Нұсқаулық мәтіндерінің жанрлық сипаттамасы
Кіріспе
Заманауи ғылым мен техника белсенді қарқында дамып келе жатқандықтан ғылыми-техникалық ақпарат көбеюде. Соның нәтижесінде ғылыми-техникалық аударманың тәжірибелік мәні де артуда. Бұл ғылыми-техникалық саладағы әлемнің түрлі елдерінің мамандары мен ғалымдарының арасындағы жаңа технологиялар жайында ақпараттармен жылдам әрі сапалы түрде алмасуды қамтамасыз етеді. Техникалық құжаттарды аудару сұранысы көбейгендіктен, ғылыми-техникалық аударманы аударма саласындның ең маңызды түрі деп айтуға болады.
Аударма - бұл бастапқы тілдегі ақпаратты екінші бір тілге жазбаша немесе ауызша түрлендіру үдерісі және осы үдерістен шығатын өнім. Дж. Кэтфорд аударманы аударма бір тілдегі (SL) мәтіндік материалды басқа тілдегі (TL) баламалы мәтіндік материалмен ауыстыру деп анықтайды [1, 20]. Аударманың мақсаты - басқа тілдегі мәтіндердің әртүрлі түрлерін жаңғырту және оларды оқырмандарға толығырақ жеткізу.
Аудармашы бастапқы және аударма тілін жақсы білуі, сондай-ақ жоғары лингвистикалық білімі болуы тиіс, өйткені ол аударылған нұсқадағы автордың ниеттерін, өзіндік ойлары мен пікірлерін дәлме-дәл және адал жеткізе білуі тиіс. Ғылыми-техникалық мәтіндер аудармашысы лексикалық білімін әрдайым дамытып отыруы тиіс және осы саладағы терминдер мен олардың мағынасын білуі қажет.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару - бұл пән саласын және оның арнайы терминдерін жоғары деңгейде білетін, шет тілін жақсы меңгерген және өз ойын аударма тілінде, түпнұсқа мәтінінің мағынасы мен стилін сақтай отырып, сауатты жеткізе білетін аса білікті техника мамандарымен іске асырылатын аудармашылық қызметтің бір саласы болып табылады.
Белгілі бір салалардың түрлілігіне қарай оларға тән мәтіндердің жанрлық-стилистикалық және т.б. айырмашылықтары болады. Сондықтан әр саладағы мәтіндерді аударуда әртүрлі аудару тәсілдері мен түрлері қолданылады Аударма түрлерінің ішінде айрықша ерекешеленетіні, ғылыми және техникалық құжаттарды аударуға қызмет ететін арнайы аударма жанрларының бірі, ғылыми-техникалық аударма. Бұл аударма түрінде терминология кеңінен қолданылады. Тіпті эмоциялық-экспрессивті құралдар қолданылмаған жағдайда да материалдың өте нақты және дәлме-дәл жеткізілуімен ерекшеленеді. Ғылыми-техникалық аудармада аудармашыдан терминологияны білу ғана емес, сонымен қатар оны дұрыс қолдану дағдылары талап етіледі.
Тұтыну қоғамы және технологияларды дамыту әртүрлі техникаға сұранысты жоғары деңгейде сақтап тұрады. Пайдаланушылардың көпшілігі пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарды оқымауды жөн көретіні жалпыға белгілі пікір екеніне қарамастан, заң бойынша өндірушілер оларды нарыққа шығатын әрбір құралға қосуына міндетті. Нұсқаулық мәтіннің ережелері мен нұсқауларын орындау құрылғының үздіксіз жұмыс істеуіне және пайдаланушының қауіпсіздігіне кепілдік береді.
Нұсқаулық аудармалары кез келген өнім өндіруші компания жұмысының негізгі бөлігі болып табылады. Бүгінгі жаһандық экономикада әрбір өнім дерлік халықаралық деңгейде сатылады немесе басқа тілде сөйлейтін пайдаланушыларға жетеді.
Нұсқаулық - жабдықты пайдалануда дәйектілік пен ыңғайлылықты қамтамасыз ететін техникалық құжаттардың біріне жатады. Мұндай сипаттарға қол жеткізу үшін нұсқаулық түсінікті, функционалды және нақты болуы тиіс. Сонымен қатар ол ресми құжат болып саналатындықтан, оған үлкен жауапкершілік, әсіресе заңдық жауапкершілік жүктеледі.
Осы зерттеудің тақырыбын таңдау, ең алдымен, әр түрлі үлгідегі техникалық өнім импортының ұлғаюына байланысты нұсқаулықтардың техникалық аудармаларына деген қажеттіліктің артуымен байланысты. Медициналық тауарлар мен аспаптар импортының тұрақты өсуіне байланысты осы бағыттағы өнімге сұраныстың артып келе жатқанын атап өтуге болады. Шетелден импортталатын сатып алынатын техникалық өнім санының өсуіне қарай осындай өнімге нұсқаулықтарды білікті аудару қажеттілігі артады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: техникалық құжаттарға, әсіресе жоғары сапалы нұсқаулықтарға сұраныстың артуымен сипатталады. Техникалық нұсқаулықтар, жалпы қолданыстағы құрылғылар мен тұрмыстық техникаларға қарағанда лингвистикалық талдаудың басты объектісі болып келе жатыр. Пайдаланушының нұсқаулықты дұрыс және барабар қабылдауы нұсқаулықтың құрылымына байланысты болады. Жалпы нұсқаулықтың жанрлық-стилистикалық ерекшеліктерін түсіну қабылдаушы мен өндіруші арасында тиімді қарым-қатынасты іске асырады. Мәтіндерді зерттеу өзектілігі, сонымен қатар, ресми іс-қағаздар және ғылыми-техникалық стиль жанрларындағы нұсқаулық мәтіндерінің құрылымын меңгеру және жүйелеу маңыздылығымен байланысты.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: медициналық жабдықтарды пайдалану нұсқаулығын ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Осы жоба аясында келесі міндеттер анықталды:
- нұсқаулық мәтіндерінің лингвостилистикалық сипатын ашу;
- медициналық саладағы нұсқаулықтардың жанрлық сипаттамасын қарастыру;
- нұсқаулық мәтіндерін қазақ тіліне аудару мәселелерін талдау;
- медициналық техника нұсқаулықтарын ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару тәсілдерін анықтау.
Зерттеу нысаны медициналық техниканы пайдалану нұсқаулықтарын ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктері мен әдістері болып табылады.
Зерттеу пәні ағылшын тіліндегі медициналық жабдықты пайдаланушы нұсқаулығы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Медициналық (эндоскопиялық) жабдықты пайдалану бойынша нұсқаулықты алғаш рет аударма тұрғысынан жан-жақты талдаумен анықталады. Себебі қазіргі таңда медицина саласында емделудің тәсілдері көбеюде, сәйкесінше заманауи технологиялардың қолданысы да артуда.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Эндоскопиялық жүйе нұсқаулығы, System guide endoscopy.
Дипломдық жұмыстың теориялық мәні: Пайдалану нұсқаулықтарының саны көп болғанымен, нұсқаулық мәтіндерінің және оларды аударудың басты ерекшеліктері бойынша ғылыми оқулықтарда толық ақпарат берілмеген. Демек, дипломдық жұмыс нұсқаулық мәтіндерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы мәселелерді анықтап көрсетуде аударма теориясы мен практика саласына үлесін қосады деп айтуға болады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні: ғылыми стильдің ерекшеліктері ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару үдерісіне қандай ықпал тигізетінін анықтаумен сипатталады. Зерттеудің нәтижелері пайдалану нұсқаулықтарын аударуда әдістемелік нұсқау ретінде пайдаланыла алады.
Зерттеудің теориялық негіздері: Жұмысты орындау барысында Алексеева И.С., Гавриленко Н.Н., Жеребило Т.В., Шарндама Э.С., Троянская Е.С., Коваленко А.Я., Шмелева Т.В., Чабан Т.Ю., Комиссаров В.Н., Киндеркнехт А.С., Кожина Н.М., Гарбовский Н.К. және т.б. ғалымдардың негізгі тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Осы жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне жету үшін келесі зерттеу әдістері қолданылды:
- қажетті материалды жинақтау және жүйелеу тәсілі (іздеу әдісі );
- трансляциялық түрлендірулердің жалпы ерекшеліктеріне қатысты қорытынды жасауға мүмкіндік берген сипаттама әдісі;
- компоненттік талдау;
- салғастырмалы талдау әдісі (түпнұсқа мәтінмен аударма мәтінін салыстырмалы талдау).
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Зерттеудің теориялық негіздері
0.1 Нұсқаулық мәтіндерінің жанрлық сипаттамасы
Технологиялардың жетілуі, нарықтың жаһандануы, бәсекелестіктің көбеюі және қолданушылар арасында жоғары-техникалық құрылғыларға сұраныстың көбеюі нұсқаулық мәтіндерінің өзгеруіне әкеліп соқты.
Қазақстан Республикасының "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" Заңы 3-тараудың 7-бабына сәйкес Тұтынушылардың тауар (жұмыс, көрсетілетін қызмет) туралы, сондай-ақ сатушы (дайындаушы, орындаушы) туралы ақпарат алуға құқығы бар. Сонымен қатар 4-тараудың 24-бабында сатушының тауар (жұмыс, көрсетілетін қызмет) туралы, сондай-ақ сатушы (дайындаушы, орындаушы) туралы қазақ және орыс тілдерінде ақпарат беруге міндетті екендігі көрсетілген [2]. Бұл ақпарат тұтынушыларға әдетте "пайдалану нұсқаулығы" деп жазылған шағын кітапшалар немесе буклеттер түрінде, ағылшын тілінде - "Owner' s manual" (немесе operating instructions, instruction for use) ретінде ұсынылады.
Instruction сөзі латын тілінің instructio сөзінен шыққан "нұсқаулық" дегенді білдіреді. Мұнда кез келген жұмысты орындау, жабдықты, құрылғыны пайдалану ережелерінің жиынтығын, сондай-ақ кез келген қызметті реттейтін заңға тәуелді құқықтық актіні жатқызуға болады. Нұсқаулықтарда сондай-ақ жоғары тұрған органдар шығаратын ережелерді орындаудың тәртібі мен шарттарын анықтайтын нормалар, ережелер қамтылады.
Нұсқаулық - қарапайым адамдарға түсінікті болатын әмбебап құжат түрі. Ол түрлі бөлімдердің белгілі бір операциялары мен процестерін түсіндіреді.
Әдетте, адресаттың белгілі бір әрекеттері немесе әрекетсіздігі жауап реакциясы болып саналады. Осыған байланысты, нұсқаулықта заңды мәртебе жоқ, бұл жағдайда ол ерекше мәнге ие. Тұтынушы жабдық жұмысының барлық ерекшеліктері мен оны дұрыс пайдаланған жағдайда қандай салдары болатынын білуі тиіс.
С. И. Ожегов және Н. Ю. Шведованың сөздігінде нұсқаулық "бірдеңені жүзеге асыру, орындау тәртібі мен тәсілін белгілейтін ережелер жиынтығы" болып табылады [3].
И.С. Алексееваның пікірінше, нұсқаулық дамудың, маманданудың, сондай-ақ басқа сөйлеу жанрларымен интерференцияланудың ұзақ жолынан өтті және қазіргі заманғы нұсқаулық арсеналда басқа да мәтіндердің кейбір ерекшеліктері алынған шекаралық нұсқалар да бар дейді. [4].
English Oxford Dictionary онлайн-сөздігіне сәйкес owner 's manual үшін мынадай анықтама беріледі: An instruction book for a specific product, procedure, etc., typically giving information about operation and maintenance [5]. Яғни бұл анықтаманы қазақ тілінде беретін болсақ: Белгілі бір өнім, іс-әрекет бойынша нұсқаулық және т.б. әдетте өнімді қолдану және сақтау жайында ақпарат береді.
Нұсқаулық - əдетте әртүрлі жабдықтар мен техникалық жəне электрондық өнімдеріне арналған ілеспе құжат болып табылады. Бұл жанрдағы мәтіннің негізгі коммуникативтік міндеті - ақпараттандыру және белгілі бір іс-әрекеттерді орындау туралы нұсқаулық беру. [4, 177].
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, біз пайдалану нұсқаулығын қандай да бір өнімнің толық сипаттамасы мен оны дұрыс пайдалану мен жұмыс істеуге көмектесетін қажетті нұсқаулар, кеңестер, ережелер жинақталған құжат ретінде сипаттай аламыз. Және де нұсқаулық мәтіндерін аудару үшін аудармашы түпнұсқа мен аударма тілін жақсы меңгерген болуы тиіс, себебі ол аударма барысында екі жақтың тілдік ерекшеліктерін сақтай отырып, ақпаратты дұрыс қабылдауы және жеткізуі тиіс.
Медициналық жабдықты пайдалану жөніндегі нұсқаулық өнімді практикалық қолдану мәселелерін ғана емес, сонымен қатар оған техникалық қызмет көрсету, тазалау және күту мәселелерін, сондай-ақ ақаулардың пайда болу және жою жағдайларын қозғайды.
Осы жерде нұсқаулықтың коммуникативті мақсатын айтатын болсақ, оған күрделі жабдықты қалай қолдану керектігі туралы толық ақпарат көрсету, яғни қолданушы не жабдық зақымданбауы үшін оның қалай қосылатынын және өшірілетіні, жөндеу керектігі жазылады. Техникалық нұсқаулықтарда нақты мақсатты көруге болады: автор адресатқа құрал-жабдықтар мен жүйелерді қолдану бойынша қажетті тәжірибелік білім беру болып табылады.
Нұсқаулықтың негізгі міндеті болып тиісті объективті ақпаратты жеткізіп, онымен байланысты қажетті іс-әрекеттерді белгілеп, адам әрекеттерін реттеу саналады. Сондықтан нұсқаулық мәтіннің коммуникативті міндеті - мағлұмат беруі және іс-әрекеттерді белгілеу. И. С. Алексееваға сәйкес нұсқаулықтар "маңызды объективті мәліметтерді хабарлау және олармен байланысты қажетті әрекеттерді белгілеу, адамның іс-әрекеттерін регламенттеуге" арналған делінген [6,177].
Нұсқаулық мәтіннің ерекшелігі ақпарат пен іс-қимыл беру болып табылады. Адресат осы ақпаратты алуға мүдделі [7].
Нұсқаулық мәтіндерінің коммуникативті ерекшеліктері жайлы айтатын болсақ:
1) сөйлеу жанрларының өзіндік жиынтығы: жоғарыда айтып өткендей пайдалану жөніндегі нұсқаулықтар, ескертпе, белгілеу және қызметтік директива, т.б. Бұл жанрларды іріктеу негізі мәтіндердің синтаксистік, құрылымдық-композициялық және контекстік-тәуелді параметрлері болып табылады;
2) негізгі сөйлеу тактикасының өзіндік жиынтығы: ақпараттандыру тактикасы (Шаңсорғыш машина бірнеше саптамаларымен қамтамасыз етіледі), жауапкершіліктерді басқа адамға арту (Берілген нұсқаулықта ескерілмеген телефон аппаратын кез-келген қолдану жауапкершілігі қолданушыға артылады), іс-әрекетке ынталандыру (әсіресе операцияны іске асыру алгоритмін сипаттаған жағдайда: Кір жуғыш машинаны айнымалы тоқ көзіне қосыңыз);
3) коммуникативті рөлдердің шамалы алмасуы: дәстүрлі нұсқаулықтарда кері байланыс болмайды және айтушы мен тыңдаушының рөлдерін өзгертпейді [8];
4) коммуниканттардың рұқсат етілген позициларына келесілер жатады:
Спикер: сарапшы тыңдаушы: маман. Мұндай позициялар құрылғының жұмыс істеуі туралы сипаттама берілген бөліктеріне тән (мысалы, құрылғының ішкі құрылысы немесе орнату туралы тараулар): Кір жуғыш машинасын іске қосар алдында изоляциялық тіректерді орнату қажет (1-сурет)....
Спикер: мұғалім тыңдаушы: студент. Коммуникаторлардың мұндай ұстанымы құрылғымен жұмыс істеу әдістерін сипаттайтын нұсқаулардың тарауларына тән. Осындай тараулардың басты міндеті - құрылғының қалай жұмыс істейтінін айту емес, оны қалай қолдану керектігін айту. Мысалы, Мұздатылған тағамдарды аздаған порцияларға бөліп сақтау қажет. Тағамдар қатып қалған жағдайда оларды қырып алу үшін қабырғаға ешқандай өткір немесе қатты заттарды қолдануға болмайды, керісінше жібіткішті іске қосу керек [8, 20].
Түрлі компаниялардың өздеріне тән стандарттар болады, соған орай нұсқаулықтар мынандай түрлерге бөлінеді:
1. Өнім бойынша нұсқаулық (Product manual). Бұл сондай-ақ "пайдаланушы нұсқаулығы"деп аталады. Бұл өнімді пайдалану үшін сатып алушыларға нұсқау беретін нұсқаулық;
2. Орнату бойынша нұсқаулық (Installation manual);
3. Ақаулар бойынша нұсқаулық (Troubleshoot manual). Бұйым бөлшектерін бекіту үшін пайдаланылатын нұсқаулық түрі;
4. Пайдаланушы нұсқаулығы (User manual). Әр түрлі пайдаланушы - әкімшілерге, қызмет көрсететін жұмыскерлерге, бас менеджерлерге немесе студенттерге бағытталатын нұсқаулық түрі;
5. Үдерістер бойынша нұсқаулық (Operation manual). Бұл компания немесе бизнес операцияларына арналған нұсқаулық. Бұл стандарттар мен процедуралар жиынтығы, жұмыс стандарттары және компания саясаты;
6. Дағдарысты басқару бойынша нұсқаулық (Crisis Management Manual). Жер сілкінісі, өрт, дауыл, цунами немесе жұмыс үй-жайларындағы зорлық-зомбылық сияқты дағдарыста немесе апаттарда әрекет ету жөніндегі нұсқаулық.
7. Аудит бойынша нұсқаулық. Нұсқаулықтың бұл түрі бухгалтерлік есеп пен аудит мәселелері бойынша қаржылық есептілікті жасау жөнінде болып табылады [9].
Жоғарыда аталып өткен нұсқаулық түрлерінің негізінде, талдауға алынған медициналық жабдықты пайдалану бойынша нұсқаулықты өнім нұсқаулы түріне жатқызуға болады. Өнім нұсқаулығы - өнімнің дұрыс және қауіпсіз жұмыс істеуі үшін қажетті құрылғының дизайны, жұмыс принципі, сипаттамалары (қасиеттері), оның құрамдас бөліктері және нұсқаулары туралы ақпаратты қамтитын құжат немесе интерактивті электронды құжат (пайдалану, күтім жасау, сақтау) сондай-ақ өнімді немесе оның компоненттерін иеліктен шығару туралы ақпаратты жіберу кезінде оның техникалық жай-күйін бағалау. Пайдалану нұсқаулығы әдетте барлық техникалық жағынан күрделі өнімдерді шығаруға қосылады. Өнім нұсқаулығы әдетте келесілерді сипаттайды:
- нұсқаулықтың жалпы құрылымы мен мақсаты;
- жұмыс принципі;
- өнімнің сипаттамасы;
- компоненттері мен көлемі;
- өнімді дұрыс және қауіпсіз пайдалану үшін қажетті нұсқаулар;
- техникалық жағдайды бағалау әдістері;
- өнімді шығару туралы ақпарат.
Нұсқаулықтарды түрлі негіздерге сүйене отырып классификациялауға болады:
1. Нұсқаулықты түрлі жабдықтар, өнімдер мен құрал-саймандарға байланысты және нұсқаулар мен әрекет ету ережелері бар нұсқаулықтарға (мысалы, қауіпсіздік ережелері нұсқаулығы) бөлуге болады;
2. Құрамдық белгілерге байланысты нұсқаулықтарды, қызметтік хат сияқты, регламенттелген (стандартты) және регламенттелмеген (стандартты емес) деп бөлуге болады. Олар мәтіндегі ақпараттың ерекше әрі қызықты берілу тәсілдерімен ерекшеленеді.
3. Формалды белгілеріне қарай нұсқаулықтар толық, егжей-тегжейлі брошюраларға бөлінеді. Мұнда қолданушы тауарды пайдаланған сайын нұсқаулықты қолданады, және қысқаша нұсқаулықтар, мұнда (түсіндірмелі нұсқаулық) керекті әрі маңызды ақпарат қысқаша жазылған. Көптеген жағдайда зат пен нұсқаулық типтері бір-біріне тәуелді болып келеді (бірақ әрқашан емес, мысалы теледидар үшін түсіндірмелі нұсқаулықтың қажеті жоқ). Кейде жабдықты пайдалану нұсқаулығы аса білім мен жігерді қажет етпейді, себебі тым көп және егжей-тегжейлі нұсқау артық болып кетеді. Алайда брошюра түріндегі нұсқаулықтарды қолдану оңайырақ болып келеді, себебі онда маңызды ақпаратты табу оңай және толығымен көрнекі материал көрсетілген. Мәтінде әртүрлі көрнекілік құралдардың болуы маңызды.
И.С. Алексеева ғылыми-техникалық материалдардың түрлерін қарастыра отырып, оның ішіне пайдалану нұсқаулығын да талдаған. Ол барлық нұсқаулықтарды келесідей топтастырады:
oo Тауарларды тұтыну бойынша нұсқаулық (теледидар, велосипед, т.б. бойынша нұсқаулықтар);
oo Дәрі-дәрмектерге аннотация;
oo Ведомстволық нұсқаулық (құжаттарды толтыру ережелері және клиенттердің мінез-құлық ережелері: кеден мағлұмдамасы, өрт сөндіру бойынша нұсқаулық және т.б.);
oo Лауазымдық қызмет нұсқаулығы (белгілі бір лауазымдағы жұмыскердің мінез-құлық ережелері) [10, 292]
Я. Б. Глаголев пен А. С. Киндеркнехт нұсқаулық мәтіннің барлық түрлерін зерттеген және оларды келесі түрлерге бөлді:
oo ведомстволық нұсқаулықтар;
oo лауазымдық нұсқаулықтар;
oo техникалық құралдарды пайдалану бойынша нұсқаулықтар;
oo өнеркәсіптік өндіріс тауарларын пайдалану бойынша нұсқаулықтар;
oo дәрі-дәрмектерге аннотациялар;
oo көпшілік нұсқаулық мәтіндер;
oo пайдалы кеңестер;
oo аспаздық рецептер [11, 54].
Пайдалану бойынша нұсқаулық өндіруші зауыттың өкілі мен оның тұтынушылары арасындағы қарым-қатынас болып табылады. Егер нұсқаулық маман емес пайдаланушыларға арналған болса, ондағы ғылыми-техникалық ақпаратты жеңіл түсінуді қамтамасыз ету нұсқаулықтың коммуникативті міндеті болып табылады.
Сирек кездерде қарапайым нұсқаулықтарға қосымша ретінде нұсқау сипаты бар қосымша материалдар беріледі (мысалы, аудиомагнитофонды қалыпқа келтіру бойынша нұсқаулары бар аудиокассета), бірақ бұл ереже емес, ал ерекшелік болып саналады. Демек, нұсқаулықтың негізгі мақсаты -- оқырманға немесе реципентке нақты және кеңес беретін ақпаратты тура өз мағынасында жеткізу болып табылады.
Нұсқаулық мәтіндері, басқа да барлық мәтіндер сияқты, кез келген мемлекеттің ересек азаматына арналғандығы мәлім. Кез келген адам тауар тұтынушысы, белгілі бір ведомствоның клиенті немесе белгілі бір саланың маманы бола алады. Сондықтан нұсқаулық мәтіні әр адамға түсінікті болуы тиіс, және де арнайы, мысалы кәсіптік, дайындықты талап етпеуі керек.
Ғылыми-техникалық стиль, әсіресе ғылыми және техникалық салалар, адамзат қызметтерінің белгілі бір салалармен жұмыс істейтінімен ерекшеленеді. Бұл салалар бойынша ақпаратты дұрыс жеткізу үшін тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық құралдары қолданылады.
Нұсқаулық жанрындағы мәтіндердің құрамды ерекшеліктеріне келесілерді жатқызуға болады:
1) логикалық;
2) байланысты және тұтастық;
3) нақтылық;
4) анықтық, түсініктілік.
Мәтін типологияларының негізі - берілген мәтіндегі тілдің функциясы болып табылады. Карл Бюлер ұсынған мұндай функциялардың классификациясын негізге ала отырып, К. Райс үш мәтін типтері мен бір аралас типтің бар екенін көрсетеді:
1. Ақпараттық мәтін типі. Бұл жағдайда бірінші орында сипаттама функциясы тұрады(яғни ақпаратты хабарлау);
2. Экспрессивті мәтін типі. Бұл типте білдіру функциясы негізгі рөл атқарады (эмоционалды немесе эстетикалық әсерлену);
3. Оперативті мәтін типі. Мұнда жолдау, үндеу сияқты функциялар қолданылады (белгілі бір әрекетке шақыру және т.б.)
4. Аудио немесе мультимедиалық мәтін типі. Бұл типте мәтін жазбаша жазылады да, қабылдаушыға ауызша жеткізіледі, яғни ақпарат есту арқылы қабылданады [12].
Бірінші мәтін типіне жататындар келесілер: ақпарат материалдары, оқулықтар, нұсқаулықтар, корреспонденция, баспасөз хабарламалары және т.б. Техникалық жабдықтарды пайдалану бойынша нұсқаулық бірінші типке жатады деп есептейміз. Себебі талданған нұсқаулық мәтіндерінің функциясы берілген жабдықтың функциясы мен бөлшектері туралы пайдаланушыға ақпараттарды жеткізу болып табылады. Сонымен қатар нұсқаулық мәтіндері оперативті мәтін типіне жатады. Себебі нұсқаулықтың негізгі сипаты мен коммуникативті міндетіне сәйкес мәтіндерде пайдаланушыға белгілі бір міндетті әрекеттерді орындау реті жазылады.
Байқағандай нұсқаулық мәтіннің түрлері көп, алайда жоғарыда келтірілген әр түрлі атаулар мен аудармаларға қарамастан, ол сатып алған өнімге қатысты пайдаланушы үшін қажетті ақпаратты жеткізу қызметін атқарады.
Ю. В. Ванников техникалық мәтіндердің прагматикасы бойынша келесі типологияны ұсынады:
1) ақпараттандыру (кейбір механизмнің, құрылғының сипаттамасы);
2) нұсқау (құрылғыларды пайдалану жөніндегі нұсқаулықтар, нұсқаулықтар және т. б.);
3) бағдарлы (техникалық жарнама, реферат, аннотация) [13, 40].
Мазмұнға бағдарланған мәтіндердің барлық түрлеріне келсек, мұнда ең біріншіден, әлбетте, тек ақпараттық мазмұнды таратуға көңіл аудару керек. Аударма барысында аударма тіліне негізделу бұл типтің басты талаптарының бірі болып саналады. Мәтіннің ақпараттық мазмұны маңызды болғандықтан, аударма тілі басты болып саналады, ал қабылдаушы мәтінде берілген ақпаратты өзіне түсінікті тілде қабылдауы тиіс.
Нұсқаулық жанрында екі ақпарат түрі бар - сипаттамалы (дескриптивті) және нұсқамалы (прескриптивті) [14, 101 - 117]. Дескриптивті бөлімінде жабдықтың (қысқа немесе толық) сипаттамасы беріледі: оның комплектациясы, техникалық сипаттамасы, функциялары және т. б. Нұсқама бөлімінде екі маңызды әрекеттер көрсетіледі: әрекеттерді белгілеу және тыйым салу.
И. С. Алексееваның айтуынша нұсқаулық мәтіндерінде когнитивті ақпарат маңызды орын алады: бұл құрал қалай жұмыс істейді, өнім неден тұрады, дәрі-дәрмек не үшін қызмет етеді, фирма және т.б. немен айналысады [15, 106]. Мұнда техникалық салаға байланысты терминдер жиі кездеседі, сонымен қатар әртүрлі саладағы арнайы лексика қолданылады. Алайда И.С. Алексеева мәтінде жетекші рөлді нұсқау ақпараттары атқарады деп толықтырады, бұл ақпараттарды жай ғана назарға алу керек дейді ол[15, 106]. Нұсқаулық мәтіндерінде оперативті ақпарат, ол дегеніміз ешқандай эмоция шақырмайтын, жай ғана ескерілу қажет ақпарат басым. Оған сәйкес тілдік құралдар: нұсқаулық мәтіндерінде императивтіліктің түрлі деңгейін көрсететін императивті құрылымдар көптеп қолданылады (Біз ұсынамыз..., Тиіспеңіз! We recommend that.., Do not touch).
Көптеген нұсқаулық мәтіндерінің жүйеленген және тұрақты құрылымы бойынша өзгертулер тек тарау атауларында қолданылады. Сонымен, әдеттегі дәстүрлі нұсқаулықтарға келесі тараулар бар:
1) жабдықтың схемалары (мысалы, электрлік схема);
2) шартты белгілер;
3) жеткізілім жиынтығы;
4) іс әрекетерді орындау реті;
5) ақаулар тізімі және оларды алдын алу шаралары;
6) қызмет көрсету орталықтарының мекен-жайлары;
7) әртүрлі (мысалы, пешті қолдану бойынша нұсқаулықта тағам дайындау рецептілері) [8, 19]
Пайдалану жөніндегі нұсқаулықтардың ажырамас бөлігі, басқа тілдермен салғастыруға болатын, титулдық бет пен көрнекі материал болып саналады. Титулдық бетті рәсімдеген кезде олардың негізгі элементтері келесі: өндіруші кәсіпорын логотипі (беттің жоғарғы жақ ортасында), құралдың атауы мен маркасы (беттің ортаңғы бөлігінде), мәтін атауы Пайдалану жөніндегі нұсқаулық, сапа стандарттарына сай туралы және сертификация жайында мағлұмат беретін символдар (беттің соңғы үшінші бөлігінде), нұсқаулықтың басып шығарылу жылы (беттің төменгі бөлігі) жатады.
Титулдық бетке тән емес элементтерге келесілер жатады: нұсқаулықты мұқиятты оқу өтініші, өндіруші фирманың электронды мекен-жайы, мазмұн. Аударма барысында берілген элементтерді мәтіннің басқа бөліктеріне енгізу жөн (яғни нұсқаулықты мұқият оқу өтінішін Жалпы нұсқаулар немесе Қауіпсіздік шаралары тарауына, электронды мекен-жай туралы ақпаратты Өндіруші кепілдігі тарауына, нұсқаулық мазмұнын нұсқаулықтың екінші бетіне орнатқан дұрысырақ).
M. Bremer бойынша, нұсқаулық мәтінінде тақырыптардың негізгі қызметтеріне келесілер жатады:
1) кітапты шағын, оңай түсінетін " бөлімдерге бөледі;
2) оқырманға қажетті бөлімді тез табуға мүмкіндік береді;
3) оқырманды барлық бөлімдермен таныстырады;
4) авторға кітаптың ұйымдастырылуын түсіндіруді жеңілдетеді [16, 24].
Нұсқаулықтардың құрамында, бірінші кезекте кіріспе бөлімі тұрады. Бұл бөлімде әдетте белгілі бір тауарды алғаны үшін сатып алышуға алғыс білдірілетін мәтін жазылады. Әдетте бұл бөлімнен кейін нұсқаулықтың мазмұны беріледі. Ол оқырмандарға немесе тұтынушыға мәтінмен тез жұмыс істеуге және бөлімдерді тез табуға көмектеседі. Келесі бөлім, басқа мәтіндердегідей негізгі бөлім болып табылады. Содан соң қорытынды бөліммен бітеді. Бұл бөлімде техникалық қызмет көрсетулер, жабдықты сақтау ережелері, мүмкін болатын ақаулар мен оларды алдын алу шаралары, кепілдік беру талоны және т.б. жазылады. Бірақ кейбір нұсқаулықтарда бұл ақпараттар негізгі бөлімде жазылуы әбден мүмкін.
Ағылшын тіліндегі нұсқаулықтардың тарау атаулары немесе тақырыптар, әдетте, нұсқаулық тиісті түрде орындалған кез келген сәтте сол нәтижені алуға бағытталған іс-әрекеттердің дәйектілігіне оқырманның назарын аудару үшін қалың қаріптермен немесе бас әріппен белгіленген. Мысалы:
SYSTEM-RELATED INSTRUCTIONS FOR USE [17]
ЖҮЙЕГЕ ҚАТЫСТЫ ПАЙДАЛАНУ НҰСҚАУЛЫҒЫ [18]
Сондай-ақ оңай тану үшін әдетте параграфтар нөмірленген. Қажетті нәтижеге жету үшін оқырманнан тек параграф нөмірлеріне қарап жұмыс істеу ғана талап етіледі. Кейде автор оқырманға бағыт беру үшін суреттермен сөздерді біріктіреді [19, 73].
Нұсқаулық мәтіндерден басқа қосымша мәтіндер де бар (ескертпе, белгілеу, қызметтік нұсқау), бірақ олар түпнұсқа мәтіннің рефератталған нұсқалары болып табылады. Оларда нұсқаулықтан басқа қолданыстағы нормаларға (мысалы, ұйым мекемесіне) сілтейтін маңыздырақ оперцияларды орындауға байланысты алгоритмдерге назар аударылған [8, 19].
Нұсқаулықтарда оқырманды маңызды тұстарға назар аудартатын ерекшеленген сөздер (белгілер) жиі кездеседі, мысалы:
WARNING - бұл белгі сақтану шараларын іске қоспаса адамға қауіп төндіретін жағдайларды сипаттайды.
CAUTION - бұл белгі бір сақтану шараларын іске қоспаса жабдықтың зақымдану мәселелерін сипаттайды.
IMPORTANT - жабдықты дұрыс қолдануға маңызды шаралар мен әрекеттерді білдіреді.
NOTE (NOTICE, NB) - аз да болса маңыздылыққа ие қосымша ақпаратты білдіретін белгі.
Замануи жабдықты пайдалану бойынша нұсқаулықтарда рәсімдеу мен бөлімдерді қою ретінде біркелкілік жоқ. Мысалы, ыңғайлылық үшін ақпаратты тез табуға мүмкіндік беретін нұсқаулықтың мазмұны сияқты құрамдық компонент бар. Қажет болған жағдайда сипаттамалар иллюстрациялармен, кестелермен, схемалармен, сызбалармен көрсетіледі. Пайдаланушы нұсқаулығын интерактивті қолданба түрінде жасаған кезде, өнімді сипаттауға арналған бейнені қосуға болады.
Пайдалану нұсқауларында әртүрлі суреттер, графиктер, схемалар жиі кездесетіні белгілі. Адамға қандай да бір әрекетті орындау үшін оның қалай жасалғанын көрсету керек. Бұл бейвербальды элементтер креолизация деп аталады. Белгілі бір тарихи сәттен бастап вербалды мәтін (қолжазба, содан кейін баспа) ақпарат беру процесінде басым бола бастады, бірақ соңғы уақытта, бүкіл әлем бойынша оқи алатын адамдардың көбірек болуына қарамастан, иконикалық белгілердің вербалды белгілерімен қатар жаппай пайдалану үрдісі байқалады (белгілі бір шамада тілдік кедергі проблемасын алып тастайды) [20, 94]. Яғни ақпаратты тек сөйлемдермен емес, жалпыға түсінікті суреттер арқылы да жеткізуге болады.
Технологияның теориялық негізі мен құрылғының сипаттамасы жазылған бөлек тарауларда қарапайым қолданушыға ешбір түсіндірмесі жоқ терминдер қолданылады. Барлық тақырыптарға бір тараудың болмауы, олардың мәтін құрамында әртүрлі орындары және тілдің арнайы кәсіби терминдер мен иконалық белгілерге толы болуы нұсқаулық мәтіндерін түсінуде үлкен қиындықтар туғызады. Заңдық күші бар мәтіндер сияқты, нұсқаулық мәтіндері арнайы заң мәтіндеріне тән құралдарға ие: біріншіден -- заңдық терминдер, құқықтану саласына байланысты тұрақты сөз орамдары, арнайы синтаксистік құрылымдар кіреді. Әсіресе олар заңдық құжат ретінде қызмет атқаратын нұсқаулықтардың бөлімдерінде болады.
Техникалық нұсқаулықты жалпы тәртіп нормалары, әдіс және тәсілдері құрайды. Нұсқаулықтың лексикалық құрылымы адресат пен нұсқаулықтың пайдалану аясына не саласына байланысты болады. Техникалық нұсқаулықтарда арнайы және терминологиялық лексика пайдаланылады.
Когнитивті және оперативті ақпараттары басым басқа мәтіндердегідей нұсқаулық мәтіндерде терминдер мен арнайы тақырыптық лексика қолданылады, демек ол жазбаша әдеби норма болып табылады. Жазбаша әдеби норманың консервативтік нұсқасы қолданылады, яғни оған ескі сөз орамдары жатады. Бұл нұсқа әдетте кеңсе стилі деп аталады. Кеңсе стилі көбінесе нұсқаулықтарда, іскерлік және заң саласындағы құжаттарға тән, сондықтан ол оқырманды салмақтылыққа ыңғайлайды және нұсқаулықтағы мәтіндердің маңызды екенін ұғындырады. Сондықтан бұнда ол өте маңызды рөл атқарады.
Шынында да, нұсқаулықтардың көбінде тек мамандарға түсінікті арнайы терминологиялар кездеспейді. Бірақ дәрі-дәрмек бойынша аннотацияларға келгенде оқырмандарға сөздіктерді қолдануға тура келеді, алайда ол дәрігерге де (маманға да) емделушілерге де арналған.
Нұсқаулықтағы ақпараттың көбеюі бірыңғай берілмеген. Арнайы терминологияны қолдануға байланысты бөлімдерде (мысалы, жабдықтың техникалық сипаттамасында) терминологиялық қысқартулар қолданылуы мүмкін. Алдымен өлшем-бірлік белгілері (жылдамдық, жылу өткізгіш, қысым және т.б.). Жалпы нұсқаулық мәтіндерде жалпы лексикалық қысқартулар ғана кездеседі (т.б., т.с.с.), компрессияның синтаксистік құралдары кездеспейді.
Соңғы кездері нұсқаулық мәтіндердің құрамында жарнамалық және ағартушылық компоненттер кеңінен қолданылады. Мұндай интеграцияның мысалы ретінде дәрі-дәрмектердің кез-келген аннотация мәтіндерін айта аламыз. Бұл аннотация мәтіндерінде берілген препараттың тиімді жақтарының сипатталғанын міндетті түрде көруге болады. Аннотацияның арнайы бөлімінде немесе тіпті бөлек кітапшада қарапайым, ал кейде көркем тілмен сырқаттың қалыпты функциясы зақымданған мүшесі туралы ақпарат жазылған; бұл ретте публицистикалық стильге тән ерекшеліктер, яғни эмоционалды-бағалы бояулар, клишеленген бейнелер тән лексика қолданылған [10, 294].
Тұтынушы нұсқаулықтарында тауардың экологиялығы жайында ақпарат берілетін бөлімдер пайда болды, осы бөлімде сонымен қатар жарнама және публицистикалық белгілерді көруге болады. Алайда негізгі нұсқаулық мәтіндерінде эмоционалдық ақпаратты білдіретін құралдар кездеспейді [10, 294].
Нұсқаулық мәтіндерінде белгілер де молынан қолданылады. Белгілер жүйесін зерттейтін ғылыми семиотика деп аталады.
Жалпы семиотиканы зерттеген ғалым Ф. де Соссюр болып табылады, және Ч.С.Пирс, Г. Фреге, Э.Гуссерля атты ғалымдар осы бағыттағы зерттеуді жалғастырған. Семиотика бойынша негізгі белгілер классификациясын Ч.С.Пирс ойлап тапқан болатын, оларға келесілер жатады:
oo иконалық белгілер;
oo индекстік белгілер;
oo символдық белгілер [21].
Иконалық белгілер көбінесе таңбалануға ұқсайды, сондықтан фотосуреттер мен сызбалардың орнына қолданыла алады; индекстер белгілі бір объектімен себеп-салдарлық байланыста болады, оларға көрсету белгілері жатады; символдар көбінесе шартты болып келеді, және интерпретаторлардың арасында келісілген шарт негізінде ғана өз мағыналарына ие болады. Олар ақпараттандыру қызметін атқарады, сонда оқырманға ақпаратты қабылдау жеңілірек болады, себебі бұл белгілер сонымен қатар жабдықтың немесе аспаптың қандай екенін көрсетеді. Кейде иконалық белгілермен қоса индекстік белгілер де қолданылады. Олар дидактикалық функцияның іске асуына ықпал етеді, яғни ол функцияға құрылғыны тез әрі оңай меңгеру жатады.
Қолданушы құрылғыны меңгере отырып, оңай деген әрекеттерді, мысалы, оның қалай іске қосу немесе өшіру керектігін, нені басу керектігін үйреніп алады. Зертханалық жабдықтарға арналған нұсқаулықтарда қолданушыны ескертетін, нақты бөлімдерге назар аудартатын немесе маңызды ақпаратты түсіндіретін шартты белгілер, яғни ескерту және алдын алу бойынша символдық белгілер бар. Мұндай белгілер басқа да салаларда қолданылады және адам байқамастан, рефлексті түрде дерлік сол белгілерге көңілін аударады, сол кезде адамдарда қауіпті жағдайларға байланысты ақпаратты еске түсіреді. Кейбір зертханалық жабдықтарды пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарда арнайы белгілер қолданылады.
Иконалық және индекстік белгілер тек мәтіннің ішінде ғана емес, сондай-ақ бөлек те қойыла береді, мысалы, нұсқаулықтың басында немесе соңында, және бөлек бөлімде қандай мағына беретінін көрсететін таңбалармен бірігеді. Нұсқаулықтардағы белгілердің категориясынан басқа аса маңызды пункттерді белгілеу үшін, әсіресе ескерту белгілерін рәсімдеуде, түрлі қаріптердің және стильдердің қолданылуы байқалады.
Сонымен қатар сілтемелермен белгіленген диаграммалар да қолданылған. Бұндай белгілер басқа да салалар бойынша нұсқаулықтарда қолданылады, нұсқаулықты пайдаланушы автоматты түрде бұл белгілерге назар аударады. Бұл белгілер тек мәтін ішінде ғана емес, мәтіннен бөлек, яғни нұсқаулықтың бастапқы немесе соңғы беттерінде тұрады. Тіпті бөлек тарауға жинақталып, олардың мағыналары анықталып жазылады.
Осылайша, визуалдау сипаттарын суреттер мен шартты белгілердің, яғни оқылу деңгейін жоғарылату үшін иконалық және индекстік белгілердің (сонымен қатар компания өз белгілерін) қолданылуы арқылы көруге болады.
Нұсқаулықтардың белгілі бір функционалды стильге жанрлық тиістілігін анықтау оңай емес екенін айта кету керек. Жанрлардың мәселелерін қарастыратын жұмыстардың көп екендігіне қарамастан, заманауи лингвистикада нұсқаулық мәтіндердің жанрлық ерекшеліктерін түсіндіретін нақты бір классификация әлі күнге анықталмаған.
С. Торн нұсқаулық авторы мен оқырман арасындағы қарым-қатынасты көбінесе формальды емес деп сипаттайды. Автор оқырманның жанында болмаса да, ол осы диалогта сарапшы ретінде көрінеді. Сондықтан оқырман бәрін мұқият оқып, түсінуі керек, өйткені ол нақты сұрақты тікелей қоя алмайды [21].
Энциклопедиялық сөздік-анықтамалығында Т. Ю. Чабан нұсқаулықты екі императивтік сөйлеу жанрларына бөледі: бастапқы және қосалқы [22, 214].
Алғашқы жанрда мұндай нұсқауды өз немесе қызметтік мүддесінде әрекет ететін автор береді. Адресат бұл ретте белгілі бір әрекеттерді жасауға міндетті және ол осы нұсқауларды орындаудан бас тартуға құқығы жоқ. Бұл жанрда сыпайылық көрсеткіштері пайдаланылмайтынын атап өткен жөн.
Қосалқы жанрда нұсқаулықтың іскерлік қарым-қатынас саласында кең таралған және стандартталған түрі болады. Оның мақсаты адресатқа қандай да бір іс-әрекетті жүзеге асыру тәртібін, тәсілдерін, ережелерін хабарлау болып табылады. Бұл нұсқаулық үшін Т. Ю. Чабан қол сағаттарын пайдалану жөніндегі нұсқаулықты мысалға келтіреді [22, 214].
Шмелева Т.В. тіл жанрларын құрастырушы келесі белгілерді атап көрсетеді:
1. Коммуникативті мақсат;
2. Автор бейнесі;
3. Адресат бейнесі;
4. Диктум;
5. Өткен шақ факторы;
6. Келер шақ факторы [23].
Адресат бейнесі - тыңдаушылар мен оқырмандар; прозалық шығарманың сипатына әсер етеді, көркем прозалардың тұжырымдамаларында кездеседі. Ал техникалық нұсқаулықтың адресаты мамандар болып табылады: осы жабдықты пайдалатын жұмыскерлер, инженерлер және т.б. [24].
Көрсетілген әрекеттерді орындау адресат үшін бұйыру жанрындағыдай мәжбүрлі жасалынатын әрекет емес. Адресат - белгіленген әрекеттердің орындаушысы (мүдделі тұлға) және бенефициент болып табылады: Нұсқаулық мәтіндерінің ерекшелігі жеткізілетін ақпараттың әрекетпен, кеңірек айтсақ қызметімен байланысты екендігінде, және адресат бұл ақпаратты алуға мүдделі екендігінде [22, 657]. Негізінде, адресат, арнайы мамандарға арналған нұсқаулықтарды санамағанда, бұқаралық және орташа статистикалық тұтынушы болып саналады. Автор көп жағдайда жақсыз болып келеді, бірақ оның коммуникативтік статусы адресатқа қарағанда жоғарырақ. Осы тұста Т.Ю. Чабанның ойынша, автор жиі жақсыз болатынына қарамастан, оның коммуникативтік мәртебесі адресаттан жоғары болып келеді. "Теңсіздік" олардың құзыреттілігінің теңсіздігімен байланысты деп есептейді [22, 214].
Заманауи стилистика мен әдебиеттану ғылымдарында автор бейнесі нақты мәтінді сипаттайтын көркемдік жүйенің элементі ретінде қарастырылады. Тілдік жанрда автор бейнесі өкілеттік, бедел, ақпараттылық, қызығушылық сияқты параметрлері арқылы көрініс табады. Техникалық нұсқаулықтардың авторы жиі нақты бола бермейді, алайда оның инженер немесе бірнеше адам топтары, яғни фирма, өндіріс зауытының өкілі сияқты маман екені анық.
Диктум - пікірдің (мазмұнның) оқиғалық негізі және оқиға мазмұны деген мағынаны білдіреді. Техникалық нұсқаулықтың мазмұны жабдықтың функциясына негізделген. Нұсқаулық мәтіндерінде жабдықтың комплектациясы міндетті түрде көрсетілген, іс-әрекет қағидалары сипатталған, жабдықтың пайдаланылуына аса көп мән беріледі. Әр техникалық нұсқаулықта келесілер қамтылған: нұсқаулық мазмұны, жабдықтың моделі, маркасы, өндірілген жері.
Т.В. Шмелева коммуникативті мақсат негізінде жанрдың төрт түрін анықтайды:
Ақпараттық - ақпарат әлемінде орналасқан коммуникативті мақсат.
Бағалауыш - бағалау әлеміне тән коммуникативті мақсат.
Императивтік - нағыз әрекеттер әлемінде орнатылған коммуникативті мақсат.
Әдетті - әдетті қарым-қатынас пен күрделі әлемнің түрлі оқиғаларына бағытталған коммуникативті мақсат: сәлемдесулер мен қоштасулар, құттықтаулар мен көңіл айтулар [24].
Т.В. Шмелеваның классификациясы бойынша нұсқаулық жанрын, бір жағынан, императивті жанрға жатқызылады деп айтуға болады, себебі оның атқаратын қызметі ең маңызды әрекеттерді жасау, яғни нұсқау болып табылады; екінші жағынан, ақпараттық жанрға жатқыза аламыз, себебі нұсқаулықтардың мақсаттарының бірі жабдық туралы және оның атқаратын жұмыстары жайында толық ақпарат беру болып табылады.
Көптеген авторларда осы мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мысалы, Е. С. Троянская ғылыми стильдің мәтіндері арасында нұсқаулық мәтіндерді де бөліп көрсетеді, оларға нұсқаулық, жаднама, ұсынымдар, ілеспе құжаттама, әдістемелер, бағдарлама және т.б. жатады [25, 17]. Т.В. Жеребилоның сөздік-анықтамалығында нұсқаулық жанрлары "ғылыми стильдің лингвостилистикалық жағынан әлсіз сипатталған" бөлігінде жатыр деген анықтама беріледі [24, 168].
Мұның барлығы түрлі саланың (ғылыми, ресми іс қағаз, публицистикалық, жарнамалық) стилистикалық ерекшеліктерін байланыстыратын техникалық нұсқаулық мәтіндерінің ерекшеліктерін анықтайды. Нұсқаулық жанры ресми іс-қағаздар стилінің аясына жатқызылады және аралас құрылымды болады [25, 98], себебі онда ғылыми (жабдық туралы ғылыми-техникалық ақпарат), публицистикалық (көпшіліктің адресатқа әсер ету функциясы), ал заманауи пайдалану нұсқаулықтарында, сонымен қатар, жарнамалық (өндірістік фирмаларын таныстыру, тауардың артықщылықтар туралы ақпарат, т.б.) стильдер қолданылған.
Қорыта айтқанда, нұсқаулық ерекше мәтін түрі екенін айта аламыз. Себебі жаңа технологиялар, жаһандану және т.б. факторлардың әсерінен пайдаланушыға белгілі бір құралды пайдалану бойынша ақпаратты жеткізудің түрлі әдістері ойлап табылуда, мысалы: видеосабақтар, форумдар, электронды нұсқаулықтар, яғни жабдық туралы ақпаратқа еркін қол жеткізуге болады. Нұсқаулық мәтіндері техникалық құрылымдардан тұрады және жанры ресми іс-қағаздар стиліне жатқызылып жатады.
Ғалымдар түрлі пікір білдіріп, нұсқаулықтың нақты қай жанрға жатқызылатыны туралы бір көзқарас болмаса да нұсқаулықтың құрамдас бөліктерінің ғылыми-техникалық, ресми іс-қағаздар және жарнамалық стильдерінің сипаттамалары басымдылығымен ерекшеленеді.
Басқа да тілдік құрылымдардағыдай барлық нұсқаулықтарда өздеріне тән заңдылықтар мен тілдік сипаттамалары мен құралдары болады. Нұсқаулық мәтіндері нақты және түсінікті тілмен жазылған. Лексикалық, морфологиялық және синтаксистік сипаттамалары арқылы нұсқаулық мәтіндерінің жүйелік сипаттамасын талдауға болады.
Техникалық нұсқаулық пен сөйлеу жанрының жалпы ұқсас ерекшеліктерінің бар болғанына қарамастан, түрлі нұсқаулықтардың жанрлық-стилистикалық параметрлері тарапынан өздеріне тән құрамдық және мазмұндық ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктер арнайы құрылымдармен, сонымен қатар лексикалық және грамматикалық құралдардың қолданылуымен көзге түседі.
Коммуникативті функцияларын атқаруға байланысты техникалық нұсқаулықтарда автор мен адресаттың мақсаттары ерекшеленеді. Сонымен қатар автордың мақсаты адресаттың интеллектуалды саласына байланысты болады, себебі автор өнімге деген қызығушылықты оятып сақтап тұруы тиіс. Соған байланысты техникалық нұсқаулықтың негізгі сипаттамалары болып императивпен берілген ақпарат, мазмұнның ресми іс-қағаздар стиліне тән мәнері және құрылымның нақты болуы тән. Осы параметрлер техникалық нұсқаулықтың басты міндетін орындауға, яғни маңызды объективті ақпаратты хабарлау және оларға байланысты маңызды әрекеттерді белгілеу, пайдаланушының әрекеттерін реттеуге ықпал етеді.
1.2. Пайдалану бойынша нұсқаулық мәтіндерінің лингвостилистикалық сипаты
Замануи ғалымдардың түсінігі бойынша, атап айтқанда барлығы нұсқаулық мәтінін бірнеше функционалдық стильге жатқызады, атап айтқанда: ғылыми-техникалық және ресми іс-қағаздар. Біз сондай-ақ осы көзқарасты ұстанамыз және талдау барысында көрсетілген стильдердің белгілеріне назар аударамыз.
Пайдалану жөніндегі нұсқаулық ұйғарымды техникалық мәтіндерге жатады, бірақ нұсқаулық мәтіндерінде құрылғылардың сипаттамалары жазылатындықтан, олар әрі ақпараттандыру типіне де жатады. Ал ақпараттандыру типі ғылыми-техникалық стильге де, ресми іс-қағаздар стиліне де тән.
Н. К. Гарбовский бұл пікірді растайды, өйткені ғылыми мәтіндерге тән емес нормативтік функцияға байланысты, атап айтқанда нұсқаулық мәтіндерінің және басқа да сөйлеу шығармаларының тілдік формаларының ерекшелігі, нұсқаулықтың жанры ресми-іскерлік, әкімшілік сөйлеудің нормативтік-құқықтық жанрларына жақын [26, 38].
Ресми іс-қағаздар стилі - заңдық және әкімшілік-қоғамдық қызмет салаларына тән стиль. Мемлекеттiк мекемелерде ресми құжаттарды, іскерлік құжаттарды және хаттарды жазу кезінде, сондай-ақ іскерлік қарым-қатынастың әртүрлі түрлерінде қолданылады.
Бұл функционалдық стильдің негізгі мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Заманауи ғылым мен техника белсенді қарқында дамып келе жатқандықтан ғылыми-техникалық ақпарат көбеюде. Соның нәтижесінде ғылыми-техникалық аударманың тәжірибелік мәні де артуда. Бұл ғылыми-техникалық саладағы әлемнің түрлі елдерінің мамандары мен ғалымдарының арасындағы жаңа технологиялар жайында ақпараттармен жылдам әрі сапалы түрде алмасуды қамтамасыз етеді. Техникалық құжаттарды аудару сұранысы көбейгендіктен, ғылыми-техникалық аударманы аударма саласындның ең маңызды түрі деп айтуға болады.
Аударма - бұл бастапқы тілдегі ақпаратты екінші бір тілге жазбаша немесе ауызша түрлендіру үдерісі және осы үдерістен шығатын өнім. Дж. Кэтфорд аударманы аударма бір тілдегі (SL) мәтіндік материалды басқа тілдегі (TL) баламалы мәтіндік материалмен ауыстыру деп анықтайды [1, 20]. Аударманың мақсаты - басқа тілдегі мәтіндердің әртүрлі түрлерін жаңғырту және оларды оқырмандарға толығырақ жеткізу.
Аудармашы бастапқы және аударма тілін жақсы білуі, сондай-ақ жоғары лингвистикалық білімі болуы тиіс, өйткені ол аударылған нұсқадағы автордың ниеттерін, өзіндік ойлары мен пікірлерін дәлме-дәл және адал жеткізе білуі тиіс. Ғылыми-техникалық мәтіндер аудармашысы лексикалық білімін әрдайым дамытып отыруы тиіс және осы саладағы терминдер мен олардың мағынасын білуі қажет.
Ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару - бұл пән саласын және оның арнайы терминдерін жоғары деңгейде білетін, шет тілін жақсы меңгерген және өз ойын аударма тілінде, түпнұсқа мәтінінің мағынасы мен стилін сақтай отырып, сауатты жеткізе білетін аса білікті техника мамандарымен іске асырылатын аудармашылық қызметтің бір саласы болып табылады.
Белгілі бір салалардың түрлілігіне қарай оларға тән мәтіндердің жанрлық-стилистикалық және т.б. айырмашылықтары болады. Сондықтан әр саладағы мәтіндерді аударуда әртүрлі аудару тәсілдері мен түрлері қолданылады Аударма түрлерінің ішінде айрықша ерекешеленетіні, ғылыми және техникалық құжаттарды аударуға қызмет ететін арнайы аударма жанрларының бірі, ғылыми-техникалық аударма. Бұл аударма түрінде терминология кеңінен қолданылады. Тіпті эмоциялық-экспрессивті құралдар қолданылмаған жағдайда да материалдың өте нақты және дәлме-дәл жеткізілуімен ерекшеленеді. Ғылыми-техникалық аудармада аудармашыдан терминологияны білу ғана емес, сонымен қатар оны дұрыс қолдану дағдылары талап етіледі.
Тұтыну қоғамы және технологияларды дамыту әртүрлі техникаға сұранысты жоғары деңгейде сақтап тұрады. Пайдаланушылардың көпшілігі пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарды оқымауды жөн көретіні жалпыға белгілі пікір екеніне қарамастан, заң бойынша өндірушілер оларды нарыққа шығатын әрбір құралға қосуына міндетті. Нұсқаулық мәтіннің ережелері мен нұсқауларын орындау құрылғының үздіксіз жұмыс істеуіне және пайдаланушының қауіпсіздігіне кепілдік береді.
Нұсқаулық аудармалары кез келген өнім өндіруші компания жұмысының негізгі бөлігі болып табылады. Бүгінгі жаһандық экономикада әрбір өнім дерлік халықаралық деңгейде сатылады немесе басқа тілде сөйлейтін пайдаланушыларға жетеді.
Нұсқаулық - жабдықты пайдалануда дәйектілік пен ыңғайлылықты қамтамасыз ететін техникалық құжаттардың біріне жатады. Мұндай сипаттарға қол жеткізу үшін нұсқаулық түсінікті, функционалды және нақты болуы тиіс. Сонымен қатар ол ресми құжат болып саналатындықтан, оған үлкен жауапкершілік, әсіресе заңдық жауапкершілік жүктеледі.
Осы зерттеудің тақырыбын таңдау, ең алдымен, әр түрлі үлгідегі техникалық өнім импортының ұлғаюына байланысты нұсқаулықтардың техникалық аудармаларына деген қажеттіліктің артуымен байланысты. Медициналық тауарлар мен аспаптар импортының тұрақты өсуіне байланысты осы бағыттағы өнімге сұраныстың артып келе жатқанын атап өтуге болады. Шетелден импортталатын сатып алынатын техникалық өнім санының өсуіне қарай осындай өнімге нұсқаулықтарды білікті аудару қажеттілігі артады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: техникалық құжаттарға, әсіресе жоғары сапалы нұсқаулықтарға сұраныстың артуымен сипатталады. Техникалық нұсқаулықтар, жалпы қолданыстағы құрылғылар мен тұрмыстық техникаларға қарағанда лингвистикалық талдаудың басты объектісі болып келе жатыр. Пайдаланушының нұсқаулықты дұрыс және барабар қабылдауы нұсқаулықтың құрылымына байланысты болады. Жалпы нұсқаулықтың жанрлық-стилистикалық ерекшеліктерін түсіну қабылдаушы мен өндіруші арасында тиімді қарым-қатынасты іске асырады. Мәтіндерді зерттеу өзектілігі, сонымен қатар, ресми іс-қағаздар және ғылыми-техникалық стиль жанрларындағы нұсқаулық мәтіндерінің құрылымын меңгеру және жүйелеу маңыздылығымен байланысты.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: медициналық жабдықтарды пайдалану нұсқаулығын ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктерін анықтау болып табылады. Осы жоба аясында келесі міндеттер анықталды:
- нұсқаулық мәтіндерінің лингвостилистикалық сипатын ашу;
- медициналық саладағы нұсқаулықтардың жанрлық сипаттамасын қарастыру;
- нұсқаулық мәтіндерін қазақ тіліне аудару мәселелерін талдау;
- медициналық техника нұсқаулықтарын ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару тәсілдерін анықтау.
Зерттеу нысаны медициналық техниканы пайдалану нұсқаулықтарын ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудың ерекшеліктері мен әдістері болып табылады.
Зерттеу пәні ағылшын тіліндегі медициналық жабдықты пайдаланушы нұсқаулығы.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Медициналық (эндоскопиялық) жабдықты пайдалану бойынша нұсқаулықты алғаш рет аударма тұрғысынан жан-жақты талдаумен анықталады. Себебі қазіргі таңда медицина саласында емделудің тәсілдері көбеюде, сәйкесінше заманауи технологиялардың қолданысы да артуда.
Зерттеу жұмысының дереккөздері: Эндоскопиялық жүйе нұсқаулығы, System guide endoscopy.
Дипломдық жұмыстың теориялық мәні: Пайдалану нұсқаулықтарының саны көп болғанымен, нұсқаулық мәтіндерінің және оларды аударудың басты ерекшеліктері бойынша ғылыми оқулықтарда толық ақпарат берілмеген. Демек, дипломдық жұмыс нұсқаулық мәтіндерін ағылшын тілінен қазақ тіліне аударудағы мәселелерді анықтап көрсетуде аударма теориясы мен практика саласына үлесін қосады деп айтуға болады.
Дипломдық жұмыстың тәжірибелік мәні: ғылыми стильдің ерекшеліктері ғылыми-техникалық мәтіндерді аудару үдерісіне қандай ықпал тигізетінін анықтаумен сипатталады. Зерттеудің нәтижелері пайдалану нұсқаулықтарын аударуда әдістемелік нұсқау ретінде пайдаланыла алады.
Зерттеудің теориялық негіздері: Жұмысты орындау барысында Алексеева И.С., Гавриленко Н.Н., Жеребило Т.В., Шарндама Э.С., Троянская Е.С., Коваленко А.Я., Шмелева Т.В., Чабан Т.Ю., Комиссаров В.Н., Киндеркнехт А.С., Кожина Н.М., Гарбовский Н.К. және т.б. ғалымдардың негізгі тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Осы жұмыстың мақсаты мен міндеттеріне жету үшін келесі зерттеу әдістері қолданылды:
- қажетті материалды жинақтау және жүйелеу тәсілі (іздеу әдісі );
- трансляциялық түрлендірулердің жалпы ерекшеліктеріне қатысты қорытынды жасауға мүмкіндік берген сипаттама әдісі;
- компоненттік талдау;
- салғастырмалы талдау әдісі (түпнұсқа мәтінмен аударма мәтінін салыстырмалы талдау).
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Зерттеудің теориялық негіздері
0.1 Нұсқаулық мәтіндерінің жанрлық сипаттамасы
Технологиялардың жетілуі, нарықтың жаһандануы, бәсекелестіктің көбеюі және қолданушылар арасында жоғары-техникалық құрылғыларға сұраныстың көбеюі нұсқаулық мәтіндерінің өзгеруіне әкеліп соқты.
Қазақстан Республикасының "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" Заңы 3-тараудың 7-бабына сәйкес Тұтынушылардың тауар (жұмыс, көрсетілетін қызмет) туралы, сондай-ақ сатушы (дайындаушы, орындаушы) туралы ақпарат алуға құқығы бар. Сонымен қатар 4-тараудың 24-бабында сатушының тауар (жұмыс, көрсетілетін қызмет) туралы, сондай-ақ сатушы (дайындаушы, орындаушы) туралы қазақ және орыс тілдерінде ақпарат беруге міндетті екендігі көрсетілген [2]. Бұл ақпарат тұтынушыларға әдетте "пайдалану нұсқаулығы" деп жазылған шағын кітапшалар немесе буклеттер түрінде, ағылшын тілінде - "Owner' s manual" (немесе operating instructions, instruction for use) ретінде ұсынылады.
Instruction сөзі латын тілінің instructio сөзінен шыққан "нұсқаулық" дегенді білдіреді. Мұнда кез келген жұмысты орындау, жабдықты, құрылғыны пайдалану ережелерінің жиынтығын, сондай-ақ кез келген қызметті реттейтін заңға тәуелді құқықтық актіні жатқызуға болады. Нұсқаулықтарда сондай-ақ жоғары тұрған органдар шығаратын ережелерді орындаудың тәртібі мен шарттарын анықтайтын нормалар, ережелер қамтылады.
Нұсқаулық - қарапайым адамдарға түсінікті болатын әмбебап құжат түрі. Ол түрлі бөлімдердің белгілі бір операциялары мен процестерін түсіндіреді.
Әдетте, адресаттың белгілі бір әрекеттері немесе әрекетсіздігі жауап реакциясы болып саналады. Осыған байланысты, нұсқаулықта заңды мәртебе жоқ, бұл жағдайда ол ерекше мәнге ие. Тұтынушы жабдық жұмысының барлық ерекшеліктері мен оны дұрыс пайдаланған жағдайда қандай салдары болатынын білуі тиіс.
С. И. Ожегов және Н. Ю. Шведованың сөздігінде нұсқаулық "бірдеңені жүзеге асыру, орындау тәртібі мен тәсілін белгілейтін ережелер жиынтығы" болып табылады [3].
И.С. Алексееваның пікірінше, нұсқаулық дамудың, маманданудың, сондай-ақ басқа сөйлеу жанрларымен интерференцияланудың ұзақ жолынан өтті және қазіргі заманғы нұсқаулық арсеналда басқа да мәтіндердің кейбір ерекшеліктері алынған шекаралық нұсқалар да бар дейді. [4].
English Oxford Dictionary онлайн-сөздігіне сәйкес owner 's manual үшін мынадай анықтама беріледі: An instruction book for a specific product, procedure, etc., typically giving information about operation and maintenance [5]. Яғни бұл анықтаманы қазақ тілінде беретін болсақ: Белгілі бір өнім, іс-әрекет бойынша нұсқаулық және т.б. әдетте өнімді қолдану және сақтау жайында ақпарат береді.
Нұсқаулық - əдетте әртүрлі жабдықтар мен техникалық жəне электрондық өнімдеріне арналған ілеспе құжат болып табылады. Бұл жанрдағы мәтіннің негізгі коммуникативтік міндеті - ақпараттандыру және белгілі бір іс-әрекеттерді орындау туралы нұсқаулық беру. [4, 177].
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, біз пайдалану нұсқаулығын қандай да бір өнімнің толық сипаттамасы мен оны дұрыс пайдалану мен жұмыс істеуге көмектесетін қажетті нұсқаулар, кеңестер, ережелер жинақталған құжат ретінде сипаттай аламыз. Және де нұсқаулық мәтіндерін аудару үшін аудармашы түпнұсқа мен аударма тілін жақсы меңгерген болуы тиіс, себебі ол аударма барысында екі жақтың тілдік ерекшеліктерін сақтай отырып, ақпаратты дұрыс қабылдауы және жеткізуі тиіс.
Медициналық жабдықты пайдалану жөніндегі нұсқаулық өнімді практикалық қолдану мәселелерін ғана емес, сонымен қатар оған техникалық қызмет көрсету, тазалау және күту мәселелерін, сондай-ақ ақаулардың пайда болу және жою жағдайларын қозғайды.
Осы жерде нұсқаулықтың коммуникативті мақсатын айтатын болсақ, оған күрделі жабдықты қалай қолдану керектігі туралы толық ақпарат көрсету, яғни қолданушы не жабдық зақымданбауы үшін оның қалай қосылатынын және өшірілетіні, жөндеу керектігі жазылады. Техникалық нұсқаулықтарда нақты мақсатты көруге болады: автор адресатқа құрал-жабдықтар мен жүйелерді қолдану бойынша қажетті тәжірибелік білім беру болып табылады.
Нұсқаулықтың негізгі міндеті болып тиісті объективті ақпаратты жеткізіп, онымен байланысты қажетті іс-әрекеттерді белгілеп, адам әрекеттерін реттеу саналады. Сондықтан нұсқаулық мәтіннің коммуникативті міндеті - мағлұмат беруі және іс-әрекеттерді белгілеу. И. С. Алексееваға сәйкес нұсқаулықтар "маңызды объективті мәліметтерді хабарлау және олармен байланысты қажетті әрекеттерді белгілеу, адамның іс-әрекеттерін регламенттеуге" арналған делінген [6,177].
Нұсқаулық мәтіннің ерекшелігі ақпарат пен іс-қимыл беру болып табылады. Адресат осы ақпаратты алуға мүдделі [7].
Нұсқаулық мәтіндерінің коммуникативті ерекшеліктері жайлы айтатын болсақ:
1) сөйлеу жанрларының өзіндік жиынтығы: жоғарыда айтып өткендей пайдалану жөніндегі нұсқаулықтар, ескертпе, белгілеу және қызметтік директива, т.б. Бұл жанрларды іріктеу негізі мәтіндердің синтаксистік, құрылымдық-композициялық және контекстік-тәуелді параметрлері болып табылады;
2) негізгі сөйлеу тактикасының өзіндік жиынтығы: ақпараттандыру тактикасы (Шаңсорғыш машина бірнеше саптамаларымен қамтамасыз етіледі), жауапкершіліктерді басқа адамға арту (Берілген нұсқаулықта ескерілмеген телефон аппаратын кез-келген қолдану жауапкершілігі қолданушыға артылады), іс-әрекетке ынталандыру (әсіресе операцияны іске асыру алгоритмін сипаттаған жағдайда: Кір жуғыш машинаны айнымалы тоқ көзіне қосыңыз);
3) коммуникативті рөлдердің шамалы алмасуы: дәстүрлі нұсқаулықтарда кері байланыс болмайды және айтушы мен тыңдаушының рөлдерін өзгертпейді [8];
4) коммуниканттардың рұқсат етілген позициларына келесілер жатады:
Спикер: сарапшы тыңдаушы: маман. Мұндай позициялар құрылғының жұмыс істеуі туралы сипаттама берілген бөліктеріне тән (мысалы, құрылғының ішкі құрылысы немесе орнату туралы тараулар): Кір жуғыш машинасын іске қосар алдында изоляциялық тіректерді орнату қажет (1-сурет)....
Спикер: мұғалім тыңдаушы: студент. Коммуникаторлардың мұндай ұстанымы құрылғымен жұмыс істеу әдістерін сипаттайтын нұсқаулардың тарауларына тән. Осындай тараулардың басты міндеті - құрылғының қалай жұмыс істейтінін айту емес, оны қалай қолдану керектігін айту. Мысалы, Мұздатылған тағамдарды аздаған порцияларға бөліп сақтау қажет. Тағамдар қатып қалған жағдайда оларды қырып алу үшін қабырғаға ешқандай өткір немесе қатты заттарды қолдануға болмайды, керісінше жібіткішті іске қосу керек [8, 20].
Түрлі компаниялардың өздеріне тән стандарттар болады, соған орай нұсқаулықтар мынандай түрлерге бөлінеді:
1. Өнім бойынша нұсқаулық (Product manual). Бұл сондай-ақ "пайдаланушы нұсқаулығы"деп аталады. Бұл өнімді пайдалану үшін сатып алушыларға нұсқау беретін нұсқаулық;
2. Орнату бойынша нұсқаулық (Installation manual);
3. Ақаулар бойынша нұсқаулық (Troubleshoot manual). Бұйым бөлшектерін бекіту үшін пайдаланылатын нұсқаулық түрі;
4. Пайдаланушы нұсқаулығы (User manual). Әр түрлі пайдаланушы - әкімшілерге, қызмет көрсететін жұмыскерлерге, бас менеджерлерге немесе студенттерге бағытталатын нұсқаулық түрі;
5. Үдерістер бойынша нұсқаулық (Operation manual). Бұл компания немесе бизнес операцияларына арналған нұсқаулық. Бұл стандарттар мен процедуралар жиынтығы, жұмыс стандарттары және компания саясаты;
6. Дағдарысты басқару бойынша нұсқаулық (Crisis Management Manual). Жер сілкінісі, өрт, дауыл, цунами немесе жұмыс үй-жайларындағы зорлық-зомбылық сияқты дағдарыста немесе апаттарда әрекет ету жөніндегі нұсқаулық.
7. Аудит бойынша нұсқаулық. Нұсқаулықтың бұл түрі бухгалтерлік есеп пен аудит мәселелері бойынша қаржылық есептілікті жасау жөнінде болып табылады [9].
Жоғарыда аталып өткен нұсқаулық түрлерінің негізінде, талдауға алынған медициналық жабдықты пайдалану бойынша нұсқаулықты өнім нұсқаулы түріне жатқызуға болады. Өнім нұсқаулығы - өнімнің дұрыс және қауіпсіз жұмыс істеуі үшін қажетті құрылғының дизайны, жұмыс принципі, сипаттамалары (қасиеттері), оның құрамдас бөліктері және нұсқаулары туралы ақпаратты қамтитын құжат немесе интерактивті электронды құжат (пайдалану, күтім жасау, сақтау) сондай-ақ өнімді немесе оның компоненттерін иеліктен шығару туралы ақпаратты жіберу кезінде оның техникалық жай-күйін бағалау. Пайдалану нұсқаулығы әдетте барлық техникалық жағынан күрделі өнімдерді шығаруға қосылады. Өнім нұсқаулығы әдетте келесілерді сипаттайды:
- нұсқаулықтың жалпы құрылымы мен мақсаты;
- жұмыс принципі;
- өнімнің сипаттамасы;
- компоненттері мен көлемі;
- өнімді дұрыс және қауіпсіз пайдалану үшін қажетті нұсқаулар;
- техникалық жағдайды бағалау әдістері;
- өнімді шығару туралы ақпарат.
Нұсқаулықтарды түрлі негіздерге сүйене отырып классификациялауға болады:
1. Нұсқаулықты түрлі жабдықтар, өнімдер мен құрал-саймандарға байланысты және нұсқаулар мен әрекет ету ережелері бар нұсқаулықтарға (мысалы, қауіпсіздік ережелері нұсқаулығы) бөлуге болады;
2. Құрамдық белгілерге байланысты нұсқаулықтарды, қызметтік хат сияқты, регламенттелген (стандартты) және регламенттелмеген (стандартты емес) деп бөлуге болады. Олар мәтіндегі ақпараттың ерекше әрі қызықты берілу тәсілдерімен ерекшеленеді.
3. Формалды белгілеріне қарай нұсқаулықтар толық, егжей-тегжейлі брошюраларға бөлінеді. Мұнда қолданушы тауарды пайдаланған сайын нұсқаулықты қолданады, және қысқаша нұсқаулықтар, мұнда (түсіндірмелі нұсқаулық) керекті әрі маңызды ақпарат қысқаша жазылған. Көптеген жағдайда зат пен нұсқаулық типтері бір-біріне тәуелді болып келеді (бірақ әрқашан емес, мысалы теледидар үшін түсіндірмелі нұсқаулықтың қажеті жоқ). Кейде жабдықты пайдалану нұсқаулығы аса білім мен жігерді қажет етпейді, себебі тым көп және егжей-тегжейлі нұсқау артық болып кетеді. Алайда брошюра түріндегі нұсқаулықтарды қолдану оңайырақ болып келеді, себебі онда маңызды ақпаратты табу оңай және толығымен көрнекі материал көрсетілген. Мәтінде әртүрлі көрнекілік құралдардың болуы маңызды.
И.С. Алексеева ғылыми-техникалық материалдардың түрлерін қарастыра отырып, оның ішіне пайдалану нұсқаулығын да талдаған. Ол барлық нұсқаулықтарды келесідей топтастырады:
oo Тауарларды тұтыну бойынша нұсқаулық (теледидар, велосипед, т.б. бойынша нұсқаулықтар);
oo Дәрі-дәрмектерге аннотация;
oo Ведомстволық нұсқаулық (құжаттарды толтыру ережелері және клиенттердің мінез-құлық ережелері: кеден мағлұмдамасы, өрт сөндіру бойынша нұсқаулық және т.б.);
oo Лауазымдық қызмет нұсқаулығы (белгілі бір лауазымдағы жұмыскердің мінез-құлық ережелері) [10, 292]
Я. Б. Глаголев пен А. С. Киндеркнехт нұсқаулық мәтіннің барлық түрлерін зерттеген және оларды келесі түрлерге бөлді:
oo ведомстволық нұсқаулықтар;
oo лауазымдық нұсқаулықтар;
oo техникалық құралдарды пайдалану бойынша нұсқаулықтар;
oo өнеркәсіптік өндіріс тауарларын пайдалану бойынша нұсқаулықтар;
oo дәрі-дәрмектерге аннотациялар;
oo көпшілік нұсқаулық мәтіндер;
oo пайдалы кеңестер;
oo аспаздық рецептер [11, 54].
Пайдалану бойынша нұсқаулық өндіруші зауыттың өкілі мен оның тұтынушылары арасындағы қарым-қатынас болып табылады. Егер нұсқаулық маман емес пайдаланушыларға арналған болса, ондағы ғылыми-техникалық ақпаратты жеңіл түсінуді қамтамасыз ету нұсқаулықтың коммуникативті міндеті болып табылады.
Сирек кездерде қарапайым нұсқаулықтарға қосымша ретінде нұсқау сипаты бар қосымша материалдар беріледі (мысалы, аудиомагнитофонды қалыпқа келтіру бойынша нұсқаулары бар аудиокассета), бірақ бұл ереже емес, ал ерекшелік болып саналады. Демек, нұсқаулықтың негізгі мақсаты -- оқырманға немесе реципентке нақты және кеңес беретін ақпаратты тура өз мағынасында жеткізу болып табылады.
Нұсқаулық мәтіндері, басқа да барлық мәтіндер сияқты, кез келген мемлекеттің ересек азаматына арналғандығы мәлім. Кез келген адам тауар тұтынушысы, белгілі бір ведомствоның клиенті немесе белгілі бір саланың маманы бола алады. Сондықтан нұсқаулық мәтіні әр адамға түсінікті болуы тиіс, және де арнайы, мысалы кәсіптік, дайындықты талап етпеуі керек.
Ғылыми-техникалық стиль, әсіресе ғылыми және техникалық салалар, адамзат қызметтерінің белгілі бір салалармен жұмыс істейтінімен ерекшеленеді. Бұл салалар бойынша ақпаратты дұрыс жеткізу үшін тілдің лексикалық, грамматикалық және стилистикалық құралдары қолданылады.
Нұсқаулық жанрындағы мәтіндердің құрамды ерекшеліктеріне келесілерді жатқызуға болады:
1) логикалық;
2) байланысты және тұтастық;
3) нақтылық;
4) анықтық, түсініктілік.
Мәтін типологияларының негізі - берілген мәтіндегі тілдің функциясы болып табылады. Карл Бюлер ұсынған мұндай функциялардың классификациясын негізге ала отырып, К. Райс үш мәтін типтері мен бір аралас типтің бар екенін көрсетеді:
1. Ақпараттық мәтін типі. Бұл жағдайда бірінші орында сипаттама функциясы тұрады(яғни ақпаратты хабарлау);
2. Экспрессивті мәтін типі. Бұл типте білдіру функциясы негізгі рөл атқарады (эмоционалды немесе эстетикалық әсерлену);
3. Оперативті мәтін типі. Мұнда жолдау, үндеу сияқты функциялар қолданылады (белгілі бір әрекетке шақыру және т.б.)
4. Аудио немесе мультимедиалық мәтін типі. Бұл типте мәтін жазбаша жазылады да, қабылдаушыға ауызша жеткізіледі, яғни ақпарат есту арқылы қабылданады [12].
Бірінші мәтін типіне жататындар келесілер: ақпарат материалдары, оқулықтар, нұсқаулықтар, корреспонденция, баспасөз хабарламалары және т.б. Техникалық жабдықтарды пайдалану бойынша нұсқаулық бірінші типке жатады деп есептейміз. Себебі талданған нұсқаулық мәтіндерінің функциясы берілген жабдықтың функциясы мен бөлшектері туралы пайдаланушыға ақпараттарды жеткізу болып табылады. Сонымен қатар нұсқаулық мәтіндері оперативті мәтін типіне жатады. Себебі нұсқаулықтың негізгі сипаты мен коммуникативті міндетіне сәйкес мәтіндерде пайдаланушыға белгілі бір міндетті әрекеттерді орындау реті жазылады.
Байқағандай нұсқаулық мәтіннің түрлері көп, алайда жоғарыда келтірілген әр түрлі атаулар мен аудармаларға қарамастан, ол сатып алған өнімге қатысты пайдаланушы үшін қажетті ақпаратты жеткізу қызметін атқарады.
Ю. В. Ванников техникалық мәтіндердің прагматикасы бойынша келесі типологияны ұсынады:
1) ақпараттандыру (кейбір механизмнің, құрылғының сипаттамасы);
2) нұсқау (құрылғыларды пайдалану жөніндегі нұсқаулықтар, нұсқаулықтар және т. б.);
3) бағдарлы (техникалық жарнама, реферат, аннотация) [13, 40].
Мазмұнға бағдарланған мәтіндердің барлық түрлеріне келсек, мұнда ең біріншіден, әлбетте, тек ақпараттық мазмұнды таратуға көңіл аудару керек. Аударма барысында аударма тіліне негізделу бұл типтің басты талаптарының бірі болып саналады. Мәтіннің ақпараттық мазмұны маңызды болғандықтан, аударма тілі басты болып саналады, ал қабылдаушы мәтінде берілген ақпаратты өзіне түсінікті тілде қабылдауы тиіс.
Нұсқаулық жанрында екі ақпарат түрі бар - сипаттамалы (дескриптивті) және нұсқамалы (прескриптивті) [14, 101 - 117]. Дескриптивті бөлімінде жабдықтың (қысқа немесе толық) сипаттамасы беріледі: оның комплектациясы, техникалық сипаттамасы, функциялары және т. б. Нұсқама бөлімінде екі маңызды әрекеттер көрсетіледі: әрекеттерді белгілеу және тыйым салу.
И. С. Алексееваның айтуынша нұсқаулық мәтіндерінде когнитивті ақпарат маңызды орын алады: бұл құрал қалай жұмыс істейді, өнім неден тұрады, дәрі-дәрмек не үшін қызмет етеді, фирма және т.б. немен айналысады [15, 106]. Мұнда техникалық салаға байланысты терминдер жиі кездеседі, сонымен қатар әртүрлі саладағы арнайы лексика қолданылады. Алайда И.С. Алексеева мәтінде жетекші рөлді нұсқау ақпараттары атқарады деп толықтырады, бұл ақпараттарды жай ғана назарға алу керек дейді ол[15, 106]. Нұсқаулық мәтіндерінде оперативті ақпарат, ол дегеніміз ешқандай эмоция шақырмайтын, жай ғана ескерілу қажет ақпарат басым. Оған сәйкес тілдік құралдар: нұсқаулық мәтіндерінде императивтіліктің түрлі деңгейін көрсететін императивті құрылымдар көптеп қолданылады (Біз ұсынамыз..., Тиіспеңіз! We recommend that.., Do not touch).
Көптеген нұсқаулық мәтіндерінің жүйеленген және тұрақты құрылымы бойынша өзгертулер тек тарау атауларында қолданылады. Сонымен, әдеттегі дәстүрлі нұсқаулықтарға келесі тараулар бар:
1) жабдықтың схемалары (мысалы, электрлік схема);
2) шартты белгілер;
3) жеткізілім жиынтығы;
4) іс әрекетерді орындау реті;
5) ақаулар тізімі және оларды алдын алу шаралары;
6) қызмет көрсету орталықтарының мекен-жайлары;
7) әртүрлі (мысалы, пешті қолдану бойынша нұсқаулықта тағам дайындау рецептілері) [8, 19]
Пайдалану жөніндегі нұсқаулықтардың ажырамас бөлігі, басқа тілдермен салғастыруға болатын, титулдық бет пен көрнекі материал болып саналады. Титулдық бетті рәсімдеген кезде олардың негізгі элементтері келесі: өндіруші кәсіпорын логотипі (беттің жоғарғы жақ ортасында), құралдың атауы мен маркасы (беттің ортаңғы бөлігінде), мәтін атауы Пайдалану жөніндегі нұсқаулық, сапа стандарттарына сай туралы және сертификация жайында мағлұмат беретін символдар (беттің соңғы үшінші бөлігінде), нұсқаулықтың басып шығарылу жылы (беттің төменгі бөлігі) жатады.
Титулдық бетке тән емес элементтерге келесілер жатады: нұсқаулықты мұқиятты оқу өтініші, өндіруші фирманың электронды мекен-жайы, мазмұн. Аударма барысында берілген элементтерді мәтіннің басқа бөліктеріне енгізу жөн (яғни нұсқаулықты мұқият оқу өтінішін Жалпы нұсқаулар немесе Қауіпсіздік шаралары тарауына, электронды мекен-жай туралы ақпаратты Өндіруші кепілдігі тарауына, нұсқаулық мазмұнын нұсқаулықтың екінші бетіне орнатқан дұрысырақ).
M. Bremer бойынша, нұсқаулық мәтінінде тақырыптардың негізгі қызметтеріне келесілер жатады:
1) кітапты шағын, оңай түсінетін " бөлімдерге бөледі;
2) оқырманға қажетті бөлімді тез табуға мүмкіндік береді;
3) оқырманды барлық бөлімдермен таныстырады;
4) авторға кітаптың ұйымдастырылуын түсіндіруді жеңілдетеді [16, 24].
Нұсқаулықтардың құрамында, бірінші кезекте кіріспе бөлімі тұрады. Бұл бөлімде әдетте белгілі бір тауарды алғаны үшін сатып алышуға алғыс білдірілетін мәтін жазылады. Әдетте бұл бөлімнен кейін нұсқаулықтың мазмұны беріледі. Ол оқырмандарға немесе тұтынушыға мәтінмен тез жұмыс істеуге және бөлімдерді тез табуға көмектеседі. Келесі бөлім, басқа мәтіндердегідей негізгі бөлім болып табылады. Содан соң қорытынды бөліммен бітеді. Бұл бөлімде техникалық қызмет көрсетулер, жабдықты сақтау ережелері, мүмкін болатын ақаулар мен оларды алдын алу шаралары, кепілдік беру талоны және т.б. жазылады. Бірақ кейбір нұсқаулықтарда бұл ақпараттар негізгі бөлімде жазылуы әбден мүмкін.
Ағылшын тіліндегі нұсқаулықтардың тарау атаулары немесе тақырыптар, әдетте, нұсқаулық тиісті түрде орындалған кез келген сәтте сол нәтижені алуға бағытталған іс-әрекеттердің дәйектілігіне оқырманның назарын аудару үшін қалың қаріптермен немесе бас әріппен белгіленген. Мысалы:
SYSTEM-RELATED INSTRUCTIONS FOR USE [17]
ЖҮЙЕГЕ ҚАТЫСТЫ ПАЙДАЛАНУ НҰСҚАУЛЫҒЫ [18]
Сондай-ақ оңай тану үшін әдетте параграфтар нөмірленген. Қажетті нәтижеге жету үшін оқырманнан тек параграф нөмірлеріне қарап жұмыс істеу ғана талап етіледі. Кейде автор оқырманға бағыт беру үшін суреттермен сөздерді біріктіреді [19, 73].
Нұсқаулық мәтіндерден басқа қосымша мәтіндер де бар (ескертпе, белгілеу, қызметтік нұсқау), бірақ олар түпнұсқа мәтіннің рефератталған нұсқалары болып табылады. Оларда нұсқаулықтан басқа қолданыстағы нормаларға (мысалы, ұйым мекемесіне) сілтейтін маңыздырақ оперцияларды орындауға байланысты алгоритмдерге назар аударылған [8, 19].
Нұсқаулықтарда оқырманды маңызды тұстарға назар аудартатын ерекшеленген сөздер (белгілер) жиі кездеседі, мысалы:
WARNING - бұл белгі сақтану шараларын іске қоспаса адамға қауіп төндіретін жағдайларды сипаттайды.
CAUTION - бұл белгі бір сақтану шараларын іске қоспаса жабдықтың зақымдану мәселелерін сипаттайды.
IMPORTANT - жабдықты дұрыс қолдануға маңызды шаралар мен әрекеттерді білдіреді.
NOTE (NOTICE, NB) - аз да болса маңыздылыққа ие қосымша ақпаратты білдіретін белгі.
Замануи жабдықты пайдалану бойынша нұсқаулықтарда рәсімдеу мен бөлімдерді қою ретінде біркелкілік жоқ. Мысалы, ыңғайлылық үшін ақпаратты тез табуға мүмкіндік беретін нұсқаулықтың мазмұны сияқты құрамдық компонент бар. Қажет болған жағдайда сипаттамалар иллюстрациялармен, кестелермен, схемалармен, сызбалармен көрсетіледі. Пайдаланушы нұсқаулығын интерактивті қолданба түрінде жасаған кезде, өнімді сипаттауға арналған бейнені қосуға болады.
Пайдалану нұсқауларында әртүрлі суреттер, графиктер, схемалар жиі кездесетіні белгілі. Адамға қандай да бір әрекетті орындау үшін оның қалай жасалғанын көрсету керек. Бұл бейвербальды элементтер креолизация деп аталады. Белгілі бір тарихи сәттен бастап вербалды мәтін (қолжазба, содан кейін баспа) ақпарат беру процесінде басым бола бастады, бірақ соңғы уақытта, бүкіл әлем бойынша оқи алатын адамдардың көбірек болуына қарамастан, иконикалық белгілердің вербалды белгілерімен қатар жаппай пайдалану үрдісі байқалады (белгілі бір шамада тілдік кедергі проблемасын алып тастайды) [20, 94]. Яғни ақпаратты тек сөйлемдермен емес, жалпыға түсінікті суреттер арқылы да жеткізуге болады.
Технологияның теориялық негізі мен құрылғының сипаттамасы жазылған бөлек тарауларда қарапайым қолданушыға ешбір түсіндірмесі жоқ терминдер қолданылады. Барлық тақырыптарға бір тараудың болмауы, олардың мәтін құрамында әртүрлі орындары және тілдің арнайы кәсіби терминдер мен иконалық белгілерге толы болуы нұсқаулық мәтіндерін түсінуде үлкен қиындықтар туғызады. Заңдық күші бар мәтіндер сияқты, нұсқаулық мәтіндері арнайы заң мәтіндеріне тән құралдарға ие: біріншіден -- заңдық терминдер, құқықтану саласына байланысты тұрақты сөз орамдары, арнайы синтаксистік құрылымдар кіреді. Әсіресе олар заңдық құжат ретінде қызмет атқаратын нұсқаулықтардың бөлімдерінде болады.
Техникалық нұсқаулықты жалпы тәртіп нормалары, әдіс және тәсілдері құрайды. Нұсқаулықтың лексикалық құрылымы адресат пен нұсқаулықтың пайдалану аясына не саласына байланысты болады. Техникалық нұсқаулықтарда арнайы және терминологиялық лексика пайдаланылады.
Когнитивті және оперативті ақпараттары басым басқа мәтіндердегідей нұсқаулық мәтіндерде терминдер мен арнайы тақырыптық лексика қолданылады, демек ол жазбаша әдеби норма болып табылады. Жазбаша әдеби норманың консервативтік нұсқасы қолданылады, яғни оған ескі сөз орамдары жатады. Бұл нұсқа әдетте кеңсе стилі деп аталады. Кеңсе стилі көбінесе нұсқаулықтарда, іскерлік және заң саласындағы құжаттарға тән, сондықтан ол оқырманды салмақтылыққа ыңғайлайды және нұсқаулықтағы мәтіндердің маңызды екенін ұғындырады. Сондықтан бұнда ол өте маңызды рөл атқарады.
Шынында да, нұсқаулықтардың көбінде тек мамандарға түсінікті арнайы терминологиялар кездеспейді. Бірақ дәрі-дәрмек бойынша аннотацияларға келгенде оқырмандарға сөздіктерді қолдануға тура келеді, алайда ол дәрігерге де (маманға да) емделушілерге де арналған.
Нұсқаулықтағы ақпараттың көбеюі бірыңғай берілмеген. Арнайы терминологияны қолдануға байланысты бөлімдерде (мысалы, жабдықтың техникалық сипаттамасында) терминологиялық қысқартулар қолданылуы мүмкін. Алдымен өлшем-бірлік белгілері (жылдамдық, жылу өткізгіш, қысым және т.б.). Жалпы нұсқаулық мәтіндерде жалпы лексикалық қысқартулар ғана кездеседі (т.б., т.с.с.), компрессияның синтаксистік құралдары кездеспейді.
Соңғы кездері нұсқаулық мәтіндердің құрамында жарнамалық және ағартушылық компоненттер кеңінен қолданылады. Мұндай интеграцияның мысалы ретінде дәрі-дәрмектердің кез-келген аннотация мәтіндерін айта аламыз. Бұл аннотация мәтіндерінде берілген препараттың тиімді жақтарының сипатталғанын міндетті түрде көруге болады. Аннотацияның арнайы бөлімінде немесе тіпті бөлек кітапшада қарапайым, ал кейде көркем тілмен сырқаттың қалыпты функциясы зақымданған мүшесі туралы ақпарат жазылған; бұл ретте публицистикалық стильге тән ерекшеліктер, яғни эмоционалды-бағалы бояулар, клишеленген бейнелер тән лексика қолданылған [10, 294].
Тұтынушы нұсқаулықтарында тауардың экологиялығы жайында ақпарат берілетін бөлімдер пайда болды, осы бөлімде сонымен қатар жарнама және публицистикалық белгілерді көруге болады. Алайда негізгі нұсқаулық мәтіндерінде эмоционалдық ақпаратты білдіретін құралдар кездеспейді [10, 294].
Нұсқаулық мәтіндерінде белгілер де молынан қолданылады. Белгілер жүйесін зерттейтін ғылыми семиотика деп аталады.
Жалпы семиотиканы зерттеген ғалым Ф. де Соссюр болып табылады, және Ч.С.Пирс, Г. Фреге, Э.Гуссерля атты ғалымдар осы бағыттағы зерттеуді жалғастырған. Семиотика бойынша негізгі белгілер классификациясын Ч.С.Пирс ойлап тапқан болатын, оларға келесілер жатады:
oo иконалық белгілер;
oo индекстік белгілер;
oo символдық белгілер [21].
Иконалық белгілер көбінесе таңбалануға ұқсайды, сондықтан фотосуреттер мен сызбалардың орнына қолданыла алады; индекстер белгілі бір объектімен себеп-салдарлық байланыста болады, оларға көрсету белгілері жатады; символдар көбінесе шартты болып келеді, және интерпретаторлардың арасында келісілген шарт негізінде ғана өз мағыналарына ие болады. Олар ақпараттандыру қызметін атқарады, сонда оқырманға ақпаратты қабылдау жеңілірек болады, себебі бұл белгілер сонымен қатар жабдықтың немесе аспаптың қандай екенін көрсетеді. Кейде иконалық белгілермен қоса индекстік белгілер де қолданылады. Олар дидактикалық функцияның іске асуына ықпал етеді, яғни ол функцияға құрылғыны тез әрі оңай меңгеру жатады.
Қолданушы құрылғыны меңгере отырып, оңай деген әрекеттерді, мысалы, оның қалай іске қосу немесе өшіру керектігін, нені басу керектігін үйреніп алады. Зертханалық жабдықтарға арналған нұсқаулықтарда қолданушыны ескертетін, нақты бөлімдерге назар аудартатын немесе маңызды ақпаратты түсіндіретін шартты белгілер, яғни ескерту және алдын алу бойынша символдық белгілер бар. Мұндай белгілер басқа да салаларда қолданылады және адам байқамастан, рефлексті түрде дерлік сол белгілерге көңілін аударады, сол кезде адамдарда қауіпті жағдайларға байланысты ақпаратты еске түсіреді. Кейбір зертханалық жабдықтарды пайдалану жөніндегі нұсқаулықтарда арнайы белгілер қолданылады.
Иконалық және индекстік белгілер тек мәтіннің ішінде ғана емес, сондай-ақ бөлек те қойыла береді, мысалы, нұсқаулықтың басында немесе соңында, және бөлек бөлімде қандай мағына беретінін көрсететін таңбалармен бірігеді. Нұсқаулықтардағы белгілердің категориясынан басқа аса маңызды пункттерді белгілеу үшін, әсіресе ескерту белгілерін рәсімдеуде, түрлі қаріптердің және стильдердің қолданылуы байқалады.
Сонымен қатар сілтемелермен белгіленген диаграммалар да қолданылған. Бұндай белгілер басқа да салалар бойынша нұсқаулықтарда қолданылады, нұсқаулықты пайдаланушы автоматты түрде бұл белгілерге назар аударады. Бұл белгілер тек мәтін ішінде ғана емес, мәтіннен бөлек, яғни нұсқаулықтың бастапқы немесе соңғы беттерінде тұрады. Тіпті бөлек тарауға жинақталып, олардың мағыналары анықталып жазылады.
Осылайша, визуалдау сипаттарын суреттер мен шартты белгілердің, яғни оқылу деңгейін жоғарылату үшін иконалық және индекстік белгілердің (сонымен қатар компания өз белгілерін) қолданылуы арқылы көруге болады.
Нұсқаулықтардың белгілі бір функционалды стильге жанрлық тиістілігін анықтау оңай емес екенін айта кету керек. Жанрлардың мәселелерін қарастыратын жұмыстардың көп екендігіне қарамастан, заманауи лингвистикада нұсқаулық мәтіндердің жанрлық ерекшеліктерін түсіндіретін нақты бір классификация әлі күнге анықталмаған.
С. Торн нұсқаулық авторы мен оқырман арасындағы қарым-қатынасты көбінесе формальды емес деп сипаттайды. Автор оқырманның жанында болмаса да, ол осы диалогта сарапшы ретінде көрінеді. Сондықтан оқырман бәрін мұқият оқып, түсінуі керек, өйткені ол нақты сұрақты тікелей қоя алмайды [21].
Энциклопедиялық сөздік-анықтамалығында Т. Ю. Чабан нұсқаулықты екі императивтік сөйлеу жанрларына бөледі: бастапқы және қосалқы [22, 214].
Алғашқы жанрда мұндай нұсқауды өз немесе қызметтік мүддесінде әрекет ететін автор береді. Адресат бұл ретте белгілі бір әрекеттерді жасауға міндетті және ол осы нұсқауларды орындаудан бас тартуға құқығы жоқ. Бұл жанрда сыпайылық көрсеткіштері пайдаланылмайтынын атап өткен жөн.
Қосалқы жанрда нұсқаулықтың іскерлік қарым-қатынас саласында кең таралған және стандартталған түрі болады. Оның мақсаты адресатқа қандай да бір іс-әрекетті жүзеге асыру тәртібін, тәсілдерін, ережелерін хабарлау болып табылады. Бұл нұсқаулық үшін Т. Ю. Чабан қол сағаттарын пайдалану жөніндегі нұсқаулықты мысалға келтіреді [22, 214].
Шмелева Т.В. тіл жанрларын құрастырушы келесі белгілерді атап көрсетеді:
1. Коммуникативті мақсат;
2. Автор бейнесі;
3. Адресат бейнесі;
4. Диктум;
5. Өткен шақ факторы;
6. Келер шақ факторы [23].
Адресат бейнесі - тыңдаушылар мен оқырмандар; прозалық шығарманың сипатына әсер етеді, көркем прозалардың тұжырымдамаларында кездеседі. Ал техникалық нұсқаулықтың адресаты мамандар болып табылады: осы жабдықты пайдалатын жұмыскерлер, инженерлер және т.б. [24].
Көрсетілген әрекеттерді орындау адресат үшін бұйыру жанрындағыдай мәжбүрлі жасалынатын әрекет емес. Адресат - белгіленген әрекеттердің орындаушысы (мүдделі тұлға) және бенефициент болып табылады: Нұсқаулық мәтіндерінің ерекшелігі жеткізілетін ақпараттың әрекетпен, кеңірек айтсақ қызметімен байланысты екендігінде, және адресат бұл ақпаратты алуға мүдделі екендігінде [22, 657]. Негізінде, адресат, арнайы мамандарға арналған нұсқаулықтарды санамағанда, бұқаралық және орташа статистикалық тұтынушы болып саналады. Автор көп жағдайда жақсыз болып келеді, бірақ оның коммуникативтік статусы адресатқа қарағанда жоғарырақ. Осы тұста Т.Ю. Чабанның ойынша, автор жиі жақсыз болатынына қарамастан, оның коммуникативтік мәртебесі адресаттан жоғары болып келеді. "Теңсіздік" олардың құзыреттілігінің теңсіздігімен байланысты деп есептейді [22, 214].
Заманауи стилистика мен әдебиеттану ғылымдарында автор бейнесі нақты мәтінді сипаттайтын көркемдік жүйенің элементі ретінде қарастырылады. Тілдік жанрда автор бейнесі өкілеттік, бедел, ақпараттылық, қызығушылық сияқты параметрлері арқылы көрініс табады. Техникалық нұсқаулықтардың авторы жиі нақты бола бермейді, алайда оның инженер немесе бірнеше адам топтары, яғни фирма, өндіріс зауытының өкілі сияқты маман екені анық.
Диктум - пікірдің (мазмұнның) оқиғалық негізі және оқиға мазмұны деген мағынаны білдіреді. Техникалық нұсқаулықтың мазмұны жабдықтың функциясына негізделген. Нұсқаулық мәтіндерінде жабдықтың комплектациясы міндетті түрде көрсетілген, іс-әрекет қағидалары сипатталған, жабдықтың пайдаланылуына аса көп мән беріледі. Әр техникалық нұсқаулықта келесілер қамтылған: нұсқаулық мазмұны, жабдықтың моделі, маркасы, өндірілген жері.
Т.В. Шмелева коммуникативті мақсат негізінде жанрдың төрт түрін анықтайды:
Ақпараттық - ақпарат әлемінде орналасқан коммуникативті мақсат.
Бағалауыш - бағалау әлеміне тән коммуникативті мақсат.
Императивтік - нағыз әрекеттер әлемінде орнатылған коммуникативті мақсат.
Әдетті - әдетті қарым-қатынас пен күрделі әлемнің түрлі оқиғаларына бағытталған коммуникативті мақсат: сәлемдесулер мен қоштасулар, құттықтаулар мен көңіл айтулар [24].
Т.В. Шмелеваның классификациясы бойынша нұсқаулық жанрын, бір жағынан, императивті жанрға жатқызылады деп айтуға болады, себебі оның атқаратын қызметі ең маңызды әрекеттерді жасау, яғни нұсқау болып табылады; екінші жағынан, ақпараттық жанрға жатқыза аламыз, себебі нұсқаулықтардың мақсаттарының бірі жабдық туралы және оның атқаратын жұмыстары жайында толық ақпарат беру болып табылады.
Көптеген авторларда осы мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар қалыптасқан. Мысалы, Е. С. Троянская ғылыми стильдің мәтіндері арасында нұсқаулық мәтіндерді де бөліп көрсетеді, оларға нұсқаулық, жаднама, ұсынымдар, ілеспе құжаттама, әдістемелер, бағдарлама және т.б. жатады [25, 17]. Т.В. Жеребилоның сөздік-анықтамалығында нұсқаулық жанрлары "ғылыми стильдің лингвостилистикалық жағынан әлсіз сипатталған" бөлігінде жатыр деген анықтама беріледі [24, 168].
Мұның барлығы түрлі саланың (ғылыми, ресми іс қағаз, публицистикалық, жарнамалық) стилистикалық ерекшеліктерін байланыстыратын техникалық нұсқаулық мәтіндерінің ерекшеліктерін анықтайды. Нұсқаулық жанры ресми іс-қағаздар стилінің аясына жатқызылады және аралас құрылымды болады [25, 98], себебі онда ғылыми (жабдық туралы ғылыми-техникалық ақпарат), публицистикалық (көпшіліктің адресатқа әсер ету функциясы), ал заманауи пайдалану нұсқаулықтарында, сонымен қатар, жарнамалық (өндірістік фирмаларын таныстыру, тауардың артықщылықтар туралы ақпарат, т.б.) стильдер қолданылған.
Қорыта айтқанда, нұсқаулық ерекше мәтін түрі екенін айта аламыз. Себебі жаңа технологиялар, жаһандану және т.б. факторлардың әсерінен пайдаланушыға белгілі бір құралды пайдалану бойынша ақпаратты жеткізудің түрлі әдістері ойлап табылуда, мысалы: видеосабақтар, форумдар, электронды нұсқаулықтар, яғни жабдық туралы ақпаратқа еркін қол жеткізуге болады. Нұсқаулық мәтіндері техникалық құрылымдардан тұрады және жанры ресми іс-қағаздар стиліне жатқызылып жатады.
Ғалымдар түрлі пікір білдіріп, нұсқаулықтың нақты қай жанрға жатқызылатыны туралы бір көзқарас болмаса да нұсқаулықтың құрамдас бөліктерінің ғылыми-техникалық, ресми іс-қағаздар және жарнамалық стильдерінің сипаттамалары басымдылығымен ерекшеленеді.
Басқа да тілдік құрылымдардағыдай барлық нұсқаулықтарда өздеріне тән заңдылықтар мен тілдік сипаттамалары мен құралдары болады. Нұсқаулық мәтіндері нақты және түсінікті тілмен жазылған. Лексикалық, морфологиялық және синтаксистік сипаттамалары арқылы нұсқаулық мәтіндерінің жүйелік сипаттамасын талдауға болады.
Техникалық нұсқаулық пен сөйлеу жанрының жалпы ұқсас ерекшеліктерінің бар болғанына қарамастан, түрлі нұсқаулықтардың жанрлық-стилистикалық параметрлері тарапынан өздеріне тән құрамдық және мазмұндық ерекшеліктері бар. Бұл ерекшеліктер арнайы құрылымдармен, сонымен қатар лексикалық және грамматикалық құралдардың қолданылуымен көзге түседі.
Коммуникативті функцияларын атқаруға байланысты техникалық нұсқаулықтарда автор мен адресаттың мақсаттары ерекшеленеді. Сонымен қатар автордың мақсаты адресаттың интеллектуалды саласына байланысты болады, себебі автор өнімге деген қызығушылықты оятып сақтап тұруы тиіс. Соған байланысты техникалық нұсқаулықтың негізгі сипаттамалары болып императивпен берілген ақпарат, мазмұнның ресми іс-қағаздар стиліне тән мәнері және құрылымның нақты болуы тән. Осы параметрлер техникалық нұсқаулықтың басты міндетін орындауға, яғни маңызды объективті ақпаратты хабарлау және оларға байланысты маңызды әрекеттерді белгілеу, пайдаланушының әрекеттерін реттеуге ықпал етеді.
1.2. Пайдалану бойынша нұсқаулық мәтіндерінің лингвостилистикалық сипаты
Замануи ғалымдардың түсінігі бойынша, атап айтқанда барлығы нұсқаулық мәтінін бірнеше функционалдық стильге жатқызады, атап айтқанда: ғылыми-техникалық және ресми іс-қағаздар. Біз сондай-ақ осы көзқарасты ұстанамыз және талдау барысында көрсетілген стильдердің белгілеріне назар аударамыз.
Пайдалану жөніндегі нұсқаулық ұйғарымды техникалық мәтіндерге жатады, бірақ нұсқаулық мәтіндерінде құрылғылардың сипаттамалары жазылатындықтан, олар әрі ақпараттандыру типіне де жатады. Ал ақпараттандыру типі ғылыми-техникалық стильге де, ресми іс-қағаздар стиліне де тән.
Н. К. Гарбовский бұл пікірді растайды, өйткені ғылыми мәтіндерге тән емес нормативтік функцияға байланысты, атап айтқанда нұсқаулық мәтіндерінің және басқа да сөйлеу шығармаларының тілдік формаларының ерекшелігі, нұсқаулықтың жанры ресми-іскерлік, әкімшілік сөйлеудің нормативтік-құқықтық жанрларына жақын [26, 38].
Ресми іс-қағаздар стилі - заңдық және әкімшілік-қоғамдық қызмет салаларына тән стиль. Мемлекеттiк мекемелерде ресми құжаттарды, іскерлік құжаттарды және хаттарды жазу кезінде, сондай-ақ іскерлік қарым-қатынастың әртүрлі түрлерінде қолданылады.
Бұл функционалдық стильдің негізгі мақсаты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz