Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез - құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлар негіздері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлардың ғылыми теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71.1 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлар негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...7
1.2 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлардың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайына бағытталған тәжірибелік эксперимент жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың мінез-құлқына әсер етуін анықтау экспериментіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...36
2.2 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер етуінің психологиялық жағдайларының қалыптастыру тәжірибесі және нәтижесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғам және қоғамдық көзқарастар күннен - күнге өзгеру үстінде. Әрі бұқаралық ақпарат және қарым - қатынас құралдарының жұмысындағы барлық шектеулердің алынып, ақпарат тарату еркіндігіне кең жол ашылуы балалардың сана - сезімі мен рухына кері әсер етуде. Қазақ бола тұра қазақ тілін ұмытып, ата - бабамыздың салт - дәстүрімен әдет - ғұрпынан ажырап қалған, шетелдік компьютерлік ойындар мен әлеуметтік желілердің еркіне кеткен жастарымызды қайтсек дұрыс жолға саламыз? Бүгінгі таңда бұл сұрақ ұлтымыздың болашағын ойлайтын санасы сергек барша қауымды толғандыруда.
Соңғы уақытта қоғам мектеп жасындағы балалардың ауытқушылық мінез-құлқы ретіндегі қатыгездік, агрессиялық, жағымсыздық, ассоциалды мінез-құлықтарын қарқынды түрде зерттеуді талап етіп отыр. Осындай ауытқушы мінез-құлықтың дамуына ықпал ететін факторларды зерттеу - психология ғылымының негізгі мәселелері [1].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын Білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді, дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп жасына дейінгі және мектептегі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі [2].
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия - бұл өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез-құлықтың кез-келген формасы деген анықтаманы қолданады [3]. Сонымен қатар өз-өзіне бағытталған агрессивті мінез-құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар дейді [4].
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады. Агрессияның болмауы енжарлыққа, ал оның шектен тыс дамуы қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам дамымайды, енжар болады. Мектеп оқушылары үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді рөль атқарады, ерекше орын алады, себебі олар айналамен қарым-қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды [5].
Қазіргі кезде мектеп жасындағы балалардың жаңа заманғы жеке өздерінің ұялы телефондары, гаджеттері және компьютерлері зиянды қауіп төндіріп отыр. Мектеп жасындағы балалар әртүрлі көптеген әлеуметтік желілерге, компьютерлік ойындарға өзінің бос уақытының бәрін дерлік арнайды. Он бес жыл бойы фантазиядағы (ойындағы) және шынайы өмірдегі жауыздықтың арасында тығыз себеп-салдарлық байланысы бар ма деген пікірталастар жүруде. Алайда, психологияда әлеуметтік желілерге бейімділіктің, агрессивтіліктің жеке тұлғалық қасиет ретінде қалыптасуына ықпалы аз зерттелінген.
Мектеп жасындағы балалардың басты қызығушылықтарын әлеуметтік желіде модаға айналған Вконтакте, Одноклассники, Фейсбук тәрізді, сонымен қатар Твиттер секілді блогтар мен миркоблогтар және тағы басқа жаңалықтар, фото, видео және мәртебені көрсететін түрлі эмоцияларды енгізуге мүмкіндік беретін сервистер аударуда. Осылайша барлық жаңалықтардың және жаңашылдықтың назарында болу үшін мектеп жасындағы балалар бір-бірімен жарысып, интернеттің барынша маңыздылығын дәлелдеуде. Алайда пайдасы бардың зияны бар демекші, физиологиялық және психологиялық дертке ұшырайтындарын елемейді.
Интернет - кеңітікте анонимділік, еркін сөйлеу, қалаған тақырыпта және қалаған уақытта тіл табысу, эмоцияны шығару, кез келген сұрақтарға жауаптар алу мақсатында интернетте көп уақыт отыруды талап етеді. Күні бойғы жасаған әрекеттерін твиттерге жазып, біреулер болса түрлі сайттарда саяхаттар, контактыда достарынның фотосуреттерін, видеобейнелерін бағалап, үйде компьютерноутбукпен, жолда келе жатып, далада серуендеп жүріп планшетпен немесе сабақта отырып ұялы телефонмен интернет желісінде отырады.
Үнемі онлайнда отыруға деген психологиялық тәуелділіктің салдарынан, біздің күнделікті өмірде байқайтын сандырақ әрекеттер - автобуста немесе кафеде екі оқушы ұялы телефондарын қолдарына алып, бір-біріне смс жолдайды. Әңгімелері қысқа да нұсқа, өзіндік тілдері басқаларына түсініксіз, пошталарын тексеріп, интернетте болып жатқан жаңалықтарға бөгеліп, сонымен үйлеріне мәз мейрам болып қайтады. Осындай кездесудің болғанынан гөрі болмағаны артық емес пе? Осыдан көретініміз балалар арасында тіл табысу деңгейі төмендеп, сөйлеу мәнері бұзылып, қызығу орталарының таяздығын байқауға болады.
Интернетке тәуелділік - біздің басымызда бар мәселенің тікелей салдары. Жаңа ақпараттар мен таныстарды табу, әдеби шеберлікті ұштау өте жақсы. Интернеттің осындай сияқты әрекеттерді орындауда пайдасы зор болады делік. Бірақ шынайы өмірді виртуалды шынайылыққа алмастыру тіптен ақымақсыздық. Құрал өмірдің негізгі мәніне айналмауы тиіс. Өмірде қорқақ, әлсіз, қоянжүректі балалар желіде онлайнкомпьютерлік ойындарды ойнауда, батыл да батыр, ержүрек, қанішер, кез келген виртуалды кейіпкерді жеңу үшін бар күшін салады. Олардың өзіндік бір ләззат алуына ыңғайлы орта іспеттес ол интернет кеңістігі.
Теледидардағы қорқынышты фильмдер, әлеуметтік желілердегі түрлі ақпараттар, компьютерлік ойындардағы күштеу элементерінің ықпалы туралы мәселе де әлі шешілмеген. Бірақ, агрессиялық мінез-құлық табиғаты біршама зерттелді. Сол себепті агрессияны зерттеу бағытының негізгі теорияларын көрсетуге болады. Атап айтсақ, инстинкт теориясы (З.Фрейд), агрессияның фрустрация теориясы (Дж. Доллард), когнитивті теория (З. Берковитц) және әлеуметтік үйрену теориясы ( А.Бандура).
Агрессиялық мінез-құлықты зерттеу мәселесі төңірегіндегі бұл теориялар бір-бірінен агрессиялық мінез-құлықтың дамуы мен қалыптасуын түрліше түсіндірумен ерекшеленеді. Соңғы көрсетілген теориялар реті адамның агрессиялық мінез-құлқын тоқтату мен бақылаудың барынша көп мүмкіндігін туғызады. Агрессияның әлеуметтік үйрену теориясы әлеуметтену процесінде меңгерілген жағымсыз мінез-құлық моделін көрсетеді. Мысалы, кіші жеткіншек жастағы балалар басқа балалармен өзара әрекеттестікке және өзара қатынас барысында түрлі мінез-құлық модельдерін меңгереді.
Мінез-құлықтағы әлеуметтік ауытқушылыққа себепші индивидтік, жеке - даралық, әлеуметтік-психологиялық және психологиялық-педагогикалық факторлардың жүйелі талдануының жүргізілуі, ауытқушылықтан сақтандыратын тәрбиелік-сауықтырушы жұмыс та толық үздіксіз жүргізілуі керек. Сондықтан мектеп жасындағы балада ерте қалыптасқан мінез-құлықтық мәселесі, оның қалыптасуының сипаттамасын жүйелі талдау және үздіксіз адекватты тәрбиелік-түзетуші жұмыс баланың жағымсыз әлеуметтенуіндегі агрессиялық мінез-құлықтан сақтап қалудың сәті болып табылады.
Ғылыми - техникалық әлемнің дамуына байланысты жеке тұлғаның өмір сүруіне жаңа әлеуметтік талаптар қойыла бастайды. Әлеуметтік желілердің пайда болуы мектеп жасындағы балаларға, олардың ерекшеліктеріне жаңа зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Осы қажеттіліктер біздің зерттеу жұмысымыздың Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлар деп алуға түрткі болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Әлеуметтік желілердің ерекшеліктерін зерттей отыра, олардың пайдалы және зиянды жақтарын анықтау.
Зерттеу объектісі - әлеуметтік желілер (Одноклассники, ВКонтакте, Facebook, WhatsApp, Instagram) және мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні: Әлеуметтік желілердің метеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлары
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер оқушылар әлеуметтік желілердің пайдалы және зиянды жақтарын білсе, онда олар виртуалды және интернет - тәуелділігін болдырмай оны байланыс құралы ретінде қолдана алады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу болжамы анықталған соң, келесі зерттеу міндеттері туындайды:
Ғылыми педагогикалық-психологиялық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
Зерттеу тақырыбы бойынша мәселесінің практикалық маңыздылығын анықтап негіздеу;
Педагогикалық эксперимент ұйымдастырып өткізу және нәтижесін талдау арқылы көрсету.
Зерттеу әдістері: Философиялық, психологиялық - педагогикалық, әдістемелік зерттеулерді оқып-үйрену және талдау, озық педагогикалық іс-тәжірибені оқып-үйрену және талдау, әңгіме, математикалық-статистикалық өңдеу әдістері, тәжірибелік эксперименттік жұмыс.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік концепциялар табылады, олар агрессия мен агрессивтіліктің ғылыми негіздерін (Л. Берковиц, З. Фрейд, К. Лоренц, К. Г. Юнг, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз, К. Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, А. А. Реан, Г. Паренс, Н. Левитов) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде (Э. Фромм, К. Изард, А. Р. Ратинов, Т. Д. Марцинковская, А. А. Роял, С. А. Соловьева және тағы басқалар) агрессия және агрессивтілік түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсеткен.
Агрессивтілік - бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде агрессивті мінез - құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеу базасы. Тәжірибелі экспериментке Ақтөбе қаласындағы №40 жалпы орта мектебінің 5 а класс оқушылары қатыстырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектісі, зерттеу пәні, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеудің міндеттері, пайдаланған ғылыми-зерттеу әдістері, дипломдық жұмыстың құрылымы құрастырылған.
Бірінші бөлімде: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық әдебиеттер қарастырылды, теориялық түсінік беріліп, оны зерттеген көрнекті педагог, психологтардың еңбектеріне жан-жақты талдау жасалады.
Екінші бөлімде: Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлары бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны беріледі.
Қорытынды бөлімде: зерттеу пәні бойынша орындалған теориялық және практикалық тәжірибе жұмыстарының нәтижесі тұжырымдалып, ұсыныстар беріледі.
1. Әлеуметтік желілердің агрессивті мінез-құлқына әсер ету факторы ретіндегі проблемаға теориялық талдау
1.1. Агрессия мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық ғалымдардың психологияға ықпалы
Агрессия термині қазіргі кезде кең мағынада қолданылады. Адамдар неге агрессивті әрекет етеді екен, осындай деструктивті мінез-құлықты болдырмау үшін қандай іс-шаралар қолдану керек? Бұл сұрақтар көптеген ғасырлар бойы философия, поэзия, дін сияқты түрлі позицияларда қарастырылып келеді. Біздің мыңжылдықта бұл мәселе жүйелі зерттеудің пәні болып отыр, бірақ агрессия проблемасымен байланысты сұрақтардың бәріне жауап табылып жатқан жоқ [6].
Тұрмыстық тілде агрессия былайша түсіндіріледі: Жауласуды тудыратын ашық жағымсыздық, ал агрессивтілік зиянды өзара әрекеттесудегі жауластықты тудырушы ретінде жүреді. Яғни, агрессия ашық түрде жауласу болса, агрессивтілік адамның өзара жауласуына әкеледі [7]. Жалпы агрессия термині зорлық әрекеттерін күшейту мағынасына ие. Агрессия және агрессорлар дөрекі күштерді көрсетуші ретінде жағымсыз түрде бағаланады [8].
Әлеуметтік позициядан қарайтын агрессияға келетін болсақ, агрессияға әкелетін және одан сақтайтын әлеуметтік факторлар мен жағдайларды білу қажет [9]. Адамдар біреуді агрессивті деп сипаттағанда олар біреуді жәбірлейді немесе досшыл емес, немесе күшті бола тұра барлығын өзінше жасатқысы келеді деп, немесе олар өз айтқандарынан қайтпайды деп, немесе шешілмейтін мәселлерді еш қорқынышсыз қолына ала алады деп сипаттаулары мүмкін. Кейбір жағдайда агрессорлар басқаларға деген қайғы немесе ауыртпашылық ниетін жасыруы мүмкін [10]. Агрессияны тек басқаларға зиян әкелетін мінез-құлық ретінде ғана емес, сонымен қатар негативті жетістікке жету тілегі бар кез келген әрекет деп айтуға болады [11].
Психолог А. А. Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия (латын тілінен agressio аударғанда - шабуыл, басқындық дегенді білдіреді) - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Агрессивтілік - бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға дайындық көрінісі. Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады. Егер агрессия - бұл әрекет болса, ал агрессивтілік осындай әрекетке дайындық [12].
Адамдар үнемі қауіпті агрессивті әрекеттер жасайды. Неліктен олар мұндай әрекеттерге барады, деген мәселе ұзақ уақыттан бері маңызды дискуссиялардың бірі болып келеді. Психология ғылымында психикалық құбылыстардың ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Эмоциялық тұрақсыздықтың бір көрінісі - агрессивтілік адамның жеке тұлғалық қасиеті ретінде де, эмоциялық жан күйзелісі ретінде де зерттелінеді. Сондықтан бұл мәселені зерттеу бірнеше бағыттан тұрады.
Агрессия құрбанын не жәбірлеуді, не оған зиян тигізуде денеге зақым келтіруді мақсат етуді сипаттайды. Агрессияның нәтижесі негативті салдарға әкеледі. Жәбірлеуден басқа, біреуді қолайсыз жағдайға қалдыру, қорлау, мазақ ету, қажетті бір нәрсесінен айыру және т.б. сияқты көріністерді агрессивті деп атауға болады. А. Басс адамдарда агрессияның көрінуіндегі агрессивті әрекеттерді сипаттауға мүмкіндік беретін 3 негізгі шкалаларды көрсетті:
физикалық-вербалды;
белсенді-енжар;
тура-жанама.
Агрессия осындай бірнеше жиынтықтардан тұрады:
Физикалық агрессия - басқа адамға зақым не ауырлық келтіру, адам сүйектерін, мойынын сықырлатады, тісін қайрайды, жұдырығын жұмып оянады, агрессиялық киноларды көреді.
Вербалды агрессия - жәбірлеу, жүрегін ауыртатын сөз құралдарын қолдану:
1. жағымсыз ой-пікірлерімен сыншыл ескертпелер;
2. жағымсыз эмоциялардың көрінуі, жек көру, сенімсіздік таныту жасырын өкпелеу сияқты қанағаттанбау формасында;
3. агрессия сипатындағы ойлар мен тілектерді айту;
4. жәбірлеу, кінәлау т.б.
5. қорқыту, зорлау;
6. қарапайым айқай - әдетте агрессивті сипатта болады.
Тура агрессия - құрбанға қарсы бағытталған, жамана агрессияда - құрбан қатыспайды, бірақ оған қарсы өсек тарайды.
Агрессия - өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез-құлықтың кез келген формасы [13].
Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де, өзіне мұндай қатынасты қайталанбайтын басқа тірі жанға зиян немесе зақым келтіруге бағытталған мінез-құлықты білдіреді.
Ол келесі ерекшеліктермен сипатталады:
1. агрессия міндетті түрде әдейі құрбанына зиян келтіреді;
2. агрессия ретінде тірі ағзаға зақым немесе зиян келтіруді білдіретін мінез - құлық қана қарастырады;
3. агрессия құрбанының мұндай қатынасты өзімен болғанын қаламайтын мотивациясы болуы қажет.
Кейбір авторлар агрессияны эмоция, мотив, ұстаным емес мінез-құлық моделі ретінде қарастырады. Агрессия термині үнемі ашу - ыза сияқты эмоциялармен сонымен қатар зақым келтіру, жәбірлеу тілектері сияқты мотивтермен, этникалық нанымдар сияқты ұстанымдармен ассоциацияланады. Нәтижесі зиян келтіруге әкелетін бұл факторлардың мінез-құлықта маңызды рөлді атқаруына қарамастан, олардың бар болуы мұндай әрекеттерді орындаудың шарты болып табылмайды. Жалпы алғанда ашу, ыза басқа адамға қол жұмсап, күш келтірудің қажетті шарты болып табылмайды, ал негативті эмоциялар, мотивтер, ұстанымдар әрқашан басқа адамға қарсылық ету мен тура әрекет етуден көрінбейді деп тұжырымдайды.
Агрессия - бұл әлеуметтенудің бұрмалауының нәтижесі, ата-ананың жазалауды шектен тыс қолдануы, балаларға деген қатал қатынасының нәтижесі. Агрессивті бағыт тұлғаға қарсы бағытталған бағыттау, зорлық, өлтіру әрекеттерінен көрінеді, объективті жағдай мен адамның агрессивті мінез-құлқының арасында себептерді біріктіретін байланысты көрсетеді: агрессияға деген дайындық (ыза, ашу) және өзі үшін осы жағдайларды интерпитациялау [14].
Зорлық, зомбылық көрсету, қастандық жасау, агрессия мәселелері көптеген теориялық мектептердің зерттеу объектісі болып отыр. Бірақ осы мектептердің ешқайсысы осы сұрақтарға толық және жан-жақты жауап бере алмайды, бірақ мәселенің белгілі аспектісін зерттеп, түсіндіруге мүмкіндік береді.
Психоаналитикалық бағыт өкілдерінің көзқарасы бойынша агрессия - бұл қандай да бір объектіге немесе адамға түрлі себептер бойынша кейбір бастапқы туа біткен бейсана құмарлықтардың іске аспау нәтижесіне өмірге деген энергияның бұзылуы, мақсаты - зиян келтіру болып табылатын мінез-құлық. Бұл құмарлықтарды басу, олардың іске асуын қатал бекіту мінез-құлықтың әлеуметтік дезадаптация формасына әкелетін, мазасыздық, толымсыздық, агрессивтілік сияқты сезімдерді тудырады [15].
Психоаналитикалық бағытты қалаушы З. Фрейд өзінің бұрынғы жұмыстарында адамның мінез-құлқындағы үйлескен тенденциялар махаббатпен, қамқорлық арқылы өмірді қайта өңдеу мен сақтауға бағытталған энергиялар мен өмір истингі Эростан туа және жанама туады деп пайымдаған. Сонымен қатар З. Фрейд екінші негізгі инстинкт Танатос бар екенін айтты - бұл өлімге деген құмарлық. Оның энергиясы өмірдің аяқталуы мен бұзылуына бағытталған, ал бұл жағымсыз эмоциялар - ыза, жек көрушілік, деструктивтілік болып табылады. З. Фрейд барлық адамдардың мінез-құлықтарын Танатос пен Эростың арасындағы күрделі қарым-қатынас нәтижесі, екеуінің арасында үнемі қысым болып тұрады деген. Осы екі инстинкт арасында үнемі өткір қақтығыс болып тұратындықтан, басқа механизмдер (ығыстыру) Танатос энергиясы сыртқа, ал, Менін бөлек бағытқа бұру мақсатында қызмет етеді. Осылайша, Танатос жанама түрде агрессияның сыртқа шығып, басқалардың бағытталуына себеп болады.
З. Фрейд агрессияның зорлық ретінде көрінуін алғашында адамға бұрыннан тән инстинкттер ретінде түсіндіреді. Инстинкттер мен оның әрекеттерін шектеп отыратын әлеуметтік нормалар арасындағы қарама-қайшылықтың болуы агрессия және зорлық сияқты ішкі қысымдарды тудырады. Адам өзіне, басқаларға қатысты және сыртқы әлемге қатысты зорлық жасайды. Жоғары Мен арасындағы қақтығыс нәтижесі шынайылық пен психиканың, ішкі мен сыртқының арасындағы қарама-қайшылықты тудырады [16].
Өмір мен өлімге деген құмарлықтардың өзара қарама-қарсылығы затқа деген махаббат (нәзіктік) пен жеккөрініштілік (агрессивтік) арасындағы полярлігін дәлелдеумен түсіндіріледі. Өлімге деген құмарлық зорлықты тудырады, бірақ махаббат та агрессивті (агрессивтілікті) тудыруы мүмкін. Бұл мінез-құлық өз бастауын адамға тән өлім инстингінен алатын туа біткен ғана емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын мінез-құлық, себебі, егер Танатос энергиясы сыртқа бағытталмайтын болса, ол индивидтің өзінде бұзылулардың пайда болуына алып келеді. З. Фрейдтің теориясындағы бұл аспект (катарсис жайлы түсінігі) қауіпті әрекеттердің алдын алудың тиімді құралдары болуы мүмкін бұзушысы жоқ эмоционалдыэкспрессивті әрекеттерді орындауы.
Агрессиввтіліктің пайда болуына және ары қарай қалыптасуы Фрейдте балалаық дамудың кезеңдерімен сәйкестенеді. Оральді кезеңде оның байқалуы сарказмге, өсекке, бейім сияқты агрессивті қырларының қалыптасуына әкелуі мүмкін. Анальді кезеңде байқалуы қырсықтықтың қалыптасуына, ал ол өз кезегінде қырсықтыққа әкеледі, сонымен қоса ашу-ыза, өш алуға деген бейімділік қасиеттерінің қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Яғни агрессивті мінез-құлық адамдағы өлім инстингі Танатостан бастау алып отырған тек туа біткен емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын әрекет екеніне көз жеткіземіз [17].
Агрессияның өзгеге бағытталуы: Инстинкт пен әлеуметтік норманың бір-біріне қайшылығы, қимылдың шектелунен ішкі жағдайдың туу салдарынан агрессияның, яғни зорлықтың пайда болуы. Адам зорлықты өзіне, өзгеге және қоршаған ортаға қатысты жасайды. Өмірге құштарлық және өлімге ұмтылу, осы қарама-қайшылықтың түсінігі махаббат пен өшпенділіктің бірдей теңдігін көрсетеді. Өлімге ұмтылуы зорлық-зомбылықты әкелсе, ал махаббат агрессивтілікті тудырады. Фрейдтің агрессияны табиғи қайнар деп қарастыруы писсимистілік. Бұл әрекет тек туа бітіп қоймай, танатостың энергиясы іштен шықпай қалуы индивидтің өзін-өзі талқандалуына әкеліп соқтырады. Агрессияның сыртқа эмоция арқылы көрінуі, талқандаушы энергияның азайып, жеңілдеуін ыңғайлы тәсілмен сыртқа шығарылуы көңілге үміт ұялатады. Осылай әрдайым сыртқа шығарылып отырылуы агрессивті мінез-құлықты, қызбалықты, кешілдікті, сарказм мен өсекке жақындылықты бойына сіңіруі мүмкін.
К. Г. Юнг агрессивтілік пен зорлықтың көріну себептерін өзінің бейсаналық концепциясымен және архетиптерімен негіздей сәйкесінше түсіндірді. Агрессия, зорлық-зомбылық санадағы санасыз адам психикасындағы қимыл әрекет деп түсіндірді. Индивидтің дау-дамайы оның қорлықтан құтылмайтын түнек бөлігі, рухани талқандалуы, жеңуі, жаңаруы.
К. Хорни индивидтің агрессия, зорлық көрсететін кризистік жағдайлар проблемасын зерттей келе, тұлғаның жоғарғы базисті мазасыздығының өзара байланысын көрсетті. Адамдарға қарсы қозғалыс жағдайында ұшыраған адам агрессивтілік, зорлық көрсетуге қақтығыстық бейім. Агрессия индивидтің психологиялық қорғанысының көптеген түрлерінің қауіпсіздікке ұмтылуы, рахат алу мен комфортқа деген гипотетикалық қажеттілігінің бірі.
Этологиялық ықпалдың өкілі К. Лоренц те З. Фрейдтің ойын жалғастырды. К. Лоренц адамға тән агрессия алғашында өз бастауын инстинктерден алады деп санаған. К. Лоренц бойынша, агрессия - үнемі Өлім инстингімен сәйкестендірілетін көрініс, бұл барлық инстинктер сияқты табиғи жағдайда былайша өмір мен түрдің сақталуына ықпал етеді. К. Лоренц адам өзінің мінез-құлық табиғатына тәуелді екенін мойындауы керек деген. Аргессияны зерттеу барысында ол оны жалпы жануарлар әлемінің бір бөлігі ретінде қарастырды. Аргессивті энергия ағзада үздіксіз бір темпте уақыт ретімен жиналып шашыраңқы генденеді. Осылайша, агрессивті әрекеттер біріккен функциялар болып табылады [18].
Ағзада қаншалықты агрессивті энергия көп болса, соншалықты сыртқа шығаруға жұмсалатын энергия аз болады. Адамдарда басқа тірі жандарға қарағанда өздерінің түр өкілдеріне қатысты зорлық кең тараған. К. Лоренц агрессияны туа біткен күштерден құтыла алмаудың салдары ретінде қарастырады. Ол агрессияның әлсіреу мүмкіндігі мен осыған ұқсас мінез-құлықты бақылау мүмкіндігі туралы айтқан. К. Лоренц махаббат пен достық қарым-қатынастары ашық көрінетін құбылыс агрессиямен сәйкес келмейді және оның көрінуін блоктап тастауы мүмкін деген [19].
Психоаналитикалық бағытты ұстанушылар үшін агрессия инстинктілі, туа біткен факторлар құралы болып табылады және агрессивті көріністерді ешқашан басуға болмайды деген қорытынды жасауға болады. Барлық материалды қажеттіліктерді қанағаттандыру да басқа да әлеуметтік әділетсіздіктің алдын алу да, адамзат қоғамындағы құрылымда позитивті әлеуметтік өзгерістер де агрессивті импульстердің пайда болуы мен көрінуінің алдын ала алмайды.
Фрустрационды теория бағытының негізін қалаушы адамдағы агрессивтілікті зерттеуші Д. Доллард болды. Ол фрустрационды - агрессивті теорияны жасады. Оның көзқарасы бойынша, агрессия - бұл адам организмінде автоматты пайда болатын құмарлық емес, ал фрустрацияға деген жауап: яғни эмоционалды тепе-теңдікке және рахатқа қол жеткізу, қажеттіліктерді өтеу жолындағы қиындықтарды жою әрекеті. Бұл теория инстинкт концепциясына қарсы пайда болған теория. Оның ең негізгі қорытындысы: фрустрация салдары әрқашан агрессияға әкеледі [20].
Мұнда агрессивті мінез-құлық - эволюциялық процесс емес, ал фрустрацияға деген реакция - жетістікке жету, эмоционалды тепе-теңдікке, қажеттіліктерді қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жоюға әрекет ету деп тұжырымдалады. Агрессия фрустрацияның салдары болып табылады, ал фрустрация соңынан әрқашан агрессия болады. Сонымен бірге фрустрация деңгейі қажетті әрекетті орындауға деген мотивация күшіне, мақсатты бағытталған әрекеттің саны мен кедергінің маңыздылығымен байланысты [21].
Бұл теория агрессия әрқашан фрустрацияның салдары болады, және фрустрацияның соңынан әрқашан агрессия туады деп тұжырымдайды. Агрессия - фрустрация жүйесі бола отырып, 4 негізгі түсініктерге сүйенеді: агрессия, фрустрация, тежелу және ығыстыру. Соларға тоқталып өтейік:
Агрессия - басқа адамға өзінің әрекетімен зақым келтруге әрекет ету болып қарастырылады.
Фрустрация - реакцияның іске асуына кедергінің пайда болуынан көрінеді.
Тежелу - бұл күтілген жағымсыз салдардың кесірінен әрекетті бұру және шектеу тенденциясы. Аргессия актісінің кез келген тежелуі күтілетін жазалардың күшіне тура пропорцияланған және бұл тежелудің себепкері ретінде қабылданған адамға қарсы агрессияны тудыратын қосымша фрустрация болып табылады.
Агрессиядағы қондырылған тежелу акті кез келген болатын шабуылдың күшімен тікелей тепе-теңдігінде. Агрессиядағы тежелу акті қосымша фрустрация болып табылады, осы тежелудің қателесіп қабылдануы, агрессияның басқа формаларының оянуының артуы агрессияны адамға қарсы қойып, агрессияның басқа формаларының оянуының артуына әкеліп соқтырады.
Ығыстыру - бұл фрустрацияның басталуына нағыз себеп болған адамға емес, кез келген басқа адамға бағытталған агрессиялық әрекеттерге қатысуға бағытталған. Агрессияның фрустрациялық теориясының ерекше идеясының бірі болып - катарсис эффектісі болып табылады. Катарсис - бұл жиналып қалған энергиялардың қысым деңгейінің төмендеуіне әкелетін қозудың босатылу процессі. Бұл идеяның мәні жауластық тенденцияларының физикалық немесе эмоционалды көрінуін уақытша жеңілдетуге әкеледі, ал нәтижесінде психологиялық тепе-теңдікке жетіп, агрессияға деген дайындық әлсірейді. Адамдар әдетте фрустрацияны жиі бастарынан кешіреді, бірақ міндетті түрде өздерін агрессивті ұстамайды.
Керісінше келесі теория агрессияның фрустрациямен шартталатындығы туралы тұжырымдайды. Модификацияланған теория формасын ұстанушылардың бірі Л. Берковиц болды. Оның ойынша агрессия - бұл туа біткен бейімділік пен игерілген реакциялар арасындағы күрделі өзара әрекеттесу функциясы. Бұл фрустрацияның нәтижесінде пайда болады. Фрустрациялаушы тітіркендіргішке эмоционалды реакция ретінде мүмкін болатын ыза күйзелісін енгізді. Л. Берковиц агрессияны әрқашан фрустрацияға деген доминантты реакция емес екенін мойындап, кейбір белгілі жағдайларда басылып қалуы мүмкін екенін айтқан [22].
Фрустрация - агрессия деген концепция жүйесінде Л. Берковиц елеулі өзгерістер енгізді:
1. Фрустрацияның агрессивті әрекеттерде іске асуы міндет емес, ол оған дайын болуын стимулдайды;
2. Тіпті дайын тұрған жағдайдың өзінде агрессия еш себепсіз пайда болмайды;
3. Фрустрацияның ситауциядан агрессивті әрекеттер арқылы шығуы индивидтте осындай әрекеттерге ұқсас әрекетті тәрбиелейді.
Кейінгі жұмыстарда Л. Берковиц фрустрация кезінде тұлға барлық нәрселерге қорғаныс реакциялардың комплексі ретінде жауап береді, соның ішінде тек біреуі ғана маңызды рөльге ие деген қорытынды жасаған [23].
С. Розецвейг фрустрацияны тудыратын себептердің 3 типтерін бөліп көрсетті:
1. Айырылу (лишение - privation) - қажеттілікті өтеу үшін немесе қандай да бір мақсатқа жету үшін қажетті құралдардың болмауы. Іштей айырылу және сырттай айырылу деп бөліп қарастырады. Сыртқы айырылу - фрустратор адамнан тыс тұрған жағдайда, іштей айырылу - фрустратор адамның өзінде болған кезде.
2. Бұрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырушы объектілердің немесе заттардың жоғалуы, кетуі.
3. Қақтығыс - бір уақытта бір-бірімен сәйкес келмейтін оянулардың, амбивалентті сезімдер немесе қатынастардың өмір сүруі.
Бұл теория бойынша, агрессия - фрустрационды жағдайлардан шығу мүмкіндіктерінің бір жолы ретінде қарастырылады. Фрустрация кезінде адам жалпы қорғаныс реакциялар комплексіне жауап қайтарады.
Әлеуметтік үйрену теориясының авторы А. Бандура, Д. Уотсон болып табылады. Бұл теория бойынша, агрессия - бұл әлеуметтік бекітулерге сәйкес келетін бақылау арқылы әлеуметтену процесінде игерілген мінез-құлықты білдіреді. Мінез-құлық үлгісі тұлғааралық әсер ету құралы ретінде қарастырылады. Сондықтан бұл жерде әлеуметтенудің алғашқы зерттелінуші, делдалы - ата-ананың балаларын агрессивтілік мінез-құлыққа үйрету әсеріне көңіл бөлу керек [24].
Д. Уотсон агрессияның, зорлық-зомбылықтың көрінуін индивидтің өткен тәжірибесінің нәтижесі ретінде оның міне - құлқының сыртқы ортаның әсері күшті болатынын ескере отырып қарастырған. Бекіту және жазалау әдістерін қолдану агрессияның көріну формасына және оның үздіксіз деңгейіне маңызды түрде әсер етеді.
Әлеуметтік оқыту теориясы бұл адамзаттың үлгіге қарап бағдарлануынан үйренуі. Бұл жерде үлгі тұлғаралық қарым-қатынастың құралы ретінде, яғни адам әрекетінің құрылымы, өзгерісі, қатынасы осыған байланысты. Сондықтан да бұл жерде әлеуметтік қатынастың бастапқы әсерін анықтап, үйренуі - бұл ата-ананың бала тәрбиесіндегі агрессия қатынасы. Дәлел бойынша ата-ана әрекеті, агрессияның ілгері басуының негізгі себебі, агрессивті ата-ана, агрессивті бала тәрбиелейді. Мұндай теорияның негізін қалаушы А.Бандура . Ол агрессивтілік әректке үш жағдай негіздеді:
- әрекеттерд меңгеру тәсілдері;
- олардың көрінуіне себеп болатын факторлар;
- оларды нақтылайтын жағдайлар.
Аталған теорияның түсіндіруі бойынша адам агрессивтілік әректті көп қолданған жағдайда, ол оның әрбір іс-әрекетінің бір бөлігі болып қалады. Агрессивтілік әрекеттің маңыздылығы мен табыстылығы артқан сайын жетістікке жетуі, агрессияның бой көрсетуінде оның мотивация күшінің едәуір көтерілуі, әрдайым табыссыздықтың қайталануы - теденция күшінің тежелуіне әкеледі. Бұл теорияның басқа негізгі элементі әлеуметтік қорғаныс болып табылады. Қорғаныс түсінігі бұл қандайда бір әрекеттің белгіленген реакциясы, яғни бөгде адамдардың сөзбен және сөзсіз қатынасты бақылауда ұстауы. Бұл мақтау немесе сөгіс, кекету болмаса күлу, достық немесе қастандық ишарасы болуы мүмкін. Қорғанысты екі формаға бөледі:
- жағымды қорғаныс - реакцияның соңынан ілесетін қандай да бір стимул оны ұйшықтырып немесе сол деңгейде ұстап тұрады;
- жағымсыз қорғаныс - бұл өткізу салдарынан реакцияны ұйшықтыратын стимул.
Қорғаныстың түрлері өте көп, мысалы: жазалау және көтермелеу. Әдетте қорғаныстың төрт түрін қолданылады:
1. Егер бала реакциясының соңынан жағымды қорғаныс түрін қолдансақ - онда жағымды көтермелеу қортындысы болғаны;
2. Егер жағымды қорғаныс баланың осы болмаса басқа реакциясынан кейін өткізіліп алынып тасталынатын болса - онда жағымсыз жазалаудың қортындысы дейміз;
3. Егер реакцияның соңынан жағымсыз қорғаныс ілессе онда жағымды жазалаудың қортындысы болғаны;
4. Егер жағымсыз қорғаныс заты реакциядан кейін өткізіліп алынып тасталса - онда жағымсыз көтермелеудің қортындысы болғаны.
Деликвенттік мінез-құлық баланың дүниеге келуінен кейін басталған және оның мінез-құлқына әрі қарай әсер етуін жалғастыратын әлеуметтену процесінің сәтсіз иллюстрациясы болып табылады. Жеткіншектегі агрессиялық және агрессиялық емес мінез-құлық моделі әлеметтену процесінің тікелей көрінісі болады. Мінез-құлықтың ауытқушылығы немесе әлеуметтік дезадаптация әлеуметтік мақұлдамаушы мінез-құлық формасының туындауынан көрінеді. Агрессия дағды мен үйренуді қажет ететін әлеуметтік мінез-құлық ретінде қарастырылады. Агрессиялық мінез-құлықтық әрекеттерді орындау үшін адам көптеген жағдайлар мен шарттарды білуі тиіс: қандай сөздер мен әрекеттер залал келтіреді, қандай амал-тәсілдер ауыртпалық тудырды, т.б. Бұл білім жеткіншекте туа пайда болмайды және бірден қалыптаспайды. Бала өз құрдастарымен күнделікті ойында басқа балаға бір рет сәтті қысым көрсетіп, өзінше қанағаттану сезімін алуы мүмкін. Бала бұл әдісті тағы да қолдана отырып, өз бойындағы агрессиялық мінез-құлықты күшейте түседі. Бұл жеткіншектегі агрессиялық мінез-құлықты бекіте түсудің негізгі тиімді тағы бір әдісі - тікелей ынталандыру, еліктіру. Басқаның агрессиялық мінез-құлқын бақылай отырып, жеткіншек өз мінез-құлқының шектелуіне көңіл бөлуі мүмкін: басқаларға болады, онда маған да болады. Бұл іспеттес мінез-құлық жеткіншектің басқа балалармен жағымсыз қатынасындағы, мысалы, төбелес-жанжалда, ересектерге бағынбауда, жалған әрекеттерде агрессиялық сипат алады. Бала агрессиясы әлемде түрілше тануымен де байланысты [25].
Жеткіншектік жастағы анатомиялық - физиологиялық өзгерістер нәтижесінде баланың ішкі және сыртқы қақтығысы (конфликтісі) күшейетіні белгілі. Бұл, өз кезегінде, баладағы жоғары қобалжу, күмәнданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез-құлықтағы қатыгездік, агрессиялық сияқты ерекшеліктердің туындауына әкелуі мүмкін. Жеткіншектің жеке-даралық сипаттамасындағы агрессиялық ересектердің түсінбеуне қарсы протест түрінде де көрінеді, сонымен бірге өзінің қоғамда алатын орнына қанағаттанбаушылығынан туындайды [26]. Агрессиялыққа баланың темпераментінің табиғи ерекшелігі, мысалы, тез қозушылық, әсерленгіштік, эмоция күші, өзін-өзі ұстай алмауы сияқты мінез-бітістер ықпал етуі мүмкін. Бала агрессияны көрсетуде әрдайым қолдау тауып отырса, онда оның агрессиясы әртүрлі жадайда өсіп отырады. Жасалған агрессияға қолдау тауып отыруы, біртіндеп дағдыға айналады, осының салдарынан агрессиялы тұлға қалыптасады.
Осы мәселелер төңірегінде шетел зерттеушілері бала агрессиясы мен отбасындағы тәрбие стилінің арасындағы тікелей байлансты тапқан. Американ зерттеушілері А. Бандура мен Р. Уолтерс өз баласының агрессиялы әрекетіне аса көңіл бөлмейтін, тіпті қостауға бейім ананың баласы тағы да агрессиялы бола түсетіндігін көрсетеді [27]. Өте қатал жазаланған бала да жоғары агрессиялық мінез-құлық деңгейін көрсетеді, ата-анасынан, әсресе, әкесінен көп соққы көрген бала өздерін бірқалыпты ұстап, тіпті тілалғыш болады да, бірақ басқалармен, өз құрдастарымен салыстырғанда жоғары агрессиялықпен ерекшеленеді.
Гуманистік бағыт өкілдері К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз және басқалар агрессия мен зорлық-зомбылықты өздерінің негізгі теорияларына сәйкстендіре зерттеп, түсіндіреді. К. Роджерс агрессия мен зорлық индивидтің таңдау мүмкіндігін, еркіндігін шектеуге қарсы міндетті жауап реакциясы деп санаған. Агрессия мен зорлық психологиялық қорғаныстың, масканың бір түрі болып табылады. Агрессия ағзаның қауіпті деп қабылдаған, индивидтің өзі туралы ойларына сәйкес келмейтін тәжірибесіне жауап болып табылады. Адам өзінің қасиеттерін, өз-өзін қабылдау қажеттілігін сезінеді. Ол бағытқа, жақсы өмірге ұмтылады. Егер ол басқалардың өзі туралы көзқарасына бағдарланған болса, - онда қысым, қобалжу, мазасыздық, мұндай бағалауға байланысты қобалжуларды сезінеді. Адам олардың күтулерін, талаптарын орындауға тырысады, сондықтан ол еріксіз, тәуелсіз емес, өз іс-әрекетін іске асыруда шектеледі, ал К. Роджерс айтпақшы агрессия - бұл еркіндікті шектеуге бағытталған мәжбүрленген жауапты әрекет [28].
Психология ғылымындағы агрессиялық әрекетті түрлі әдебиеттің теориялық зерттеу негізінде төмендегідей қорытынды жасауға болады.
А. Басс агрессия мен қастандықты бөліп қарастырады, олар барлық уақытта үйлесіп, барлық уақытта кездесіп отырмайды. А. Басс және А. Дарки агрессияны суреттей келе, шабуыл, күйгелектік, вербальдық және жанама агрессияның көріністеріне сүйенеді. Авторлардың түсінігі бойынша қастандық - бұл күдіктенгіштік пен өкпелегіштік.
Авторлардың көзқарасындағы мына болжамдарына зейін қоятын болсақ: агрессия жан-жақты құбылыс көрінісі болғандықтан, оны айырып, анықтап алу өте қиын. Ғылыми тұрғыдан жақындайтын болсақ, олардың әр тұстарындағы бір-біріне өзара байланыстарын көре білу қажет деген . Агрессияның жан-жақты әр түрлі қатынасына қарамастан, қазіргі кезде көп жағдайда мынандай түсінік қолданылады: агрессия - бұл балағаттауға немесе біреуге, тірі жанға зиян келтіруге бейімделген әрекеттің қандайда бір формасы.
Н. Левитов біріншіден, жануар мен адам арасындағы агрессиялы әрекетті айыра білу қажеттілігн көрсетті.
Екіншіден агрессия ұғымы - шығуы бойынша баяндау, бейнелеу түсінігі, себептері, мотиві жайында агрессивті әрекет ештеңе хабарламайтынына көңіл аудару қажет. Бала агрессиясының өсу динамикасын ескерген жөн, мұндай әрекеттің ұйшығуы тұлғалық даму дағдарыстары кезеңінде бой көрсететін эмоциялық күйдің тұрақсыздығы болуы мүмкін.
Н. Д. Левитов агрессиялы жағдайдың танымдық, эмоциялық және жігерлілік компоненттерін анықтады:
- танымдық жағдайды бағдарлай білу (оның түсінігі) және шабуылдайтын объектіні анықтап, өзін болатын жағдайға қоя білу;
- эмоциялық компонент - ашу-ызаның келуі, санасыз жағдайды мінездейді, жасаған әрекетін қадағалай алмауы;
- жігерлілік компоненті - агрессиялы әрекет үстінде ерікті формальды құндылықтарын көрсете білу - ол мақсатылығы, табандылығы, шешім қабылдаыштығы және күштілігі.
Агрессивті мінез-құлықтың қалыптасуы - көптеген факторлар қатысатын күрделі процесс. Агрессивті мінез-құлық отбасының, құрбы-құрдастарының, бұқаралық ақпараттың ықпалынан анықталады. Балалар агрессивті мінез-құлықты тікелей әсер етуден, сондай-ақ агрессивті әрекеттерді бақылаудан үйренеді. Ата-аналар өзімен балаларының арасындағы теріс қарым-қатынасын тоқтату мақсатында, еріксіз өздері аулақ болғысы келетін мінез-құлықты қолдап, көтермелейді.
Ең қатал жазаны қолданатын және баласының немен айналысатынын қадағламайтын ата-аналар өз балаларының агрессивті және тәртіпсіз болғанын аңғаруы мүмкін.
Балалар өз құрбы-құрдастарымен қарым-қатынас жасай отырып та агрессия жайлы мәлімет алады. Олар өздерін агрессивті ұстауды өзгелердің (сыныптастарының) мінез-құлқын бақылай отырып үйренеді. Бірақ-та, кім қатты агрессивті болса, сыныптағылардың көбісі оны шеттетеді. Бір жағынан, бұл агрессивті балалардың басқа агрессивті балалардың арасынан достар табуы әбден мүмкін. Г. Паренс агрессияның екі түрін бөліп көрсетті. Біріншісі - деструктивті емес агрессия (конструктивті), яғни табанды қастандықсыз мақсатқа жетуге бағытталған өзін-өзі қорғаудағы мінез-құлық [29].
Г. Паренстің зерттеулері деструктивті агрессия қоршаған ортаға бейімделу, өз қалауын қанағаттандыру, мақсатқа жетуге қызмет ететін туа біткен табиғи мехнизмдерден туындайды, деп болжауға мүмкіндік береді. Бұл механизмдер туылған сәттен қарапайым болса да, байқалады әрі қызмет етеді.
Ал, келесі форма - қастандық деструктивтілік, яғни қоршаған ортаға жауыздық, жағымсыз ауыртпалық жасайтын мінез-құлық. Жек көру, ашу-ыза, сотқарлық, кекшілдік тағы да басқа өзін-өзі қорғау формасы болуы мүмкін, алайда бұл теріс әрекеттер көптеген жекелік мәселелерді туындатады және бұдан айналасындағыдар да зардап шегеді. Қастандық деструктивтілік, деструктивтілік емес агрессияға қарағанда туыла сала көрінбейді. Бірақ-та, оны өндіретін және мобилизациялайтын механизмдер баланың өмірінің бастапқы сатысынан-ақ бар болады. Қастандық деструктивтілік өте күшті жағымсыз уайымдаулардан (қатты ауыртпалық, дистресс) туындайды және жанданады.
Адамның бүкіл эмоционалдық өмірі агрессияның екі формасының да ықпалында болады. Олар көп мазалайды, өйткені баланың тәжірибесін қалыптастырады, әсіресе, олардың жеке тұлғалық қарым-қатынасынан көрінеді. Бірінші типтегі агрессия сөзсіз қажет, тіршілік үшін және жетістіккке жету үшін де керек. Екінші типтегі агрессия теріс сапаларына қарамастан, өз уақытында өзін-өзі қорғауға және бейімделуге де қажет болуы мүмкін. Г. Паренстің пікірінше, психологтың міндеті - балаларға, өзіне, айналасндағыларға деген қажетсіз өшпенділіктен, қастандықтан құтылуға көмектесу. Балалар өз өмірін ішкі кикілжіңдерімен, кінә және ұялу сезімімен қиындатпау үшін, өзін-өзі өзгелерді құрметтеп, сыйлау үшін, өзінің әлеуметтік жауапкершілігіне ие болу үшін, айналасындағылармен жақсы қарым-қатынаста болу үшін бұл көмек өте қажет.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келе, баланың жан дүниесінде туындайтын қастандық деңгейі оның эмоционалдық күйіне ықпал ететінін атап өткен жөн. Алайда, қоғам үшін де зұлымдық көптеген салдарға әкеп соғады. Нақты жеке тұлға үшін эмоционалдық күйі агрессияның қандай мақсатта жүзеге асатынына байланысты. Ол ауыртпалық пен дистресстің қайнар бұлағына бағытталады. Қастандық, ашу-ыза, жек көру дәл осы мақсаттарға арналған және белгілі бір дәрежеде агрессияның қажет болатындығын мойындау керек. Қастандықтың туындауы сөзсіз болатын жағдай. Қастандықтың пайда болу жиілігі мен қарқындылығын және концентрациясын белгілі бір деңгейде төмендетуге болады, осылайша балаларды жоғары дәрежедегі қастандықты басынан кешіруден қорғауға болады.
Эмоционалдық уайымдауларға және тітіркенушілікке, сонымен қоса адам өзі меңгеретін өмірлік тәжірибеге деген табиғи бейімділік, міне, осылар адамның өзінің жақын адамдарына деген қатынасын анықтайды. Бірінші кезекте, балаларға қиындықтардың көбеюін жеңе білуге үйретуіміз қажет. Г. Паренстің пікірінше мұны біз балаларды агрессивтілікті жеңе білуге үйрету арқылы жүзеге асыра аламыз. Агрессивтілік уақытысы келгенде көрініс беретін инстинкт емес.
Агрессияны зерттеуге қарама қарсы пікір айтқан неофрейдизмнің өкілі Э. Фромм болып табылады. Ол өзінің Анатомия человеческой деструктивности кітабында нейрофизиологиялық, жануарлар психологиясының, антропологияның ғылыми мәлімдемесі адамдар өздігінен шашыраңқы дамитын агрессивтілік инстинкті бар деген болжамды жоққа шығарады.
Э. Фромм зорлық және агрессия мәселесін адамның әлеуметтік сұрағымен байланыстырады. Қоғамдық топ мақсатты түрде индивидтерде белгілі бір қырларды, соның ішінде зорлық-зомбылыққа қатысты қырларды қалыптастырады. Э. Фромм агрессия мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлардың ғылыми теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71.1 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлар негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ...7
1.2 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлардың мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайына бағытталған тәжірибелік эксперимент жұмысы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.1 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың мінез-құлқына әсер етуін анықтау экспериментіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...36
2.2 Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер етуінің психологиялық жағдайларының қалыптастыру тәжірибесі және нәтижесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда қоғам және қоғамдық көзқарастар күннен - күнге өзгеру үстінде. Әрі бұқаралық ақпарат және қарым - қатынас құралдарының жұмысындағы барлық шектеулердің алынып, ақпарат тарату еркіндігіне кең жол ашылуы балалардың сана - сезімі мен рухына кері әсер етуде. Қазақ бола тұра қазақ тілін ұмытып, ата - бабамыздың салт - дәстүрімен әдет - ғұрпынан ажырап қалған, шетелдік компьютерлік ойындар мен әлеуметтік желілердің еркіне кеткен жастарымызды қайтсек дұрыс жолға саламыз? Бүгінгі таңда бұл сұрақ ұлтымыздың болашағын ойлайтын санасы сергек барша қауымды толғандыруда.
Соңғы уақытта қоғам мектеп жасындағы балалардың ауытқушылық мінез-құлқы ретіндегі қатыгездік, агрессиялық, жағымсыздық, ассоциалды мінез-құлықтарын қарқынды түрде зерттеуді талап етіп отыр. Осындай ауытқушы мінез-құлықтың дамуына ықпал ететін факторларды зерттеу - психология ғылымының негізгі мәселелері [1].
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаттары мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын Білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайды. Бұл тұжырымдамада көрсетілгендей ағымдағы жағдай және білім беруді, дамытуды тежейтін факторлар бөлімінде негізгі мәселе мектеп жасына дейінгі және мектептегі жас кезеңдегі эмоциялық дағдарыстар деп көрсетіледі [2].
Қазіргі таңда көптеген психологтар агрессия - бұл өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез-құлықтың кез-келген формасы деген анықтаманы қолданады [3]. Сонымен қатар өз-өзіне бағытталған агрессивті мінез-құлық әрекеттерін білдіретін - аутоагрессия деген бар дейді [4].
Барлық қасиеттер сияқты агрессия да индивидтерде әртүрлі дәрежеде көрініс табады, біреулерінде мүлдем жоқ болса, басқаларында шексіз болады. Агрессияның болмауы енжарлыққа, ал оның шектен тыс дамуы қақтығысқа, қоршағандармен өзара түсініспеушілікке әкеледі. Агрессия адамда белгілі бір мөлшерде болуы керек, себебі адамда ол болмаса, адам дамымайды, енжар болады. Мектеп оқушылары үшін әлеуметтік қоршаған орта мәнді рөль атқарады, ерекше орын алады, себебі олар айналамен қарым-қатынасқа түсу арқылы дағдыларды игереді, дамиды [5].
Қазіргі кезде мектеп жасындағы балалардың жаңа заманғы жеке өздерінің ұялы телефондары, гаджеттері және компьютерлері зиянды қауіп төндіріп отыр. Мектеп жасындағы балалар әртүрлі көптеген әлеуметтік желілерге, компьютерлік ойындарға өзінің бос уақытының бәрін дерлік арнайды. Он бес жыл бойы фантазиядағы (ойындағы) және шынайы өмірдегі жауыздықтың арасында тығыз себеп-салдарлық байланысы бар ма деген пікірталастар жүруде. Алайда, психологияда әлеуметтік желілерге бейімділіктің, агрессивтіліктің жеке тұлғалық қасиет ретінде қалыптасуына ықпалы аз зерттелінген.
Мектеп жасындағы балалардың басты қызығушылықтарын әлеуметтік желіде модаға айналған Вконтакте, Одноклассники, Фейсбук тәрізді, сонымен қатар Твиттер секілді блогтар мен миркоблогтар және тағы басқа жаңалықтар, фото, видео және мәртебені көрсететін түрлі эмоцияларды енгізуге мүмкіндік беретін сервистер аударуда. Осылайша барлық жаңалықтардың және жаңашылдықтың назарында болу үшін мектеп жасындағы балалар бір-бірімен жарысып, интернеттің барынша маңыздылығын дәлелдеуде. Алайда пайдасы бардың зияны бар демекші, физиологиялық және психологиялық дертке ұшырайтындарын елемейді.
Интернет - кеңітікте анонимділік, еркін сөйлеу, қалаған тақырыпта және қалаған уақытта тіл табысу, эмоцияны шығару, кез келген сұрақтарға жауаптар алу мақсатында интернетте көп уақыт отыруды талап етеді. Күні бойғы жасаған әрекеттерін твиттерге жазып, біреулер болса түрлі сайттарда саяхаттар, контактыда достарынның фотосуреттерін, видеобейнелерін бағалап, үйде компьютерноутбукпен, жолда келе жатып, далада серуендеп жүріп планшетпен немесе сабақта отырып ұялы телефонмен интернет желісінде отырады.
Үнемі онлайнда отыруға деген психологиялық тәуелділіктің салдарынан, біздің күнделікті өмірде байқайтын сандырақ әрекеттер - автобуста немесе кафеде екі оқушы ұялы телефондарын қолдарына алып, бір-біріне смс жолдайды. Әңгімелері қысқа да нұсқа, өзіндік тілдері басқаларына түсініксіз, пошталарын тексеріп, интернетте болып жатқан жаңалықтарға бөгеліп, сонымен үйлеріне мәз мейрам болып қайтады. Осындай кездесудің болғанынан гөрі болмағаны артық емес пе? Осыдан көретініміз балалар арасында тіл табысу деңгейі төмендеп, сөйлеу мәнері бұзылып, қызығу орталарының таяздығын байқауға болады.
Интернетке тәуелділік - біздің басымызда бар мәселенің тікелей салдары. Жаңа ақпараттар мен таныстарды табу, әдеби шеберлікті ұштау өте жақсы. Интернеттің осындай сияқты әрекеттерді орындауда пайдасы зор болады делік. Бірақ шынайы өмірді виртуалды шынайылыққа алмастыру тіптен ақымақсыздық. Құрал өмірдің негізгі мәніне айналмауы тиіс. Өмірде қорқақ, әлсіз, қоянжүректі балалар желіде онлайнкомпьютерлік ойындарды ойнауда, батыл да батыр, ержүрек, қанішер, кез келген виртуалды кейіпкерді жеңу үшін бар күшін салады. Олардың өзіндік бір ләззат алуына ыңғайлы орта іспеттес ол интернет кеңістігі.
Теледидардағы қорқынышты фильмдер, әлеуметтік желілердегі түрлі ақпараттар, компьютерлік ойындардағы күштеу элементерінің ықпалы туралы мәселе де әлі шешілмеген. Бірақ, агрессиялық мінез-құлық табиғаты біршама зерттелді. Сол себепті агрессияны зерттеу бағытының негізгі теорияларын көрсетуге болады. Атап айтсақ, инстинкт теориясы (З.Фрейд), агрессияның фрустрация теориясы (Дж. Доллард), когнитивті теория (З. Берковитц) және әлеуметтік үйрену теориясы ( А.Бандура).
Агрессиялық мінез-құлықты зерттеу мәселесі төңірегіндегі бұл теориялар бір-бірінен агрессиялық мінез-құлықтың дамуы мен қалыптасуын түрліше түсіндірумен ерекшеленеді. Соңғы көрсетілген теориялар реті адамның агрессиялық мінез-құлқын тоқтату мен бақылаудың барынша көп мүмкіндігін туғызады. Агрессияның әлеуметтік үйрену теориясы әлеуметтену процесінде меңгерілген жағымсыз мінез-құлық моделін көрсетеді. Мысалы, кіші жеткіншек жастағы балалар басқа балалармен өзара әрекеттестікке және өзара қатынас барысында түрлі мінез-құлық модельдерін меңгереді.
Мінез-құлықтағы әлеуметтік ауытқушылыққа себепші индивидтік, жеке - даралық, әлеуметтік-психологиялық және психологиялық-педагогикалық факторлардың жүйелі талдануының жүргізілуі, ауытқушылықтан сақтандыратын тәрбиелік-сауықтырушы жұмыс та толық үздіксіз жүргізілуі керек. Сондықтан мектеп жасындағы балада ерте қалыптасқан мінез-құлықтық мәселесі, оның қалыптасуының сипаттамасын жүйелі талдау және үздіксіз адекватты тәрбиелік-түзетуші жұмыс баланың жағымсыз әлеуметтенуіндегі агрессиялық мінез-құлықтан сақтап қалудың сәті болып табылады.
Ғылыми - техникалық әлемнің дамуына байланысты жеке тұлғаның өмір сүруіне жаңа әлеуметтік талаптар қойыла бастайды. Әлеуметтік желілердің пайда болуы мектеп жасындағы балаларға, олардың ерекшеліктеріне жаңа зерттеулер жүргізуді қажет етеді.
Осы қажеттіліктер біздің зерттеу жұмысымыздың Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлар деп алуға түрткі болды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Әлеуметтік желілердің ерекшеліктерін зерттей отыра, олардың пайдалы және зиянды жақтарын анықтау.
Зерттеу объектісі - әлеуметтік желілер (Одноклассники, ВКонтакте, Facebook, WhatsApp, Instagram) және мектеп оқушылары.
Зерттеу пәні: Әлеуметтік желілердің метеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлары
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егер оқушылар әлеуметтік желілердің пайдалы және зиянды жақтарын білсе, онда олар виртуалды және интернет - тәуелділігін болдырмай оны байланыс құралы ретінде қолдана алады.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Зерттеу болжамы анықталған соң, келесі зерттеу міндеттері туындайды:
Ғылыми педагогикалық-психологиялық және әдістемелік әдебиеттерді талдау;
Зерттеу тақырыбы бойынша мәселесінің практикалық маңыздылығын анықтап негіздеу;
Педагогикалық эксперимент ұйымдастырып өткізу және нәтижесін талдау арқылы көрсету.
Зерттеу әдістері: Философиялық, психологиялық - педагогикалық, әдістемелік зерттеулерді оқып-үйрену және талдау, озық педагогикалық іс-тәжірибені оқып-үйрену және талдау, әңгіме, математикалық-статистикалық өңдеу әдістері, тәжірибелік эксперименттік жұмыс.
Зерттеудің әдіснамалық негізі. Зерттеудің теориялық негізі болып ресейлік, қазақстандық және шетелдік концепциялар табылады, олар агрессия мен агрессивтіліктің ғылыми негіздерін (Л. Берковиц, З. Фрейд, К. Лоренц, К. Г. Юнг, Э. Фромм, К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз, К. Хорни, Д. Уотсон, А. Бандура, Д. Долард, С. Розенцвейг, А. А. Реан, Г. Паренс, Н. Левитов) қалыптастырған. Осы зерттеушілердің ішінде (Э. Фромм, К. Изард, А. Р. Ратинов, Т. Д. Марцинковская, А. А. Роял, С. А. Соловьева және тағы басқалар) агрессия және агрессивтілік түсініктерінің синоним емес екендігін атап көрсеткен.
Агрессивтілік - бұл агрессияға дайындықты көрсететін, өз кезегінде агрессивті мінез - құлыққа жататын белгілі тұлға қырларымен сипаттауға болатын тұлға қасиеті, агрессия деп - әдетте деструктивті тұлғааралық өзара әрекеттесуді түсінеді.
Зерттеу базасы. Тәжірибелі экспериментке Ақтөбе қаласындағы №40 жалпы орта мектебінің 5 а класс оқушылары қатыстырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Жұмыстың кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеу мақсаты мен міндеттері, зерттеу объектісі, зерттеу пәні, зерттеудің ғылыми болжамы, зерттеудің міндеттері, пайдаланған ғылыми-зерттеу әдістері, дипломдық жұмыстың құрылымы құрастырылған.
Бірінші бөлімде: зерттеу проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық әдебиеттер қарастырылды, теориялық түсінік беріліп, оны зерттеген көрнекті педагог, психологтардың еңбектеріне жан-жақты талдау жасалады.
Екінші бөлімде: Әлеуметтік желілердің мектеп жасындағы балалардың агрессивті мінез-құлқына әсер ететін психологиялық жағдайлары бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыс мазмұны беріледі.
Қорытынды бөлімде: зерттеу пәні бойынша орындалған теориялық және практикалық тәжірибе жұмыстарының нәтижесі тұжырымдалып, ұсыныстар беріледі.
1. Әлеуметтік желілердің агрессивті мінез-құлқына әсер ету факторы ретіндегі проблемаға теориялық талдау
1.1. Агрессия мәселесін зерттеуде шетелдік және отандық ғалымдардың психологияға ықпалы
Агрессия термині қазіргі кезде кең мағынада қолданылады. Адамдар неге агрессивті әрекет етеді екен, осындай деструктивті мінез-құлықты болдырмау үшін қандай іс-шаралар қолдану керек? Бұл сұрақтар көптеген ғасырлар бойы философия, поэзия, дін сияқты түрлі позицияларда қарастырылып келеді. Біздің мыңжылдықта бұл мәселе жүйелі зерттеудің пәні болып отыр, бірақ агрессия проблемасымен байланысты сұрақтардың бәріне жауап табылып жатқан жоқ [6].
Тұрмыстық тілде агрессия былайша түсіндіріледі: Жауласуды тудыратын ашық жағымсыздық, ал агрессивтілік зиянды өзара әрекеттесудегі жауластықты тудырушы ретінде жүреді. Яғни, агрессия ашық түрде жауласу болса, агрессивтілік адамның өзара жауласуына әкеледі [7]. Жалпы агрессия термині зорлық әрекеттерін күшейту мағынасына ие. Агрессия және агрессорлар дөрекі күштерді көрсетуші ретінде жағымсыз түрде бағаланады [8].
Әлеуметтік позициядан қарайтын агрессияға келетін болсақ, агрессияға әкелетін және одан сақтайтын әлеуметтік факторлар мен жағдайларды білу қажет [9]. Адамдар біреуді агрессивті деп сипаттағанда олар біреуді жәбірлейді немесе досшыл емес, немесе күшті бола тұра барлығын өзінше жасатқысы келеді деп, немесе олар өз айтқандарынан қайтпайды деп, немесе шешілмейтін мәселлерді еш қорқынышсыз қолына ала алады деп сипаттаулары мүмкін. Кейбір жағдайда агрессорлар басқаларға деген қайғы немесе ауыртпашылық ниетін жасыруы мүмкін [10]. Агрессияны тек басқаларға зиян әкелетін мінез-құлық ретінде ғана емес, сонымен қатар негативті жетістікке жету тілегі бар кез келген әрекет деп айтуға болады [11].
Психолог А. А. Реан агрессия және агрессивтілік деген екі ұғымның бір-біріне ұқсамайтын бөлек мағына деп қарастырады. Агрессия (латын тілінен agressio аударғанда - шабуыл, басқындық дегенді білдіреді) - бұл бөгде адамға болмаса адамдар мен жануарлар тобына ниеттеліп тура бағышталған қиянат.
Агрессивтілік - бұл жеке тұлғалық қасиет мінез-құлық, агрессияға дайындық көрінісі. Осылай түсіндіре келе, мұны былай тұжырымдауға болады. Егер агрессия - бұл әрекет болса, ал агрессивтілік осындай әрекетке дайындық [12].
Адамдар үнемі қауіпті агрессивті әрекеттер жасайды. Неліктен олар мұндай әрекеттерге барады, деген мәселе ұзақ уақыттан бері маңызды дискуссиялардың бірі болып келеді. Психология ғылымында психикалық құбылыстардың ішіндегі көп зерттелінген құбылыс эмоциялық құбылыс болып табылады. Дегенмен эмоцияның жан-жақты қырларының ерекшеліктерін әрбір жеке адам түрліше өткізетін болғандықтан психологтар арасында бұл мәселе үнемі шешімі шексіз болып қала береді.
Эмоциялық тұрақсыздықтың бір көрінісі - агрессивтілік адамның жеке тұлғалық қасиеті ретінде де, эмоциялық жан күйзелісі ретінде де зерттелінеді. Сондықтан бұл мәселені зерттеу бірнеше бағыттан тұрады.
Агрессия құрбанын не жәбірлеуді, не оған зиян тигізуде денеге зақым келтіруді мақсат етуді сипаттайды. Агрессияның нәтижесі негативті салдарға әкеледі. Жәбірлеуден басқа, біреуді қолайсыз жағдайға қалдыру, қорлау, мазақ ету, қажетті бір нәрсесінен айыру және т.б. сияқты көріністерді агрессивті деп атауға болады. А. Басс адамдарда агрессияның көрінуіндегі агрессивті әрекеттерді сипаттауға мүмкіндік беретін 3 негізгі шкалаларды көрсетті:
физикалық-вербалды;
белсенді-енжар;
тура-жанама.
Агрессия осындай бірнеше жиынтықтардан тұрады:
Физикалық агрессия - басқа адамға зақым не ауырлық келтіру, адам сүйектерін, мойынын сықырлатады, тісін қайрайды, жұдырығын жұмып оянады, агрессиялық киноларды көреді.
Вербалды агрессия - жәбірлеу, жүрегін ауыртатын сөз құралдарын қолдану:
1. жағымсыз ой-пікірлерімен сыншыл ескертпелер;
2. жағымсыз эмоциялардың көрінуі, жек көру, сенімсіздік таныту жасырын өкпелеу сияқты қанағаттанбау формасында;
3. агрессия сипатындағы ойлар мен тілектерді айту;
4. жәбірлеу, кінәлау т.б.
5. қорқыту, зорлау;
6. қарапайым айқай - әдетте агрессивті сипатта болады.
Тура агрессия - құрбанға қарсы бағытталған, жамана агрессияда - құрбан қатыспайды, бірақ оған қарсы өсек тарайды.
Агрессия - өзіне мұндай қатынасты қаламайтын тірі жанға басқа біреудің зиян келтіруі немесе мақсатты түрде жәбірлеуді білдіретін мінез-құлықтың кез келген формасы [13].
Осылайша, агрессия қандай формада көрінсе де, өзіне мұндай қатынасты қайталанбайтын басқа тірі жанға зиян немесе зақым келтіруге бағытталған мінез-құлықты білдіреді.
Ол келесі ерекшеліктермен сипатталады:
1. агрессия міндетті түрде әдейі құрбанына зиян келтіреді;
2. агрессия ретінде тірі ағзаға зақым немесе зиян келтіруді білдіретін мінез - құлық қана қарастырады;
3. агрессия құрбанының мұндай қатынасты өзімен болғанын қаламайтын мотивациясы болуы қажет.
Кейбір авторлар агрессияны эмоция, мотив, ұстаным емес мінез-құлық моделі ретінде қарастырады. Агрессия термині үнемі ашу - ыза сияқты эмоциялармен сонымен қатар зақым келтіру, жәбірлеу тілектері сияқты мотивтермен, этникалық нанымдар сияқты ұстанымдармен ассоциацияланады. Нәтижесі зиян келтіруге әкелетін бұл факторлардың мінез-құлықта маңызды рөлді атқаруына қарамастан, олардың бар болуы мұндай әрекеттерді орындаудың шарты болып табылмайды. Жалпы алғанда ашу, ыза басқа адамға қол жұмсап, күш келтірудің қажетті шарты болып табылмайды, ал негативті эмоциялар, мотивтер, ұстанымдар әрқашан басқа адамға қарсылық ету мен тура әрекет етуден көрінбейді деп тұжырымдайды.
Агрессия - бұл әлеуметтенудің бұрмалауының нәтижесі, ата-ананың жазалауды шектен тыс қолдануы, балаларға деген қатал қатынасының нәтижесі. Агрессивті бағыт тұлғаға қарсы бағытталған бағыттау, зорлық, өлтіру әрекеттерінен көрінеді, объективті жағдай мен адамның агрессивті мінез-құлқының арасында себептерді біріктіретін байланысты көрсетеді: агрессияға деген дайындық (ыза, ашу) және өзі үшін осы жағдайларды интерпитациялау [14].
Зорлық, зомбылық көрсету, қастандық жасау, агрессия мәселелері көптеген теориялық мектептердің зерттеу объектісі болып отыр. Бірақ осы мектептердің ешқайсысы осы сұрақтарға толық және жан-жақты жауап бере алмайды, бірақ мәселенің белгілі аспектісін зерттеп, түсіндіруге мүмкіндік береді.
Психоаналитикалық бағыт өкілдерінің көзқарасы бойынша агрессия - бұл қандай да бір объектіге немесе адамға түрлі себептер бойынша кейбір бастапқы туа біткен бейсана құмарлықтардың іске аспау нәтижесіне өмірге деген энергияның бұзылуы, мақсаты - зиян келтіру болып табылатын мінез-құлық. Бұл құмарлықтарды басу, олардың іске асуын қатал бекіту мінез-құлықтың әлеуметтік дезадаптация формасына әкелетін, мазасыздық, толымсыздық, агрессивтілік сияқты сезімдерді тудырады [15].
Психоаналитикалық бағытты қалаушы З. Фрейд өзінің бұрынғы жұмыстарында адамның мінез-құлқындағы үйлескен тенденциялар махаббатпен, қамқорлық арқылы өмірді қайта өңдеу мен сақтауға бағытталған энергиялар мен өмір истингі Эростан туа және жанама туады деп пайымдаған. Сонымен қатар З. Фрейд екінші негізгі инстинкт Танатос бар екенін айтты - бұл өлімге деген құмарлық. Оның энергиясы өмірдің аяқталуы мен бұзылуына бағытталған, ал бұл жағымсыз эмоциялар - ыза, жек көрушілік, деструктивтілік болып табылады. З. Фрейд барлық адамдардың мінез-құлықтарын Танатос пен Эростың арасындағы күрделі қарым-қатынас нәтижесі, екеуінің арасында үнемі қысым болып тұрады деген. Осы екі инстинкт арасында үнемі өткір қақтығыс болып тұратындықтан, басқа механизмдер (ығыстыру) Танатос энергиясы сыртқа, ал, Менін бөлек бағытқа бұру мақсатында қызмет етеді. Осылайша, Танатос жанама түрде агрессияның сыртқа шығып, басқалардың бағытталуына себеп болады.
З. Фрейд агрессияның зорлық ретінде көрінуін алғашында адамға бұрыннан тән инстинкттер ретінде түсіндіреді. Инстинкттер мен оның әрекеттерін шектеп отыратын әлеуметтік нормалар арасындағы қарама-қайшылықтың болуы агрессия және зорлық сияқты ішкі қысымдарды тудырады. Адам өзіне, басқаларға қатысты және сыртқы әлемге қатысты зорлық жасайды. Жоғары Мен арасындағы қақтығыс нәтижесі шынайылық пен психиканың, ішкі мен сыртқының арасындағы қарама-қайшылықты тудырады [16].
Өмір мен өлімге деген құмарлықтардың өзара қарама-қарсылығы затқа деген махаббат (нәзіктік) пен жеккөрініштілік (агрессивтік) арасындағы полярлігін дәлелдеумен түсіндіріледі. Өлімге деген құмарлық зорлықты тудырады, бірақ махаббат та агрессивті (агрессивтілікті) тудыруы мүмкін. Бұл мінез-құлық өз бастауын адамға тән өлім инстингінен алатын туа біткен ғана емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын мінез-құлық, себебі, егер Танатос энергиясы сыртқа бағытталмайтын болса, ол индивидтің өзінде бұзылулардың пайда болуына алып келеді. З. Фрейдтің теориясындағы бұл аспект (катарсис жайлы түсінігі) қауіпті әрекеттердің алдын алудың тиімді құралдары болуы мүмкін бұзушысы жоқ эмоционалдыэкспрессивті әрекеттерді орындауы.
Агрессиввтіліктің пайда болуына және ары қарай қалыптасуы Фрейдте балалаық дамудың кезеңдерімен сәйкестенеді. Оральді кезеңде оның байқалуы сарказмге, өсекке, бейім сияқты агрессивті қырларының қалыптасуына әкелуі мүмкін. Анальді кезеңде байқалуы қырсықтықтың қалыптасуына, ал ол өз кезегінде қырсықтыққа әкеледі, сонымен қоса ашу-ыза, өш алуға деген бейімділік қасиеттерінің қалыптасуына әкелуі мүмкін.
Яғни агрессивті мінез-құлық адамдағы өлім инстингі Танатостан бастау алып отырған тек туа біткен емес, сонымен қатар қашып құтыла алмайтын әрекет екеніне көз жеткіземіз [17].
Агрессияның өзгеге бағытталуы: Инстинкт пен әлеуметтік норманың бір-біріне қайшылығы, қимылдың шектелунен ішкі жағдайдың туу салдарынан агрессияның, яғни зорлықтың пайда болуы. Адам зорлықты өзіне, өзгеге және қоршаған ортаға қатысты жасайды. Өмірге құштарлық және өлімге ұмтылу, осы қарама-қайшылықтың түсінігі махаббат пен өшпенділіктің бірдей теңдігін көрсетеді. Өлімге ұмтылуы зорлық-зомбылықты әкелсе, ал махаббат агрессивтілікті тудырады. Фрейдтің агрессияны табиғи қайнар деп қарастыруы писсимистілік. Бұл әрекет тек туа бітіп қоймай, танатостың энергиясы іштен шықпай қалуы индивидтің өзін-өзі талқандалуына әкеліп соқтырады. Агрессияның сыртқа эмоция арқылы көрінуі, талқандаушы энергияның азайып, жеңілдеуін ыңғайлы тәсілмен сыртқа шығарылуы көңілге үміт ұялатады. Осылай әрдайым сыртқа шығарылып отырылуы агрессивті мінез-құлықты, қызбалықты, кешілдікті, сарказм мен өсекке жақындылықты бойына сіңіруі мүмкін.
К. Г. Юнг агрессивтілік пен зорлықтың көріну себептерін өзінің бейсаналық концепциясымен және архетиптерімен негіздей сәйкесінше түсіндірді. Агрессия, зорлық-зомбылық санадағы санасыз адам психикасындағы қимыл әрекет деп түсіндірді. Индивидтің дау-дамайы оның қорлықтан құтылмайтын түнек бөлігі, рухани талқандалуы, жеңуі, жаңаруы.
К. Хорни индивидтің агрессия, зорлық көрсететін кризистік жағдайлар проблемасын зерттей келе, тұлғаның жоғарғы базисті мазасыздығының өзара байланысын көрсетті. Адамдарға қарсы қозғалыс жағдайында ұшыраған адам агрессивтілік, зорлық көрсетуге қақтығыстық бейім. Агрессия индивидтің психологиялық қорғанысының көптеген түрлерінің қауіпсіздікке ұмтылуы, рахат алу мен комфортқа деген гипотетикалық қажеттілігінің бірі.
Этологиялық ықпалдың өкілі К. Лоренц те З. Фрейдтің ойын жалғастырды. К. Лоренц адамға тән агрессия алғашында өз бастауын инстинктерден алады деп санаған. К. Лоренц бойынша, агрессия - үнемі Өлім инстингімен сәйкестендірілетін көрініс, бұл барлық инстинктер сияқты табиғи жағдайда былайша өмір мен түрдің сақталуына ықпал етеді. К. Лоренц адам өзінің мінез-құлық табиғатына тәуелді екенін мойындауы керек деген. Аргессияны зерттеу барысында ол оны жалпы жануарлар әлемінің бір бөлігі ретінде қарастырды. Аргессивті энергия ағзада үздіксіз бір темпте уақыт ретімен жиналып шашыраңқы генденеді. Осылайша, агрессивті әрекеттер біріккен функциялар болып табылады [18].
Ағзада қаншалықты агрессивті энергия көп болса, соншалықты сыртқа шығаруға жұмсалатын энергия аз болады. Адамдарда басқа тірі жандарға қарағанда өздерінің түр өкілдеріне қатысты зорлық кең тараған. К. Лоренц агрессияны туа біткен күштерден құтыла алмаудың салдары ретінде қарастырады. Ол агрессияның әлсіреу мүмкіндігі мен осыған ұқсас мінез-құлықты бақылау мүмкіндігі туралы айтқан. К. Лоренц махаббат пен достық қарым-қатынастары ашық көрінетін құбылыс агрессиямен сәйкес келмейді және оның көрінуін блоктап тастауы мүмкін деген [19].
Психоаналитикалық бағытты ұстанушылар үшін агрессия инстинктілі, туа біткен факторлар құралы болып табылады және агрессивті көріністерді ешқашан басуға болмайды деген қорытынды жасауға болады. Барлық материалды қажеттіліктерді қанағаттандыру да басқа да әлеуметтік әділетсіздіктің алдын алу да, адамзат қоғамындағы құрылымда позитивті әлеуметтік өзгерістер де агрессивті импульстердің пайда болуы мен көрінуінің алдын ала алмайды.
Фрустрационды теория бағытының негізін қалаушы адамдағы агрессивтілікті зерттеуші Д. Доллард болды. Ол фрустрационды - агрессивті теорияны жасады. Оның көзқарасы бойынша, агрессия - бұл адам организмінде автоматты пайда болатын құмарлық емес, ал фрустрацияға деген жауап: яғни эмоционалды тепе-теңдікке және рахатқа қол жеткізу, қажеттіліктерді өтеу жолындағы қиындықтарды жою әрекеті. Бұл теория инстинкт концепциясына қарсы пайда болған теория. Оның ең негізгі қорытындысы: фрустрация салдары әрқашан агрессияға әкеледі [20].
Мұнда агрессивті мінез-құлық - эволюциялық процесс емес, ал фрустрацияға деген реакция - жетістікке жету, эмоционалды тепе-теңдікке, қажеттіліктерді қанағаттандыру жолындағы кедергілерді жоюға әрекет ету деп тұжырымдалады. Агрессия фрустрацияның салдары болып табылады, ал фрустрация соңынан әрқашан агрессия болады. Сонымен бірге фрустрация деңгейі қажетті әрекетті орындауға деген мотивация күшіне, мақсатты бағытталған әрекеттің саны мен кедергінің маңыздылығымен байланысты [21].
Бұл теория агрессия әрқашан фрустрацияның салдары болады, және фрустрацияның соңынан әрқашан агрессия туады деп тұжырымдайды. Агрессия - фрустрация жүйесі бола отырып, 4 негізгі түсініктерге сүйенеді: агрессия, фрустрация, тежелу және ығыстыру. Соларға тоқталып өтейік:
Агрессия - басқа адамға өзінің әрекетімен зақым келтруге әрекет ету болып қарастырылады.
Фрустрация - реакцияның іске асуына кедергінің пайда болуынан көрінеді.
Тежелу - бұл күтілген жағымсыз салдардың кесірінен әрекетті бұру және шектеу тенденциясы. Аргессия актісінің кез келген тежелуі күтілетін жазалардың күшіне тура пропорцияланған және бұл тежелудің себепкері ретінде қабылданған адамға қарсы агрессияны тудыратын қосымша фрустрация болып табылады.
Агрессиядағы қондырылған тежелу акті кез келген болатын шабуылдың күшімен тікелей тепе-теңдігінде. Агрессиядағы тежелу акті қосымша фрустрация болып табылады, осы тежелудің қателесіп қабылдануы, агрессияның басқа формаларының оянуының артуы агрессияны адамға қарсы қойып, агрессияның басқа формаларының оянуының артуына әкеліп соқтырады.
Ығыстыру - бұл фрустрацияның басталуына нағыз себеп болған адамға емес, кез келген басқа адамға бағытталған агрессиялық әрекеттерге қатысуға бағытталған. Агрессияның фрустрациялық теориясының ерекше идеясының бірі болып - катарсис эффектісі болып табылады. Катарсис - бұл жиналып қалған энергиялардың қысым деңгейінің төмендеуіне әкелетін қозудың босатылу процессі. Бұл идеяның мәні жауластық тенденцияларының физикалық немесе эмоционалды көрінуін уақытша жеңілдетуге әкеледі, ал нәтижесінде психологиялық тепе-теңдікке жетіп, агрессияға деген дайындық әлсірейді. Адамдар әдетте фрустрацияны жиі бастарынан кешіреді, бірақ міндетті түрде өздерін агрессивті ұстамайды.
Керісінше келесі теория агрессияның фрустрациямен шартталатындығы туралы тұжырымдайды. Модификацияланған теория формасын ұстанушылардың бірі Л. Берковиц болды. Оның ойынша агрессия - бұл туа біткен бейімділік пен игерілген реакциялар арасындағы күрделі өзара әрекеттесу функциясы. Бұл фрустрацияның нәтижесінде пайда болады. Фрустрациялаушы тітіркендіргішке эмоционалды реакция ретінде мүмкін болатын ыза күйзелісін енгізді. Л. Берковиц агрессияны әрқашан фрустрацияға деген доминантты реакция емес екенін мойындап, кейбір белгілі жағдайларда басылып қалуы мүмкін екенін айтқан [22].
Фрустрация - агрессия деген концепция жүйесінде Л. Берковиц елеулі өзгерістер енгізді:
1. Фрустрацияның агрессивті әрекеттерде іске асуы міндет емес, ол оған дайын болуын стимулдайды;
2. Тіпті дайын тұрған жағдайдың өзінде агрессия еш себепсіз пайда болмайды;
3. Фрустрацияның ситауциядан агрессивті әрекеттер арқылы шығуы индивидтте осындай әрекеттерге ұқсас әрекетті тәрбиелейді.
Кейінгі жұмыстарда Л. Берковиц фрустрация кезінде тұлға барлық нәрселерге қорғаныс реакциялардың комплексі ретінде жауап береді, соның ішінде тек біреуі ғана маңызды рөльге ие деген қорытынды жасаған [23].
С. Розецвейг фрустрацияны тудыратын себептердің 3 типтерін бөліп көрсетті:
1. Айырылу (лишение - privation) - қажеттілікті өтеу үшін немесе қандай да бір мақсатқа жету үшін қажетті құралдардың болмауы. Іштей айырылу және сырттай айырылу деп бөліп қарастырады. Сыртқы айырылу - фрустратор адамнан тыс тұрған жағдайда, іштей айырылу - фрустратор адамның өзінде болған кезде.
2. Бұрынғы қажеттіліктерді қанағаттандырушы объектілердің немесе заттардың жоғалуы, кетуі.
3. Қақтығыс - бір уақытта бір-бірімен сәйкес келмейтін оянулардың, амбивалентті сезімдер немесе қатынастардың өмір сүруі.
Бұл теория бойынша, агрессия - фрустрационды жағдайлардан шығу мүмкіндіктерінің бір жолы ретінде қарастырылады. Фрустрация кезінде адам жалпы қорғаныс реакциялар комплексіне жауап қайтарады.
Әлеуметтік үйрену теориясының авторы А. Бандура, Д. Уотсон болып табылады. Бұл теория бойынша, агрессия - бұл әлеуметтік бекітулерге сәйкес келетін бақылау арқылы әлеуметтену процесінде игерілген мінез-құлықты білдіреді. Мінез-құлық үлгісі тұлғааралық әсер ету құралы ретінде қарастырылады. Сондықтан бұл жерде әлеуметтенудің алғашқы зерттелінуші, делдалы - ата-ананың балаларын агрессивтілік мінез-құлыққа үйрету әсеріне көңіл бөлу керек [24].
Д. Уотсон агрессияның, зорлық-зомбылықтың көрінуін индивидтің өткен тәжірибесінің нәтижесі ретінде оның міне - құлқының сыртқы ортаның әсері күшті болатынын ескере отырып қарастырған. Бекіту және жазалау әдістерін қолдану агрессияның көріну формасына және оның үздіксіз деңгейіне маңызды түрде әсер етеді.
Әлеуметтік оқыту теориясы бұл адамзаттың үлгіге қарап бағдарлануынан үйренуі. Бұл жерде үлгі тұлғаралық қарым-қатынастың құралы ретінде, яғни адам әрекетінің құрылымы, өзгерісі, қатынасы осыған байланысты. Сондықтан да бұл жерде әлеуметтік қатынастың бастапқы әсерін анықтап, үйренуі - бұл ата-ананың бала тәрбиесіндегі агрессия қатынасы. Дәлел бойынша ата-ана әрекеті, агрессияның ілгері басуының негізгі себебі, агрессивті ата-ана, агрессивті бала тәрбиелейді. Мұндай теорияның негізін қалаушы А.Бандура . Ол агрессивтілік әректке үш жағдай негіздеді:
- әрекеттерд меңгеру тәсілдері;
- олардың көрінуіне себеп болатын факторлар;
- оларды нақтылайтын жағдайлар.
Аталған теорияның түсіндіруі бойынша адам агрессивтілік әректті көп қолданған жағдайда, ол оның әрбір іс-әрекетінің бір бөлігі болып қалады. Агрессивтілік әрекеттің маңыздылығы мен табыстылығы артқан сайын жетістікке жетуі, агрессияның бой көрсетуінде оның мотивация күшінің едәуір көтерілуі, әрдайым табыссыздықтың қайталануы - теденция күшінің тежелуіне әкеледі. Бұл теорияның басқа негізгі элементі әлеуметтік қорғаныс болып табылады. Қорғаныс түсінігі бұл қандайда бір әрекеттің белгіленген реакциясы, яғни бөгде адамдардың сөзбен және сөзсіз қатынасты бақылауда ұстауы. Бұл мақтау немесе сөгіс, кекету болмаса күлу, достық немесе қастандық ишарасы болуы мүмкін. Қорғанысты екі формаға бөледі:
- жағымды қорғаныс - реакцияның соңынан ілесетін қандай да бір стимул оны ұйшықтырып немесе сол деңгейде ұстап тұрады;
- жағымсыз қорғаныс - бұл өткізу салдарынан реакцияны ұйшықтыратын стимул.
Қорғаныстың түрлері өте көп, мысалы: жазалау және көтермелеу. Әдетте қорғаныстың төрт түрін қолданылады:
1. Егер бала реакциясының соңынан жағымды қорғаныс түрін қолдансақ - онда жағымды көтермелеу қортындысы болғаны;
2. Егер жағымды қорғаныс баланың осы болмаса басқа реакциясынан кейін өткізіліп алынып тасталынатын болса - онда жағымсыз жазалаудың қортындысы дейміз;
3. Егер реакцияның соңынан жағымсыз қорғаныс ілессе онда жағымды жазалаудың қортындысы болғаны;
4. Егер жағымсыз қорғаныс заты реакциядан кейін өткізіліп алынып тасталса - онда жағымсыз көтермелеудің қортындысы болғаны.
Деликвенттік мінез-құлық баланың дүниеге келуінен кейін басталған және оның мінез-құлқына әрі қарай әсер етуін жалғастыратын әлеуметтену процесінің сәтсіз иллюстрациясы болып табылады. Жеткіншектегі агрессиялық және агрессиялық емес мінез-құлық моделі әлеметтену процесінің тікелей көрінісі болады. Мінез-құлықтың ауытқушылығы немесе әлеуметтік дезадаптация әлеуметтік мақұлдамаушы мінез-құлық формасының туындауынан көрінеді. Агрессия дағды мен үйренуді қажет ететін әлеуметтік мінез-құлық ретінде қарастырылады. Агрессиялық мінез-құлықтық әрекеттерді орындау үшін адам көптеген жағдайлар мен шарттарды білуі тиіс: қандай сөздер мен әрекеттер залал келтіреді, қандай амал-тәсілдер ауыртпалық тудырды, т.б. Бұл білім жеткіншекте туа пайда болмайды және бірден қалыптаспайды. Бала өз құрдастарымен күнделікті ойында басқа балаға бір рет сәтті қысым көрсетіп, өзінше қанағаттану сезімін алуы мүмкін. Бала бұл әдісті тағы да қолдана отырып, өз бойындағы агрессиялық мінез-құлықты күшейте түседі. Бұл жеткіншектегі агрессиялық мінез-құлықты бекіте түсудің негізгі тиімді тағы бір әдісі - тікелей ынталандыру, еліктіру. Басқаның агрессиялық мінез-құлқын бақылай отырып, жеткіншек өз мінез-құлқының шектелуіне көңіл бөлуі мүмкін: басқаларға болады, онда маған да болады. Бұл іспеттес мінез-құлық жеткіншектің басқа балалармен жағымсыз қатынасындағы, мысалы, төбелес-жанжалда, ересектерге бағынбауда, жалған әрекеттерде агрессиялық сипат алады. Бала агрессиясы әлемде түрілше тануымен де байланысты [25].
Жеткіншектік жастағы анатомиялық - физиологиялық өзгерістер нәтижесінде баланың ішкі және сыртқы қақтығысы (конфликтісі) күшейетіні белгілі. Бұл, өз кезегінде, баладағы жоғары қобалжу, күмәнданғыштық, түрлі қорқыныштарға бейімділік, мінез-құлықтағы қатыгездік, агрессиялық сияқты ерекшеліктердің туындауына әкелуі мүмкін. Жеткіншектің жеке-даралық сипаттамасындағы агрессиялық ересектердің түсінбеуне қарсы протест түрінде де көрінеді, сонымен бірге өзінің қоғамда алатын орнына қанағаттанбаушылығынан туындайды [26]. Агрессиялыққа баланың темпераментінің табиғи ерекшелігі, мысалы, тез қозушылық, әсерленгіштік, эмоция күші, өзін-өзі ұстай алмауы сияқты мінез-бітістер ықпал етуі мүмкін. Бала агрессияны көрсетуде әрдайым қолдау тауып отырса, онда оның агрессиясы әртүрлі жадайда өсіп отырады. Жасалған агрессияға қолдау тауып отыруы, біртіндеп дағдыға айналады, осының салдарынан агрессиялы тұлға қалыптасады.
Осы мәселелер төңірегінде шетел зерттеушілері бала агрессиясы мен отбасындағы тәрбие стилінің арасындағы тікелей байлансты тапқан. Американ зерттеушілері А. Бандура мен Р. Уолтерс өз баласының агрессиялы әрекетіне аса көңіл бөлмейтін, тіпті қостауға бейім ананың баласы тағы да агрессиялы бола түсетіндігін көрсетеді [27]. Өте қатал жазаланған бала да жоғары агрессиялық мінез-құлық деңгейін көрсетеді, ата-анасынан, әсресе, әкесінен көп соққы көрген бала өздерін бірқалыпты ұстап, тіпті тілалғыш болады да, бірақ басқалармен, өз құрдастарымен салыстырғанда жоғары агрессиялықпен ерекшеленеді.
Гуманистік бағыт өкілдері К. Роджерс, В. Франкл, Ф. Перлз және басқалар агрессия мен зорлық-зомбылықты өздерінің негізгі теорияларына сәйкстендіре зерттеп, түсіндіреді. К. Роджерс агрессия мен зорлық индивидтің таңдау мүмкіндігін, еркіндігін шектеуге қарсы міндетті жауап реакциясы деп санаған. Агрессия мен зорлық психологиялық қорғаныстың, масканың бір түрі болып табылады. Агрессия ағзаның қауіпті деп қабылдаған, индивидтің өзі туралы ойларына сәйкес келмейтін тәжірибесіне жауап болып табылады. Адам өзінің қасиеттерін, өз-өзін қабылдау қажеттілігін сезінеді. Ол бағытқа, жақсы өмірге ұмтылады. Егер ол басқалардың өзі туралы көзқарасына бағдарланған болса, - онда қысым, қобалжу, мазасыздық, мұндай бағалауға байланысты қобалжуларды сезінеді. Адам олардың күтулерін, талаптарын орындауға тырысады, сондықтан ол еріксіз, тәуелсіз емес, өз іс-әрекетін іске асыруда шектеледі, ал К. Роджерс айтпақшы агрессия - бұл еркіндікті шектеуге бағытталған мәжбүрленген жауапты әрекет [28].
Психология ғылымындағы агрессиялық әрекетті түрлі әдебиеттің теориялық зерттеу негізінде төмендегідей қорытынды жасауға болады.
А. Басс агрессия мен қастандықты бөліп қарастырады, олар барлық уақытта үйлесіп, барлық уақытта кездесіп отырмайды. А. Басс және А. Дарки агрессияны суреттей келе, шабуыл, күйгелектік, вербальдық және жанама агрессияның көріністеріне сүйенеді. Авторлардың түсінігі бойынша қастандық - бұл күдіктенгіштік пен өкпелегіштік.
Авторлардың көзқарасындағы мына болжамдарына зейін қоятын болсақ: агрессия жан-жақты құбылыс көрінісі болғандықтан, оны айырып, анықтап алу өте қиын. Ғылыми тұрғыдан жақындайтын болсақ, олардың әр тұстарындағы бір-біріне өзара байланыстарын көре білу қажет деген . Агрессияның жан-жақты әр түрлі қатынасына қарамастан, қазіргі кезде көп жағдайда мынандай түсінік қолданылады: агрессия - бұл балағаттауға немесе біреуге, тірі жанға зиян келтіруге бейімделген әрекеттің қандайда бір формасы.
Н. Левитов біріншіден, жануар мен адам арасындағы агрессиялы әрекетті айыра білу қажеттілігн көрсетті.
Екіншіден агрессия ұғымы - шығуы бойынша баяндау, бейнелеу түсінігі, себептері, мотиві жайында агрессивті әрекет ештеңе хабарламайтынына көңіл аудару қажет. Бала агрессиясының өсу динамикасын ескерген жөн, мұндай әрекеттің ұйшығуы тұлғалық даму дағдарыстары кезеңінде бой көрсететін эмоциялық күйдің тұрақсыздығы болуы мүмкін.
Н. Д. Левитов агрессиялы жағдайдың танымдық, эмоциялық және жігерлілік компоненттерін анықтады:
- танымдық жағдайды бағдарлай білу (оның түсінігі) және шабуылдайтын объектіні анықтап, өзін болатын жағдайға қоя білу;
- эмоциялық компонент - ашу-ызаның келуі, санасыз жағдайды мінездейді, жасаған әрекетін қадағалай алмауы;
- жігерлілік компоненті - агрессиялы әрекет үстінде ерікті формальды құндылықтарын көрсете білу - ол мақсатылығы, табандылығы, шешім қабылдаыштығы және күштілігі.
Агрессивті мінез-құлықтың қалыптасуы - көптеген факторлар қатысатын күрделі процесс. Агрессивті мінез-құлық отбасының, құрбы-құрдастарының, бұқаралық ақпараттың ықпалынан анықталады. Балалар агрессивті мінез-құлықты тікелей әсер етуден, сондай-ақ агрессивті әрекеттерді бақылаудан үйренеді. Ата-аналар өзімен балаларының арасындағы теріс қарым-қатынасын тоқтату мақсатында, еріксіз өздері аулақ болғысы келетін мінез-құлықты қолдап, көтермелейді.
Ең қатал жазаны қолданатын және баласының немен айналысатынын қадағламайтын ата-аналар өз балаларының агрессивті және тәртіпсіз болғанын аңғаруы мүмкін.
Балалар өз құрбы-құрдастарымен қарым-қатынас жасай отырып та агрессия жайлы мәлімет алады. Олар өздерін агрессивті ұстауды өзгелердің (сыныптастарының) мінез-құлқын бақылай отырып үйренеді. Бірақ-та, кім қатты агрессивті болса, сыныптағылардың көбісі оны шеттетеді. Бір жағынан, бұл агрессивті балалардың басқа агрессивті балалардың арасынан достар табуы әбден мүмкін. Г. Паренс агрессияның екі түрін бөліп көрсетті. Біріншісі - деструктивті емес агрессия (конструктивті), яғни табанды қастандықсыз мақсатқа жетуге бағытталған өзін-өзі қорғаудағы мінез-құлық [29].
Г. Паренстің зерттеулері деструктивті агрессия қоршаған ортаға бейімделу, өз қалауын қанағаттандыру, мақсатқа жетуге қызмет ететін туа біткен табиғи мехнизмдерден туындайды, деп болжауға мүмкіндік береді. Бұл механизмдер туылған сәттен қарапайым болса да, байқалады әрі қызмет етеді.
Ал, келесі форма - қастандық деструктивтілік, яғни қоршаған ортаға жауыздық, жағымсыз ауыртпалық жасайтын мінез-құлық. Жек көру, ашу-ыза, сотқарлық, кекшілдік тағы да басқа өзін-өзі қорғау формасы болуы мүмкін, алайда бұл теріс әрекеттер көптеген жекелік мәселелерді туындатады және бұдан айналасындағыдар да зардап шегеді. Қастандық деструктивтілік, деструктивтілік емес агрессияға қарағанда туыла сала көрінбейді. Бірақ-та, оны өндіретін және мобилизациялайтын механизмдер баланың өмірінің бастапқы сатысынан-ақ бар болады. Қастандық деструктивтілік өте күшті жағымсыз уайымдаулардан (қатты ауыртпалық, дистресс) туындайды және жанданады.
Адамның бүкіл эмоционалдық өмірі агрессияның екі формасының да ықпалында болады. Олар көп мазалайды, өйткені баланың тәжірибесін қалыптастырады, әсіресе, олардың жеке тұлғалық қарым-қатынасынан көрінеді. Бірінші типтегі агрессия сөзсіз қажет, тіршілік үшін және жетістіккке жету үшін де керек. Екінші типтегі агрессия теріс сапаларына қарамастан, өз уақытында өзін-өзі қорғауға және бейімделуге де қажет болуы мүмкін. Г. Паренстің пікірінше, психологтың міндеті - балаларға, өзіне, айналасндағыларға деген қажетсіз өшпенділіктен, қастандықтан құтылуға көмектесу. Балалар өз өмірін ішкі кикілжіңдерімен, кінә және ұялу сезімімен қиындатпау үшін, өзін-өзі өзгелерді құрметтеп, сыйлау үшін, өзінің әлеуметтік жауапкершілігіне ие болу үшін, айналасындағылармен жақсы қарым-қатынаста болу үшін бұл көмек өте қажет.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келе, баланың жан дүниесінде туындайтын қастандық деңгейі оның эмоционалдық күйіне ықпал ететінін атап өткен жөн. Алайда, қоғам үшін де зұлымдық көптеген салдарға әкеп соғады. Нақты жеке тұлға үшін эмоционалдық күйі агрессияның қандай мақсатта жүзеге асатынына байланысты. Ол ауыртпалық пен дистресстің қайнар бұлағына бағытталады. Қастандық, ашу-ыза, жек көру дәл осы мақсаттарға арналған және белгілі бір дәрежеде агрессияның қажет болатындығын мойындау керек. Қастандықтың туындауы сөзсіз болатын жағдай. Қастандықтың пайда болу жиілігі мен қарқындылығын және концентрациясын белгілі бір деңгейде төмендетуге болады, осылайша балаларды жоғары дәрежедегі қастандықты басынан кешіруден қорғауға болады.
Эмоционалдық уайымдауларға және тітіркенушілікке, сонымен қоса адам өзі меңгеретін өмірлік тәжірибеге деген табиғи бейімділік, міне, осылар адамның өзінің жақын адамдарына деген қатынасын анықтайды. Бірінші кезекте, балаларға қиындықтардың көбеюін жеңе білуге үйретуіміз қажет. Г. Паренстің пікірінше мұны біз балаларды агрессивтілікті жеңе білуге үйрету арқылы жүзеге асыра аламыз. Агрессивтілік уақытысы келгенде көрініс беретін инстинкт емес.
Агрессияны зерттеуге қарама қарсы пікір айтқан неофрейдизмнің өкілі Э. Фромм болып табылады. Ол өзінің Анатомия человеческой деструктивности кітабында нейрофизиологиялық, жануарлар психологиясының, антропологияның ғылыми мәлімдемесі адамдар өздігінен шашыраңқы дамитын агрессивтілік инстинкті бар деген болжамды жоққа шығарады.
Э. Фромм зорлық және агрессия мәселесін адамның әлеуметтік сұрағымен байланыстырады. Қоғамдық топ мақсатты түрде индивидтерде белгілі бір қырларды, соның ішінде зорлық-зомбылыққа қатысты қырларды қалыптастырады. Э. Фромм агрессия мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz