Құқық бұзушылықтың алдын алу
Мазмұны
Кіріспе
1. Жан-жақты қалыптасып дамыған, қоғамдық белсенділігі артқан, әлеуметтік-толық қамтылған адамгершілікті тұлғаның қалыптасуы
1.1Құқық бұзушылықтың түсінігі оның түрлері
1.2 Құқық бұзушылықтың себептері мен оны тудырушы факторлар
1.3 ҚР азаматы бойында рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу
2.Құқықбұзушылықтың алдын алу бойынша психология-педагогикалық жұмыс жүргізу
2.1 Заңды жауапкершіліктің түсінігі оның түрлері
2.2 Жасөпірімнің өмір ағымында кездесетін қолайсыз жағдайлардың алдын алу және болдырмау
2.3. Жасөспірімнің қиын өмір жағдайларындағы құқығын қорғау және сақтау
3. Шетелдік педагогикадағы тәрбие
3.1 Шетелдер мектебі мен педагогикасының тарихы
3.2 Шетелдік мектептегі білім беру мен тәрбиелеу практикасы
3.3. Шетелдік практика мен Қазақстандағы тәрбие мақсаттарының
тұжырымдалуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жастар тәрбиесі - қоғамның ең өзекті мәселесі. Өскелең ұрпақты тәрбиелеу мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі маңызды салалардың бірі. Биыл елімізде Жастар жылы болып жарияланды. Жастардың білімі мен кемелді болашағы қай кезде де қоғамды көп толғандыратын мәселе болған. Сондықтан қоғам өз мұрасын, мәдениетін және құндылық-тарын кейінгі ұрпаққа қалдыруды алдына мақсат етіп қояды. Елбасымыз Нұрсұлтан Назар - баев Білім беру реформасы табысының басты өлшемі - тиісті білім алған еліміздің кез-келген азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман бола алатын деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар дең - гейінде сапалы білім беру қыз - метіне қол жеткізуге тиіспіз ,- деп атай отырып, мемлекет бола - шағы жастарда, сондықтан сту - дент жастарға тек білім беріп қана қоймай, тәрбиелі, дені сау, егемен елдің дамуы мен өркендеу жолын - да талмай еңбек ететін азамат етіп тәрбиелеу қажеттігін нақты мін - дет етіп қойып отыр. Қазақстан Президенті Нұр - лы жол-болашаққа бастар жол атты Жолдауында: Мен жастар біздің болашағымыздың тірегі дегенді әркез айтып келемін. Мемлекет жаңа буын-ның алдында барлық есіктер мен жолдарды ашты. Нұрлы жол, міне, біздің креативті жастары - мыздың күш-жігер жұмсап, құлаш сермейтін тұсы деген еді. Шын мәнінде жастарымыз-елдің негізгі күші. Оның басты стратегиялық кадрлық ресурсы. Бүгінгі таңда Қазақстанда жас - тардың саны 4,2 миллионнан аса - ды, яғни олар халықтың 25 пайы - зын құрайды деген сөз.Қазақстан Республикасын - дағы Мемлекеттік жастар саясаты туралы Қазақстан Республика - сының Заңы 2004 жылы қабыл - данды. 2004 жылғы 7-шілдедегі ҚР Қазақстан Республика - сын - дағы Мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңын жетілдіру мәсе - лелері және 2011 - 2020 жыл - дарға арналған Қазақстан Рес - публи - касының білімді дамту мемле - кеттік бағдарламасының жобасы қарастырылды. Биылғы Жастар жылы арқылы елімізде алғаш рет жастарға жүйелі түрде қол - дау көр - - сетудің кешенді шара - лары қабылданып отыр.Әлемдік тәжірибелер көрсетіп отырғандай, жылдам өзгермелі жаһандану үрдісінің қозғаушы күші - білім мен ғылымды, жаңа технологиялар мен ақпараттарды жетік игерген адами капиталы жоғары мемлекеттердің енші - сінде. Аталмыш бәсекеде елдің ересек топтарына қарағанда жас - тардың инновациялық әлеуеті, тез қабылдағыш зейінділігі, баста - машылдығы мен белсенділігі қоғам дамуының алғышартына айналып отыр. Бұл біздің мемле - кетіміз үшін де заңды құбылыс мемлекет басшысының Ұлт жоспары қазақстандық арманға бастайтын жол бағдарламалық мақаласындағы тапсырмаларын еліміз жастары арасындағы білім алу, оның ішінде еңбек нары - ғындағы сұранысқа сай маман - дықты игеру, жұмысқа орналасу, жастар арасындағы қылмыстың алдын алу сынды өзекті мәсе - лелердің толықтай шешімін табуға бағытталған құжат ретінде қарастыруға болады.Президенттің бағдарламалық мақаласында Біздің жолымыз - ол бірлік жолы және азаматтық біртектілік негізінде ұлтты дәйек - тілікпен қалыптастыру жолы. Қазақстандықтардың азаматтық біртектілігі мен біртұтастығын нығайтуға бағытталған төртінші реформаның мәні де дәл осын - да,-деп атап өтуі тегіннен- тегін емес. Осы тұста жастар мен жасөспірімдерді тұрғылықты жері бойынша бос уақытын тиімді өткізуге, сол арқылы қазақстан - дық патриотизммен тәрбиелеуге бағытталған Аула клубтары жобасын дәйекті түрде атауға болады. Мыңдаған жасөспірім мен жастарды, балаларды ортақ қызығушылықтары мен ынтасына қарай біріктірген сан түрлі мә - дени және спорттық үйірмелерде елімізді мекен еткен сан түрлі ұлттар ұрпағы бірлік пен дос - тықта бас қосуда. Олардың әрбір жеткен жетістіктері мен бағын - дырған белестері біздің ортақ жеңісіміз. Елбасымыз Нұрсұлтан Назар - баевтың Мәңгілік ел идеясы Қазақстан мемлекетінің мызғы - мас идеялық тұғыры! Жастардың тәрбиесі мен өмірге бейімділігін қамтамасыз ететін бағдарлама мемлекеттің ең маңызды бағдарламасы екені сөзсіз. Мемлекетімізді, жастарымызды, ұлттық және рухани құн - дылықтарды болашақ ұрпақ - қа табыстау ұлы мұрат. Ол тура - лы Қазақстан Президенті жастар жылының ашылу салтанатында жанжақты айтып берді. Қоғамдағы өзекті мәселелер мен еліміздің даму бағыттары туралы Елбасымыз өзінің ой - ларын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халыққа үнемі жеткізіп отырады. Осынау өрелі ой-пікірлер бүгінгі күні еліміздің әлеуметтік-экономикалық өр - кендеуі мен рухани жаңғыруы - ның негізіне айналып отыр. Сон - дықтан оны негізінен жаһан - дық дағдарыстарға қарамастан 5 инс - титуттық реформаны жүзеге асырудың басым бағыттарын айқындап беруімен ерекшеле - нетін Стратегиялық бағдарлама дер едім. Сондықтан Жаңа қазақ - стандық арманды жүзеге асырудың сара жолын көрсеткен мақаласы-нда Елбасымыз: Әр ұрпақтың өз арманы бар, оларда тек жеке және отбасылық игілік - терге ғана ұмтылыс көрініс таппайды. Оларда қашан да туған жерге деген сүйіспеншілік сезімі, өз халқы мен Отанының бақыты туралы аңсар айқын көрінеді, деп бастап, ұлтымыздың ұлы мұратының әрбір қазақстан - дықтың ізгі ойынан құралаты - нына ерекше мән беруінің өзі түсінген жанға үлкен серпін беретін үлкен күш. [1]
Бүгінгі таңда біз Елбасымыздың көреген саясатының арқасында бақытты өмірге қол жеткізіп отырмыз. Мемлекет басшысының осы бағдарламалық мақаласы алдағы күннің бұдан да бақытты, бұдан да кеңейе, нұрлана түсетіндігіне халықтың сенімін нығайта түсетініне сенім білдіреді.Еліміздегі ауызбіршілік пен ынтымақ басты мұратымыз. Осы ретте Елбасымыз Қазақстан халқы Ассамблеясының маңызы мен мәніне тоқтала келе: Ел сөзінде үлкен біріктіруші күш бар, өйткені, барлық уақыттарда да туған жер қазақстандықтар үшін ең жақын және өзіне тартушы құндылық болған және болып қала береді -деп Мәңгілік Ел идеясының біріктіруші күші халықтың өз Отанына деген сүйіспеншілігінен бастау ала - тын - дығын атап көрсеткен бола - тын. Толыққанды белсенді тұлға ретін - де жастар-дың үнқатысуында төзімділікқұндылықтарының дамуына қолайлы барлық жағ - дай жасалған. Еліміз қоғамдық сананың өзгеруімен қатар жүретін Үшін - ші модернизацияны бастан кешу - де. Бір кездері бабаларға арман болған, аталарымыздан аманатқа қалған аңызды ақиқатқа айнал - дыратын Мәңгілік Ел идеясы ұлт мұраты болып, келешек ұр - пақ - ты ізгі ниеттерге жетелейтіні анық.Мәңгілік Ел идеясын іске асыру бүгінгі ұрпақтың парасатты парызы келешек ұрпаққа тағы - лым. Осы ұлы мұратты жүзеге асырсақ, бабалардың алдындағы қарызымыз бен балалардың ал - дындағы парызымыздың өтелері айқын. Қазақстан әлемдегі алып елдердің қатарынан өз орнын алса, әлемге танылған елдің ұлан - дары ел мен жердің иесі болатын - дай намысты болып жетілсе, ұлттық құндылық - тарымыз ұрпақ - тан ұрпаққа беріліп отырса, Мәң - гілік Елдің болашағы баянды, келешегі нұрлы болары белгілі.
Құқық бұзушылықтың алдын алу
Балалар мен жасөспірімдер құқық бұзушылығының алдын-алу кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу, қоғамдағы қылмыстың алдын алудың аса маңызды аспектісі болып табылады. Заңды, әлеуметтік пайдалы қызметке және қоғам мен өмірге ізгілікті көзқарас қалыптастырып, жастарды қылмыстық қызметке жол бермейтін қағидаларға тәрбиелеу қажет. Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алуды тікелей не жанама көздейтін құқықтың қайнар көздерінің осылайша көп болуы қоғамдық қатынастардың кез келген саласында кәмелетке толмағандар тұлғасының дамуын қамтамасыз ететін қолдау жүйесіннің көзделгендігін көрсетеді. Әсіресе бұл қауіпті жағдайда тұрған және ерекше қорғау мен қолдауға мұқтаж жасөспірімдерге қажет. Балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу мен оқытуда отбасының маңызы зор. Осыған орай мемлекеттіміз отбасының, соның ішінде кеңейтілген отбасының тұтастығын сақтауға аса назар аударып отыр. Отбасында тұрақтылық пен береке болмаса, осыған байланысты қоғам тарапынан көмек көрсету әрекеттері сәтсіз болған жағдайда, тіршілік етудің балама орындарын пайдалану мүмкіндігін қарастыру қажет. Ол дегеніміз, балаларды тұрақтылығы бар, әрі берекелі отбасы жағдайына мейлінше жақындатылған мекемелерге тәрбиелеуге берілуі тиіс. Баланың келешегіне кері әсер ететін жағдайларды айтпағанда, олардың ата-анасынан айыруға жол бермейтін ұлттық бағдарлама жасаудың және оны іс жүзіне асыру қажеттігінің мәні зор. Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алудың ең маңызды алғы шарты болып табылатын, отбасындағы берекені сақтаудың негізінде, субъективтік себептерден басқа, өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық жағымсыз құбылыстары жатыр. Ол ата-анасының материалдық жағдайының нашар болуына байланысты балабақша мен мектептерге бара алмауы нәтижесінде, соңғы жылдары қараусыз, тастанды, үй-жайы жоқ, сөйтіп құқық бұзушылық жасауға баратын балалар саны көбейіп отыр. Зерттеу жұмысының тақырыбы: Студенттер арасындағы құқық бұзушылықты алдын алу: отандық және шетелдік тәжірибе.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлға мен топтың өзара әрекет ету тәсілін зерттеу, келеңсіздіктердің алдын-алу.
Зерттеу міндеттері:
1.Өзіне талдау жасай білуін қалыптастыру.
2. Жаңа өзекті тақырыпқа зерттеу бағдарламасын құру, теориялық кезеңнің жұмысын айқындау бағдарламасын құрып, бекіту.
3. Оқушылардың құқықтық сауаттылықтарын анықтау.
4. Өз құқықтарын қорғай отырып, жоғары нәтижеге жету.
Зерттеу обьектісі: жасөспірімдер
Зерттеу пәні: Келеңсіздіктің алдын алу арқылы, студенттер немен айналысатынын бағдарлау.
Зерттеу болжамы:
Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялық пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттері.
Зерттеу әдістері: Эксперимент барысында құқықтық сауаттылығын, қылмысқа көзқарасын зерделеу, бақылау, байқау әдістері қолданылды.
Бақылау-зерттелінушінің танымдық белсенділіктерін анықтау.
Салыстыру-құқық бұзушылықтың зиянды жақтарын нақты жағдайға байланысты айқындау.
Өлшеу-нақты жағдайларды елестете отырып, жаман ниеттерге бармауын қадағалау.
Эксперимент-күнделікті жағдайда баланың есіне өмірде болып жатқан қатерлі жағдайларды ескерте отырып, бойларын аулақ ұстауға дағдыландыру. Құқықтық сауаттылықтарын, ақпараттық деңгейлерін жетілдіру.
Кездесетін қарама-қайшылықтар
психологиялық диагностика жүргізу үшін теориялық білімнің төменділігінің, диагностикалық формализмнің зерттеу нәтижелерінің нақтылығына кедергі келтіруі; теледидар, интернет желілеріндегі қажетсіз көрсетілімдер;
қажетті ақпараттың жеткіліксіздігі.
Зерттеу жұмысымыздың басында бірінші кезекте студенттердің Сіз бөтен адамның әсеріне қаншалықты жиі ұшырайсыз? сауалнамасы жүргізілді. Сауалнамаға 1,4 курстың студенттері, барлығы 30 студент қатынасты. Нәтижесінде оқушылардың 65,2-ы 6 баллдан жоғары жинап отыр. Ол дегеніміз бұл студенттердің қулықтың үлкен қорына ие, алдау мүмкін емес десе, 21-ы 3-6 балл жинап, керемет ақылды, оны алдау мүмкін емес, бірақ өтірік айтуға бейім екенін көрсетсе, 14-ы 3 баллдан төмен жинап, өздерінің сенгіш және оңай адастыруға болатынын, енжар екендіктерін көрсетті.
Мектеп 8-10 сыныптардың арасында өткізілген Жасөспірімдердің қылмысқа көзқарасын зерделеу сауалнамасы өткізілді. Сауалнамаға барлығы 112 оқушы қатынасты. Таратылып берілген сауалнамаға дұрыс немесе дұрыс емес деген жауаптар берілді. Нәтижесінде салауатты өмір салты дегенді оқушылардың 90-ы ішімдік ішпеу, 70 -ы шылым шекпеу, 100-ы спортпен шұғылдану деп, 20-ы толық тамақтанбау деп есептейді.
Нашаны пайдаланып көрмедік, болашақта да пайдаланғымыз келмейді, ол адамды тәуелді етеді деп ойлайды. 30-ы кезекті нашаны пайдаланбауға болады, нашаны қолданбау адамның өз еркіне байланысты десе, 70-ы мүлде татып көрмеу керек деп есептейді.Жасөспірімдердің құқықтық сауаттылығын зерделеу сауалнамасын 8-10 сынып оқушылары қатынасты. Қойылған сұрақтарға сәйкесінше жауаптың бір нұсқасын белгілеу керек. Мұнда жалпы сыныптар бойынша құқықтық ақпараттылық деңгейлерінің ортадан төмен екені байқалды. Сынып жетекшілермен сынып оқушыларына құқық туралы білімдерін кеңейту туралы ұсыныстар беріліп, ауыл учаскелік полициямен кездесулер ұйымдастырылды. Жасөспірімдердің АҚТҚ\ЖҚТБ туралы ақпараттық деңгейлерін зерттеу мақсатында 8-11 сыныптан барлығы 153 оқушыға сауалнама жүргізілді. Мұның нәтижесін төмендегі мониторингтен көруге болады. ()Бұл зерттеудің нәтижесінде 8-11-сыныптардың АҚТҚ\ЖҚТБ жөнінде ақпараттанғанын түсінуге болады. Жалпы алғанда оқушылардың АҚТҚ\ЖҚТБ жөніндегі ақпараттық деңгейлерінің төмендігін көруге болады. Мектебіңіздегі құқық бұзушылық фактілері туралы не білесіз? сауалнамасына 9-сыныптардан 17 оқушы қатынасты. Зерттеу нәтижесінде 89-ы білмеймін, 11-ы әр түрлі қылмыстарды байқап жүрмін деген. Мектебіңізде бопсалау фактілері кездесе ме? деген сауалға 95-ы десе, 5-ы менде кездеспеді, жалпы бар сияқты деп жауап берді. Сіздің ойыңызша жасөспірімдерді қылмысқа не итермелейді? деген сауалдың жауабын мына мониторингтен көруге болады:Балалар мен жасөспірімдердің құқық бұзушылығының алдын-алу зерттемесінің қайталауы сәуір айына жоспарланып отыр.[2]
Қорытындылай келе: Жас ұрпақтың құқықтық білімін жетілдіруге мұғалім тәрбиесі ғана жетекілікті десек, кем өлшегеніміз болар еді. Олардың өмір тәртібіне көзқарасы ата-анасы арқылы қалыптасып, өзге тәрбие жүйесі арқылы әсер етеді. Оқыған әдебиеті, баспасөз материалдары, теле-радио хабарлары, көрген фильмдері білім қорын молайта түседі. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заң жобасының 35-бабында: ата-аналар балаларының өмірі мен оқуы үшін олардың денсаулықтарын, рухани әрі дене қуатының қауіпсіз дамуын, адамгершілігі жағынан дұрыс қалыптасуын қамтамасыз етуге міндетті деген. Осыған орай ата-аналар қоғамдық ортаның ісінен шет қалмай белсене араласуына, адам тәрбиелеудегі жауапкершілікті бірлесе көтерулері қажет деп санаймын. Оқушылармен қатар ата-аналардың құқықтық сауаттылықтарын анықтау барысында түрлі сауалнамалар өткізіліп, зерттелді.
Аталған жұмысымызда кемшіліктер де кездесіп отырды. Бұл кемшіліктерді біз оқушының денсаулығына, әлеуметтік жағдайына, ата-ана, пән мұғалімдерімен бірлесе отырып жасасақ оқушының әлеуметтік дағдыларын дамытуға, келеңсіздіктердің алдын-алуға, оқушыларға бағыт-бағдар беру, қоршаған ортаны түсінуге бейімделуін жоғары деңгейге арттыру нәтижесіне жеткізуіміз мүмкін. Келесі кезекте өзіме нақты кездесіп отырған кемшіліктермен жұмыс жасау керектігін жоспарлауды ұйғардым. Бүгінгі таңда зерттеу жұмысынан тиімді деген ой-пікірлерімді жеке тұлға мен топтың өзара әрекет етуінде міндетті қолданамын .
1. Жан-жақты қалыптасып дамыған, қоғамдық белсенділігі артқан, әлеуметтік-толық қамтылған адамгершілікті тұлғаның қалыптасуы қоғамдық тәртіпті орнатудың басты жолы
Қоғамдық тәртіп орнатудың басты жолы-түрлі әлеуметтік нормалардың, былайша айтқанда, адамдардың мінез-құлықты реттейтін қағидалардың орын алуы. Қоғамдық тәртіптің бір бөлігі бұл-дәстүрлік тәртіп. Әлеуметтік нормалардың ең негізгісі, алғашқы пайда болғаны-әдет-ғұрып, дәстүр қағидалары. Әр халықта олар ежелден-ақ қалыптасқан. Мәселен, қазақ халқының әдеттерінің заң сияқты күші болған. Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы. Осындай әдеттердің күшімен қоғамда тәртіп орнатылған.Әлеуметтік нормалардың маңызды түрі әдептік нормалар. Ол әдептік тәртіпті реттейді. Әдептік нормалардың құқық сипаты болмайды. Олар адамға құқық бермейді, міндет жүктемейді. Негізінен адамның ар-ұятын, намысын қалыптастырып, солар арқылы қоғамдық тәртіп орнатуға ұйытқы болады. Әдептік нормалар құқықтық нормаларға түрткі-негіз болып отырған. Құқықтық нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа сүйейді. Неғұрлым құқық нормаларға әдептік нормалар арқау болса, соғүрлым заңдардың әлеуметтік, адамгершілік мәні жоғары болады. Қоғамдық ұйымдардағы тәртіп те қоғам бірлестіктерінің нормаларымен қамтамасыз етіледі. Жоғарыда айтып өткен қоғамдық тәртіптің әрбір бөлігі өзіне тән ережелермен реттеле келіп, нәтижесінде толыққанды қоғамдық тәртіп орнап, құқық бұзушылыққа қарсы үлкен тосқауыл орнатады.Сан мыңдаған жылдар бұрын адамзат пайда болды. Міне сонымен қатар әр түрлі мәселелер де туындай бастады. Адамдар не істеуге болады,не істей алады? деген сұрақтар туындай бастады.Міне осы кезде әр елдің заңы,ережелері шыға бастады. Б.з.д Рим құқығы ІХ-VII ғасырда Б.з.д V ғасырда 12 кесте заңы Ежелгі Қытай елінде Шыңғыс ханның Ұлы жасасы,Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы,Тәуке ханның Жеті жарғысы. 1885 жылы билер жиналысында ұлы Абайдың Шар ережесі қабылданды. Абай бұл заңның мазмұны елін әділдікке жеткізуі, бейбітшілік,тыныштықты сақтайтын нормалар жиынтығы деген. Сонымен қатар қазақ елінің заңын жасауға,әдет-ғұрпының сақталуына,қалыптасуына зор үлесін қосқан үш кемеңгер билеріміз. Міне, балалар, адамның шыр етіп жерге түскен минутынан бастап, оның өмірін, денсаулығын, тыныштығын қорғап отырған заң бар. Бұл заң 1948 жылы 10-желтоқсанда қабылданған Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы, сонымен қатар 1959 жылы қабылданған Бала құқығы Декларациясы, міне осы декларациядан кейін 61 ел қол қойған 1989 ж 20 қарашада Балалар құқығы туралы Конвенция қабылданды. Қазірде бұған 191 мемлекет кірген.Конвенция деген-арнаулы мәселелер жөніндегі келісім шарт. Осы Конвенция негізінде 2002 ж тамызда Қазақстанда Балалар құқығы туралы заң қабылданды. Бұл заң 9-тарау,53-бап-тан тұрады.Осы ережелерді бұлжытпай орындау-біздің Отанымыз, еліміз,халқымыз алдындағы парызымыз.Біздің өмірдегі кейбір келеңсіз жағдайлардың көбі біздің осы заң талаптарын,тәртіп талаптарын білмейтінтіндігімізден туындап жататын секілді. Заң дегеніміз қоғамның негізгі тірегі Қоғам деп отырғанымыз-мына біздер.Ел басы Назарбаев Конституция-бұл да ел рәміздерінің бірі. Сондықтан негізгі заңды елдің туы, гимні ,елтанбасы секілді қадірлеу, құрметтеу-біздің парызымыз деген. Сондықтан әрбір адамның заң талабына бағынып, жат қылықтар, өрескел тәртіп бұзушылыққа бармау, өзіне жүктелген міндетті уақытылы орындаудың өзін еліміздің Ата Заның, халықты құрметтеуі деп білуімізге болады. Конституция-елдің барлық ережелері жинақталған мемлекеттің негізгі құжаты. Сондықтан да біз оны Ата заң деп құрметтейміз. Әрбір адам өзінің де,өзге елдің де заңына бағынуға міндетті.Әр мемлекеттің өзіне тән заңы бар. ХХІ ғасыр адам өқөыөтары мен бостандығын бірінші орынға қойды.Әрбір еркін мемлекет адам құқығын құрметтеуге,оларды қамтамасыз етуге және бұзбауға міндетті. Адам құқықтары халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру арқылы іске асырылады. [3]
0.1 Құқық бұзушылықтың себептері, мазмұны және түрлері
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған. Дегенмен де, керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Осыдан келіп құқық бұзушылық орын ала бастады. Құқық бұзушылық қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген ортада ол да әрқашан орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды, оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Заң бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Адамның ой-желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек, заңды бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет-бұл құқық нормаларының іс-қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормаларының талаптарын ешқандай іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады.Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Азамат өзіне жүктелген міндеттерді орындаса немесе құқықтары мен бостандықтарын пайдалана алса, мұндай іс-әрекет азаматқа да, қоғамға да пайдасын тигізетіні сөзсіз. Азаматтар заңда белгіленген міндеттерін бұлжытпай орындаса, қоғамда зандылық орнап, құқықтық тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына, адамдардың түрмыс жағдайларының жақсаруына, халық мәдениетінің өркендеуіне тиісті жағдай туады.Сондықтан әр мемлекет, оның аппараттары мен органдары қоғамда заңдылыққа, құқықтық тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке және заңды тұлғалардың іс-әрекеттерін қатаң бақылап отырады. Құқық бұзушылық өзіндік пайда бағу, даму және жойылу зандылықтарына ие белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде көптеген жекелеген құқық бұзушылықтардан құралады, олардың барлығы да ортақ қасиетке ие болады. Белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік әлеуметтік табиғаты мен занды нысанын бейнелейтін осындай қасиеттердің жиынтығы құқық бұзушылықтың түсінігін береді.Құқық бұзушылық биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай, адамның іс-әрекетінің әлеуметтік көрінісі.Құқық бұзушылық құқыққа, оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Демек, құқықты бұзған ат-үсті қарап, талаптарынан айналып өту деген сөз. Әрбір құқық бұзушылық нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағдайда жасайды. Ол құқық нормаларының қағидасына қайшы келеді және өзіне тән оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген құқық бұзушылыққа тән жалпы белгілері де кездеседі.Құқық бұзушылықтың екі зияны бар:1. Құқық бұзушылық қоғамға зиянды әрекеттің объективтік нысандағы бейнесі, сыртқы көрінісі болып табылады. Бұл қоғамға зиянды, қауіпті әрекет, әрекетсіздік занда құқыққа қайшы сипатта ресми түрде бекітілуі керек деген мағынаны білдіреді.2. Құқық бұзушылық объективтік процесс болып табылады. Бұндағы объективті деп отырғанымыз, кез келген құқық бұзушылық құқықтың қорғайтын әлеуметтік игіліктері: жалпы мүдде, қоғамдықтәртіпке қауіп төндіреді. Дәл осы мағынада құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік және зияндылық мәнге ие болады.Формальді логикалық жағынан бұл былай бейнеленуі мүмкін: қоғамға зияндының бәрі де, құқыққа қайшы болып табылады. Тиісінше, құқыққа қайшы, қоғамға зиянды әрекет әрекетсіздік деп саналады. Шындығына келгенде бұл тұжырымнан екі терістік байқалады:1.Заңда құқыққа қайшы деп саналғандардың бәрі де, қоғамға зиянды немесе қауіпті.2. Қоғамға қауіпті әрекеттің барлығы да, құқықтық нормаларға қайшы деп тыйым салынбаған.Құқық бұзушылықтың мәні оны басқа жүріс-тұрыс ережелерін бөліп көрсететін, басты өзіне ғана тән ерекшеліктерінен тұрады. Алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық қатынастар жүйесіне келтіретін қауіптілігі, зияндылығы. Яғни, тек бір ғана әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен зияндылығы емес, оның таралуы қоғамдық қатынастарға айтарлықтай залал келтіретін адам әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі. Ал жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағдайда ғана қоғамдық тәртіптің қаупіне айналады. Тиісінше, жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін. Ол және өзі зиян келтіретіндіктен емес, өзі тектес әрекет-әрекетсіздіктің көптеп орын алуына байланысты. Олар өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық бұзушылықпен күресудің мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет етеді.Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы, оның қашанда адам қоғамының құндылығы, жеке және мүддеге нұқсан келтіруінен көрінеді. Яғни, қоғамның маңызды құндылықтары, оның өмір сүру жағдайына қауіп төндіреді. Құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігінің деңгейі түрлі дәрежеде болуы мүмкін. Мәселен, адамның өміріне қастандық жасау -- өте қауіпті қылмыс. Ал біреудің үйіне түсіп, мүлкін ұрлау оған қарағанда жеңілірек дәрежеленеді. Дегенмен, осы екі әрекет те қоғам үшін өте қауіпті болып табылады. Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын бұзып, маңызды қоғамдық қатынастарға әлеуметтік шиеленіс енгізуінен де көрініс табады. Зиян қандай да болсын заң бұзушылықтың теріс зардабы ажырамас белгісі оның көлемі, мөлшері, сипаты түрліше болады. Әрекет-әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігі, зияндылығының занды көрінісі құқыққа қайшылық деп саналады. Ол іс қимылдың белгілі бір түрінің нышаны ретінде құқық талаптарының саналы түрде бұзылуын білдіреді. Әрекет-әрекетсіздік заңды міндетін орындамау немесе құқықты теріс пайдалану, яғни егер оған құқықпен тыйым салынса және оны жүзеге асырған жағдайда, құқықтық нормалардың санкциясы қолданылуға жатса, бұл құқыққа қайшы деген сөз. [4]Егер де құқықпен тыйым салынбаса, құқық бұзушылық болмайды. Адамның өзінің тұлғалық құқықтарын қолданбауы, оның жеке қалауына байланысты болғандықтан, құқық бұзушылыққа жатпайды. Керісінше, адамның қоғамға, мемлекет және азаматтардың мүддесіне залал келтіре отырып, құқықтар мен бостандықтарды пайдалануы, құқыққа қайшы әрекет деп саналады.Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгі-нышандар:1. Құқық бұзушылық құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы немесе әрекетсіздігі. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлвды, іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елігінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. 2.Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның көлемі, мөлшері, түрлі болуы мүмкін.Қоғамдық зиянды анықтаудың мынадай тәсілдері белгілі:1. Заңдылықты бұзудың объектісі адамдардың өміріне, денсаулығына, қоғамдағы негізгі қарым-қатынасқа зиян келтіруді анықтау.2. Зиянның түрін, мөлшерін анықтау.3. Қылмысты жасаған әдісін, уақытын, орнын анықтау.4. Қылмысты жасаған адамның өзінен және осы іске тиісті материалды, фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру.Қалай болса да заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет. Өйткені жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына, бас бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру, мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру т.б.5. Құқық бұзушылық әрқашан да құқық нормаларының талаптарына қайшы келеді. Сондықтан да оның құқық нормаларымен реттеліп және қорғалатын қоғамдық-қатынастарға қарсы бағытталғандықтан құқыққа қайшы әрекет деуге болады. Құқыққа келісті және ол рүқсат берген әрекет, ешқашан құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды.[5]
0.2 Құқық бұзушылықтың себептері мен оны тудырушы факторлар
Қылмысты зерттеуге арналған ғылымның бір саласы криминология 19 ғасырдың екінші жартысында пайда болған. Алғашқыда оны қылмыстық этимология, қылмыстық социология деп, атап жүрген. Назарға алған жөн, кейбір криминалистік концепциялар, құқық бұзушылыққа көзқарасттар, ғылымның пайда болғанға дейін айтылған және осы салаға байланысты зерттеулер жүргізілген. Осы саладағы алғашқы теориялық құрылымды Аристотель мен Платонда таба аламыз. Құқық бұзушылық мәселесін шешуге 18 ғасырдың көп ойшылдары зерттеуге күш салған, бұлар Беккариа, Бентам, Вольтер, Гельвеций, Гольбах, Дидро, Локк, Монтескье және т.б. Олар құқық бұзушылықтың пайда болғаның социальдық тұрақсыздықтан, қоғамның тәртіпсіздіктен көріп, репрессияларды тоқтатуға, профилактикалық жұмыс жасауға шақырған. Құқық бұзушылық жайлы және оның пайда болу себебін, социалист-утопистер көп зерттеген. Соның ішіндегі Томас Мор, қоғамды өзгерту үшін, оны қайта социалистік бастаумен құру керек деп ұсынған. Ж. Мелье, католик шіркеуінің қылмыстарын ашық жариялағанда, қоғам ішіндегі құқық бұзушылықты тоқтату үшін, жеке меншікті жою керек деп, адамдар арасындағы теңсіздік, қылмыстың ошағы деп айтқан. Мелье көзқарасына Морелли де қосылған, ол да қылмыстың басты себебі жеке меншік деп ойлаған. А. Сен-Симон, Ш. Фурье бойынша, құқық бұзушылықтың табиғи тамыры жеке-меншіктік қоғамның ішінде, адамды қанау және эксплутациялау, құқық бұзушылықпен тек қылмыстық жауапқа тартумен тоқтату мүмкін емес деп, айтқан. Сондай көзқарасты дамытқандар Ж. П. Марат және А. Н. Радищев. Марат құқық бұзушылықты құл мен қожа-дан тұратын қоғам ішінде іздеген эксплутарлық жүйеде көрген. А. И. Герцен бұл мәселені зерттегенде, көбінесе, экономикалық факторларға көп назар аударып, социальдық теңсіздікке, кедейлікке, сонымен бірге, Герценнің ойынша буржуаздық қоғам, қылмыспен күресе алмайды деген, тұжырым жасаған. Қылмыстың пайда болғаның зерттегенде, ғылымдар екі көзқарасты топқа бөлінеді. Бірінші топ мүшелері, қылмысты социальдық көрініс, ал екінші топ биологиялық көрініс ретінде қарастырады. Буржуаздық криминологияны дамытуда үлкен үлес қосқан, қылмыстық антропологиялық мектептің өкілі, итальян психиатры Чезаре Ломброзо (1835 -- 1909). Ломброзианство және неоломброзианство терминдер сияқты, психиатрдың есімі де қазіргі күнге дейін өте белгілі. Құқық бұзушылық, Ломброзо бойынша-адамның дүниеге келуі, өтуі сияқты, айқын және керекті құбылыс. Құқық бұзушылықтың пайда болуы, бұл биологиялық процесс. (Бірақ өмірдің соңғы жылдарында Ломброзо, қоршаған ортаны да ескере бастады.) Қылмыскер адам, Қылмыс, оның себебі, емдеу процессі кітаптарында, ғалымның айтуы бойынша, туылған кезінен бастап қылмыскерлер болады, оларда спецификалық физиология, психология, антропогендік жағынан белгілер болады және олар барлық қылмыскерлердің 35 пайызын құрайды. Ломброзо табиғи қылмыскерлердің тұрақты бейнесін іздей бастаған. Ол адамның қаңқасын, сүйек басын, бойын, дене салмағын және басқа аномалияларын зерттеген. Уақыт өткен соң, Ломброзо тағы да әр түрлі, бір - біріне ұқсамайтын 16 факторларды ашқан (бұған кіретіндер: метерологиялық, географиялық, экономикалық, рассалық және т.б.). Психиатор табиғи қылмыскерлерді алдын-ала тоқтату үшін, емдеу процессінде, өмірлік изоляция, жер бетінен жою процесстерді қолданған. Әрине, болашақта бұл теория және методика фашистер мен КСРО мемлекетінде жиі қолданыс тапты. Ломброзаның ашық, реакциялық көзқарастарды оның шәкірттері жұмсартуға, яғни гуманизациялауға күш салды. Итальян фашистік қылмыс кодекстін авторы Э. Ферри, биологиялық ломброзианство көзқарасына, социальдық факторды айқын енгізеді. Уақыт өткен сайын биологиялық көзқарастың авторитеті төмендей бастайды. Оның себебі, фашизм мен коммунизм кезіндегі жиі қолданысы. Бірақ та, модернизацияға ұшыраған биологиялық көзқарас, әлі де қолданысты тауып тұр. Не себепті? Себебі, құқық бұзушылыққа барған кейбір тұлғаның мотивациясын түсіну қиын. Социальдық көзқараз барлық сұраққа жауп бере алмайды, сондықтан да аса қауіпті қылмысты түсіну үшін, адамның ішкі сана сезімін зерттейді, осындай жағдайларда биологиялық тұрғыдан зерттеу процессі өз үлесін қосады. Әсіресе, қазіргі заманда түсініксіз немесе мотивациясыз құқық бұзушылықтың көпшілігі, психологиясы сау емес адамдармен орындалады. Есірткенің, арақ-шараптың әсері қоғамға үлкен зиян әкеліп тұр. Қазіргі сәтте медицина мен гендық инженерияның жоғарғы дамуынан, ген арқылы мұраға берілетін құқық бұзушылық, деген көзқарас пайда болды. Оның өкілдері: О.Кинберг, О.Ланге, Е.Гейер, А.Штумпль және т.б. Көзқарасты қолдайтындар екі топқа бөлінді: юристер мен медиктер. Олардың ойынша, тұлғаға көптеген мінездік белгілер беріледі, сондықтан құқық бұзушылық та, ген арқылы берілу мүмкін. Белгілі австралиялық психолог З.Фрейдтің психоанализ теориясы, көпшілікте қолданыс тапты. Фрейд, құқық бұзушылықты адамның ішкі сана сезімінде, оның психиканың тереңдігінде жатқан құбылыс деп айтқан. Адамды қылмысқа итермелейтін, ол өлімнен қорқу инстинкті және сексуальдық мінезді нәпсі (либидо) сезімі. Жоғарыда жазылған көзқарастар мен теориялар, құқық бұзушылыққа дұрыс түсінік беру жұмысында, мәселенің бір жағын ғана көрсетеді. Әрине, биологиялық теорияға ғана сүйеніп, тұлға психологиясы қылмыс жасауға жақын деген айыппен, жазаға тарту оңай. Бірақ, бұл адамзатқа қандай ауыр әсер тигезітінің елестету қиын емес! Бұл жағдайды прогрессивті саясаткерлер мен ғалымдар жақсы түсінген. Және биологиялық көзқарасты мүлдем жойып тастауға да күш салған. Сонымен де, социальдық көзқарасты әрі қарай дамыту үшін, биологиялық көзқарас маңызды орын алды. Сондықтан да, социологиялық бағыт өте қиын кезеңдерден өтті. Құқық бұзушылықты социальдық жақтан зерттеуді, алғашқы рет ғалымдар - статистиктер бастады. Ағылшын ғалымы Д.Говардтың құқық бұзушылыққа деген көзқарасы қызық. Оның айтуынша, қылмыскерлерді түзету процессінде, еңбекке тарту, тәрбиелеу, білім беру шаралары қолдану керек. Және де, оларға міндетті түрде сыйластықпен, адамгершілікпен қарау керек, себебі оларды, қоғамның өзі қылмыскерлерге айналдырды. Француз ғалымдары П. Дюпати және Ж.-П.Бриссоның көзқарастарына назар аударғаның жөн болар. Олардың айтуынша құқық бұзушылықтың себебі, қоғам ішінде адамдар арасындағы экономикалық және саяси теңсіздік. Статикалық ақпаратқа анализ жасағанда, Дюпати бір шешімге келді, яғни әр жылдарда жасалған құқық бұзушылықтың саны өзгерісіз қалады. Осы кездерде, ХIХ ғасырдың соңында-XX ғасырдың басында, Э. Дюркгейм, мен Н. Д. Сергеевский дамытқан құқық бұзушылық мәңгі процесс деген теория пайда болды. Теорияны жақсы ашқан және дамытқан француз теоретигі Э. Дюркгеймнің құқық бұзушылық әр сау қоғамның бір белгісі, деген сөзі шығады. Антропологиялық теорияны сынға ұшырауымен, социологиялық теорияның көптеген өкілдері, құқық бұзушылық мәселесін шешу үшін, социологиялық реформа жасауға шақырумен бірге, басты бір сұраққа жауап таба алмады. Экономикалық, климаттық, мәдениеттік, географиялық факторладың ішінен, олар ең маңыздысын таңдай алмады. Социологиялық мектептің өкілдері, криминалогияда құқық бұзушылықтың себебін зерттегенде 2-3 классификацияға (факторлар) тоқтаған. Бұл факторлар: индивидуальді (жынысы, жасы, ұлты); физикалық (географиялық орта, жыл мезгілі, климаттық жағдай және т.б.); социальдық фактор (жұмыссыздық, азық - түліктің бағасы, жұмыс ақысы, алкоголь немесе есіртке пайдалану және т.б.). Социологиялық теориялардың көптеген көзқарастарын зерттеуге болады, бірақ шынында, құқық бұзушылықтың табиғатын түсіну үшін, теорияларға жалпылама көзбен қарау керек. Әсіресе қазіргі кезде пайда болған теорияларға басты назар аударған жөн. Жалпы, құқық бұзушылықтың пайда болуы, қоғам ішіндегі тұлғалар арасындағы экономикалық, саяси, мәдени теңсіздіктен пайда болады деп, айтуға болады. Әр тұлға өз алдына қойған мақсаттарына жету үшін, заңды немесе заңсыз әрекеттер жасайды. Адамның табиғатында тәубешілік сезімі аз мөлшерде болады. Керісінше, адам қаншалықты экономикалық, саяси, мәдени жетістіктерге жетсе де, ол тұлғаға аз болып көрінеді. Қоғам ішіндегі бір - біріне қызығушылық (психикасы сау емес адамдарды жатқызбаймын), теріс әрекеттерге әкеледі. Оның барлығын түсіну үшін, құқық бұзушылықты әр жақтан толығымен зерттеу дұрыс болар. Құқық бұзушылыққа әкелетін экономикалық факторды зерттегенде, еске алған жөн, бұл үлкен масштабты фактор. Капиталистік қоғамның алдында болған құл иеленушілік пен феодалдық қоғам, құқық бұзышылықты басқаша сипаттаған. Капиталистік қоғам, құқық бұзушылықты өзі тудырат, деген сөз бар. Капитализм өзі құрған айқын экономикалық және әлеуметтік теңсіздік, ең басында адамзаттың қиындықтардың шеше алмайтындығын көрсетті. 18 ғасырдың философтары мен ғалымдар, капитализмді орнытқанда, жаңа гуманистік идеалдарды енгізуге, шіркеуден еркін болуға, адамзатты орта ғасырлық қараңғылықтан жарқын болашаққа жол ашып тұрмыз деп сенген. Шындыққа келсек, теңдік те, бостандық та, болған жоқ. Экономикалық теңсіздік, класстарға бөлінуі сол қалпында қалды. КСРО елінде капитализм стадиясына енбей, тура социализмге өтуі, болашақта коммунизмді құру идеялары өз жасандығын көрсетті.[6] Себебі, тоталитарлық жүйеде, бюрократизмнің өсуі, жалған үгіт-насихат саясаты, қоғамды басында алдағанмен, соңында күйзеліске ұшырады. Совет елдердің ғалымдары, қоғамдағы болып жатқан қылмыстарды, коммунизмге жат әрекеттерді, капитализмнен қалған немесе бұрынғы кезеннен қалған мұра деп, сипаттаған. КСРО елінде күштеп еңбекке тартуы, жалған теңдікті мен бостандықты құруы, елде проституция мен наркоманияның жоқ болуы, жарқын коммунизмге жақындауы, бұның барлығы қоғамды алдау саясатында жүрді. КСРО елінің мерзімі ұзаққа созылмайтындығын, дүкенге кіргенде түсінікті болған. Азық - түлік, киім - кишек, басқа да қарапайым қажетті тауарлардың дефицитте болуы, КСРО азаматтарды еріксіз құқық бұзушылыққа әкеліп отырды. Г. Мендешевтің Профессия-сыщик кітабында, КСРО кезіңдегі құқық бұзушылықпен қалай күрескені жақсы жазылған. Мысалға, есіртке сатушыларға өте жұмсақ жаза қолданылған, көбінесе есіртке сатушылар штраф төлеп, қайта бостандыққа шыққан. Себебі, КСРО-ның қылмыс кодексінде есіртке сатушыларды түрмеге отырғызбаған. Есіртке сатушыларды қатаң жазалайтын заң 80-жылдарына дейін бекітілмеген, басшылардың ойынша бұндай заңның кажетті болмаған, себебі КСРО мемлекетінде наркомания деген, капиталистік ауру, социалистік елде мүлдем болмаған. Бірақ та, 90-жылдары КСРО мемлекеттің жойылуы, Қазақстанды одан да жаман апатқа әкелді. Капитализм стадиясынан өтпеген, нарықтық қатынастарға түсінбеген, қайта құру реформасына бет бұрып, мықты заңдық базасы болмай, елді тонауға келген шетел инвесторларға есік ашып, инфляция мен кризиске ұшырап, халық КСРО агитацияларынан әлі емделе алмай жүргенде, елді құқық бұзушылықтың ең жоғарғы деңгейіне әкелді. Сол кезде рэкит, тонау, ұрлық, адам өлтіру, есірткені сату, проституция, наркомания, рейдерство кең қанат жайды. Аталған құқық бұзушылықтардың пайда болуына басты себепкер болған, экономикалық фактор. Құқық бұзушылықты азайту үшін, қоғамды жаңа заңдармен, қабылданған нормативтік-актілермен таныстыру үшін, юриспруденция жағынан сауаттылғын көтеру үшін, маңызды рольді ақпарат атқарады. 20-21 ғасырды ақпарат ғасыры деп атайды. Сондықтан қоғамдағы процесстерді реттеу үшін, кейде СМИ-ні жазалау орган, ашық саясат жүргізу, демократиялық қоғам құру құралы ретінде қолданылады. Сондықтан, бұл факторды еске алған жөн. Енді, құқық бұзушылықты қоғамдық масштабта емес, жеке тұлғалық масштабта қарастырған жөн. Адамды экономикалық, социальдық, биологиялық фактордан басқа, ішкі сезімге байланысты, эмоциялар да, тұрақсыз психика да қылмысқа итермелейді. Қоғамның кіші ұяшығы, бұл - отбасы. Отбасы ішіндегі болып жатқан процесстер де, жиі қылмысқа әкеледі. Отбасы ішіндегі кейде болып тұратын негативтік жағдайлар, ер мен әйел адамның арасындағы қатынастардың ішінде де құқық бұзушылықтың себебі кездеседі. Бұл қатынастарға жақсы анализ жасаған және зерттеуге көр күш салған Ресей психологы Е.И.Тереньтев болды. Оның Бред ревности кітабында, адамның эмоциялары туралы жақсы зерттеме жұмысы істелген. Отбасы ішінде, қылмысқа әкелетін фактор ол ер мен әйелдің арасындағы қызғану сезімі. Отбасы микроклиматына қоршаған факторлар да әсер етеді. Әсіресе, экономикалық, яғни отбасыда ақшаның жетіспеуі немесе керісінше, ақшаның көптігі де, теріс қылыққа әкеледі. Отбасы ішіндегі қатынастар, оның отбасылық құндылықтар заманға байланысты өзгеріске ұшырап тұрды. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Жан-жақты қалыптасып дамыған, қоғамдық белсенділігі артқан, әлеуметтік-толық қамтылған адамгершілікті тұлғаның қалыптасуы
1.1Құқық бұзушылықтың түсінігі оның түрлері
1.2 Құқық бұзушылықтың себептері мен оны тудырушы факторлар
1.3 ҚР азаматы бойында рухани-адамгершілік қасиеттерге тәрбиелеу
2.Құқықбұзушылықтың алдын алу бойынша психология-педагогикалық жұмыс жүргізу
2.1 Заңды жауапкершіліктің түсінігі оның түрлері
2.2 Жасөпірімнің өмір ағымында кездесетін қолайсыз жағдайлардың алдын алу және болдырмау
2.3. Жасөспірімнің қиын өмір жағдайларындағы құқығын қорғау және сақтау
3. Шетелдік педагогикадағы тәрбие
3.1 Шетелдер мектебі мен педагогикасының тарихы
3.2 Шетелдік мектептегі білім беру мен тәрбиелеу практикасы
3.3. Шетелдік практика мен Қазақстандағы тәрбие мақсаттарының
тұжырымдалуы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Жастар тәрбиесі - қоғамның ең өзекті мәселесі. Өскелең ұрпақты тәрбиелеу мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі маңызды салалардың бірі. Биыл елімізде Жастар жылы болып жарияланды. Жастардың білімі мен кемелді болашағы қай кезде де қоғамды көп толғандыратын мәселе болған. Сондықтан қоғам өз мұрасын, мәдениетін және құндылық-тарын кейінгі ұрпаққа қалдыруды алдына мақсат етіп қояды. Елбасымыз Нұрсұлтан Назар - баев Білім беру реформасы табысының басты өлшемі - тиісті білім алған еліміздің кез-келген азаматы әлемнің кез-келген елінде қажетке жарайтын маман бола алатын деңгейге көтерілу болып табылады. Біз бүкіл елімізде әлемдік стандарттар дең - гейінде сапалы білім беру қыз - метіне қол жеткізуге тиіспіз ,- деп атай отырып, мемлекет бола - шағы жастарда, сондықтан сту - дент жастарға тек білім беріп қана қоймай, тәрбиелі, дені сау, егемен елдің дамуы мен өркендеу жолын - да талмай еңбек ететін азамат етіп тәрбиелеу қажеттігін нақты мін - дет етіп қойып отыр. Қазақстан Президенті Нұр - лы жол-болашаққа бастар жол атты Жолдауында: Мен жастар біздің болашағымыздың тірегі дегенді әркез айтып келемін. Мемлекет жаңа буын-ның алдында барлық есіктер мен жолдарды ашты. Нұрлы жол, міне, біздің креативті жастары - мыздың күш-жігер жұмсап, құлаш сермейтін тұсы деген еді. Шын мәнінде жастарымыз-елдің негізгі күші. Оның басты стратегиялық кадрлық ресурсы. Бүгінгі таңда Қазақстанда жас - тардың саны 4,2 миллионнан аса - ды, яғни олар халықтың 25 пайы - зын құрайды деген сөз.Қазақстан Республикасын - дағы Мемлекеттік жастар саясаты туралы Қазақстан Республика - сының Заңы 2004 жылы қабыл - данды. 2004 жылғы 7-шілдедегі ҚР Қазақстан Республика - сын - дағы Мемлекеттік жастар саясаты туралы Заңын жетілдіру мәсе - лелері және 2011 - 2020 жыл - дарға арналған Қазақстан Рес - публи - касының білімді дамту мемле - кеттік бағдарламасының жобасы қарастырылды. Биылғы Жастар жылы арқылы елімізде алғаш рет жастарға жүйелі түрде қол - дау көр - - сетудің кешенді шара - лары қабылданып отыр.Әлемдік тәжірибелер көрсетіп отырғандай, жылдам өзгермелі жаһандану үрдісінің қозғаушы күші - білім мен ғылымды, жаңа технологиялар мен ақпараттарды жетік игерген адами капиталы жоғары мемлекеттердің енші - сінде. Аталмыш бәсекеде елдің ересек топтарына қарағанда жас - тардың инновациялық әлеуеті, тез қабылдағыш зейінділігі, баста - машылдығы мен белсенділігі қоғам дамуының алғышартына айналып отыр. Бұл біздің мемле - кетіміз үшін де заңды құбылыс мемлекет басшысының Ұлт жоспары қазақстандық арманға бастайтын жол бағдарламалық мақаласындағы тапсырмаларын еліміз жастары арасындағы білім алу, оның ішінде еңбек нары - ғындағы сұранысқа сай маман - дықты игеру, жұмысқа орналасу, жастар арасындағы қылмыстың алдын алу сынды өзекті мәсе - лелердің толықтай шешімін табуға бағытталған құжат ретінде қарастыруға болады.Президенттің бағдарламалық мақаласында Біздің жолымыз - ол бірлік жолы және азаматтық біртектілік негізінде ұлтты дәйек - тілікпен қалыптастыру жолы. Қазақстандықтардың азаматтық біртектілігі мен біртұтастығын нығайтуға бағытталған төртінші реформаның мәні де дәл осын - да,-деп атап өтуі тегіннен- тегін емес. Осы тұста жастар мен жасөспірімдерді тұрғылықты жері бойынша бос уақытын тиімді өткізуге, сол арқылы қазақстан - дық патриотизммен тәрбиелеуге бағытталған Аула клубтары жобасын дәйекті түрде атауға болады. Мыңдаған жасөспірім мен жастарды, балаларды ортақ қызығушылықтары мен ынтасына қарай біріктірген сан түрлі мә - дени және спорттық үйірмелерде елімізді мекен еткен сан түрлі ұлттар ұрпағы бірлік пен дос - тықта бас қосуда. Олардың әрбір жеткен жетістіктері мен бағын - дырған белестері біздің ортақ жеңісіміз. Елбасымыз Нұрсұлтан Назар - баевтың Мәңгілік ел идеясы Қазақстан мемлекетінің мызғы - мас идеялық тұғыры! Жастардың тәрбиесі мен өмірге бейімділігін қамтамасыз ететін бағдарлама мемлекеттің ең маңызды бағдарламасы екені сөзсіз. Мемлекетімізді, жастарымызды, ұлттық және рухани құн - дылықтарды болашақ ұрпақ - қа табыстау ұлы мұрат. Ол тура - лы Қазақстан Президенті жастар жылының ашылу салтанатында жанжақты айтып берді. Қоғамдағы өзекті мәселелер мен еліміздің даму бағыттары туралы Елбасымыз өзінің ой - ларын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы халыққа үнемі жеткізіп отырады. Осынау өрелі ой-пікірлер бүгінгі күні еліміздің әлеуметтік-экономикалық өр - кендеуі мен рухани жаңғыруы - ның негізіне айналып отыр. Сон - дықтан оны негізінен жаһан - дық дағдарыстарға қарамастан 5 инс - титуттық реформаны жүзеге асырудың басым бағыттарын айқындап беруімен ерекшеле - нетін Стратегиялық бағдарлама дер едім. Сондықтан Жаңа қазақ - стандық арманды жүзеге асырудың сара жолын көрсеткен мақаласы-нда Елбасымыз: Әр ұрпақтың өз арманы бар, оларда тек жеке және отбасылық игілік - терге ғана ұмтылыс көрініс таппайды. Оларда қашан да туған жерге деген сүйіспеншілік сезімі, өз халқы мен Отанының бақыты туралы аңсар айқын көрінеді, деп бастап, ұлтымыздың ұлы мұратының әрбір қазақстан - дықтың ізгі ойынан құралаты - нына ерекше мән беруінің өзі түсінген жанға үлкен серпін беретін үлкен күш. [1]
Бүгінгі таңда біз Елбасымыздың көреген саясатының арқасында бақытты өмірге қол жеткізіп отырмыз. Мемлекет басшысының осы бағдарламалық мақаласы алдағы күннің бұдан да бақытты, бұдан да кеңейе, нұрлана түсетіндігіне халықтың сенімін нығайта түсетініне сенім білдіреді.Еліміздегі ауызбіршілік пен ынтымақ басты мұратымыз. Осы ретте Елбасымыз Қазақстан халқы Ассамблеясының маңызы мен мәніне тоқтала келе: Ел сөзінде үлкен біріктіруші күш бар, өйткені, барлық уақыттарда да туған жер қазақстандықтар үшін ең жақын және өзіне тартушы құндылық болған және болып қала береді -деп Мәңгілік Ел идеясының біріктіруші күші халықтың өз Отанына деген сүйіспеншілігінен бастау ала - тын - дығын атап көрсеткен бола - тын. Толыққанды белсенді тұлға ретін - де жастар-дың үнқатысуында төзімділікқұндылықтарының дамуына қолайлы барлық жағ - дай жасалған. Еліміз қоғамдық сананың өзгеруімен қатар жүретін Үшін - ші модернизацияны бастан кешу - де. Бір кездері бабаларға арман болған, аталарымыздан аманатқа қалған аңызды ақиқатқа айнал - дыратын Мәңгілік Ел идеясы ұлт мұраты болып, келешек ұр - пақ - ты ізгі ниеттерге жетелейтіні анық.Мәңгілік Ел идеясын іске асыру бүгінгі ұрпақтың парасатты парызы келешек ұрпаққа тағы - лым. Осы ұлы мұратты жүзеге асырсақ, бабалардың алдындағы қарызымыз бен балалардың ал - дындағы парызымыздың өтелері айқын. Қазақстан әлемдегі алып елдердің қатарынан өз орнын алса, әлемге танылған елдің ұлан - дары ел мен жердің иесі болатын - дай намысты болып жетілсе, ұлттық құндылық - тарымыз ұрпақ - тан ұрпаққа беріліп отырса, Мәң - гілік Елдің болашағы баянды, келешегі нұрлы болары белгілі.
Құқық бұзушылықтың алдын алу
Балалар мен жасөспірімдер құқық бұзушылығының алдын-алу кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алу, қоғамдағы қылмыстың алдын алудың аса маңызды аспектісі болып табылады. Заңды, әлеуметтік пайдалы қызметке және қоғам мен өмірге ізгілікті көзқарас қалыптастырып, жастарды қылмыстық қызметке жол бермейтін қағидаларға тәрбиелеу қажет. Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алуды тікелей не жанама көздейтін құқықтың қайнар көздерінің осылайша көп болуы қоғамдық қатынастардың кез келген саласында кәмелетке толмағандар тұлғасының дамуын қамтамасыз ететін қолдау жүйесіннің көзделгендігін көрсетеді. Әсіресе бұл қауіпті жағдайда тұрған және ерекше қорғау мен қолдауға мұқтаж жасөспірімдерге қажет. Балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу мен оқытуда отбасының маңызы зор. Осыған орай мемлекеттіміз отбасының, соның ішінде кеңейтілген отбасының тұтастығын сақтауға аса назар аударып отыр. Отбасында тұрақтылық пен береке болмаса, осыған байланысты қоғам тарапынан көмек көрсету әрекеттері сәтсіз болған жағдайда, тіршілік етудің балама орындарын пайдалану мүмкіндігін қарастыру қажет. Ол дегеніміз, балаларды тұрақтылығы бар, әрі берекелі отбасы жағдайына мейлінше жақындатылған мекемелерге тәрбиелеуге берілуі тиіс. Баланың келешегіне кері әсер ететін жағдайларды айтпағанда, олардың ата-анасынан айыруға жол бермейтін ұлттық бағдарлама жасаудың және оны іс жүзіне асыру қажеттігінің мәні зор. Кәмелетке толмағандар құқық бұзушылығының алдын алудың ең маңызды алғы шарты болып табылатын, отбасындағы берекені сақтаудың негізінде, субъективтік себептерден басқа, өтпелі кезеңнің әлеуметтік-экономикалық жағымсыз құбылыстары жатыр. Ол ата-анасының материалдық жағдайының нашар болуына байланысты балабақша мен мектептерге бара алмауы нәтижесінде, соңғы жылдары қараусыз, тастанды, үй-жайы жоқ, сөйтіп құқық бұзушылық жасауға баратын балалар саны көбейіп отыр. Зерттеу жұмысының тақырыбы: Студенттер арасындағы құқық бұзушылықты алдын алу: отандық және шетелдік тәжірибе.
Зерттеу мақсаты: Жеке тұлға мен топтың өзара әрекет ету тәсілін зерттеу, келеңсіздіктердің алдын-алу.
Зерттеу міндеттері:
1.Өзіне талдау жасай білуін қалыптастыру.
2. Жаңа өзекті тақырыпқа зерттеу бағдарламасын құру, теориялық кезеңнің жұмысын айқындау бағдарламасын құрып, бекіту.
3. Оқушылардың құқықтық сауаттылықтарын анықтау.
4. Өз құқықтарын қорғай отырып, жоғары нәтижеге жету.
Зерттеу обьектісі: жасөспірімдер
Зерттеу пәні: Келеңсіздіктің алдын алу арқылы, студенттер немен айналысатынын бағдарлау.
Зерттеу болжамы:
Құқықтық тәрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялық пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттері.
Зерттеу әдістері: Эксперимент барысында құқықтық сауаттылығын, қылмысқа көзқарасын зерделеу, бақылау, байқау әдістері қолданылды.
Бақылау-зерттелінушінің танымдық белсенділіктерін анықтау.
Салыстыру-құқық бұзушылықтың зиянды жақтарын нақты жағдайға байланысты айқындау.
Өлшеу-нақты жағдайларды елестете отырып, жаман ниеттерге бармауын қадағалау.
Эксперимент-күнделікті жағдайда баланың есіне өмірде болып жатқан қатерлі жағдайларды ескерте отырып, бойларын аулақ ұстауға дағдыландыру. Құқықтық сауаттылықтарын, ақпараттық деңгейлерін жетілдіру.
Кездесетін қарама-қайшылықтар
психологиялық диагностика жүргізу үшін теориялық білімнің төменділігінің, диагностикалық формализмнің зерттеу нәтижелерінің нақтылығына кедергі келтіруі; теледидар, интернет желілеріндегі қажетсіз көрсетілімдер;
қажетті ақпараттың жеткіліксіздігі.
Зерттеу жұмысымыздың басында бірінші кезекте студенттердің Сіз бөтен адамның әсеріне қаншалықты жиі ұшырайсыз? сауалнамасы жүргізілді. Сауалнамаға 1,4 курстың студенттері, барлығы 30 студент қатынасты. Нәтижесінде оқушылардың 65,2-ы 6 баллдан жоғары жинап отыр. Ол дегеніміз бұл студенттердің қулықтың үлкен қорына ие, алдау мүмкін емес десе, 21-ы 3-6 балл жинап, керемет ақылды, оны алдау мүмкін емес, бірақ өтірік айтуға бейім екенін көрсетсе, 14-ы 3 баллдан төмен жинап, өздерінің сенгіш және оңай адастыруға болатынын, енжар екендіктерін көрсетті.
Мектеп 8-10 сыныптардың арасында өткізілген Жасөспірімдердің қылмысқа көзқарасын зерделеу сауалнамасы өткізілді. Сауалнамаға барлығы 112 оқушы қатынасты. Таратылып берілген сауалнамаға дұрыс немесе дұрыс емес деген жауаптар берілді. Нәтижесінде салауатты өмір салты дегенді оқушылардың 90-ы ішімдік ішпеу, 70 -ы шылым шекпеу, 100-ы спортпен шұғылдану деп, 20-ы толық тамақтанбау деп есептейді.
Нашаны пайдаланып көрмедік, болашақта да пайдаланғымыз келмейді, ол адамды тәуелді етеді деп ойлайды. 30-ы кезекті нашаны пайдаланбауға болады, нашаны қолданбау адамның өз еркіне байланысты десе, 70-ы мүлде татып көрмеу керек деп есептейді.Жасөспірімдердің құқықтық сауаттылығын зерделеу сауалнамасын 8-10 сынып оқушылары қатынасты. Қойылған сұрақтарға сәйкесінше жауаптың бір нұсқасын белгілеу керек. Мұнда жалпы сыныптар бойынша құқықтық ақпараттылық деңгейлерінің ортадан төмен екені байқалды. Сынып жетекшілермен сынып оқушыларына құқық туралы білімдерін кеңейту туралы ұсыныстар беріліп, ауыл учаскелік полициямен кездесулер ұйымдастырылды. Жасөспірімдердің АҚТҚ\ЖҚТБ туралы ақпараттық деңгейлерін зерттеу мақсатында 8-11 сыныптан барлығы 153 оқушыға сауалнама жүргізілді. Мұның нәтижесін төмендегі мониторингтен көруге болады. ()Бұл зерттеудің нәтижесінде 8-11-сыныптардың АҚТҚ\ЖҚТБ жөнінде ақпараттанғанын түсінуге болады. Жалпы алғанда оқушылардың АҚТҚ\ЖҚТБ жөніндегі ақпараттық деңгейлерінің төмендігін көруге болады. Мектебіңіздегі құқық бұзушылық фактілері туралы не білесіз? сауалнамасына 9-сыныптардан 17 оқушы қатынасты. Зерттеу нәтижесінде 89-ы білмеймін, 11-ы әр түрлі қылмыстарды байқап жүрмін деген. Мектебіңізде бопсалау фактілері кездесе ме? деген сауалға 95-ы десе, 5-ы менде кездеспеді, жалпы бар сияқты деп жауап берді. Сіздің ойыңызша жасөспірімдерді қылмысқа не итермелейді? деген сауалдың жауабын мына мониторингтен көруге болады:Балалар мен жасөспірімдердің құқық бұзушылығының алдын-алу зерттемесінің қайталауы сәуір айына жоспарланып отыр.[2]
Қорытындылай келе: Жас ұрпақтың құқықтық білімін жетілдіруге мұғалім тәрбиесі ғана жетекілікті десек, кем өлшегеніміз болар еді. Олардың өмір тәртібіне көзқарасы ата-анасы арқылы қалыптасып, өзге тәрбие жүйесі арқылы әсер етеді. Оқыған әдебиеті, баспасөз материалдары, теле-радио хабарлары, көрген фильмдері білім қорын молайта түседі. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заң жобасының 35-бабында: ата-аналар балаларының өмірі мен оқуы үшін олардың денсаулықтарын, рухани әрі дене қуатының қауіпсіз дамуын, адамгершілігі жағынан дұрыс қалыптасуын қамтамасыз етуге міндетті деген. Осыған орай ата-аналар қоғамдық ортаның ісінен шет қалмай белсене араласуына, адам тәрбиелеудегі жауапкершілікті бірлесе көтерулері қажет деп санаймын. Оқушылармен қатар ата-аналардың құқықтық сауаттылықтарын анықтау барысында түрлі сауалнамалар өткізіліп, зерттелді.
Аталған жұмысымызда кемшіліктер де кездесіп отырды. Бұл кемшіліктерді біз оқушының денсаулығына, әлеуметтік жағдайына, ата-ана, пән мұғалімдерімен бірлесе отырып жасасақ оқушының әлеуметтік дағдыларын дамытуға, келеңсіздіктердің алдын-алуға, оқушыларға бағыт-бағдар беру, қоршаған ортаны түсінуге бейімделуін жоғары деңгейге арттыру нәтижесіне жеткізуіміз мүмкін. Келесі кезекте өзіме нақты кездесіп отырған кемшіліктермен жұмыс жасау керектігін жоспарлауды ұйғардым. Бүгінгі таңда зерттеу жұмысынан тиімді деген ой-пікірлерімді жеке тұлға мен топтың өзара әрекет етуінде міндетті қолданамын .
1. Жан-жақты қалыптасып дамыған, қоғамдық белсенділігі артқан, әлеуметтік-толық қамтылған адамгершілікті тұлғаның қалыптасуы қоғамдық тәртіпті орнатудың басты жолы
Қоғамдық тәртіп орнатудың басты жолы-түрлі әлеуметтік нормалардың, былайша айтқанда, адамдардың мінез-құлықты реттейтін қағидалардың орын алуы. Қоғамдық тәртіптің бір бөлігі бұл-дәстүрлік тәртіп. Әлеуметтік нормалардың ең негізгісі, алғашқы пайда болғаны-әдет-ғұрып, дәстүр қағидалары. Әр халықта олар ежелден-ақ қалыптасқан. Мәселен, қазақ халқының әдеттерінің заң сияқты күші болған. Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы, Тәуке ханның Жеті жарғысы. Осындай әдеттердің күшімен қоғамда тәртіп орнатылған.Әлеуметтік нормалардың маңызды түрі әдептік нормалар. Ол әдептік тәртіпті реттейді. Әдептік нормалардың құқық сипаты болмайды. Олар адамға құқық бермейді, міндет жүктемейді. Негізінен адамның ар-ұятын, намысын қалыптастырып, солар арқылы қоғамдық тәртіп орнатуға ұйытқы болады. Әдептік нормалар құқықтық нормаларға түрткі-негіз болып отырған. Құқықтық нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа сүйейді. Неғұрлым құқық нормаларға әдептік нормалар арқау болса, соғүрлым заңдардың әлеуметтік, адамгершілік мәні жоғары болады. Қоғамдық ұйымдардағы тәртіп те қоғам бірлестіктерінің нормаларымен қамтамасыз етіледі. Жоғарыда айтып өткен қоғамдық тәртіптің әрбір бөлігі өзіне тән ережелермен реттеле келіп, нәтижесінде толыққанды қоғамдық тәртіп орнап, құқық бұзушылыққа қарсы үлкен тосқауыл орнатады.Сан мыңдаған жылдар бұрын адамзат пайда болды. Міне сонымен қатар әр түрлі мәселелер де туындай бастады. Адамдар не істеуге болады,не істей алады? деген сұрақтар туындай бастады.Міне осы кезде әр елдің заңы,ережелері шыға бастады. Б.з.д Рим құқығы ІХ-VII ғасырда Б.з.д V ғасырда 12 кесте заңы Ежелгі Қытай елінде Шыңғыс ханның Ұлы жасасы,Қасым ханның Қасқа жолы, Есім ханның Ескі жолы,Тәуке ханның Жеті жарғысы. 1885 жылы билер жиналысында ұлы Абайдың Шар ережесі қабылданды. Абай бұл заңның мазмұны елін әділдікке жеткізуі, бейбітшілік,тыныштықты сақтайтын нормалар жиынтығы деген. Сонымен қатар қазақ елінің заңын жасауға,әдет-ғұрпының сақталуына,қалыптасуына зор үлесін қосқан үш кемеңгер билеріміз. Міне, балалар, адамның шыр етіп жерге түскен минутынан бастап, оның өмірін, денсаулығын, тыныштығын қорғап отырған заң бар. Бұл заң 1948 жылы 10-желтоқсанда қабылданған Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясы, сонымен қатар 1959 жылы қабылданған Бала құқығы Декларациясы, міне осы декларациядан кейін 61 ел қол қойған 1989 ж 20 қарашада Балалар құқығы туралы Конвенция қабылданды. Қазірде бұған 191 мемлекет кірген.Конвенция деген-арнаулы мәселелер жөніндегі келісім шарт. Осы Конвенция негізінде 2002 ж тамызда Қазақстанда Балалар құқығы туралы заң қабылданды. Бұл заң 9-тарау,53-бап-тан тұрады.Осы ережелерді бұлжытпай орындау-біздің Отанымыз, еліміз,халқымыз алдындағы парызымыз.Біздің өмірдегі кейбір келеңсіз жағдайлардың көбі біздің осы заң талаптарын,тәртіп талаптарын білмейтінтіндігімізден туындап жататын секілді. Заң дегеніміз қоғамның негізгі тірегі Қоғам деп отырғанымыз-мына біздер.Ел басы Назарбаев Конституция-бұл да ел рәміздерінің бірі. Сондықтан негізгі заңды елдің туы, гимні ,елтанбасы секілді қадірлеу, құрметтеу-біздің парызымыз деген. Сондықтан әрбір адамның заң талабына бағынып, жат қылықтар, өрескел тәртіп бұзушылыққа бармау, өзіне жүктелген міндетті уақытылы орындаудың өзін еліміздің Ата Заның, халықты құрметтеуі деп білуімізге болады. Конституция-елдің барлық ережелері жинақталған мемлекеттің негізгі құжаты. Сондықтан да біз оны Ата заң деп құрметтейміз. Әрбір адам өзінің де,өзге елдің де заңына бағынуға міндетті.Әр мемлекеттің өзіне тән заңы бар. ХХІ ғасыр адам өқөыөтары мен бостандығын бірінші орынға қойды.Әрбір еркін мемлекет адам құқығын құрметтеуге,оларды қамтамасыз етуге және бұзбауға міндетті. Адам құқықтары халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру арқылы іске асырылады. [3]
0.1 Құқық бұзушылықтың себептері, мазмұны және түрлері
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған. Дегенмен де, керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған. Осыдан келіп құқық бұзушылық орын ала бастады. Құқық бұзушылық қоғам өміріне тән дерт. Адам баласы өмір сүрген ортада ол да әрқашан орын алады. Бұл шартты құбылыс. Құқық бұзушылық заңды, оның қағидаларын құқықтық нормалар жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Ол адамдардың іс-әрекеті, қылығы, мінезі немесе әрекетсіздігімен сипатталады. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Заң бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Адамның ой-желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатынасуынсыз жасалмайды. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек, заңды бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет-бұл құқық нормаларының іс-қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормаларының талаптарын ешқандай іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады.Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Азамат өзіне жүктелген міндеттерді орындаса немесе құқықтары мен бостандықтарын пайдалана алса, мұндай іс-әрекет азаматқа да, қоғамға да пайдасын тигізетіні сөзсіз. Азаматтар заңда белгіленген міндеттерін бұлжытпай орындаса, қоғамда зандылық орнап, құқықтық тәртіп сақталады. Азаматтар өз құқықтары мен бостандықтарын тиімді пайдалана алса, қоғамның жан-жақты дамуына, адамдардың түрмыс жағдайларының жақсаруына, халық мәдениетінің өркендеуіне тиісті жағдай туады.Сондықтан әр мемлекет, оның аппараттары мен органдары қоғамда заңдылыққа, құқықтық тәртіпке нұқсан келтірмеуді қамтамасыз етеді. Олар жеке және заңды тұлғалардың іс-әрекеттерін қатаң бақылап отырады. Құқық бұзушылық өзіндік пайда бағу, даму және жойылу зандылықтарына ие белгілі бір қоғамдық құбылыс ретінде көптеген жекелеген құқық бұзушылықтардан құралады, олардың барлығы да ортақ қасиетке ие болады. Белгілі бір әрекет немесе әрекетсіздік әлеуметтік табиғаты мен занды нысанын бейнелейтін осындай қасиеттердің жиынтығы құқық бұзушылықтың түсінігін береді.Құқық бұзушылық биологиялық, физиологиялық, технологиялық ерекшеліктерге сай, адамның іс-әрекетінің әлеуметтік көрінісі.Құқық бұзушылық құқыққа, оның талаптарына қарсы бағытталған мінез-құлық. Демек, құқықты бұзған ат-үсті қарап, талаптарынан айналып өту деген сөз. Әрбір құқық бұзушылық нақтылы құбылыс. Оны нақты адам, белгілі бір жерде, мезгілде, жағдайда жасайды. Ол құқық нормаларының қағидасына қайшы келеді және өзіне тән оның белгілері болады. Сонымен бірге жекелеген құқық бұзушылыққа тән жалпы белгілері де кездеседі.Құқық бұзушылықтың екі зияны бар:1. Құқық бұзушылық қоғамға зиянды әрекеттің объективтік нысандағы бейнесі, сыртқы көрінісі болып табылады. Бұл қоғамға зиянды, қауіпті әрекет, әрекетсіздік занда құқыққа қайшы сипатта ресми түрде бекітілуі керек деген мағынаны білдіреді.2. Құқық бұзушылық объективтік процесс болып табылады. Бұндағы объективті деп отырғанымыз, кез келген құқық бұзушылық құқықтың қорғайтын әлеуметтік игіліктері: жалпы мүдде, қоғамдықтәртіпке қауіп төндіреді. Дәл осы мағынада құқық бұзушылық қоғамға қауіптілік және зияндылық мәнге ие болады.Формальді логикалық жағынан бұл былай бейнеленуі мүмкін: қоғамға зияндының бәрі де, құқыққа қайшы болып табылады. Тиісінше, құқыққа қайшы, қоғамға зиянды әрекет әрекетсіздік деп саналады. Шындығына келгенде бұл тұжырымнан екі терістік байқалады:1.Заңда құқыққа қайшы деп саналғандардың бәрі де, қоғамға зиянды немесе қауіпті.2. Қоғамға қауіпті әрекеттің барлығы да, құқықтық нормаларға қайшы деп тыйым салынбаған.Құқық бұзушылықтың мәні оны басқа жүріс-тұрыс ережелерін бөліп көрсететін, басты өзіне ғана тән ерекшеліктерінен тұрады. Алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық қатынастар жүйесіне келтіретін қауіптілігі, зияндылығы. Яғни, тек бір ғана әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен зияндылығы емес, оның таралуы қоғамдық қатынастарға айтарлықтай залал келтіретін адам әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі. Ал жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағдайда ғана қоғамдық тәртіптің қаупіне айналады. Тиісінше, жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін. Ол және өзі зиян келтіретіндіктен емес, өзі тектес әрекет-әрекетсіздіктің көптеп орын алуына байланысты. Олар өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық бұзушылықпен күресудің мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет етеді.Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы, оның қашанда адам қоғамының құндылығы, жеке және мүддеге нұқсан келтіруінен көрінеді. Яғни, қоғамның маңызды құндылықтары, оның өмір сүру жағдайына қауіп төндіреді. Құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілігінің деңгейі түрлі дәрежеде болуы мүмкін. Мәселен, адамның өміріне қастандық жасау -- өте қауіпті қылмыс. Ал біреудің үйіне түсіп, мүлкін ұрлау оған қарағанда жеңілірек дәрежеленеді. Дегенмен, осы екі әрекет те қоғам үшін өте қауіпті болып табылады. Құқық бұзушылықтың қоғамға зияндылығы қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын бұзып, маңызды қоғамдық қатынастарға әлеуметтік шиеленіс енгізуінен де көрініс табады. Зиян қандай да болсын заң бұзушылықтың теріс зардабы ажырамас белгісі оның көлемі, мөлшері, сипаты түрліше болады. Әрекет-әрекетсіздіктің қоғамға қауіптілігі, зияндылығының занды көрінісі құқыққа қайшылық деп саналады. Ол іс қимылдың белгілі бір түрінің нышаны ретінде құқық талаптарының саналы түрде бұзылуын білдіреді. Әрекет-әрекетсіздік заңды міндетін орындамау немесе құқықты теріс пайдалану, яғни егер оған құқықпен тыйым салынса және оны жүзеге асырған жағдайда, құқықтық нормалардың санкциясы қолданылуға жатса, бұл құқыққа қайшы деген сөз. [4]Егер де құқықпен тыйым салынбаса, құқық бұзушылық болмайды. Адамның өзінің тұлғалық құқықтарын қолданбауы, оның жеке қалауына байланысты болғандықтан, құқық бұзушылыққа жатпайды. Керісінше, адамның қоғамға, мемлекет және азаматтардың мүддесіне залал келтіре отырып, құқықтар мен бостандықтарды пайдалануы, құқыққа қайшы әрекет деп саналады.Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгі-нышандар:1. Құқық бұзушылық құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы немесе әрекетсіздігі. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлвды, іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болсын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатысуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елігінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. 2.Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның көлемі, мөлшері, түрлі болуы мүмкін.Қоғамдық зиянды анықтаудың мынадай тәсілдері белгілі:1. Заңдылықты бұзудың объектісі адамдардың өміріне, денсаулығына, қоғамдағы негізгі қарым-қатынасқа зиян келтіруді анықтау.2. Зиянның түрін, мөлшерін анықтау.3. Қылмысты жасаған әдісін, уақытын, орнын анықтау.4. Қылмысты жасаған адамның өзінен және осы іске тиісті материалды, фактілерді жинастыру, толық мінездеме беру.Қалай болса да заң бұзушылық қоғам үшін зиянды іс-әрекет. Өйткені жоғарыда айтылғандай жеке адамға (өміріне, денсаулығына, ар-намысына, бас бостандығына), мүлікке, қоғамдық тәртіпке нұқсан келеді. Кейбір жағдайда келтірілген зиянның орнын толтыру мүмкін болмайды. Мәселен, кісі өлтіру, мүгедектікке душар ету, жазылмайтын ауруға соқтыру т.б.5. Құқық бұзушылық әрқашан да құқық нормаларының талаптарына қайшы келеді. Сондықтан да оның құқық нормаларымен реттеліп және қорғалатын қоғамдық-қатынастарға қарсы бағытталғандықтан құқыққа қайшы әрекет деуге болады. Құқыққа келісті және ол рүқсат берген әрекет, ешқашан құқық бұзушылық ретінде бағаланбайды.[5]
0.2 Құқық бұзушылықтың себептері мен оны тудырушы факторлар
Қылмысты зерттеуге арналған ғылымның бір саласы криминология 19 ғасырдың екінші жартысында пайда болған. Алғашқыда оны қылмыстық этимология, қылмыстық социология деп, атап жүрген. Назарға алған жөн, кейбір криминалистік концепциялар, құқық бұзушылыққа көзқарасттар, ғылымның пайда болғанға дейін айтылған және осы салаға байланысты зерттеулер жүргізілген. Осы саладағы алғашқы теориялық құрылымды Аристотель мен Платонда таба аламыз. Құқық бұзушылық мәселесін шешуге 18 ғасырдың көп ойшылдары зерттеуге күш салған, бұлар Беккариа, Бентам, Вольтер, Гельвеций, Гольбах, Дидро, Локк, Монтескье және т.б. Олар құқық бұзушылықтың пайда болғаның социальдық тұрақсыздықтан, қоғамның тәртіпсіздіктен көріп, репрессияларды тоқтатуға, профилактикалық жұмыс жасауға шақырған. Құқық бұзушылық жайлы және оның пайда болу себебін, социалист-утопистер көп зерттеген. Соның ішіндегі Томас Мор, қоғамды өзгерту үшін, оны қайта социалистік бастаумен құру керек деп ұсынған. Ж. Мелье, католик шіркеуінің қылмыстарын ашық жариялағанда, қоғам ішіндегі құқық бұзушылықты тоқтату үшін, жеке меншікті жою керек деп, адамдар арасындағы теңсіздік, қылмыстың ошағы деп айтқан. Мелье көзқарасына Морелли де қосылған, ол да қылмыстың басты себебі жеке меншік деп ойлаған. А. Сен-Симон, Ш. Фурье бойынша, құқық бұзушылықтың табиғи тамыры жеке-меншіктік қоғамның ішінде, адамды қанау және эксплутациялау, құқық бұзушылықпен тек қылмыстық жауапқа тартумен тоқтату мүмкін емес деп, айтқан. Сондай көзқарасты дамытқандар Ж. П. Марат және А. Н. Радищев. Марат құқық бұзушылықты құл мен қожа-дан тұратын қоғам ішінде іздеген эксплутарлық жүйеде көрген. А. И. Герцен бұл мәселені зерттегенде, көбінесе, экономикалық факторларға көп назар аударып, социальдық теңсіздікке, кедейлікке, сонымен бірге, Герценнің ойынша буржуаздық қоғам, қылмыспен күресе алмайды деген, тұжырым жасаған. Қылмыстың пайда болғаның зерттегенде, ғылымдар екі көзқарасты топқа бөлінеді. Бірінші топ мүшелері, қылмысты социальдық көрініс, ал екінші топ биологиялық көрініс ретінде қарастырады. Буржуаздық криминологияны дамытуда үлкен үлес қосқан, қылмыстық антропологиялық мектептің өкілі, итальян психиатры Чезаре Ломброзо (1835 -- 1909). Ломброзианство және неоломброзианство терминдер сияқты, психиатрдың есімі де қазіргі күнге дейін өте белгілі. Құқық бұзушылық, Ломброзо бойынша-адамның дүниеге келуі, өтуі сияқты, айқын және керекті құбылыс. Құқық бұзушылықтың пайда болуы, бұл биологиялық процесс. (Бірақ өмірдің соңғы жылдарында Ломброзо, қоршаған ортаны да ескере бастады.) Қылмыскер адам, Қылмыс, оның себебі, емдеу процессі кітаптарында, ғалымның айтуы бойынша, туылған кезінен бастап қылмыскерлер болады, оларда спецификалық физиология, психология, антропогендік жағынан белгілер болады және олар барлық қылмыскерлердің 35 пайызын құрайды. Ломброзо табиғи қылмыскерлердің тұрақты бейнесін іздей бастаған. Ол адамның қаңқасын, сүйек басын, бойын, дене салмағын және басқа аномалияларын зерттеген. Уақыт өткен соң, Ломброзо тағы да әр түрлі, бір - біріне ұқсамайтын 16 факторларды ашқан (бұған кіретіндер: метерологиялық, географиялық, экономикалық, рассалық және т.б.). Психиатор табиғи қылмыскерлерді алдын-ала тоқтату үшін, емдеу процессінде, өмірлік изоляция, жер бетінен жою процесстерді қолданған. Әрине, болашақта бұл теория және методика фашистер мен КСРО мемлекетінде жиі қолданыс тапты. Ломброзаның ашық, реакциялық көзқарастарды оның шәкірттері жұмсартуға, яғни гуманизациялауға күш салды. Итальян фашистік қылмыс кодекстін авторы Э. Ферри, биологиялық ломброзианство көзқарасына, социальдық факторды айқын енгізеді. Уақыт өткен сайын биологиялық көзқарастың авторитеті төмендей бастайды. Оның себебі, фашизм мен коммунизм кезіндегі жиі қолданысы. Бірақ та, модернизацияға ұшыраған биологиялық көзқарас, әлі де қолданысты тауып тұр. Не себепті? Себебі, құқық бұзушылыққа барған кейбір тұлғаның мотивациясын түсіну қиын. Социальдық көзқараз барлық сұраққа жауп бере алмайды, сондықтан да аса қауіпті қылмысты түсіну үшін, адамның ішкі сана сезімін зерттейді, осындай жағдайларда биологиялық тұрғыдан зерттеу процессі өз үлесін қосады. Әсіресе, қазіргі заманда түсініксіз немесе мотивациясыз құқық бұзушылықтың көпшілігі, психологиясы сау емес адамдармен орындалады. Есірткенің, арақ-шараптың әсері қоғамға үлкен зиян әкеліп тұр. Қазіргі сәтте медицина мен гендық инженерияның жоғарғы дамуынан, ген арқылы мұраға берілетін құқық бұзушылық, деген көзқарас пайда болды. Оның өкілдері: О.Кинберг, О.Ланге, Е.Гейер, А.Штумпль және т.б. Көзқарасты қолдайтындар екі топқа бөлінді: юристер мен медиктер. Олардың ойынша, тұлғаға көптеген мінездік белгілер беріледі, сондықтан құқық бұзушылық та, ген арқылы берілу мүмкін. Белгілі австралиялық психолог З.Фрейдтің психоанализ теориясы, көпшілікте қолданыс тапты. Фрейд, құқық бұзушылықты адамның ішкі сана сезімінде, оның психиканың тереңдігінде жатқан құбылыс деп айтқан. Адамды қылмысқа итермелейтін, ол өлімнен қорқу инстинкті және сексуальдық мінезді нәпсі (либидо) сезімі. Жоғарыда жазылған көзқарастар мен теориялар, құқық бұзушылыққа дұрыс түсінік беру жұмысында, мәселенің бір жағын ғана көрсетеді. Әрине, биологиялық теорияға ғана сүйеніп, тұлға психологиясы қылмыс жасауға жақын деген айыппен, жазаға тарту оңай. Бірақ, бұл адамзатқа қандай ауыр әсер тигезітінің елестету қиын емес! Бұл жағдайды прогрессивті саясаткерлер мен ғалымдар жақсы түсінген. Және биологиялық көзқарасты мүлдем жойып тастауға да күш салған. Сонымен де, социальдық көзқарасты әрі қарай дамыту үшін, биологиялық көзқарас маңызды орын алды. Сондықтан да, социологиялық бағыт өте қиын кезеңдерден өтті. Құқық бұзушылықты социальдық жақтан зерттеуді, алғашқы рет ғалымдар - статистиктер бастады. Ағылшын ғалымы Д.Говардтың құқық бұзушылыққа деген көзқарасы қызық. Оның айтуынша, қылмыскерлерді түзету процессінде, еңбекке тарту, тәрбиелеу, білім беру шаралары қолдану керек. Және де, оларға міндетті түрде сыйластықпен, адамгершілікпен қарау керек, себебі оларды, қоғамның өзі қылмыскерлерге айналдырды. Француз ғалымдары П. Дюпати және Ж.-П.Бриссоның көзқарастарына назар аударғаның жөн болар. Олардың айтуынша құқық бұзушылықтың себебі, қоғам ішінде адамдар арасындағы экономикалық және саяси теңсіздік. Статикалық ақпаратқа анализ жасағанда, Дюпати бір шешімге келді, яғни әр жылдарда жасалған құқық бұзушылықтың саны өзгерісіз қалады. Осы кездерде, ХIХ ғасырдың соңында-XX ғасырдың басында, Э. Дюркгейм, мен Н. Д. Сергеевский дамытқан құқық бұзушылық мәңгі процесс деген теория пайда болды. Теорияны жақсы ашқан және дамытқан француз теоретигі Э. Дюркгеймнің құқық бұзушылық әр сау қоғамның бір белгісі, деген сөзі шығады. Антропологиялық теорияны сынға ұшырауымен, социологиялық теорияның көптеген өкілдері, құқық бұзушылық мәселесін шешу үшін, социологиялық реформа жасауға шақырумен бірге, басты бір сұраққа жауап таба алмады. Экономикалық, климаттық, мәдениеттік, географиялық факторладың ішінен, олар ең маңыздысын таңдай алмады. Социологиялық мектептің өкілдері, криминалогияда құқық бұзушылықтың себебін зерттегенде 2-3 классификацияға (факторлар) тоқтаған. Бұл факторлар: индивидуальді (жынысы, жасы, ұлты); физикалық (географиялық орта, жыл мезгілі, климаттық жағдай және т.б.); социальдық фактор (жұмыссыздық, азық - түліктің бағасы, жұмыс ақысы, алкоголь немесе есіртке пайдалану және т.б.). Социологиялық теориялардың көптеген көзқарастарын зерттеуге болады, бірақ шынында, құқық бұзушылықтың табиғатын түсіну үшін, теорияларға жалпылама көзбен қарау керек. Әсіресе қазіргі кезде пайда болған теорияларға басты назар аударған жөн. Жалпы, құқық бұзушылықтың пайда болуы, қоғам ішіндегі тұлғалар арасындағы экономикалық, саяси, мәдени теңсіздіктен пайда болады деп, айтуға болады. Әр тұлға өз алдына қойған мақсаттарына жету үшін, заңды немесе заңсыз әрекеттер жасайды. Адамның табиғатында тәубешілік сезімі аз мөлшерде болады. Керісінше, адам қаншалықты экономикалық, саяси, мәдени жетістіктерге жетсе де, ол тұлғаға аз болып көрінеді. Қоғам ішіндегі бір - біріне қызығушылық (психикасы сау емес адамдарды жатқызбаймын), теріс әрекеттерге әкеледі. Оның барлығын түсіну үшін, құқық бұзушылықты әр жақтан толығымен зерттеу дұрыс болар. Құқық бұзушылыққа әкелетін экономикалық факторды зерттегенде, еске алған жөн, бұл үлкен масштабты фактор. Капиталистік қоғамның алдында болған құл иеленушілік пен феодалдық қоғам, құқық бұзышылықты басқаша сипаттаған. Капиталистік қоғам, құқық бұзушылықты өзі тудырат, деген сөз бар. Капитализм өзі құрған айқын экономикалық және әлеуметтік теңсіздік, ең басында адамзаттың қиындықтардың шеше алмайтындығын көрсетті. 18 ғасырдың философтары мен ғалымдар, капитализмді орнытқанда, жаңа гуманистік идеалдарды енгізуге, шіркеуден еркін болуға, адамзатты орта ғасырлық қараңғылықтан жарқын болашаққа жол ашып тұрмыз деп сенген. Шындыққа келсек, теңдік те, бостандық та, болған жоқ. Экономикалық теңсіздік, класстарға бөлінуі сол қалпында қалды. КСРО елінде капитализм стадиясына енбей, тура социализмге өтуі, болашақта коммунизмді құру идеялары өз жасандығын көрсетті.[6] Себебі, тоталитарлық жүйеде, бюрократизмнің өсуі, жалған үгіт-насихат саясаты, қоғамды басында алдағанмен, соңында күйзеліске ұшырады. Совет елдердің ғалымдары, қоғамдағы болып жатқан қылмыстарды, коммунизмге жат әрекеттерді, капитализмнен қалған немесе бұрынғы кезеннен қалған мұра деп, сипаттаған. КСРО елінде күштеп еңбекке тартуы, жалған теңдікті мен бостандықты құруы, елде проституция мен наркоманияның жоқ болуы, жарқын коммунизмге жақындауы, бұның барлығы қоғамды алдау саясатында жүрді. КСРО елінің мерзімі ұзаққа созылмайтындығын, дүкенге кіргенде түсінікті болған. Азық - түлік, киім - кишек, басқа да қарапайым қажетті тауарлардың дефицитте болуы, КСРО азаматтарды еріксіз құқық бұзушылыққа әкеліп отырды. Г. Мендешевтің Профессия-сыщик кітабында, КСРО кезіңдегі құқық бұзушылықпен қалай күрескені жақсы жазылған. Мысалға, есіртке сатушыларға өте жұмсақ жаза қолданылған, көбінесе есіртке сатушылар штраф төлеп, қайта бостандыққа шыққан. Себебі, КСРО-ның қылмыс кодексінде есіртке сатушыларды түрмеге отырғызбаған. Есіртке сатушыларды қатаң жазалайтын заң 80-жылдарына дейін бекітілмеген, басшылардың ойынша бұндай заңның кажетті болмаған, себебі КСРО мемлекетінде наркомания деген, капиталистік ауру, социалистік елде мүлдем болмаған. Бірақ та, 90-жылдары КСРО мемлекеттің жойылуы, Қазақстанды одан да жаман апатқа әкелді. Капитализм стадиясынан өтпеген, нарықтық қатынастарға түсінбеген, қайта құру реформасына бет бұрып, мықты заңдық базасы болмай, елді тонауға келген шетел инвесторларға есік ашып, инфляция мен кризиске ұшырап, халық КСРО агитацияларынан әлі емделе алмай жүргенде, елді құқық бұзушылықтың ең жоғарғы деңгейіне әкелді. Сол кезде рэкит, тонау, ұрлық, адам өлтіру, есірткені сату, проституция, наркомания, рейдерство кең қанат жайды. Аталған құқық бұзушылықтардың пайда болуына басты себепкер болған, экономикалық фактор. Құқық бұзушылықты азайту үшін, қоғамды жаңа заңдармен, қабылданған нормативтік-актілермен таныстыру үшін, юриспруденция жағынан сауаттылғын көтеру үшін, маңызды рольді ақпарат атқарады. 20-21 ғасырды ақпарат ғасыры деп атайды. Сондықтан қоғамдағы процесстерді реттеу үшін, кейде СМИ-ні жазалау орган, ашық саясат жүргізу, демократиялық қоғам құру құралы ретінде қолданылады. Сондықтан, бұл факторды еске алған жөн. Енді, құқық бұзушылықты қоғамдық масштабта емес, жеке тұлғалық масштабта қарастырған жөн. Адамды экономикалық, социальдық, биологиялық фактордан басқа, ішкі сезімге байланысты, эмоциялар да, тұрақсыз психика да қылмысқа итермелейді. Қоғамның кіші ұяшығы, бұл - отбасы. Отбасы ішіндегі болып жатқан процесстер де, жиі қылмысқа әкеледі. Отбасы ішіндегі кейде болып тұратын негативтік жағдайлар, ер мен әйел адамның арасындағы қатынастардың ішінде де құқық бұзушылықтың себебі кездеседі. Бұл қатынастарға жақсы анализ жасаған және зерттеуге көр күш салған Ресей психологы Е.И.Тереньтев болды. Оның Бред ревности кітабында, адамның эмоциялары туралы жақсы зерттеме жұмысы істелген. Отбасы ішінде, қылмысқа әкелетін фактор ол ер мен әйелдің арасындағы қызғану сезімі. Отбасы микроклиматына қоршаған факторлар да әсер етеді. Әсіресе, экономикалық, яғни отбасыда ақшаның жетіспеуі немесе керісінше, ақшаның көптігі де, теріс қылыққа әкеледі. Отбасы ішіндегі қатынастар, оның отбасылық құндылықтар заманға байланысты өзгеріске ұшырап тұрды. Мысалы, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz