мысалы, астық тұқымдас дақылдар суды түптену және масақтану кезеңінде көп пайдаланса, ал мақта егісі суды гүлдену кезеңінде мол пайдаланылады. Дақылдардың пісу кезеңінде суды пайдалануы азайып, ал оның аяқ шенінде мүлде тоқтайды.
Өсімдіктердің суды пайдалану мөлшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судың тапшылығымен ауа температурысының және өсімдіктерге жарық түсу мөлшерінің көбейетін мерзімі - түс кезінде өте мол болады. Өсу мезгілінде өсімдіктердегі физиологиялық процестер өте қарқынды болады. Ал бұған керісінше, түнде жоғарыда келтірілген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады.
Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транспирациялық коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы байымдайды.
Транспирациялық коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құрғақ зат жасау үшін жұмсайтын (сабақтары, тамырлары, дәндері т.б.) суының мөлшерін айтады. Әдетте бұл мөлшер текше метр есебімен саналады.
Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен буланатын және 1 центнер товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, картоп, шөп) жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл мөлшерде текшеметр есебімен саналады. Бұл коэффициенттің мөлшері мына теңдік арқылы анықталады
Е = К ∙ У (2.1)
мұндағы: Е - пайдаланылатын судың жалпы мөлшері, текшеметр есебімен;
К - су пайдалану коэффициенті, центрнеріне текшеметр есебімен;
У - өнім, центрнер есебімен.
Транспирациялық крэффициент пен су пайдалану коэффициентінің мөлшері әрбір жекеленген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлардың қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлестірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.
Шаруашылық жағдайында топырақ құнарлығымен дақылдарды баптау агротехникасы жоғары болған сайын және өнім неғұрлым молайған сайын, соғұрлым бұл коффициенттер мөлшері азая береді.
Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер бетінен буланған сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысының арақатынасын айтады. Орта есеппен бұл коэффициенттің мөлшері маусым-тамыз айларында мынандай болады: жүгері үшін - 0,38, күздік бидай үшін - 0,40, жаздық астықты дақылдар үшін - 0,40, қант қызылшасы және томат үшін - 0,42, жоңышқа үшін - 0,45 егілген көпжылдық ағаштар үшін - 0,40.
Пайдаланатын судың жалпы мөлшеріне суару әдістерімен оны жүргізу техникасы да бірқатар әсерін тигізеді. Түзеткіш коэффициенттердің орташа шамасы (УкрНИИГ и М мәліметтері бойынша) төмендегі мөлшерде болады: қысқа бороздалармен суарғанда - 1,1; жіберілетін судың мөлшері тұрақты болғанда және ұзын бороздалармен суарғанда - 1,1 - 1,2; ал ағатын судың мөлшері тұрақсыз болғанда - 1,1; егістікті тақталап суарғанда - 1,1 - 1,25 және жаңбырлатып суарғанда - 1,1.
Ауыл шаруашылық дақылдарының суару режимін жобалағанда осы ұсыныстарды қолдануға болады, бірақ жалпы булану коэффициенттерінің мөлшері аймақтар үшін анықталған сайын олар дәлелдене түсуі керек. Суармалау нормасының мөлшері А.Н.Костяковтың формуласы арқылы анықталады:
Мор= Е - 10MР - (W0 - Wк) - q1 , м3га; (2.2)
мұндағы: Е - жалпы булану, гектарына текшеметр есебімен (м3га);
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті;
p - өсімдіктердің өсу дәуірі кезіндегі жауын-шашын, мм есебімен;
W0 және Wк - топырақтың есептелген қабатындағы егінді сепкен және оны орған күнгі судың қоры, м3га;
q - дақылдар пайдалана алатын ыза судың мөлшері, м3га;
Суармалау нормасының формуласы:
M = 10∙K1∙ K2 (E - P) м3га; (2.3)
мұндағы: К1 - егілетін дақылдардың ерекшеліктерін ескеретін коэффициент;
К2 - гидромодульдық аудан (гидрогеологиялық және топырақтық - мелиортивтік жағдай, биіктік-белдеулік аймақ, ыза судың қорлануы және қайтуы, суару техникасы, егістіктің еңісі үлкен болған жағдайда олардан суды ағызып жіберу жағдайы) еске алатын коэффициент;
Е - сәуір-қыркүйек айларындағы булану мөлшері, мм есебімен;
Р - өсу мерзіміндегі жауын-шашын мөлшері, мм есебімен.
Буланудың мөлшері Н.Н.Ивановтың формуласына (Молчановтың) коэффициентін енгізу арқылы анықталады:
Е = 0,0018∙ 0,8(25+t)2∙ (100 - а) (2.4)
мұндағы: t және а - ауаның орта температурасы және оның салыстырмалы дымқылдығы, % есебімен.
Суармалау нормасының мөлшерін анықтау үшін басқада бірқатар формулалар бар, олар жобалау жұмыстарында көп қолданбай келеді. 315 га арналған ауыл шаруашылық дақылының пайдаланатын су мөлшері 2.1-кестеде берілген.
Кесте 2.1 - 315 га арналған ауыл шаруашылық дақылының пайдаланатын су мөлшері
Ай
Күн
саны
qн
лс га
α
η α
qбр
лс га
М
м[3]га
ΣМ
м[3]га
Аудан бойынша, млн. м[3] (315 га)
Сәуір
19
11
0,108
0,154
0,191
0,273
0,59
053
0,204
0,291
335
277
612
0,193
Мамыр
4
12
13
2
0,154
0,252
0,432
0,473
0,273
0,447
0,766
0,839
0,53
0,699
0,773
0,784
0,291
0,361
0,559
0,603
101
374
628
104
1207
0,380
Маусым
8
11
11
0,473
0,564
0,477
0,839
1
0,846
0,784
0,8
0,785
0,603
0,705
0,608
417
670
578
1665
0,5211
Шілде
14
17
0,477
0,564
0,846
1
0,785
0,8
0,608
0,705
735
1035
1770
0,557
Қазан
14
15
2
0,564
0,497
0,349
1
0,881
0,619
0,8
0,788
0,744
0,705
0,631
0,489
853
818
81
1752
0,552
Қыркүйек
17
0,349
0,619
0,744
0,469
689
689
2,423
0,217
315 га арналған ауыл шаруашылық дақылының пайдаланатын су мөлшерінің сызбасы 2.1, 2.2-суретте көрсетілген.
2.5.3 Суару нормасы
Суару нормасы деп 1 гектар жерді 1 рет суаруға қажет болатын судың мөлшерін айтады. Әдетте суару нормасы 1 гектарға текше метр мөлшерімен белгіленеді. (м3га). Суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару жүйелерін жобалағанда ауыл шаруашылық дақылдарын суару нормасының мөлшері мен оларды суару мезгілдері ғылыми мекемелердің ұсыныстарына сәйкес белгіленеді. Бұндай ұсыныстардың болмаған жағдайында өсімдіктерді өсу кезінде суару нормасын мына формула арқылы анықтайды:
m =100 ∙ H ∙ λ (γ - β) ,м3га; (2.5)
мұндағы: Н - топырақтың есепке алынған қабатының қалындығы, метр
есебімен;
α - есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, гсм3 есебімен;
γ - есепке алынған топырақ қабатының суарғаннан кейінгі дымқылдығы (құрғақ топырақ салмағынан % есебімен) , ол ең кем ылғал сыйымдылық мөлшеріне тең;
β - топырақтың суару алдындағы дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен.
Есептегенде оны топырақ дымқылдығының мүмкін болған кем мөлшеріне тең деп санайды.
Кезекті суару арқылы топыраққа жіберілетін судың мөлшері бұл деңгейден көбірек болған жағдайда оның әдеттегі аэрация жағдайы бұзылуымен бірге, өсімдіктердің қоректену режимі де бұзылып, артық су ыза суға қосылады.
Бороздалап және тақталап суарғанда суару нормасының шамасы 400 м3га аз болған жағдайда, егістікті бір келкі суару үшін топырақтың су өткізгіштік қасиетіне және жер бедерінің шамасына сәйкес суару нормасының мөлшерін 400 - 600 м3га дейін көбейту керек.
Жаңбырлатып суарғанда суару нормасының мөлшерін сергіту үшін суарғанда 50 - 100 м3га көшеттерді кезінде және өсімдіктерді сепкеннен кейін суару нормасы - 100 - 150м3га, ал өсімдіктердің өсу дәуірі кезінде суару нормасының мөлшері - 300 - 800 м3га шамасында болады.
Сіңіре суару нормасы мына формула арқылы анықталады:
me = 100 ∙ H ∙ a (γ- ß) - 10(uA - Ε) - q, м3га; (2.6)
мұндағы: me - сіңіре суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;
Н - топырақтың дымқылданатын қабатының тереңдігі, дәнді дақылдар, жүгері және қант қызыолшасы үшін 1 - 1,5м, жоңышқа, жеміс ағаштары және жүзім үшін - 2м, ал көкіністер үшін - 1 метрге тең;
A - топырақ қабатының көлем салмағы, тм3;
ß және γ - топырақтың суарғанға дейінгі және одан кейінгі дымқылдылығы, құрғақ топырақ салмағынан % есебімен;
u - жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте, 0,5- 0,8 шамасында болады;
А - жауын-шашынның сіңіре суару мен егу аралығындағы мөлшері, ортада құрғақ жыл үшін, мм есебімен;
Е - осы мерзімдегі булану мөлшері, формула арқылы анықталады, мм есебімен;
q - есептелген топырақ қабатына қыл түтіктер арқылы ыза судың көтерілу мөлшері, гектарына текше метр есебімен.
Сіңіре суару нормасын ыза судың деңгейі өте төмен жатқан жағдайда жеңіл және орта топырақтар үшін 1000 - 1500 м3га, ал ауыр топырақтар үшін - 1500 - 2000 м3га шамасында жобалайды.
Суарудың саны мен мерзімі. Суармалау нормасы барлық суарулардың қосындысынан тұрады.
М = E ·m , м3га (2.7)
Ал суару нормасының мөлшері бір шамада болғанда суару саны:
n = Мm (2.8)
мұндағы: М - суармалау нормасы, гектарына текшеметр есебіме(м3га);
m - суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен, (м[3]га).
Суармалау нормасы деп - бір гектар егістікке дақылдардың өсу дәуірі мезгілінде жіберілетін судың жалпы мөлшерін айтады.
Егерде сіңіре суару жүргізілсе, онда өсімдік өсу дәуірі кезіндегі суару саны төмендегі шамаға тең болады:
n = М- mв m (2.9)
мұндағы: mв - сіңіре суару нормасының мөлшері, м3га.
2.5.4 Суару мерзімі
Әрбір дақылдар үшін оларды өсірудің нақтылы жағдайында топырақ дымқылдылығының қолайлы режимін жасап, ең жоғарғы өнім алуда қамтамасыз етуі керек.
Жалпы топырақтың су балансының тапылығы әдетте егісті сепкенде (отырғызғанға) дейін жүргізілетін сіңіре суару және егер алдындағы суару нормасының мөлшерін есепке ала отырып есептелінеді:
Бұл жұмыстар күздік бидай үшін - 5 - 10 күн бұрын;
тұқымдық жүгері және көк шөп үшін - 8 - 12 күн бұрын;
жазғы тұқым отырғызылатын картоп үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz