Суицидтік мінез құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы өзіне өзі қол жұмсау мен зорлықтан оқушыларды қорғау саласында құқықтық реттеуді қалыптастыру.
Кіріспе
1.Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі.
1.1 Жасөспірімнің суицидтік мінез-құлыққымен мәні-семантикалық саласы.
1.2Суицидентке алдын-ала психологиялық көмек көрсету.
1.3 Суицидті- әлеуметтік мәселе ретінде қарастыру.
2. Суициттік мінез -құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері.
2.1 Суицидтің алдын алу бойынша атқарылатын жұмыстар бағыты.
2.2 Білім беру мекемесінде суицидттің алдын алудың психологиялық шарттары.
2.3 Жасөспірімдердің суициалдық мінез-құлқын алдын - алу.
3. Жасөспірімдер арасындағы зорлық-зомбылық пен қатыгездікті
алдын - алу.
3.1 Өз-өзіне қол жұмсаудың себептері мен психологиялық алдын-алу факторлары.
3.2 Девиантты мінез-құлықтың зерттеудің теориялық аспектілері.
3.3 Шетелдік суицид - қазіргі қоғам мәселесі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Оқушылардың психикалық саулығын, мектептегі жағымды ахуал деңгейін сақтауға бағытталған жалпы мектептік бағдарлама дайындау. Сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру. Мектеп пен отбасының және жалпы қауымдастықтың арасында өзара әрекеттесудің тиімді моделін әзірлеу.
Суицид латын тілінен алынған Өзін-өзі өлтіру, өзіне қол салу деген мағынаны білдіреді. Тағы бір синонимдік мағынасы адамның өзіне-өзінің қиянат жасап, өз өмірін қиюы. Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салу мінез-құлқы біржақты патологиялық тұрғыдан қарастырылмайды. Бұл әрекет көп жағдай-да есі дұрыс адамның мінез-құлқы. Сонымен бірге, өзіне-өзі қол салуға қатысты әрекет мінез-құлықтың бұзылу формасының ең шегі. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша әлемде жылына шамамен 10-20 милион адам суицид жасауға бекінеді. Олардың бір миллионға жақыны жарық дүниемен қош айтысады. Еуропалық елдерде өзін-өзі өлтіру, адам өлтіруге қарағанда шамамен үш есе асып түседі екен. Өз-өзіне қол салу деңгейі, көптеген авторлардың пікірі бойынша, салыстырмалы тұрақты ұлттық көрсеткіш болып табылады. Бұл жұмыстың өзектілігі: Өз өмірін қиюға бағытталған саналы ерікті түрдегі әрекет қазіргі таңда бүкіл жаһандық қоғамдық мәселеге айналып отыр.Оқушыларға қатыгездік пен зорлық-зомбылық және адамзаттың абыройына нұқсан келтірмеу. Суицид-бұл жеке мінез-құлық жауап, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық құбылыс ғана емес, ол мәдени, түрлі әлеуметтік қорытынды болып табылады. Жеке тұлғаның психологиялық әсерлері айрықша. Мұндай аяқталған-өзіне қол жұмсау, өзіне өзі қол жұмсау әрекеттері ретінде ерекшелігі іс-шаралар, демонстрациялық және имитациялық (жалған) өзін-өзі және суицидтік идеялар, есептілік, қауіп-қатерлер-қайтыс идеясы, кейбір жағдайларда ғана жариялады, және т.б. пән мінез-құлық шынайы реттеуші болып табылады. Осы тақырыптың мақсаты: Өзіне-өзі қол сұғудың алдын-алу шараларын қолданып өмірлеріне нұқсан келтірмеу.Зерттеу объектісі: -адамның мінез-құлықтарының өзгеруін бақылауға алу қажет.Нақты және әлеуетті өзін-өзі өлтіруге дейін жалпы олар болуы кейбір жағдайларда әлеуметтік және психологиялық бейімсіздік тұлға, суицидтік ой пайда мен өзін-өзі өлтіру жүзеге асыру қалыптастыру әкеледі, және басқа ықтимал өзіне өзі қол жұмсау тәуекелге болып табылады. Жоғары Әлемдік маркалы ең экономикалық дамыған елдерде өзіне қол салғандар көрсеткіші жоғары.Бұл құбылыстың себептері туралы мәселе көтеру және оның үшін ең жақсы құралы табу ескерту.[1] Тек шеңберінде суицидтік мінез-құлық қарау клинико-психологиялық зерттеу сөзсіз көрініс бұрышын тарылтады және болып табылады жағымсыз факторлардың тұтас түрлі түсіну үшін анық жеткіліксіз оның қалыптасуына негізгі. Ескерту суицидтік мінез-құлық себептері бас қатысты талдау қажет екенін біздің басым мемлекеттік sovre_zhets мәдениет және контекст әлеуметтік этика, өмір табиғаты туралы философиялық идеялар мен өлім, назарға бұқаралық психологияның ерекшеліктерін ескере отырып. Жапонияда сериялық өлтіруші тұтқындалды, оның құрбандарын өзін-өзі бүлдіретін ниеттерін жазғандар арасында таңдады. Twitter өз-өзінен-өзі зиян келтіретін және суицидтік бейнеқосылғыларды көрсететін хабарламаларды жою мәселесін қойды. Өз-өзіне қол жұмсау туралы ой жүгіртетін адамдар, оларға көмектесетін адаммен байланысу үшін компанияны пайдалана алады деп үміттенеміз. Дегенмен, қолданылған технологияға қарамастан, тақырып бойынша твиттерді толықтай жою мүмкін емес. Біз өз жауапкершілігімізді шешіп, құралдың оң және салауатты түрде қолданылатынына сенімді болуымыз керек. Жапондықтар қазан айында ұсталған ХНУМХ-нің адамына қатысы бар, оның үйінде 27 органдарының қалдықтары табылған, ол полиция қызметкерлері микроблогда өз-өзіне қол жұмсайтын ойлары бар адамдар арасында құрбандарын тауып алған. Қазіргі кезде Twitter тобына өзін-өзі зақымдау немесе өз-өзіне қол жұмсау туралы хабарды көрсеңіз, баяндама бағаланғаннан кейін авторға қызмет көрсету үшін жіберу үшін хабарласыңыз. Әлемдегі зерттеушілердің бірнеше тобы Американдық психиатрлар қауымдастығының сайтын есте сақтайды, ол посттың мәтінін талдау арқылы өзін-өзі зақымдайтын белгілерін автоматты түрде анықтай алатын алгоритмдер әзірлейді.
1.Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі.
Ата Заңның 14-бабында Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, дінге көзқарасына немесе тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды-деп атап көрсетілген. Сондықтан педагог қай жерде болмасын өзінің азаматтық борышын, жауапкершілігін терең сезінуі, өзіне-өзінің қатаң талап қоюы, басқа адамдарға деген өз бойындағы адалдық, ілтипаттылық, қайырымдылық, ықыластылық, мейірімділік және т.б. ізгі қарым-қатынастардың болуын үнемі есінде ұстауы тиіс. Педагогтың әрбір іс-әрекеті махаббат пен сүйіспеншіліктің, құрмет пен шыдамдылықтың, яғни қоғамға қызмет етудің үлгісі болуы шарт. Білім беру ұйымдарында педагог түрлі жастағы балалармен жұмыс істейтіндіктен тәрбиеленушілердің әрбір жас кезеңдегі психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерін білуі және оны үнемі қаперіне алып отыруы тиіс. Ересек балалар үшін педагогтың әрбір қимыл-қозғалысына, іс-әрекеті мен сөйлеген сөзіне, оның ақыл-кеңесіне, өзге адамдармен қарым қатынасына, шәкірттерге қоятын талаптарына өздерінше сын көзімен қарайды. Сол себепті педагог балалармен қарым-қатынас жасауда мұғалімнің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе шәкірттермен даралық ерекшеліктерімен санаса отырып қарым-қатынас жасауға аса мән беруі тиіс. [2]Орта жастағы оқушылар өздеріне ерекше зейін қойып қарауды қажетсінеді. Өмірдегі өтпелі кезең жоғарғы талаптар, сана-сезімі мен ақыл-ойының жетілуі мұғалімді жасөспірімдерге жаңа қырынан келуге мәжбүр етеді. Балалар бойындағы мұндай ерекшеліктерге педагог олардың есейгендігін байқатуы деп қабылдағаны абзал. Өтпелі кезең жасындағы балаларға дұрыс қалып көрсетуден туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге болады. Балалардың жас ерекшелігін және тәлім тәрбие жұмысында соған сай әдіс амалдарды қолдана білмеуден кейбір педагогтер өз жұмысында көптеген қиындықтарға кездеседі. Балалардың жас және жеке ерекшеліктерін елемеу, рухани тілектерін қанағаттандырмау. Балалардың жеке ерекшеліктерін ескерудегі негізгі мақсат мінезі ерекше балалармен қалыпты қатынас орнатудың тиімді әдісі оларды ұжымдық өмірдің ыңғайын қарай бейімдеп, іс-әрекеттерін үйлестіру. Педагогтерге шыдамдылық пен тапқырлық көрсетіп, тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-тәсілдерін қолданған жөн. Сол себептен, баланың айналасындағы адамдардан, педагогтер мен бала арасындағы қарым-қатынастарында жылы лебіздік жетіспейді. Педагог білім беру ұйымдарында сүйіспеншілікке толы ерекше атмосфера құра алуы тиіс. Оны тұлғаның психикалық, адамгершiлiк негiздерiнiң қаланатын табиғи ортасы деп қарастырып, үлкендердің балаға, баланың үлкендерге деген туыстық сезiм негiзiнде терең эмоциялық сипатта құрылуына ықпал жасауы керек. Қазіргі кезде отбасында ата-ана мен бала арасындағы қатынаста түсінбеушілік орын алып, бір-біріне сүйіспеншілікпен, кешіріммен қарау азайып, түрлі келеңсіз мәселелер туындауда. Сондықтан отбасынды орын алып отырған қиындықтарды шешу қажет болып отыр. Отбасындағы жанжал мен орынсыз дау-дамайлар бала психикасына әсер етеді, отбасындағы түсініспеушілік баланың бойында орнықсыз эмоциялық жайттарды тудырады. Ата-аналар үнемі балаларының ұяда не көрсе, ұшқанда соны алатынын, олардың әрбір сөзі мен іс-әрекетінің балаға тікелей әсер ететінін ұмытпағаны абзал.Адамға ең қымбаты-отбасы. Отбасында сүйіспеншілік, сйыластық, татулық, бауырмалдық болғанда бірлік болады. Бір-бірін аялап, кешіре, түсіне білгенде отбасы берік болады.Отбасын жасайтын және нығайтатын күш - махаббат: әке мен шешенің, әке мен балалардың, шеше мен балалардың өзара сенімді, адал, шын берілген махаббаты. Алайда махаббат басқа бір жақтан, сырттан келетін шабыт немесе таң шапағы емес. Махаббат дегеніміз - оСуицидтік мінез-құлықтың дамуына қарсы шыға алатын, кедергі келтіретін бірден бір күш - адамның бойындағы тұлғалық қасиеттері, уақыт сынынан өткен мәңгілік құндылықтарға мойын бұруы десек қателеспейміз. Әлеу - меттанушы-ғалымдар суицид жасау қаупі - нің өсу деңгейіне өмірлік құндылықтар мен әлеуметтік жағдай едәуір ықпал етеді деп есептейді. Яғни, жеке адам өзін қоғамның бір бөлшегі ретінде сезіну дәрежесіне, адамның ортаға бейімделуіне, дәстүрлі құн - дылықтарды қабылдау қабілетіне тіке - лей байланысты. Яғни, жас адам бірден дұрыс жолды таңдауы оның өмірге деген көзқарасын білдіреді және ол өз өмірінің толыққанды қожасы болуға деген тілегімен, өз тағдырын өзі жасауға тырысуымен астасып жатыр. Жастық шақтың өзі ересек атану, бір кезеңнен басқасына өту сияқты жас шамасына ғана байланысты емес, сондай-ақ, бір әлеуметтік-мәдениеттік кезеңнен келесі сатыға өтуді, алдыңғысының шектеулерінен шығуды білдіреді.[3] Сондықтан, дәл осы өтпелі кезеңде жастардың бойына еш - қашан ажырағысыз мәңгілік құн - ды - лықтар дәнегін еге білу, ең алдымен, отбасының міндеті. Себебі, адамның әлеуметтенуі үдерісі дүниеге шыр етіп келген кезден басталады және оның тұлға ретінде қалыптасуына ең басты ықпал ететін ата-анасы, одан кейін білім беру мекемелері. Баланың денсаулығы, бі - лімі іспетті шарттарға баса назар аударумен қатар, оның бойына мейірім, жанашырлық сезімдерін егу, тұлғалық қасиеттерін жетілдіруге мән беру қажет. Қоршаған ортасындағы әлеуметтік ахуал, отбасындағы психологиялық климат, ата-анасымен, ұстаздарымен өзара қарым-қатынас осының бәрі жас адамға ық - пал ететіні мәлім. Суицид - өте өзекті әлеуметтік проблема, оған жалпы жұртшылық, түрлі қо - ғамдық ұйымдар мен мемлекеттік органдар тарапынан назар аудару, алдын алу шараларын жүргізу қажет. Қоғамда болып жатқан оқиғалардың кез келгені адамға ықпал етпей қоймайды. Ал, оның теріс, жағымсыз үрдістерін болдырмау, неғұр - лым азайту, алдын алу бағытындағы іс-шаралардың нәтижелі болуы оған деген көзқарасқа ті - келей байланыстырасан зор еңбек.Өмiр-Алланың адамға берген ең үлкен нығметi және аманаты. Ендеше, аманатқа қиянат жасамай, өлшеулi өмiрдi өнегелi өткiзсек, ең бiрiншi өзiмiз үшiн пайдалы. Сондай-ақ, Жаратушының бергенiне үлкен жауапкершi - лiкпен қарау есеп күнiне дайындықтың алғышарты екендiгiн де ұмытпағанымыз абзал. Өмiр-күрес. Бұл-өмiр заңдылығы. Мықты әлсiздi алып жығады. Ал, қоғамның әлсiз буыны ол жасөспiрiмдер. Аңғал. Сенгiш. Тәжiрибесiз. Өмiрдiң кез келген құбылысын жанына жақын қабылдайды. Әлi келмеген, күшi жетпеген, ақыл таппаған, жалғыз қалған тұста өлiмге жүгiредi. Бәлкiм, жұрт назарын өзiне аударудың оңай жолы осы деп ойлар. Себебi, көптеген ата-аналар баласы өлiмге жүгiнгеннен кейiн ғана көңiл бөлiп, құлазыған жан дүниесiн түсiнуге тырысады.
1.1 Жасөспірімнің суицидтік мінез-құлыққымен мәні-семантикалық саласы.
Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы белгілерімен топ жетекшілерін ақпараттандыру.Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы белгілері,суицид себептері өзін өлтіру тәсілдері: суицидальді тенденцияларын, өзін өлтірудің жалпы сипаттарын суицидтен кейін тірі қалғандармен жұмыс жасауда консультантқа не істеуге болмайт сол жөнінде мағлұмат беру. Суицид (лат.: sui caedere-өзін өлтіру)-адамның өзіне-өзінің қиянат жасап, өз өмірін қиюы.Қазіргі кезде адамзаттың өз өміріне балта шабуы-қоғам дертіне айналып барады.Мәселені осы жерден бір қайыра тұрып, суицид сөзінің қашан, қайдан енгеніне тоқтала кетсек. Бұл терминді 1947 жылы итальян психологы Г.Дэзен енгізген. Ол бұған өзін-өзі өлтіруге әрекет ету деп түсінік береді. Жыл сайын 10-20 миллион адам суицид жасауға бекінеді. Олардың бір миллионға жақыны жарық дүниемен қош айтысады. Алдыңғы қатарлы суицид жасаушылардың отаны ретінде, басқасын айтпағанда, көрші алпауыт мемлекеттер - Ресей мен Қытай, Қазақстанды атауға болады. Қазіргі таңда, Қазақстанды алаңдатып отырған жәйт бұл, жеткіншек балалардың суицид ауруына көптеп душар болуы. Суицид - қатты қажыған, шарасыздықтан, шаршағанда, немесе бір жағдайда шешімін таба алмай тығырыққа тірелген адамдарда және санасы әлі дамып, жетіліп болмаған жеткіншектік ұл-қыздардың арасында кездеседі. Жеткіншек кезеңде суициалдық мінез-құлықтың кейбір өзгешеліктері болады.[4] Суицид-адамзат басына төнген ортақ қауіп. Бұлай демеске амалымыз да жоқ. Ресми мәліметтерге сүйенсек, әлем бойынша әр 40 секунд сайын бір адам өз-өзіне қол жұмсаса, дәл осы суицидтің кесірінен жылына 800 000 жан өмірімен қоштасып кете барады. Соғыссыз, не бір табиғи апатсыз осынша жұрттың жаппай қырылуына не себеп? Өз-өзіне қол жұмсау қиындықтан құтылудың тура жолы емес, күнәнің нағыз ауыры екенін неге ескермейміз? Суицид ұғымы XVII ғасырда пайда болғанымен, дәл бүгінгідей адамзаттың өмірін жалмаған жағдайға жетпеген еді. Сондықтан, қазіргі қоғамда өзін - өзі өлтіруге итермелейтін жайттардың да көбейгенін мойындауымыз керек. Мамандардың дәлелдегеніндей, өзін өлімге қиятындардың: 19%-жазалау алдындағы қорқыныштан, 18% - рухани дерттен, 18%-отбасылық уайым-қайғыдан, 6%- қорқыныштан, 3%-қаржылық мәселелерден, 1,5% өмірден жалығудан, 1,2%-ауруға шалдығудан орын алса, 41% өлімнің себебі белгісіз күйінде қалып отыр. Сорақысы сол, елімізде де суицид оқиғалары өршіп тұр. Өз-өзіне қол жұмсаудан-Қазақстан Орта Азия мемлекеттерінің арасында бірінші орында болса, әлем бойынша алғашқы бестікте тұр. Бұл дегеніміз елімізде аталған дертке қарсы шараларды жандандыру керек деген сөз. Өзіне-өзі қол жұмсаудың негізгі себептері белгілі болғандықтан, олармен күресу арқылы бұл мәселені түбегейлі жоймағанымызбен, салдарын азайтуға әбден болады. Ол үшін психологтар, дін өкілдері, әлеуметтік қызметкерлер, салауатты өмір салтын насихаттаушылар, ұстаздар, ата-аналар, жалпы айтқанда біртұтас қоғам болып күресуіміз керек. Өзіне қол жұмсап тірі қалғандардың айтуымен белгілі болғандай, олардың дені өмірмен шын қоштасқысы келмеген, тек өздеріне қоғамның назарын аударуға тырысқан. Сондықтан, түрлі мәселелерге тап болып, депрессияда жүрген айналамыздағыларға жанашырлықпен қарап, сырымен бөлісуге мүмкіндік жасап, өмірдің жақсы жақтарын көбірек айтып, оның мәселесін шешуге жәрдем беруге тырысуымыз маңызды. Осы арқылы біреудің өмірін сақтап қалуымыз да әбден мүмкін. Қандай қауіпке болмасын алғашқы болып ұрынуға бейім, оң - солын толық танып үлгермеген жастарымыз - суицид аталатын аждаһаның да құрбаны болып отыр. Өткен жылғы көрсеткішке сай, Қазақстанда 15 - 29 жас аралығындағы жастар өзіне қол жұмсаудан әлемде 4 орынды алған. Бұл жастар арасында да суицидке қарсы насихат шараларын көбейту керектігін көрсетеді.Ал енді осы нәрсеге діни көзқараспен қарайықшы. Өз - өзіне қол жұмсау, фәни дүниені айтпағанда, ертеңгі мәңгілік өмірде де пенденің алдынан зиян болып шығары анық. Себебі, біздің жанымыз Алланың аманаты. Оған қиянат жасауымыз - ауыр күнә болмақ. Алла Тағала Құранда былай деген: Күмәнсіз, Алла сендерге аманатты өз иелеріне табыс етуді және адамдардың арасында билік қылатын болсаңдар, әділдікпен билік қылуларыңды әмір етті (Ниса: 58). Сондықтан, жаратушының әміріне бойұсынып, өзі берген жанын қайтарып алғанша мына өмірдің сынағына сабырлылықпен қарағанамыз абзал. Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сүйікті үмметерін өз-өзіне қол салудың ауыр азабынан сақтандырып кеткен. Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын). Өзін-өзі тұншықтырып өлтірген адам, тозақ отында тұншықтырылады. Өзіне пышақ салып өлген адам, тозақта пышақталады. Өзін жардан тастап өлген адам, тозақ отына лақтырылады,- деген (Имам Ахмад, Әбу Дәут риуаят етті). Сонымен бірге : Сендерден бұрын қауым болды. Олардың ішінде біреуі жаралы болатын, кейін жарақатына төзе алмады. Ол пышақ алып, жарақатты қолынан сылып, алып тастады. Қаны тоқтамай ағып, соның салдарынан ол адам қайтыс болды. Кейін ол Алла Тағаланың құзырына барған уақытта. Алла Тағала: - Пендем Менің алдыма өзін өлтіріп келді. Мен оған жәннатты харам қылдым,деп айтты (Имам Бұхари, Мүслим риуаят етті). Бұдан түйгеніміз - суицидке бару, адамды екі дүниеде де орыны толмас өкінішке ұрындарады. Басқа түскен уақытша қиындыққа мойымай, оны жеңіп шығу, қайсарлық таныту біздің нақты ұстанымымыз болуы керек. Әлемде мұсылман елдерінде өз - өзін өлтіру неге жоқтың қасы? Себебі, ол жерлерде Ислам дінін түсінген адам, бүгін алдымыздан шыққан мәселе уақытша сынақ екенін ұғынып, өз өмірін қию Алланың қаһарына ұшырататынын білгеннен ондай қадамға бармайды. Біз де осы айтылғандарды жадымызда ұстап, тек өзімізді ғана емес, айналамыздағыларды да суицидке ұрынудан қорғап жүрейік![5]
1.2 Суицидентке алдын-ала психологиялық көмек көрсету.
Бірінші кезең-жалпы алдын алу жұмыстары.
Мақсатымыз-мектептегі топтық тұтастықты нығайту.
Лауазымды тұлғалардың тарапынан суицидентке көмек көрсету өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алудың ең басты кезеңі болып табылады. Суицид туралы ойлайтын адамға психологиялық көмек көрсетудің мынадай негізгі үш әдісі бар.
1.Уақтылы диагностика және суицидентті тиісінше емдеу.
2. Депрессияға шалдыққан адамға белсенді эмоциялық көмек көрсету.
3. Оның жағдайын жеңілдету үшін оның жақсы қасиеттеріне жиі тоқталу.
Адамға алғашқы психологиялық көмек көрсетуге талпына отырып, мынадай ережелерді сақтау керек:
1.Өзіңіздің көмектесе алатыныңызға сенімді болыңыз.
2.Осындай жағдайда тап болғандардан тәжірибе жинаңыз.
3.Шыдамды болыңыз.
4. Бар ойдағыны жүзеге асыр деп, адамды қорқытуға тырыспаңыз.
5. Сіздің осындай күйге тап болуыңыздың себебі... деп, оның мінез-құлқын талдамаңыз.
6. Сіз өзіңізге қол жұмсай алмайсыз, өйткені...деп, адаммен дауласпаңыз.
7. Қолыңыздан келетіннің бәрін жасаңыз, бірақ басқа біреудің өмірі үшін жеке жауапкершілікті мойныңызға алмаңыз.
Профилактикалық әңгімелесуді өткізу әдісі:
Адамның дағдарыс күйінен шығуына көмектесетін негізгі әдіс - ол суицидентпен жеке профилактикалық әңгімелесу тәсілі болып табылады.
Бұл ретте мыналарды назарға алу қажет:
-кез-келген адаммен, әсіресе өзіне өзі қол жұмсауға баруға дайын адаммен әңгімелесу барысында көбінесе белсенді тыңдауға назар аудару қажет;
-белсенді тыңдаушы - ол әңгімелесуші адамды кінәламай, барлық зейінін салып тыңдайтын адам, бұл суициденттің ашық сөйлесуіне мүмкіндік береді;белсенді тыңдаушы әңгімелесушінің сезімін толығымен түсініп, оған өзіне деген сенімділігін сақтауға көмектеседі.
Әңгімелесуді өткізу бойынша ұсынымдар:
Әңгімені бөлмес үшін әңгімелесуді тыныш жерде өткізіңіз.[6]
бар назарды әңгімелесушіге бөліңіз және қарама-қарсы орналасып, оған тіке қарап отырыңыз.
Әңгімелесушінің айтқан сөздерін қайталап айту арқылы оны шын мәнінде тыңдап отырғаныңызды білдіріңіз.
Әңгімелесушінің сөзін бөлмей, оның ашық сөйлеуіне мүмкіндік беріңіз, ол сөйлеуді тоқтаған кезде ғана өзіңіз сөйлеңіз.
Сөкпей, кінәләмай сөйлеңіз, бұл әңгімелесушінің өзіне деген сенімділігін арттырады.Тек қана конструктивтік-позитивті сөздерді (рефрейминг, қайта тұжырымдау) қолдану.Сонымен, қатар әңгімелесу кезінде мынадай қағидаларды басшылыққа алу қажет:
1. Әңгімелесушіге ешқашанда үшінші адамдар арқылы шақыруға болмайды (ең дұрысы, кездейсоқ кездескен сияқты болып, қандай да бір қиын емес өтінішпен немесе тапсырмалармен сөз бастау керек).
2. Әңгімелесу орнын таңдаған кезде бөтен адамдардың болмағаны дұрыс (әңгімелесу қанша уақытқа созылса да, оған ешкім кедергі келтірмегені жөн).
3. Кездесуді жұмыстан тыс уақытта жоспарлау қажет.
4. Әңгімелесу процесінде қандай да бір жазбалар жазбай, сағатқа қарайлай бермей, сондай-ақ қандай да бір жол-жөнекей жұмыстарды орындамаған жөн. Бұл ретте суицидентке осы әңгімелесуден маңызды ешқандай шаруа жоқ екенін сендіру керек.
Профилактикалық әңгімелесу мынадай кезеңдерді қамтуы тиіс:
Бастапқы кезең-әңгімелесушімен эмоциялық қарым-қатынас орнату. Суицидентпен кейбір жағдайларда келіспесеңіз де, оны сынға алмай шыдамдылықпен және жанашырлықпен тыңдауыңыз керек (яғни, адамға ішкі жан дүниесін ашық түрде айтуға мүмкіндік беру) нәтижесінде суицидент сізді сенуге тұрарлық адам ретінде қабылдайды.
Екінші кезең-дағдарыс күйіне әкеп соққан оқиғаларды рет-ретімен белгілеу, осы проблемадан шығар жолдың бар екеніне сендіру.
Мынадай тәсілдерді қолданудың маңызы зор:-жағдайдың өзгешелігін жеңіп шығу;-табыстары туралы ойлармен қолдау көрсету және т.б.
Үшінші кезең -дағдарыс жағдайын бірлесіп жеңу. Бұл ретте мынадай әдістер пайдаланады.-жоспарлау, яғни суициденттің алдағы уақыттағы жоспарларын сөзбен жеткізу; үзіліс суицидентке бастама көтеру мүмкіндігін беру үшін мақсаттағы бағытталған үнсіздік.
Қорытынды кезең-іс-әрекет жоспарын соңғы рет тұжырымдау, суицидентке белсенді психологиялық қолдау көрсету.Сонымен бірге мынадай тәсілдерді пайдаланған мақсатқа сай болып табылады;-логикалық дәлелдеу ұтымды түрде сенімділікке баулу. Мен сенің өте жігерлі тұлға екеніңді білдім, Сен керемет, талапты адамсың т.б. Егер әңгімелесу барысында адам суицидтік ойларын белсенді түрде айтса, онда психологты шақырту қажет. Егер үрдісі тұрақты болса, оны дереу және еріп жүретін адаммен бірге психиатрға жіберу керек.
Егер де мұндай мүмкіндік болмаса, онда суицидентке: қиын эмоциялық күй-бұл уақытша көрініс екенін;оның өмірі туыстарына, жақындарына, жанұясына, достарына қымбат екенін және ол өмірден кетсе, оларғаүлкен қайғы әкелетінін;суицидтік акт жасауға діни тұрғыдағы көзқарасты түсіндіре отырып, оның өз өміріне өзі жауапты екеніне тоқталып, бірақ өзіне-өзі қол жұмсау проблеманы шешу жолы емес және осының бәрін жақсылап ойланып, шешім қабылдаған дұрыс екеніне сендіру қажет.Эмоциялық-ерікті өзін-өзі бақылау. Экстрим және стресстік жағдайдағы психоэмоциялық қысымды түсіру үшін релаксациялық жаттығулар. Стреспен күресудің эффективті түрі, өзін-өзі сендіру және босаңсудың рөлі өте маңызды. Егерде босаңсуы қиын адамдар болса, ол өзін сағаттың пружинасындай сезінеді. Терең босаңсуға қабілеттілік - бұл толық, дені сау өмір сүрудің кепілі. Тыныс алу орталығынан нервті импульс бас мидың қабатына таралады да оның тонусын өзгертеді. Тыныс алу жылдам және күшті, ал шығару - жай, тыныс алу тоқталып барып қайта шыққан кезде, орталық жүйке жүйесінің тонусын төмендетеді, қан қысымы бірқалыпты күйге келеді, эмоциялық қозуын түсіреді. Ауаны шығарғанда жай, ал тыныс алу жылдам болған жағдайда жүйке жүйесі бірқалыпты қызметінің деңгейін көтереді. Осы кеңестерді тиімді қолдану үшін келесі тыныс алуға байланысты жаттығулар көмектеседі.[7]
1.3 Суицид -әлеуметтік мәселе ретінде қарастыру.
Суицидті мінез-құлыққа әсіресе екі жас топтары бейім болады кәрі адамдар мен жасөспірімдік және бозбалалық шақтағы жас адамдар.Жастар арасында жеке адам аралық қатынастары бұзылған: жалғыздар,алкоголь немесе есірткіні шектен тыс пайдаланатындар,гомосексуалистер сияқты суицидальдық рискісі жоғары жас адамдар ерекшеленеді. Суицидтің көп тіркелу себебі, біріншіден, қоғамның бір формациядан екінші бір формацияға өтуіне байланысты болса, екіншіден, қатаң нарық пен БАҚ-тардағы адамды рухани аздыруға әкеп соқтыратын дүниелер де айтарлықтай әсер етіп отыр. Психиатр мамандардың болжамы бойынша, жүйке ауруына шалдыққандар саны қай елде де көп тіркелген жүрек-қан тамырлар ауруын қуып жетіп қалды. Суицидке әкеп соқтыратын жүйке ауруының алдын алуды мемлекеттік деңгейде шешу керек. Әсіресе жастар арасындағы суицидке баса назар аударуға тиіспіз. Себебі суицид барған сайын жасарып барады. Бір қуантарлығы, Үкімет психиатрия саласына да лайықты көңіл бөле бастады. Қаржы да, бұрынғыға қарағанда, көп бөлінеді. Қазір білім ошақтарындағы бағдарламаларға психология тақырыбы бойынша дәрістер енгізіле бастады. Енді ұжымдар арасында тренингтер өткізуді қолға алмақпыз. Маман ретінде айтарым, бұл мәселеге немқұрайды қарауға болмайды. Өйткені суицид барған сайын асқынып барады. Суицид әлеуметтік құбылыс ретінде белгілі әлеуметтік себебі бар және зерттуді сонымен қатар себебін түсіндіруді қажет етеді.Девиантты мінез-құлыққа адамның, әлеуметтік топтың сол қоғамда ресми түрде қабылданған немесе қолданылатын нормаларға сәйкес келмейтін қылықтары, іс әрекеттері жатады. Осы түсінікті анықтау үшін әлеуметтік нормаларғы не жататынын білу керек. Қоғам қандай да бір нормаларды мінез құлық үлгісі ретінде қабылдай отырып, оларға сәйкес келетін қоғамдық моральдік және құқықтық қолдау механизмін құрады, яғни қоғамдық және мемлекеттік әсер етудің санкциялары бар дегенді білдіреді.Адам белгілі бір нәрсеге қатты күйзелгенде және ол ұзақ уақыт бойы болғанда стресстік сезімдерге душар болады.Стресс өте ауыр психологиялық жағдайда қауіп қатер төнгенде,іс әрекеттің өте ауыр да жауапты кезеңде,әл қуатқа және ақыл ойға салмақ түскенде пайда болады. Жасөспірімдер мен бозбалардың теріс мінез-құлқының басқа да түрлері бар.[8] Бір авторлар оны мынадай түрлерге бөледі: реактивті негізделген (қашып кету, суицид), әдетте психиканың зақымдану негізінде болады; дұрыс белілмеген тәрбиенің негізінде болатын жеке адамның төменгі моральдік деңгейінен болатын түрі (есірткі қолдану, маскүнемдік); биологиялық фактор негізінде болатын потологиялық дерт (садизим). Басқалары девиацияны екі негізгі бағытта қарастырады:
1. Бұзушылықтың пайда болатын формалары бойынша-деликвенттілік, үйден қашып керу, қаңғыру, ерте маскүнемдік, суицидтік мінез құлық.
2. Биологиялық факторлар негізінде жатқан себептер, факторлар, дәлелдерге қатысты, сондай ақ әлеуметтік психологиялық негіздегі: әлеуметтік орта және психологиялық жас ерекшеліктері.Суицидальды мінез-құлыққа:антивитальды қапаланулар (өмірдің құндылығын жоғалту, мен өмір сүріп жүрген жоқпын,тек тіршілік етеміндеген сияқты ойлар),селқос суицидті ойлар -өзінің өмірінен айырылудың жеңіл өтуі туралы қиялдар( ұйықтап кетсе ,содан оянбаса деген сияқты ойлар),суицидті ниеттер -- өзін-өзі өлтіруге деген тілектер,суицидті аужаулар өзін-өзі өлтіру туралы шешімдерді тәсілдер мен ыңғайлы жағдайларды іздеу арқылы жүзеге асырулар жатады,суицидальды ниеттер қайтымды фазадан (суицидент әлі де болса өмірге қайтып келмеген кезі) қайтымсыз фаза арқылы биологиялық өлімнің келуімен өтеді. Жасырын сиуицид. Өмірде әр қайсымыз оған тап болады екенбіз. Біреу одан өзі зардап шексе, екіншісі туысы немесе танысының әрекеттері өмірмен қоштасуға итермелейтінің көріп жатады. Бұған қандай да тыйымдар, өтініп-жалынып сұраулар болсын, айналадағылар оның спирт ішімдік ішуге, нашақорлыққа қарсы тұра алмайды. Бірақ жасырын суицид түріне алкоголь мен нашақорлық ғана жатпайды. Оған кез-келген күйреуге апарып соғатын әрекеттер де жатады. Жасырылған немесе тікелей емес суицид - бұл өз-өзіне қол жұмсаудың бүркемеленген түрі. Оның әсерінен адам өзінің санасында немесе санасынан тыс өлімге байланысты үрейі арқылы өз-өзін күйреуге әкеп соғатын әрекеттер нәтижесінде (немесе сыртқы күштер, көбінде өзі арандатып жасаған) көз жұмады. Шын мәнісінде, жасырын суицид кезінде өлімге тура қадамдар жасалынбайды, тек келешекте болатын өлім үшін қорқыныш-үрей болады. Бұндай ойлармен өмір сүрген адам тәуелділікке тап болып, немесе апат құрбаны, экстремалды спорт түрінің қатысушысы ретінде көрініс табады. Жасырын суициденттерді киллер, өрт сөндіруші, құтқарушы, көлікті жылдам жүргізетіндер, шылымды көп шегетіндер, өте толық адамдар арасынан табуға болады. Тірі кезінде осылар жақындарына өз қорқыныштары, күйзелуі жайлы айтпайды, сондықтан туыстары оның суицидке байланысты проблемалары бар деп ойламайды. Өкінішке орай кәсіби психолог пен психотеропевт дәрігердің өздері жасырын суицид проблемасына көңіл бөледі деп айту қиын.[9]
2.Суицидтік мінез құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері
Суицид дегеніміз -бұл саналы түрде өмір сүруді тоқтату, яғни осы тұрғыдан қарағанда өзіне-өзі қол жұмсау адамның саналы мінез-құлық актісі болып табылады. Әдебиеттерде суицидтік әрекеттерді көбінесе аутожарақат, аутоагрессия деген терминдермен байланыстыра қарайды. Егер аутоагрессия актінің соңғы мақсаты - өзіне-өзі қол жұмсау болса, онда оны суицидтік әрекетке жатқызу керек. Сонымен қатар, қасақана дене мүшесін зақымдауды, психоз күйіндегі адамдардың аутоагрессивті актілерін және осындай басқа да іс-әрекеттерді суицидтік әрекетке жатқызуға болмайды. Жәбірленушінің немесе есі дұрыс емес адамның абайсызда өз өмірімен қоштасуы өзіне өзі қол жұмсауға жатпайды. Мұндай жағдайларда өмір үшін қауіпті іс-әрекеттер өзін-өзі өлтіруге бағытталмайды және олардың басқа да себептері мен мақсаттары болады, сондықтан оларды жазатайым оқиғалар санатына жатқызу керек. Осы анықтамаға сүйене отырып,аутодеструктивті немесе мінез-құлықтың өздігінен бұзылуы- деп аталатын жөнсіз тәуекелдің нәтижесіндегі өлімді де өзіне-өзі қол жұмсау деп есептеуге болмайды.Суицидтік мінез-құлық - бұл өзіне қол жұмсау туралы ойларға бағытталған психикалық актілердің сыртқы және ішкі нысандары. Ішкі нысандарға суицидтік ойлар (елестету, уайымдау); суицидтік үрдістер (ниет, мақсат) сыртқы нысандарға - суицидтік көріністер, суицидке оқталу (әрекеттену) жатады.Суицидтік ойлар (елестету, уайымдау) - өмірдің мағынасыздығы, құнсыздығы туралы пассивті ойлар (Өмір сүруге тұрғысыз, Өмірде бақыт жоқ, Өмір сүрмейсің тек қана күнелтесің), сондай-ақ өз өлімі туралы фантазиялар (Өлсем жақсы болар еді, Ұйықтап содан қайта оянбасам), бірақ өзіне-өзі қол жұмсамау. Қандай да бір қақтығысты немесе жүйкені зақымдайтын жағдайларды бастан кешкенде әдетте суицидтік ойлар барлық адамдарда кездеседі, бірақ олар суицидтік үрдіске ұласпайды.Суицидтік үрдіс (ниет, мақсат) - өзіне-өзі қол жұмсауды жан-жақты қарастыру, суицидтің жоспарын әзірлеу, өзіне-өзі қол жұмсау әдістерін, оның уақыты мен жүзеге асыратын орнын белгілеу болып табылады. Бұл ретте суицидттік әрекетті тікелей орындауға ниеттенуге байланысты сыртқы мінез-құлықта қобалжу байқалуы мүмкін. Осы кезеңде суициденттер көп жағдайларда өзінің суицидтік ниеттерін туыстарына, достарына, тұспалдап немесе әзілдеп (суицидтік көрініс) жеткізеді. Суициденттердің ішінде шамамен 15% мұны ашық және көпшілік алдында білдіреді. Қоршаған орта осындай ашық жариялауларды әдетте шындық ретінде қабылдамай, көбінесе көңіл аудармайды. Алайда оларды бағалауға болмайды. Осындай барлық жағдайларда, яғни ашық пікірлер айтылған кезде міндетті түрде психологтың кеңесі қажет.Суицидке оқталу (әрекеттену) - өзін-өзі өлтіру мақсатында өз өмірін қиюға белсенді әрекеттену. Кейде суицидентке байланысты емес себептерден (жарақаттың ауыр болмауы, жіптің үзілуі, уақытылы көрсетілген медициналық көмек, реанимациялық көмек және т.б.) өзіне-өзі қол жұмсау әрекеті өлімге әкеп соқпауы мүмкін. [10]Соңына дейін жеткізілген өзін-өзі өлтіру мен демонстративтік сипаттағы өзіне-өзі қол жұмсау әрекетін соңына жеткізілмеген суицид ажырата білу керек. Соңғысы өмірмен қоштасуды мақсат етпейді. Оның мақсаты көпшіліктің көңілін өзіне аудартуға немесе жоғалтқан назарын, зейінін қайтаруға қоршаған ортаның сезімі мен аяушылығына, жазалаудан құтылуға бағытталады. Өзіне-өзі қол жұмсау әдісі. Өзіне-өзі қол жұмсау әдісін, орнын және уақытын таңдау жанама түрде суицидтің аяқталуы сатысында суицидтік ниеттің қандай деңгейде күрделі екенін білдіреді. Пайдалану бойынша өзіне-өзі қол жұмсаудың мынадай әдістері:Асылу;Қарумен жарақат келтіру;Химиялық заттармен немесе медикаменттермен улану;Жоғарыдан құлау, келе жатқан пойыздың астына немесе көліктің астына түсу.Суицидке оқталу бойынша әдістер мынадай түрде өзгеше бөлінеді:Улану;Өзіне-өзі жарақат келтіру;Асылу.Суицидтік тәуекел - жеке тұлғаның суицидтік және суицидке қарсы факторларының өзара қатынасы ретінде бағаланатын өзін-өзі өлтіруге ықтимал дайындалу.Психологиялық денсаулық медициналық орталығында осы бағдарлама аясында жұмыс істейтін дәрігер-психиатр әрі суицидолог Екатерина Миронованың Азаттыққа айтуынша, мамандарды осал топтағы жасөспірімдерді суицидтік мінез-құлқы қалыптасу кезеңінде анықтауға және ресурстық орталықтарға дер кезінде жіберуге үйрету - жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын алу бағдарламасының негізгі бағыттарының бірі.Бағдарлама бойынша жұмыс басталғанға дейін Қазақстан аймақтарында жастар арасындағы суицидтің тереңде жатқан себептерін анықтаған зерттеулер жүргізіліп, оның нәтижелері кейін бағдарламадағы әдістемелерді құрастыруға пайдаланылған болатын. Бағдарламаның екінші мақсаты - жасөспірімдер арасында өмірлік дағдылар қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету үшін мектептерде балалардың психологиялық денсаулыққа қатысты сауатын арттыратын (мысалы, күйзеліс немесе торығу кезінде не істеуге болатынын үйрететін) тренингтер ұйымдастырылады.Өзіне қол жұмсауға бейім жасөспірімдер бағдарлама іске қосылғанға дейін анықталғаннан да көп болып шыққан.
2.1 Суицидтің алдын алу бойынша атқарылатын жұмыстар бағыты
Соңғы уақытта ақпарат құрал - да - ры, әсіресе, әлеуметтік желілерде ба - ла - лар арасындағы суицид мәселесі қы - зу талқыланып жатыр. Сол талқы ба - рысында көпшілік естіп-біліп жат - қан ақпарат-суицид деп аталатын алып айсбергтің көзге көрініп тұр - ған басы ғана. Маған бұл мәселемен қызмет ба - бына орай, жақын танысуға тура кел - ді. 2014-2016 жылдары Қызылорда облы - сы әкімінің орынбасары ретінде жас - - өспірімдер істері жөніндегі ай - мақ - тық комиссияға төрағалық еттім. Комиссияда қарайтын негізгі мә - се - ленің бірі - аймақтағы балалар мен жас - тар арасындағы суицид. Айына екі рет жиналатын комиссияның әр отырысы облыс аумағындағы аяқ - - - т - алған немесе аяқталмаған суицид, яғни мектеп жасындағы балалар арасындағы өзіне өзі қол салу оқи - ғаларын қараудан басталады. Бі - рақ, қанша тырыссақ та, өрімдей ба - ла өмірден неге күдер үзеді? деген сұ - раққа тұшымды жауап таба ал - ма - дық. Бұл жекелеген аймақ қана емес, жалпы елге ортақ жағдай. Ресми мәлімет бойынша, 2015 жы - лы Қазақстанда мектеп жа - сын - да - ғы 201 бала өзіне өзі қол салған, 485 ба - ла суицидке талпынған. Со - ның 68 пай - ызының себебі беймәлім. Мұндай оқиғалардың алдын алу үшін не істеу керек? Бұл сұраққа да жа - рытып ешкім жауап бере алмады. Осы шарасыздық жанымызға қатты батты.[11] Көп іздендік. Әлемде не істеліп жатқанына көз салдық, тә - жірибелерін зерттедік. Негізгі түй - геніміз, суицид жан-жақты, сан-салалы, жоспарлы, кешенді де жүй - - елі әрекетті талап ететін, елдің әлеу - - меттік дамуының құрамдас бө - лі - г - і ретінде қаралуы тиіс, аса күр - де - лі проблема. Өзін өзі өлтіру жаһандық си - пат - - тағы кесел. Жер бетінде әр 40 се - - кунд сайын бір адам өзін өзі мерт қы - - лады. Сол сәтте тағы кемінде 10 адам өзін өзі өлтіруге талпыныс жа - сайды. Мұны аяқталмаған суи - цид дейді. Соңғы 50 жылда бар - лық ел - дегі суицид айтарлықтай жа - сар - ған, осы күнде өз қолынан ажал та - ба - - тындардың 60 пайызының жасы 40-қа да жетпейді. Суицид жиілігінің ғаламдық кар - тасына қарасақ, Қазақстан - жағ - дайы ең нашар елдердің санатында тұр. Дүниежүзілік денсаулық сақ - тау ұйымының мәліметі бойын - ша, 5 пен 14 жастағы балалар ара - сын - дағы суицид бойынша біздің ел қауіпті бестікке кіреді. Ал 15 пен 29 жас аралығындағы жастар суи - циді бойынша Қазақстан халі ең мү - ш - кіл 10 мемлекеттің бірі. Өзін өзі өлтіру - 15 жастан 49 жасқа дейінгі қазақстандықтар арасындағы өлім-жіт - і - мнің екінші негізгі себепшісі. Бірін - шісі - жол-көлік апаттары мен абайсызда болатын түрлі жара - қат - тар. Жыл сайын Қазақстанда екі жүз - дей мектеп жасындағы бала өзі - не өзі қол салады. Әрбір осындай аяқталған суицидке тағы 200-дей баланың аяқталмаған талпыны - сы келеді. Әрбір аяқталмаған талпы - ныс алдағы уақытта іске асуы ық - тимал суи - цидтің басты нышаны. Осы ста - тис - тикаға сүйеніп, Қазақстан - да - ғы барлық мектеп оқу - шы - ларын 25 ба - ла оқитын бір сынып деп алсақ, олар - дың кемінде 5-еуі өзіне өзі қол салу ту - ралы ойлаған, ал біреуі суицидке тал - пынған болып шығады. Әрбір суицид - оны жасаған адам - ның туыстары мен жақын - да - ры - ның санасын улап, жаны мен жү - рек - терін ұзақ жылдарға қатты жа - ралайтын ауыр трагедия. Суицидтің басты себебі не? Неге жыл сайын осыншама адам өз ер - кі - м - ен опат болады? Оның астарында тұр - мыс тауқыметі жатыр ма, әлде адамдар арасындағы араздық па? Депрессия мен психикалық ақау - дың салдары ма? Әлде, шынын - да да интернет пен әлеуметтік же - лі - ле - р - дің зардапты ықпалы ма? Ашу мен ызадан туатын дерт пе, әлде арақ пен нашаның кесірі ме? Осы іспеттес ұшығына жет - кіз - бей - тін күрделі сұрақтар көп-ақ. Бі - рақ кесімді, көңілге қонымды қара - па - й - ым жауап жоқ. Бірде-бір жекеле - ген себеп немесе фактор адамның өзін өзі өлтіруіне себеп бола алмайды. Ондай әрекет-жеке, әлеуметтік, ді - ни, моральдық, психикалық және био - логиялық астары бар, бірқатар жағ - дайлардың өзара шиеленісуінен бо - латын күрделі феномен. Сонымен бірге, қоғамдағы адам - дар - дың өзіне өзі қол салу жиі - лігі ел - дегі әлеуметтік саулықты, саяси-эко - номикалық жағдайды сипаттайтын өмір сапасының аса маңызды баро - метрі, қоғамдық ахуалдың ин - дикаторы. Кез келген елдегі суицидтің көр - сет - кіші сол қоғамдағы интеграция деңгейіне, ортақ құндылықтары бар қауым ретіндегі ұйысу дәрежесіне ке - рі пропорционал болады. Яғни, мем - лекеттің тиімділігі мен қоға - м - ның сапасы артқан сайын суицид аза - юы керек. Жоғарыда аталған жасөспірімдер істері жөніндегі комиссияның бір оты - рысында ауылда болған суицид талқыланды. Анасы 15 жасар ба - ла - сынан телефонмен ойнағанды до - ғарып, үйдің бір шаруасын жасау - ды талап етеді. Әкесі де анасына қосылып, баланы сөгеді. Бала осыған ашуланып, қораға барып асы - лып қалған. Комиссияға шақырылған мек - теп - тің психологы мен директоры баланың берекелі отбасынан шықа - нын және оқу үлгерімінің жақсы еке - нін айтып, мұндайға не себеп бол - ғанын түсінбейтіндерін жеткізді. Ко - миссия мүшелері интернет пен ұя - лы телефонның кері әсері туралы айт - ты. Сонымен, себебін анықтай ал - - май, мектепке балалардың психи - ка - сын күшейту амалдарын қарас - ты - - - руды, ал тиісті мекемелерге зия - - - ны бар интернет ресурстар мен әлеу - мет - тік желідегі топтарды анық - тап, жа - буды тапсырдық. Сонымен бірге, баланың ата-анасының қалауы бойынша бұл оқи - ға өзін өзі өлтіру болып тір - кел - меген бо - лып шықты. Сон - дық - тан оқиғаның тір - келмеу жай-жапсарын тексеруді қо - сымша тапсырдық. Тексере келе, мынадай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі.
1.1 Жасөспірімнің суицидтік мінез-құлыққымен мәні-семантикалық саласы.
1.2Суицидентке алдын-ала психологиялық көмек көрсету.
1.3 Суицидті- әлеуметтік мәселе ретінде қарастыру.
2. Суициттік мінез -құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері.
2.1 Суицидтің алдын алу бойынша атқарылатын жұмыстар бағыты.
2.2 Білім беру мекемесінде суицидттің алдын алудың психологиялық шарттары.
2.3 Жасөспірімдердің суициалдық мінез-құлқын алдын - алу.
3. Жасөспірімдер арасындағы зорлық-зомбылық пен қатыгездікті
алдын - алу.
3.1 Өз-өзіне қол жұмсаудың себептері мен психологиялық алдын-алу факторлары.
3.2 Девиантты мінез-құлықтың зерттеудің теориялық аспектілері.
3.3 Шетелдік суицид - қазіргі қоғам мәселесі.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
Кіріспе
Оқушылардың психикалық саулығын, мектептегі жағымды ахуал деңгейін сақтауға бағытталған жалпы мектептік бағдарлама дайындау. Сабақтан тыс тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру. Мектеп пен отбасының және жалпы қауымдастықтың арасында өзара әрекеттесудің тиімді моделін әзірлеу.
Суицид латын тілінен алынған Өзін-өзі өлтіру, өзіне қол салу деген мағынаны білдіреді. Тағы бір синонимдік мағынасы адамның өзіне-өзінің қиянат жасап, өз өмірін қиюы. Қазіргі таңда өзіне-өзі қол салу мінез-құлқы біржақты патологиялық тұрғыдан қарастырылмайды. Бұл әрекет көп жағдай-да есі дұрыс адамның мінез-құлқы. Сонымен бірге, өзіне-өзі қол салуға қатысты әрекет мінез-құлықтың бұзылу формасының ең шегі. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша әлемде жылына шамамен 10-20 милион адам суицид жасауға бекінеді. Олардың бір миллионға жақыны жарық дүниемен қош айтысады. Еуропалық елдерде өзін-өзі өлтіру, адам өлтіруге қарағанда шамамен үш есе асып түседі екен. Өз-өзіне қол салу деңгейі, көптеген авторлардың пікірі бойынша, салыстырмалы тұрақты ұлттық көрсеткіш болып табылады. Бұл жұмыстың өзектілігі: Өз өмірін қиюға бағытталған саналы ерікті түрдегі әрекет қазіргі таңда бүкіл жаһандық қоғамдық мәселеге айналып отыр.Оқушыларға қатыгездік пен зорлық-зомбылық және адамзаттың абыройына нұқсан келтірмеу. Суицид-бұл жеке мінез-құлық жауап, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық құбылыс ғана емес, ол мәдени, түрлі әлеуметтік қорытынды болып табылады. Жеке тұлғаның психологиялық әсерлері айрықша. Мұндай аяқталған-өзіне қол жұмсау, өзіне өзі қол жұмсау әрекеттері ретінде ерекшелігі іс-шаралар, демонстрациялық және имитациялық (жалған) өзін-өзі және суицидтік идеялар, есептілік, қауіп-қатерлер-қайтыс идеясы, кейбір жағдайларда ғана жариялады, және т.б. пән мінез-құлық шынайы реттеуші болып табылады. Осы тақырыптың мақсаты: Өзіне-өзі қол сұғудың алдын-алу шараларын қолданып өмірлеріне нұқсан келтірмеу.Зерттеу объектісі: -адамның мінез-құлықтарының өзгеруін бақылауға алу қажет.Нақты және әлеуетті өзін-өзі өлтіруге дейін жалпы олар болуы кейбір жағдайларда әлеуметтік және психологиялық бейімсіздік тұлға, суицидтік ой пайда мен өзін-өзі өлтіру жүзеге асыру қалыптастыру әкеледі, және басқа ықтимал өзіне өзі қол жұмсау тәуекелге болып табылады. Жоғары Әлемдік маркалы ең экономикалық дамыған елдерде өзіне қол салғандар көрсеткіші жоғары.Бұл құбылыстың себептері туралы мәселе көтеру және оның үшін ең жақсы құралы табу ескерту.[1] Тек шеңберінде суицидтік мінез-құлық қарау клинико-психологиялық зерттеу сөзсіз көрініс бұрышын тарылтады және болып табылады жағымсыз факторлардың тұтас түрлі түсіну үшін анық жеткіліксіз оның қалыптасуына негізгі. Ескерту суицидтік мінез-құлық себептері бас қатысты талдау қажет екенін біздің басым мемлекеттік sovre_zhets мәдениет және контекст әлеуметтік этика, өмір табиғаты туралы философиялық идеялар мен өлім, назарға бұқаралық психологияның ерекшеліктерін ескере отырып. Жапонияда сериялық өлтіруші тұтқындалды, оның құрбандарын өзін-өзі бүлдіретін ниеттерін жазғандар арасында таңдады. Twitter өз-өзінен-өзі зиян келтіретін және суицидтік бейнеқосылғыларды көрсететін хабарламаларды жою мәселесін қойды. Өз-өзіне қол жұмсау туралы ой жүгіртетін адамдар, оларға көмектесетін адаммен байланысу үшін компанияны пайдалана алады деп үміттенеміз. Дегенмен, қолданылған технологияға қарамастан, тақырып бойынша твиттерді толықтай жою мүмкін емес. Біз өз жауапкершілігімізді шешіп, құралдың оң және салауатты түрде қолданылатынына сенімді болуымыз керек. Жапондықтар қазан айында ұсталған ХНУМХ-нің адамына қатысы бар, оның үйінде 27 органдарының қалдықтары табылған, ол полиция қызметкерлері микроблогда өз-өзіне қол жұмсайтын ойлары бар адамдар арасында құрбандарын тауып алған. Қазіргі кезде Twitter тобына өзін-өзі зақымдау немесе өз-өзіне қол жұмсау туралы хабарды көрсеңіз, баяндама бағаланғаннан кейін авторға қызмет көрсету үшін жіберу үшін хабарласыңыз. Әлемдегі зерттеушілердің бірнеше тобы Американдық психиатрлар қауымдастығының сайтын есте сақтайды, ол посттың мәтінін талдау арқылы өзін-өзі зақымдайтын белгілерін автоматты түрде анықтай алатын алгоритмдер әзірлейді.
1.Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі.
Ата Заңның 14-бабында Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, дінге көзқарасына немесе тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды-деп атап көрсетілген. Сондықтан педагог қай жерде болмасын өзінің азаматтық борышын, жауапкершілігін терең сезінуі, өзіне-өзінің қатаң талап қоюы, басқа адамдарға деген өз бойындағы адалдық, ілтипаттылық, қайырымдылық, ықыластылық, мейірімділік және т.б. ізгі қарым-қатынастардың болуын үнемі есінде ұстауы тиіс. Педагогтың әрбір іс-әрекеті махаббат пен сүйіспеншіліктің, құрмет пен шыдамдылықтың, яғни қоғамға қызмет етудің үлгісі болуы шарт. Білім беру ұйымдарында педагог түрлі жастағы балалармен жұмыс істейтіндіктен тәрбиеленушілердің әрбір жас кезеңдегі психологиялық, физиологиялық ерекшеліктерін білуі және оны үнемі қаперіне алып отыруы тиіс. Ересек балалар үшін педагогтың әрбір қимыл-қозғалысына, іс-әрекеті мен сөйлеген сөзіне, оның ақыл-кеңесіне, өзге адамдармен қарым қатынасына, шәкірттерге қоятын талаптарына өздерінше сын көзімен қарайды. Сол себепті педагог балалармен қарым-қатынас жасауда мұғалімнің өзіндік сапа ерекшеліктерімен қатар, оның өзге адамдармен, әсіресе шәкірттермен даралық ерекшеліктерімен санаса отырып қарым-қатынас жасауға аса мән беруі тиіс. [2]Орта жастағы оқушылар өздеріне ерекше зейін қойып қарауды қажетсінеді. Өмірдегі өтпелі кезең жоғарғы талаптар, сана-сезімі мен ақыл-ойының жетілуі мұғалімді жасөспірімдерге жаңа қырынан келуге мәжбүр етеді. Балалар бойындағы мұндай ерекшеліктерге педагог олардың есейгендігін байқатуы деп қабылдағаны абзал. Өтпелі кезең жасындағы балаларға дұрыс қалып көрсетуден туындайтын тартыстарды жиі кездестіруге болады. Балалардың жас ерекшелігін және тәлім тәрбие жұмысында соған сай әдіс амалдарды қолдана білмеуден кейбір педагогтер өз жұмысында көптеген қиындықтарға кездеседі. Балалардың жас және жеке ерекшеліктерін елемеу, рухани тілектерін қанағаттандырмау. Балалардың жеке ерекшеліктерін ескерудегі негізгі мақсат мінезі ерекше балалармен қалыпты қатынас орнатудың тиімді әдісі оларды ұжымдық өмірдің ыңғайын қарай бейімдеп, іс-әрекеттерін үйлестіру. Педагогтерге шыдамдылық пен тапқырлық көрсетіп, тиімді қарым-қатынас орнатудың әдіс-тәсілдерін қолданған жөн. Сол себептен, баланың айналасындағы адамдардан, педагогтер мен бала арасындағы қарым-қатынастарында жылы лебіздік жетіспейді. Педагог білім беру ұйымдарында сүйіспеншілікке толы ерекше атмосфера құра алуы тиіс. Оны тұлғаның психикалық, адамгершiлiк негiздерiнiң қаланатын табиғи ортасы деп қарастырып, үлкендердің балаға, баланың үлкендерге деген туыстық сезiм негiзiнде терең эмоциялық сипатта құрылуына ықпал жасауы керек. Қазіргі кезде отбасында ата-ана мен бала арасындағы қатынаста түсінбеушілік орын алып, бір-біріне сүйіспеншілікпен, кешіріммен қарау азайып, түрлі келеңсіз мәселелер туындауда. Сондықтан отбасынды орын алып отырған қиындықтарды шешу қажет болып отыр. Отбасындағы жанжал мен орынсыз дау-дамайлар бала психикасына әсер етеді, отбасындағы түсініспеушілік баланың бойында орнықсыз эмоциялық жайттарды тудырады. Ата-аналар үнемі балаларының ұяда не көрсе, ұшқанда соны алатынын, олардың әрбір сөзі мен іс-әрекетінің балаға тікелей әсер ететінін ұмытпағаны абзал.Адамға ең қымбаты-отбасы. Отбасында сүйіспеншілік, сйыластық, татулық, бауырмалдық болғанда бірлік болады. Бір-бірін аялап, кешіре, түсіне білгенде отбасы берік болады.Отбасын жасайтын және нығайтатын күш - махаббат: әке мен шешенің, әке мен балалардың, шеше мен балалардың өзара сенімді, адал, шын берілген махаббаты. Алайда махаббат басқа бір жақтан, сырттан келетін шабыт немесе таң шапағы емес. Махаббат дегеніміз - оСуицидтік мінез-құлықтың дамуына қарсы шыға алатын, кедергі келтіретін бірден бір күш - адамның бойындағы тұлғалық қасиеттері, уақыт сынынан өткен мәңгілік құндылықтарға мойын бұруы десек қателеспейміз. Әлеу - меттанушы-ғалымдар суицид жасау қаупі - нің өсу деңгейіне өмірлік құндылықтар мен әлеуметтік жағдай едәуір ықпал етеді деп есептейді. Яғни, жеке адам өзін қоғамның бір бөлшегі ретінде сезіну дәрежесіне, адамның ортаға бейімделуіне, дәстүрлі құн - дылықтарды қабылдау қабілетіне тіке - лей байланысты. Яғни, жас адам бірден дұрыс жолды таңдауы оның өмірге деген көзқарасын білдіреді және ол өз өмірінің толыққанды қожасы болуға деген тілегімен, өз тағдырын өзі жасауға тырысуымен астасып жатыр. Жастық шақтың өзі ересек атану, бір кезеңнен басқасына өту сияқты жас шамасына ғана байланысты емес, сондай-ақ, бір әлеуметтік-мәдениеттік кезеңнен келесі сатыға өтуді, алдыңғысының шектеулерінен шығуды білдіреді.[3] Сондықтан, дәл осы өтпелі кезеңде жастардың бойына еш - қашан ажырағысыз мәңгілік құн - ды - лықтар дәнегін еге білу, ең алдымен, отбасының міндеті. Себебі, адамның әлеуметтенуі үдерісі дүниеге шыр етіп келген кезден басталады және оның тұлға ретінде қалыптасуына ең басты ықпал ететін ата-анасы, одан кейін білім беру мекемелері. Баланың денсаулығы, бі - лімі іспетті шарттарға баса назар аударумен қатар, оның бойына мейірім, жанашырлық сезімдерін егу, тұлғалық қасиеттерін жетілдіруге мән беру қажет. Қоршаған ортасындағы әлеуметтік ахуал, отбасындағы психологиялық климат, ата-анасымен, ұстаздарымен өзара қарым-қатынас осының бәрі жас адамға ық - пал ететіні мәлім. Суицид - өте өзекті әлеуметтік проблема, оған жалпы жұртшылық, түрлі қо - ғамдық ұйымдар мен мемлекеттік органдар тарапынан назар аудару, алдын алу шараларын жүргізу қажет. Қоғамда болып жатқан оқиғалардың кез келгені адамға ықпал етпей қоймайды. Ал, оның теріс, жағымсыз үрдістерін болдырмау, неғұр - лым азайту, алдын алу бағытындағы іс-шаралардың нәтижелі болуы оған деген көзқарасқа ті - келей байланыстырасан зор еңбек.Өмiр-Алланың адамға берген ең үлкен нығметi және аманаты. Ендеше, аманатқа қиянат жасамай, өлшеулi өмiрдi өнегелi өткiзсек, ең бiрiншi өзiмiз үшiн пайдалы. Сондай-ақ, Жаратушының бергенiне үлкен жауапкершi - лiкпен қарау есеп күнiне дайындықтың алғышарты екендiгiн де ұмытпағанымыз абзал. Өмiр-күрес. Бұл-өмiр заңдылығы. Мықты әлсiздi алып жығады. Ал, қоғамның әлсiз буыны ол жасөспiрiмдер. Аңғал. Сенгiш. Тәжiрибесiз. Өмiрдiң кез келген құбылысын жанына жақын қабылдайды. Әлi келмеген, күшi жетпеген, ақыл таппаған, жалғыз қалған тұста өлiмге жүгiредi. Бәлкiм, жұрт назарын өзiне аударудың оңай жолы осы деп ойлар. Себебi, көптеген ата-аналар баласы өлiмге жүгiнгеннен кейiн ғана көңiл бөлiп, құлазыған жан дүниесiн түсiнуге тырысады.
1.1 Жасөспірімнің суицидтік мінез-құлыққымен мәні-семантикалық саласы.
Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы белгілерімен топ жетекшілерін ақпараттандыру.Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы белгілері,суицид себептері өзін өлтіру тәсілдері: суицидальді тенденцияларын, өзін өлтірудің жалпы сипаттарын суицидтен кейін тірі қалғандармен жұмыс жасауда консультантқа не істеуге болмайт сол жөнінде мағлұмат беру. Суицид (лат.: sui caedere-өзін өлтіру)-адамның өзіне-өзінің қиянат жасап, өз өмірін қиюы.Қазіргі кезде адамзаттың өз өміріне балта шабуы-қоғам дертіне айналып барады.Мәселені осы жерден бір қайыра тұрып, суицид сөзінің қашан, қайдан енгеніне тоқтала кетсек. Бұл терминді 1947 жылы итальян психологы Г.Дэзен енгізген. Ол бұған өзін-өзі өлтіруге әрекет ету деп түсінік береді. Жыл сайын 10-20 миллион адам суицид жасауға бекінеді. Олардың бір миллионға жақыны жарық дүниемен қош айтысады. Алдыңғы қатарлы суицид жасаушылардың отаны ретінде, басқасын айтпағанда, көрші алпауыт мемлекеттер - Ресей мен Қытай, Қазақстанды атауға болады. Қазіргі таңда, Қазақстанды алаңдатып отырған жәйт бұл, жеткіншек балалардың суицид ауруына көптеп душар болуы. Суицид - қатты қажыған, шарасыздықтан, шаршағанда, немесе бір жағдайда шешімін таба алмай тығырыққа тірелген адамдарда және санасы әлі дамып, жетіліп болмаған жеткіншектік ұл-қыздардың арасында кездеседі. Жеткіншек кезеңде суициалдық мінез-құлықтың кейбір өзгешеліктері болады.[4] Суицид-адамзат басына төнген ортақ қауіп. Бұлай демеске амалымыз да жоқ. Ресми мәліметтерге сүйенсек, әлем бойынша әр 40 секунд сайын бір адам өз-өзіне қол жұмсаса, дәл осы суицидтің кесірінен жылына 800 000 жан өмірімен қоштасып кете барады. Соғыссыз, не бір табиғи апатсыз осынша жұрттың жаппай қырылуына не себеп? Өз-өзіне қол жұмсау қиындықтан құтылудың тура жолы емес, күнәнің нағыз ауыры екенін неге ескермейміз? Суицид ұғымы XVII ғасырда пайда болғанымен, дәл бүгінгідей адамзаттың өмірін жалмаған жағдайға жетпеген еді. Сондықтан, қазіргі қоғамда өзін - өзі өлтіруге итермелейтін жайттардың да көбейгенін мойындауымыз керек. Мамандардың дәлелдегеніндей, өзін өлімге қиятындардың: 19%-жазалау алдындағы қорқыныштан, 18% - рухани дерттен, 18%-отбасылық уайым-қайғыдан, 6%- қорқыныштан, 3%-қаржылық мәселелерден, 1,5% өмірден жалығудан, 1,2%-ауруға шалдығудан орын алса, 41% өлімнің себебі белгісіз күйінде қалып отыр. Сорақысы сол, елімізде де суицид оқиғалары өршіп тұр. Өз-өзіне қол жұмсаудан-Қазақстан Орта Азия мемлекеттерінің арасында бірінші орында болса, әлем бойынша алғашқы бестікте тұр. Бұл дегеніміз елімізде аталған дертке қарсы шараларды жандандыру керек деген сөз. Өзіне-өзі қол жұмсаудың негізгі себептері белгілі болғандықтан, олармен күресу арқылы бұл мәселені түбегейлі жоймағанымызбен, салдарын азайтуға әбден болады. Ол үшін психологтар, дін өкілдері, әлеуметтік қызметкерлер, салауатты өмір салтын насихаттаушылар, ұстаздар, ата-аналар, жалпы айтқанда біртұтас қоғам болып күресуіміз керек. Өзіне қол жұмсап тірі қалғандардың айтуымен белгілі болғандай, олардың дені өмірмен шын қоштасқысы келмеген, тек өздеріне қоғамның назарын аударуға тырысқан. Сондықтан, түрлі мәселелерге тап болып, депрессияда жүрген айналамыздағыларға жанашырлықпен қарап, сырымен бөлісуге мүмкіндік жасап, өмірдің жақсы жақтарын көбірек айтып, оның мәселесін шешуге жәрдем беруге тырысуымыз маңызды. Осы арқылы біреудің өмірін сақтап қалуымыз да әбден мүмкін. Қандай қауіпке болмасын алғашқы болып ұрынуға бейім, оң - солын толық танып үлгермеген жастарымыз - суицид аталатын аждаһаның да құрбаны болып отыр. Өткен жылғы көрсеткішке сай, Қазақстанда 15 - 29 жас аралығындағы жастар өзіне қол жұмсаудан әлемде 4 орынды алған. Бұл жастар арасында да суицидке қарсы насихат шараларын көбейту керектігін көрсетеді.Ал енді осы нәрсеге діни көзқараспен қарайықшы. Өз - өзіне қол жұмсау, фәни дүниені айтпағанда, ертеңгі мәңгілік өмірде де пенденің алдынан зиян болып шығары анық. Себебі, біздің жанымыз Алланың аманаты. Оған қиянат жасауымыз - ауыр күнә болмақ. Алла Тағала Құранда былай деген: Күмәнсіз, Алла сендерге аманатты өз иелеріне табыс етуді және адамдардың арасында билік қылатын болсаңдар, әділдікпен билік қылуларыңды әмір етті (Ниса: 58). Сондықтан, жаратушының әміріне бойұсынып, өзі берген жанын қайтарып алғанша мына өмірдің сынағына сабырлылықпен қарағанамыз абзал. Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын) сүйікті үмметерін өз-өзіне қол салудың ауыр азабынан сақтандырып кеткен. Пайғамбарымыз (оған Алланың игілігі мен сәлемі болсын). Өзін-өзі тұншықтырып өлтірген адам, тозақ отында тұншықтырылады. Өзіне пышақ салып өлген адам, тозақта пышақталады. Өзін жардан тастап өлген адам, тозақ отына лақтырылады,- деген (Имам Ахмад, Әбу Дәут риуаят етті). Сонымен бірге : Сендерден бұрын қауым болды. Олардың ішінде біреуі жаралы болатын, кейін жарақатына төзе алмады. Ол пышақ алып, жарақатты қолынан сылып, алып тастады. Қаны тоқтамай ағып, соның салдарынан ол адам қайтыс болды. Кейін ол Алла Тағаланың құзырына барған уақытта. Алла Тағала: - Пендем Менің алдыма өзін өлтіріп келді. Мен оған жәннатты харам қылдым,деп айтты (Имам Бұхари, Мүслим риуаят етті). Бұдан түйгеніміз - суицидке бару, адамды екі дүниеде де орыны толмас өкінішке ұрындарады. Басқа түскен уақытша қиындыққа мойымай, оны жеңіп шығу, қайсарлық таныту біздің нақты ұстанымымыз болуы керек. Әлемде мұсылман елдерінде өз - өзін өлтіру неге жоқтың қасы? Себебі, ол жерлерде Ислам дінін түсінген адам, бүгін алдымыздан шыққан мәселе уақытша сынақ екенін ұғынып, өз өмірін қию Алланың қаһарына ұшырататынын білгеннен ондай қадамға бармайды. Біз де осы айтылғандарды жадымызда ұстап, тек өзімізді ғана емес, айналамыздағыларды да суицидке ұрынудан қорғап жүрейік![5]
1.2 Суицидентке алдын-ала психологиялық көмек көрсету.
Бірінші кезең-жалпы алдын алу жұмыстары.
Мақсатымыз-мектептегі топтық тұтастықты нығайту.
Лауазымды тұлғалардың тарапынан суицидентке көмек көрсету өзіне-өзі қол жұмсаудың алдын алудың ең басты кезеңі болып табылады. Суицид туралы ойлайтын адамға психологиялық көмек көрсетудің мынадай негізгі үш әдісі бар.
1.Уақтылы диагностика және суицидентті тиісінше емдеу.
2. Депрессияға шалдыққан адамға белсенді эмоциялық көмек көрсету.
3. Оның жағдайын жеңілдету үшін оның жақсы қасиеттеріне жиі тоқталу.
Адамға алғашқы психологиялық көмек көрсетуге талпына отырып, мынадай ережелерді сақтау керек:
1.Өзіңіздің көмектесе алатыныңызға сенімді болыңыз.
2.Осындай жағдайда тап болғандардан тәжірибе жинаңыз.
3.Шыдамды болыңыз.
4. Бар ойдағыны жүзеге асыр деп, адамды қорқытуға тырыспаңыз.
5. Сіздің осындай күйге тап болуыңыздың себебі... деп, оның мінез-құлқын талдамаңыз.
6. Сіз өзіңізге қол жұмсай алмайсыз, өйткені...деп, адаммен дауласпаңыз.
7. Қолыңыздан келетіннің бәрін жасаңыз, бірақ басқа біреудің өмірі үшін жеке жауапкершілікті мойныңызға алмаңыз.
Профилактикалық әңгімелесуді өткізу әдісі:
Адамның дағдарыс күйінен шығуына көмектесетін негізгі әдіс - ол суицидентпен жеке профилактикалық әңгімелесу тәсілі болып табылады.
Бұл ретте мыналарды назарға алу қажет:
-кез-келген адаммен, әсіресе өзіне өзі қол жұмсауға баруға дайын адаммен әңгімелесу барысында көбінесе белсенді тыңдауға назар аудару қажет;
-белсенді тыңдаушы - ол әңгімелесуші адамды кінәламай, барлық зейінін салып тыңдайтын адам, бұл суициденттің ашық сөйлесуіне мүмкіндік береді;белсенді тыңдаушы әңгімелесушінің сезімін толығымен түсініп, оған өзіне деген сенімділігін сақтауға көмектеседі.
Әңгімелесуді өткізу бойынша ұсынымдар:
Әңгімені бөлмес үшін әңгімелесуді тыныш жерде өткізіңіз.[6]
бар назарды әңгімелесушіге бөліңіз және қарама-қарсы орналасып, оған тіке қарап отырыңыз.
Әңгімелесушінің айтқан сөздерін қайталап айту арқылы оны шын мәнінде тыңдап отырғаныңызды білдіріңіз.
Әңгімелесушінің сөзін бөлмей, оның ашық сөйлеуіне мүмкіндік беріңіз, ол сөйлеуді тоқтаған кезде ғана өзіңіз сөйлеңіз.
Сөкпей, кінәләмай сөйлеңіз, бұл әңгімелесушінің өзіне деген сенімділігін арттырады.Тек қана конструктивтік-позитивті сөздерді (рефрейминг, қайта тұжырымдау) қолдану.Сонымен, қатар әңгімелесу кезінде мынадай қағидаларды басшылыққа алу қажет:
1. Әңгімелесушіге ешқашанда үшінші адамдар арқылы шақыруға болмайды (ең дұрысы, кездейсоқ кездескен сияқты болып, қандай да бір қиын емес өтінішпен немесе тапсырмалармен сөз бастау керек).
2. Әңгімелесу орнын таңдаған кезде бөтен адамдардың болмағаны дұрыс (әңгімелесу қанша уақытқа созылса да, оған ешкім кедергі келтірмегені жөн).
3. Кездесуді жұмыстан тыс уақытта жоспарлау қажет.
4. Әңгімелесу процесінде қандай да бір жазбалар жазбай, сағатқа қарайлай бермей, сондай-ақ қандай да бір жол-жөнекей жұмыстарды орындамаған жөн. Бұл ретте суицидентке осы әңгімелесуден маңызды ешқандай шаруа жоқ екенін сендіру керек.
Профилактикалық әңгімелесу мынадай кезеңдерді қамтуы тиіс:
Бастапқы кезең-әңгімелесушімен эмоциялық қарым-қатынас орнату. Суицидентпен кейбір жағдайларда келіспесеңіз де, оны сынға алмай шыдамдылықпен және жанашырлықпен тыңдауыңыз керек (яғни, адамға ішкі жан дүниесін ашық түрде айтуға мүмкіндік беру) нәтижесінде суицидент сізді сенуге тұрарлық адам ретінде қабылдайды.
Екінші кезең-дағдарыс күйіне әкеп соққан оқиғаларды рет-ретімен белгілеу, осы проблемадан шығар жолдың бар екеніне сендіру.
Мынадай тәсілдерді қолданудың маңызы зор:-жағдайдың өзгешелігін жеңіп шығу;-табыстары туралы ойлармен қолдау көрсету және т.б.
Үшінші кезең -дағдарыс жағдайын бірлесіп жеңу. Бұл ретте мынадай әдістер пайдаланады.-жоспарлау, яғни суициденттің алдағы уақыттағы жоспарларын сөзбен жеткізу; үзіліс суицидентке бастама көтеру мүмкіндігін беру үшін мақсаттағы бағытталған үнсіздік.
Қорытынды кезең-іс-әрекет жоспарын соңғы рет тұжырымдау, суицидентке белсенді психологиялық қолдау көрсету.Сонымен бірге мынадай тәсілдерді пайдаланған мақсатқа сай болып табылады;-логикалық дәлелдеу ұтымды түрде сенімділікке баулу. Мен сенің өте жігерлі тұлға екеніңді білдім, Сен керемет, талапты адамсың т.б. Егер әңгімелесу барысында адам суицидтік ойларын белсенді түрде айтса, онда психологты шақырту қажет. Егер үрдісі тұрақты болса, оны дереу және еріп жүретін адаммен бірге психиатрға жіберу керек.
Егер де мұндай мүмкіндік болмаса, онда суицидентке: қиын эмоциялық күй-бұл уақытша көрініс екенін;оның өмірі туыстарына, жақындарына, жанұясына, достарына қымбат екенін және ол өмірден кетсе, оларғаүлкен қайғы әкелетінін;суицидтік акт жасауға діни тұрғыдағы көзқарасты түсіндіре отырып, оның өз өміріне өзі жауапты екеніне тоқталып, бірақ өзіне-өзі қол жұмсау проблеманы шешу жолы емес және осының бәрін жақсылап ойланып, шешім қабылдаған дұрыс екеніне сендіру қажет.Эмоциялық-ерікті өзін-өзі бақылау. Экстрим және стресстік жағдайдағы психоэмоциялық қысымды түсіру үшін релаксациялық жаттығулар. Стреспен күресудің эффективті түрі, өзін-өзі сендіру және босаңсудың рөлі өте маңызды. Егерде босаңсуы қиын адамдар болса, ол өзін сағаттың пружинасындай сезінеді. Терең босаңсуға қабілеттілік - бұл толық, дені сау өмір сүрудің кепілі. Тыныс алу орталығынан нервті импульс бас мидың қабатына таралады да оның тонусын өзгертеді. Тыныс алу жылдам және күшті, ал шығару - жай, тыныс алу тоқталып барып қайта шыққан кезде, орталық жүйке жүйесінің тонусын төмендетеді, қан қысымы бірқалыпты күйге келеді, эмоциялық қозуын түсіреді. Ауаны шығарғанда жай, ал тыныс алу жылдам болған жағдайда жүйке жүйесі бірқалыпты қызметінің деңгейін көтереді. Осы кеңестерді тиімді қолдану үшін келесі тыныс алуға байланысты жаттығулар көмектеседі.[7]
1.3 Суицид -әлеуметтік мәселе ретінде қарастыру.
Суицидті мінез-құлыққа әсіресе екі жас топтары бейім болады кәрі адамдар мен жасөспірімдік және бозбалалық шақтағы жас адамдар.Жастар арасында жеке адам аралық қатынастары бұзылған: жалғыздар,алкоголь немесе есірткіні шектен тыс пайдаланатындар,гомосексуалистер сияқты суицидальдық рискісі жоғары жас адамдар ерекшеленеді. Суицидтің көп тіркелу себебі, біріншіден, қоғамның бір формациядан екінші бір формацияға өтуіне байланысты болса, екіншіден, қатаң нарық пен БАҚ-тардағы адамды рухани аздыруға әкеп соқтыратын дүниелер де айтарлықтай әсер етіп отыр. Психиатр мамандардың болжамы бойынша, жүйке ауруына шалдыққандар саны қай елде де көп тіркелген жүрек-қан тамырлар ауруын қуып жетіп қалды. Суицидке әкеп соқтыратын жүйке ауруының алдын алуды мемлекеттік деңгейде шешу керек. Әсіресе жастар арасындағы суицидке баса назар аударуға тиіспіз. Себебі суицид барған сайын жасарып барады. Бір қуантарлығы, Үкімет психиатрия саласына да лайықты көңіл бөле бастады. Қаржы да, бұрынғыға қарағанда, көп бөлінеді. Қазір білім ошақтарындағы бағдарламаларға психология тақырыбы бойынша дәрістер енгізіле бастады. Енді ұжымдар арасында тренингтер өткізуді қолға алмақпыз. Маман ретінде айтарым, бұл мәселеге немқұрайды қарауға болмайды. Өйткені суицид барған сайын асқынып барады. Суицид әлеуметтік құбылыс ретінде белгілі әлеуметтік себебі бар және зерттуді сонымен қатар себебін түсіндіруді қажет етеді.Девиантты мінез-құлыққа адамның, әлеуметтік топтың сол қоғамда ресми түрде қабылданған немесе қолданылатын нормаларға сәйкес келмейтін қылықтары, іс әрекеттері жатады. Осы түсінікті анықтау үшін әлеуметтік нормаларғы не жататынын білу керек. Қоғам қандай да бір нормаларды мінез құлық үлгісі ретінде қабылдай отырып, оларға сәйкес келетін қоғамдық моральдік және құқықтық қолдау механизмін құрады, яғни қоғамдық және мемлекеттік әсер етудің санкциялары бар дегенді білдіреді.Адам белгілі бір нәрсеге қатты күйзелгенде және ол ұзақ уақыт бойы болғанда стресстік сезімдерге душар болады.Стресс өте ауыр психологиялық жағдайда қауіп қатер төнгенде,іс әрекеттің өте ауыр да жауапты кезеңде,әл қуатқа және ақыл ойға салмақ түскенде пайда болады. Жасөспірімдер мен бозбалардың теріс мінез-құлқының басқа да түрлері бар.[8] Бір авторлар оны мынадай түрлерге бөледі: реактивті негізделген (қашып кету, суицид), әдетте психиканың зақымдану негізінде болады; дұрыс белілмеген тәрбиенің негізінде болатын жеке адамның төменгі моральдік деңгейінен болатын түрі (есірткі қолдану, маскүнемдік); биологиялық фактор негізінде болатын потологиялық дерт (садизим). Басқалары девиацияны екі негізгі бағытта қарастырады:
1. Бұзушылықтың пайда болатын формалары бойынша-деликвенттілік, үйден қашып керу, қаңғыру, ерте маскүнемдік, суицидтік мінез құлық.
2. Биологиялық факторлар негізінде жатқан себептер, факторлар, дәлелдерге қатысты, сондай ақ әлеуметтік психологиялық негіздегі: әлеуметтік орта және психологиялық жас ерекшеліктері.Суицидальды мінез-құлыққа:антивитальды қапаланулар (өмірдің құндылығын жоғалту, мен өмір сүріп жүрген жоқпын,тек тіршілік етеміндеген сияқты ойлар),селқос суицидті ойлар -өзінің өмірінен айырылудың жеңіл өтуі туралы қиялдар( ұйықтап кетсе ,содан оянбаса деген сияқты ойлар),суицидті ниеттер -- өзін-өзі өлтіруге деген тілектер,суицидті аужаулар өзін-өзі өлтіру туралы шешімдерді тәсілдер мен ыңғайлы жағдайларды іздеу арқылы жүзеге асырулар жатады,суицидальды ниеттер қайтымды фазадан (суицидент әлі де болса өмірге қайтып келмеген кезі) қайтымсыз фаза арқылы биологиялық өлімнің келуімен өтеді. Жасырын сиуицид. Өмірде әр қайсымыз оған тап болады екенбіз. Біреу одан өзі зардап шексе, екіншісі туысы немесе танысының әрекеттері өмірмен қоштасуға итермелейтінің көріп жатады. Бұған қандай да тыйымдар, өтініп-жалынып сұраулар болсын, айналадағылар оның спирт ішімдік ішуге, нашақорлыққа қарсы тұра алмайды. Бірақ жасырын суицид түріне алкоголь мен нашақорлық ғана жатпайды. Оған кез-келген күйреуге апарып соғатын әрекеттер де жатады. Жасырылған немесе тікелей емес суицид - бұл өз-өзіне қол жұмсаудың бүркемеленген түрі. Оның әсерінен адам өзінің санасында немесе санасынан тыс өлімге байланысты үрейі арқылы өз-өзін күйреуге әкеп соғатын әрекеттер нәтижесінде (немесе сыртқы күштер, көбінде өзі арандатып жасаған) көз жұмады. Шын мәнісінде, жасырын суицид кезінде өлімге тура қадамдар жасалынбайды, тек келешекте болатын өлім үшін қорқыныш-үрей болады. Бұндай ойлармен өмір сүрген адам тәуелділікке тап болып, немесе апат құрбаны, экстремалды спорт түрінің қатысушысы ретінде көрініс табады. Жасырын суициденттерді киллер, өрт сөндіруші, құтқарушы, көлікті жылдам жүргізетіндер, шылымды көп шегетіндер, өте толық адамдар арасынан табуға болады. Тірі кезінде осылар жақындарына өз қорқыныштары, күйзелуі жайлы айтпайды, сондықтан туыстары оның суицидке байланысты проблемалары бар деп ойламайды. Өкінішке орай кәсіби психолог пен психотеропевт дәрігердің өздері жасырын суицид проблемасына көңіл бөледі деп айту қиын.[9]
2.Суицидтік мінез құлықтың өзіндік психологиялық ерекшеліктері
Суицид дегеніміз -бұл саналы түрде өмір сүруді тоқтату, яғни осы тұрғыдан қарағанда өзіне-өзі қол жұмсау адамның саналы мінез-құлық актісі болып табылады. Әдебиеттерде суицидтік әрекеттерді көбінесе аутожарақат, аутоагрессия деген терминдермен байланыстыра қарайды. Егер аутоагрессия актінің соңғы мақсаты - өзіне-өзі қол жұмсау болса, онда оны суицидтік әрекетке жатқызу керек. Сонымен қатар, қасақана дене мүшесін зақымдауды, психоз күйіндегі адамдардың аутоагрессивті актілерін және осындай басқа да іс-әрекеттерді суицидтік әрекетке жатқызуға болмайды. Жәбірленушінің немесе есі дұрыс емес адамның абайсызда өз өмірімен қоштасуы өзіне өзі қол жұмсауға жатпайды. Мұндай жағдайларда өмір үшін қауіпті іс-әрекеттер өзін-өзі өлтіруге бағытталмайды және олардың басқа да себептері мен мақсаттары болады, сондықтан оларды жазатайым оқиғалар санатына жатқызу керек. Осы анықтамаға сүйене отырып,аутодеструктивті немесе мінез-құлықтың өздігінен бұзылуы- деп аталатын жөнсіз тәуекелдің нәтижесіндегі өлімді де өзіне-өзі қол жұмсау деп есептеуге болмайды.Суицидтік мінез-құлық - бұл өзіне қол жұмсау туралы ойларға бағытталған психикалық актілердің сыртқы және ішкі нысандары. Ішкі нысандарға суицидтік ойлар (елестету, уайымдау); суицидтік үрдістер (ниет, мақсат) сыртқы нысандарға - суицидтік көріністер, суицидке оқталу (әрекеттену) жатады.Суицидтік ойлар (елестету, уайымдау) - өмірдің мағынасыздығы, құнсыздығы туралы пассивті ойлар (Өмір сүруге тұрғысыз, Өмірде бақыт жоқ, Өмір сүрмейсің тек қана күнелтесің), сондай-ақ өз өлімі туралы фантазиялар (Өлсем жақсы болар еді, Ұйықтап содан қайта оянбасам), бірақ өзіне-өзі қол жұмсамау. Қандай да бір қақтығысты немесе жүйкені зақымдайтын жағдайларды бастан кешкенде әдетте суицидтік ойлар барлық адамдарда кездеседі, бірақ олар суицидтік үрдіске ұласпайды.Суицидтік үрдіс (ниет, мақсат) - өзіне-өзі қол жұмсауды жан-жақты қарастыру, суицидтің жоспарын әзірлеу, өзіне-өзі қол жұмсау әдістерін, оның уақыты мен жүзеге асыратын орнын белгілеу болып табылады. Бұл ретте суицидттік әрекетті тікелей орындауға ниеттенуге байланысты сыртқы мінез-құлықта қобалжу байқалуы мүмкін. Осы кезеңде суициденттер көп жағдайларда өзінің суицидтік ниеттерін туыстарына, достарына, тұспалдап немесе әзілдеп (суицидтік көрініс) жеткізеді. Суициденттердің ішінде шамамен 15% мұны ашық және көпшілік алдында білдіреді. Қоршаған орта осындай ашық жариялауларды әдетте шындық ретінде қабылдамай, көбінесе көңіл аудармайды. Алайда оларды бағалауға болмайды. Осындай барлық жағдайларда, яғни ашық пікірлер айтылған кезде міндетті түрде психологтың кеңесі қажет.Суицидке оқталу (әрекеттену) - өзін-өзі өлтіру мақсатында өз өмірін қиюға белсенді әрекеттену. Кейде суицидентке байланысты емес себептерден (жарақаттың ауыр болмауы, жіптің үзілуі, уақытылы көрсетілген медициналық көмек, реанимациялық көмек және т.б.) өзіне-өзі қол жұмсау әрекеті өлімге әкеп соқпауы мүмкін. [10]Соңына дейін жеткізілген өзін-өзі өлтіру мен демонстративтік сипаттағы өзіне-өзі қол жұмсау әрекетін соңына жеткізілмеген суицид ажырата білу керек. Соңғысы өмірмен қоштасуды мақсат етпейді. Оның мақсаты көпшіліктің көңілін өзіне аудартуға немесе жоғалтқан назарын, зейінін қайтаруға қоршаған ортаның сезімі мен аяушылығына, жазалаудан құтылуға бағытталады. Өзіне-өзі қол жұмсау әдісі. Өзіне-өзі қол жұмсау әдісін, орнын және уақытын таңдау жанама түрде суицидтің аяқталуы сатысында суицидтік ниеттің қандай деңгейде күрделі екенін білдіреді. Пайдалану бойынша өзіне-өзі қол жұмсаудың мынадай әдістері:Асылу;Қарумен жарақат келтіру;Химиялық заттармен немесе медикаменттермен улану;Жоғарыдан құлау, келе жатқан пойыздың астына немесе көліктің астына түсу.Суицидке оқталу бойынша әдістер мынадай түрде өзгеше бөлінеді:Улану;Өзіне-өзі жарақат келтіру;Асылу.Суицидтік тәуекел - жеке тұлғаның суицидтік және суицидке қарсы факторларының өзара қатынасы ретінде бағаланатын өзін-өзі өлтіруге ықтимал дайындалу.Психологиялық денсаулық медициналық орталығында осы бағдарлама аясында жұмыс істейтін дәрігер-психиатр әрі суицидолог Екатерина Миронованың Азаттыққа айтуынша, мамандарды осал топтағы жасөспірімдерді суицидтік мінез-құлқы қалыптасу кезеңінде анықтауға және ресурстық орталықтарға дер кезінде жіберуге үйрету - жасөспірімдер арасындағы суицидтің алдын алу бағдарламасының негізгі бағыттарының бірі.Бағдарлама бойынша жұмыс басталғанға дейін Қазақстан аймақтарында жастар арасындағы суицидтің тереңде жатқан себептерін анықтаған зерттеулер жүргізіліп, оның нәтижелері кейін бағдарламадағы әдістемелерді құрастыруға пайдаланылған болатын. Бағдарламаның екінші мақсаты - жасөспірімдер арасында өмірлік дағдылар қалыптастыру. Бұл мақсатқа жету үшін мектептерде балалардың психологиялық денсаулыққа қатысты сауатын арттыратын (мысалы, күйзеліс немесе торығу кезінде не істеуге болатынын үйрететін) тренингтер ұйымдастырылады.Өзіне қол жұмсауға бейім жасөспірімдер бағдарлама іске қосылғанға дейін анықталғаннан да көп болып шыққан.
2.1 Суицидтің алдын алу бойынша атқарылатын жұмыстар бағыты
Соңғы уақытта ақпарат құрал - да - ры, әсіресе, әлеуметтік желілерде ба - ла - лар арасындағы суицид мәселесі қы - зу талқыланып жатыр. Сол талқы ба - рысында көпшілік естіп-біліп жат - қан ақпарат-суицид деп аталатын алып айсбергтің көзге көрініп тұр - ған басы ғана. Маған бұл мәселемен қызмет ба - бына орай, жақын танысуға тура кел - ді. 2014-2016 жылдары Қызылорда облы - сы әкімінің орынбасары ретінде жас - - өспірімдер істері жөніндегі ай - мақ - тық комиссияға төрағалық еттім. Комиссияда қарайтын негізгі мә - се - ленің бірі - аймақтағы балалар мен жас - тар арасындағы суицид. Айына екі рет жиналатын комиссияның әр отырысы облыс аумағындағы аяқ - - - т - алған немесе аяқталмаған суицид, яғни мектеп жасындағы балалар арасындағы өзіне өзі қол салу оқи - ғаларын қараудан басталады. Бі - рақ, қанша тырыссақ та, өрімдей ба - ла өмірден неге күдер үзеді? деген сұ - раққа тұшымды жауап таба ал - ма - дық. Бұл жекелеген аймақ қана емес, жалпы елге ортақ жағдай. Ресми мәлімет бойынша, 2015 жы - лы Қазақстанда мектеп жа - сын - да - ғы 201 бала өзіне өзі қол салған, 485 ба - ла суицидке талпынған. Со - ның 68 пай - ызының себебі беймәлім. Мұндай оқиғалардың алдын алу үшін не істеу керек? Бұл сұраққа да жа - рытып ешкім жауап бере алмады. Осы шарасыздық жанымызға қатты батты.[11] Көп іздендік. Әлемде не істеліп жатқанына көз салдық, тә - жірибелерін зерттедік. Негізгі түй - геніміз, суицид жан-жақты, сан-салалы, жоспарлы, кешенді де жүй - - елі әрекетті талап ететін, елдің әлеу - - меттік дамуының құрамдас бө - лі - г - і ретінде қаралуы тиіс, аса күр - де - лі проблема. Өзін өзі өлтіру жаһандық си - пат - - тағы кесел. Жер бетінде әр 40 се - - кунд сайын бір адам өзін өзі мерт қы - - лады. Сол сәтте тағы кемінде 10 адам өзін өзі өлтіруге талпыныс жа - сайды. Мұны аяқталмаған суи - цид дейді. Соңғы 50 жылда бар - лық ел - дегі суицид айтарлықтай жа - сар - ған, осы күнде өз қолынан ажал та - ба - - тындардың 60 пайызының жасы 40-қа да жетпейді. Суицид жиілігінің ғаламдық кар - тасына қарасақ, Қазақстан - жағ - дайы ең нашар елдердің санатында тұр. Дүниежүзілік денсаулық сақ - тау ұйымының мәліметі бойын - ша, 5 пен 14 жастағы балалар ара - сын - дағы суицид бойынша біздің ел қауіпті бестікке кіреді. Ал 15 пен 29 жас аралығындағы жастар суи - циді бойынша Қазақстан халі ең мү - ш - кіл 10 мемлекеттің бірі. Өзін өзі өлтіру - 15 жастан 49 жасқа дейінгі қазақстандықтар арасындағы өлім-жіт - і - мнің екінші негізгі себепшісі. Бірін - шісі - жол-көлік апаттары мен абайсызда болатын түрлі жара - қат - тар. Жыл сайын Қазақстанда екі жүз - дей мектеп жасындағы бала өзі - не өзі қол салады. Әрбір осындай аяқталған суицидке тағы 200-дей баланың аяқталмаған талпыны - сы келеді. Әрбір аяқталмаған талпы - ныс алдағы уақытта іске асуы ық - тимал суи - цидтің басты нышаны. Осы ста - тис - тикаға сүйеніп, Қазақстан - да - ғы барлық мектеп оқу - шы - ларын 25 ба - ла оқитын бір сынып деп алсақ, олар - дың кемінде 5-еуі өзіне өзі қол салу ту - ралы ойлаған, ал біреуі суицидке тал - пынған болып шығады. Әрбір суицид - оны жасаған адам - ның туыстары мен жақын - да - ры - ның санасын улап, жаны мен жү - рек - терін ұзақ жылдарға қатты жа - ралайтын ауыр трагедия. Суицидтің басты себебі не? Неге жыл сайын осыншама адам өз ер - кі - м - ен опат болады? Оның астарында тұр - мыс тауқыметі жатыр ма, әлде адамдар арасындағы араздық па? Депрессия мен психикалық ақау - дың салдары ма? Әлде, шынын - да да интернет пен әлеуметтік же - лі - ле - р - дің зардапты ықпалы ма? Ашу мен ызадан туатын дерт пе, әлде арақ пен нашаның кесірі ме? Осы іспеттес ұшығына жет - кіз - бей - тін күрделі сұрақтар көп-ақ. Бі - рақ кесімді, көңілге қонымды қара - па - й - ым жауап жоқ. Бірде-бір жекеле - ген себеп немесе фактор адамның өзін өзі өлтіруіне себеп бола алмайды. Ондай әрекет-жеке, әлеуметтік, ді - ни, моральдық, психикалық және био - логиялық астары бар, бірқатар жағ - дайлардың өзара шиеленісуінен бо - латын күрделі феномен. Сонымен бірге, қоғамдағы адам - дар - дың өзіне өзі қол салу жиі - лігі ел - дегі әлеуметтік саулықты, саяси-эко - номикалық жағдайды сипаттайтын өмір сапасының аса маңызды баро - метрі, қоғамдық ахуалдың ин - дикаторы. Кез келген елдегі суицидтің көр - сет - кіші сол қоғамдағы интеграция деңгейіне, ортақ құндылықтары бар қауым ретіндегі ұйысу дәрежесіне ке - рі пропорционал болады. Яғни, мем - лекеттің тиімділігі мен қоға - м - ның сапасы артқан сайын суицид аза - юы керек. Жоғарыда аталған жасөспірімдер істері жөніндегі комиссияның бір оты - рысында ауылда болған суицид талқыланды. Анасы 15 жасар ба - ла - сынан телефонмен ойнағанды до - ғарып, үйдің бір шаруасын жасау - ды талап етеді. Әкесі де анасына қосылып, баланы сөгеді. Бала осыған ашуланып, қораға барып асы - лып қалған. Комиссияға шақырылған мек - теп - тің психологы мен директоры баланың берекелі отбасынан шықа - нын және оқу үлгерімінің жақсы еке - нін айтып, мұндайға не себеп бол - ғанын түсінбейтіндерін жеткізді. Ко - миссия мүшелері интернет пен ұя - лы телефонның кері әсері туралы айт - ты. Сонымен, себебін анықтай ал - - май, мектепке балалардың психи - ка - сын күшейту амалдарын қарас - ты - - - руды, ал тиісті мекемелерге зия - - - ны бар интернет ресурстар мен әлеу - мет - тік желідегі топтарды анық - тап, жа - буды тапсырдық. Сонымен бірге, баланың ата-анасының қалауы бойынша бұл оқи - ға өзін өзі өлтіру болып тір - кел - меген бо - лып шықты. Сон - дық - тан оқиғаның тір - келмеу жай-жапсарын тексеруді қо - сымша тапсырдық. Тексере келе, мынадай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz