Мектеп оқушыларының қарым - қатынас негіздері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан республикасының Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық Университеті
Әлеуметтік ғылымдар факультеті

Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
____________
________________ 20__ж.

5В012300 - Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану
мамандығы бойынша

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

Қарым-қатынас арқылы мектеп оқушыларының
өзін-өзі тәрбиелеу ерекшеліктері

Орындаған: Қадырбек А.А.

Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., профессор Албытова Н.П.

Нұр-Сұлтан 2019
Л.Н. Гумилев атындағы Евразия Ұлттық университеті

Әлеуметтік ғылымдар факультеті
Әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану кафедрасы
5В012300 - әлеуметтік педагогика және өзін-өзі тану мамандығы

Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
____________ Шалғынбаева Қ.Қ
________________ 20__ ж.

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім
0.1 Мектеп оқушыларының қарым-қатынас негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
0.2 Бастауыш мектеп оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуі ... ... ... ... ... ... . ... ...
0.3 Қарым-қатынас арқылы оқушылардың өзін-өзі тәрбиелеу мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Тәжірбиелік бөлім
2.1 Анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазақстан Республикасының өз азаматтарының алдындағы негізгі міндеті болашақта елдің қарқынды дамуын қамтамасыз етуге қабілетті азаматтардың еркін өзіндік дамуы мен қалыптасуына ықпал ету болып табылады. Адам тұлғасының өзін-өзі бағалауын және адами құндылықтардың басымдылығын бекіту бүгінгі күні әлемде басты назарда. Сол себептен де Қазақстан Республикасының Конституциясында өскелең ұрпақты өмірге дайындауға ерекше көңіл бөледі.[1] Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында білім беру жүйесінің басты мақсаты білім алуға қолайлы жағдай жасау, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік бағыт алуына жағдай жасау болып табылатыны көрсетіледі.[2]
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында бастауыш мектеп бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, оның жеке қабілеттерін дамытуға бағытталуы тиіс екендігі көрсетіледі. Бастауыш мектепте оқыту мен тәрбиелеу оқу іс-әрекетінде оң мотивация мен іскерлікті қалыптастыруға бағытталуы тиіс.[3] Қоғам бастауыш мектеп алдына тұлғаның жеке бас тәрбиесін ізгілендіру міндеттерін қояды. Білім беру мазмұнын жаңғырту және оқыту әдістері мен құралдарын жаңарту жаңа педагогикалық ізденістердің негізі болып табылады. Үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасында тәрбиенің міндеттері айқындалған, олардың ішінде азаматтық тәрбиеге, өзіндік тәрбиелеуге, патриотизмге, интеллигенттікке, тұлғааралық қарым-қатынасқа, адам құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттік рәміздерді, салт-дәстүрді, ұлттық тарихты құрметтеуге тәрбиелеу ерекше маңызға ие.[4]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан жолдауының он жетінші бағытын - Бастауыш және орта білім беру, сондай-ақ кадрларды қайта даярлау жүйесін әлемдік стандарттарға жақындату деп атап, онда: бүкіл еліміз бойынша әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізуіміз үшін оқытудың әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек, - деп көрсетті.[5] Ал мұны өз кезегінде білім беру саласында түбегейлі өзгерістер жасаудың алғы шарты деп атауымызға негіз болады. Өйткені, әлемдік білім кеңістігіне енуге байланысты білім саласында жүріп жатқан реформа осының айғағы. Мұның өзі ұлттық білім үлгісін жасауды талап етіп, оның негізгі бағыты - адамды қоғамның ең негізгі құндылығы ретінде тану, оның қоғамдағы орны мен рөліне, әлеуметтік жағдайына, психикалық даму ерекшелігіне мән беру, сол арқылы оның рухани жан-дүниесінің баюына, көзқарасының, шығармашылық еркіндігі мен белсенділігі және іскерлігінің қалыптасуына жағдай жасау болып табылады.
Тұлғаның жақсыны үйреніп, жаманнан жиренуі, өзін-өзі жан-жақты дамытуыдың қаншалықты маңызды екендігі, жалпы айтқанда өзін-өзі тәрбиелеудің маңыздылығы туралы мәселелер ұлы ғұламалар Ә.Фарабидан бастап, М.Қашқари, Х.Дулати, Ж.Баласағұн, А.Яссауи еңбектерінен көрініс алған.
Бастауыш сынып оқушыларының тұлғааралық өзара қарым-қатынас мәселесін толық зерттеген шетел ғалымдары В. В. Абраменкова, И. В. Дубровина, Е.Е. Данилова, А.М. Прихожан, М. И. Лисина, В. С. Мухина, Я. Л. Коломинский, A.M. Прихожан, Е. О. Смирнова, И.С. Кон, Б.Г. Ананьев, В. Г. Утробина, Д. И. Фельдштейн, И.А. Зимняя, Л.Я. Гозман және т. б.[6;7;8;9;10;11;12;13;14;15]
Тұлға дамуындағы қарым-қатынастың маңыздылығы жайлы жазған отандық ғалымдар Д. Кішібаев, Ә. Нысанбаев, Ұ. Сыдықов, М.Көпжасарова, С. Нұржанова, Қ. Жарықбаев, С.Б. Бап-Баба, Аймағамбетова, Бабаев ,Майғаронова және т.б.[16;17;18;19;20;21;22;23;24] Қазақстандық әлеуметтанушылар Ж.Алтаев, Н.А.Аитов, А.И.Артемов, Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, Қ.У.Биекенов, Г.Нұрышева және т.б. тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеу кезіндегі бастысы шығармашылық іс-әрекетке бейімділігі екенін жаза отырып, оның әлеуметтенуімен байланыстыра қарастырған.
Баланың өзін-өзі тәрбиелеуі, өз бетімен іс-әрекет атқаруының маңыздылығы туралы шетел дидактика, педагогика, психологиясында жан-жақты зерттелді. Ең алғаш болып тұлғаның жеке бас ерекшеліктеріне мән беру керек екендігін, балаға еркін тәрбие беру арқылы оның өзін-өзі тәрбиелеудің шыңына жететіндігі туралы К.Д. Ушинский, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский, Я. Корчак, Л.Н. Толстой практикалық тұрғыда зерттеп көрсеткен.[25;26;27;28;29] Қазақ даласында да бала тәрбиесінің маңыздылығ туралы, баланың дұрыс қалыптасуы үшін ортасының әсері туралы, баланың өзін-өзі тәрбиелеуі адамгершілік қасиеттерд бойына сіңіргенде ғана дұрыс іске асатындығы туралы ұлы ғұламаларымыз А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, Ж. Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы өз заманында айтып кеткен. Олардың қалдырған тәрбие берудегі дана көзқарастары әлі күнге дейін өз маңыздылығын жоймаған. Ал, бастауыш сынып оқушысының тұлғасын қалыптастыруда бағыт-бағдар беруді тәрбиелеудің мазмұнына енгізген белгілі педагог М. Жұмабаев. Ұлы ғалымымыздың жолын жалғастырып, тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуінің маңыздылығы туралы жазған отандық ғалымдар Т.Тәжібаев, С.Қ. Қалиев, Қ. Жарықбаев, К.С. Жұмасова, Таубаева, Н. Айғабылова, Дүйсенбаев, Б. Айтмамбетова, Ә. Жұмаханов, Ж. Ахметов, С. Әбенбаев және т.б.[30;31;32;33;34;35;36;37]
Зерттеудің мақсаты:
oo Бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеудегі қарым-қатынас ерекшеліктерінің теориялық негіздерін нақтылап, оны іске асырудың әдіс-тәсілдерін ұсыну.
Зерттеудің міндеттері:
oo Бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас арқылы өзін-өзі тәрбиелеу әрекетінің теориялық-әдіснамалық негіздерін айқындау.
oo Қарым-қатынас, өзін-өзі тәрбиелеу ұғымдарының мәнін ашып көрсету арқылы, бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас арқылы өзін-өзі тәрбиелеу ұғымына ғылыми анықтама беру;
oo Бастауыш сынып оқушысының өзін-өзі тәрбиелеуде қарым-қатынастың негізгі ықпалын анықтау;
oo Оқушыларды өзін-өзі тәрбиелеудегі қарым-қатынас әдіс-тәсілдерін реттеу;
oo Басауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас арқылы өзін-өзі тәрбиелеуінің ерекшеліктерін тәжірбиелік-эксперимент барысында дәлелдеу және ғылыми негізделген әдістемелік нұсқаулар беру.
Зерттеу пәні: Бастауыш сынып оқушыларының оқу-тәрбие процесі.
Зерттеу нысаны: Қарым-қатынас арқылы бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуі.
Зерттеу көздері ретінде зерттеу мәселесіне қатысты Отандық және шетел педагогтардың, социологтардың, психологтардың, философтардың тәрбие, тұлға, таным,даму, өзін-өзі тану және өзін-өзі тәрбиелеу, адамаралық қарым-қатынас, белсенділік, шығармашылық даму, оқыту мен тәрбиелеу, мотивация туралы ғылыми-зерттеу еңбектері, Қазақстан Республикасының ресми, нормативті құжаттары, (Қазақстан Республикасының Конституциясы,Қазақстан Республикасы Білім туралы заңы), Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің нормативті құжаттары ( Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, тәрбие тұжырымдамасы), бастауыш мектепке арналған оқулықтар, электрондық оқулықтар, білім беру мен тәрбиелеу туралы тұжырымдамалары, студенттің педагогикалық практика барысында жинақталған іс-тәжірбиесі алынды.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3.1 Мектеп оқушыларының қарым-қатынас негіздері
Әлемде болып жатқан қарқынды даму тұлға дамуына барынша ықпал етуде. Қоғамда түрлі өзгерістер белең алып жатса да, адам капиталына, адамның тұлға ретінде өзіндік қалыптасуына, адам аралық қарым-қатынасына деген маңыздылық жойылған емес. Назекен бир созы керек.
Қарым-қатынас - көп жақты және көп функционалды құбылыс, оның сипаты өзара әрекеттесудің өзін анықтайды. Қарым-қатынасты қарастырудағы түрлі келістерді талдау негізінде қарым-қатынастың неғұрлым сәйкес стилі іс-әрекетшіл, демократиялық, достық стилі болып табылады.[9,355] Ал, Нұржанова С. зертеуіне сәйкес: Қарым-қатынас - адамның рухани, қоғамдық, тұлғалық жағынан көрінуінің маңызды ортасы, түсіністікке қол жеткізу құралы.[18,29]
Қарым-қатынас бүкіл әлемде белең алатын күрделі құбылыс. АҚШ-тың өзінде ғана осы проблемамен ондаған мың ғылыми қызметкерлер айналысады. Қарым-қатынасты зерттейтін арнайы орталықтар құрылған (мысалы, Карнеги орталығы). Соның өзінде, осы уақытқа дейін қарым-қатынас түсінігінің өзін, оның салаларын, механизмдерін түсіндіруде бірлік жоқ. Әрине, зерттеушілердің түрліше, түрлі көзқарастар бойынша осы процеске түсініктеме беруі, оның түрлі моделін жасаулары, оны зерттеуде коммуникативтілік-ақпараттық, интерактивтік, іс-әрекеттік, т.б. түрлі келістерді ұсынулары орынды. [9,361]
Адам арасындағы қарым-қатынастардың түрі келесідей: жеке және қызметтік, дара және топтық, тең құқықты және тәуелді, қарама-қайшылықты және дау-дамайлы. Жеке қатынастар екі адам арасындағы сүйіспеншілік пен жеккөрушіліктен, сыйластық пен араздықтан, сенім мен күдіктенуден тұрады. Мұндай сипаттағы қатынастардың пайда болуы әр жеке адамның қоғамдағы орыны мен міндетіне тәуелді емес.[23,84] Мысалы, бала өз ата-анасын жақсы көруі де, сыйламауы да мүмкін; күнде мектепке баратын бала бір мұғаліміне құрметпен қараса, екінші мұғаліміне жеккөрініштік танытуы.
М.И.Лисинаның зерттеуіне сәйкес, қарым-қатынас міндеті - мақсат, оған жетуге қарым-қатынас процесінде жасалынатын түрлі әрекеттер бағытталған. Қарым-қатынас міндетін ішкі және сыртқы жағдайлар анықтайды. Міндет, өз кезегінде, қарым-қатынас әрекетінің сипатын анықтайды.[14;15]
Қарым-қатынасқа тез бейім ол балалар. Ынталы, энтузиазмга толы, шығармашыл, барлығын үйренуге асық бала қарым-қатынастқа түсу кезінде де белсенді. Өкінішке орай, көп жағдайда бала қоғам талаптарына сай болып қалыптасуы үшін ата-аналар өздерінің ықпалын көп түсіреді. Мысалға: Бала үстел басында шашып тамақ ішпеу керек, аулада ойнағанда үстін таза ұстауы керек, жолдан жүгіріп өтпе, сабақтан қалма т.с.с. Егер шамадан тыс шектеулер саны артса, бала өзін мүлдем жақсы көрмейтін болады. Баланың өмір сүруі адамдарға байланысты, сол себепті ол басқаларды зерттеумен болады: кімге бала сене алады, кімді бақылайды, кім онымен жақсы қарым-қатынаста болады, кім оны ұруға немесе мазақтауға тырысуда және т.б. Бала үлкендерге қарағанда адамдарды жақсы түсінеді. Үлкендер қанша адам психологиясын, бір көрген адамын зерттеу туралы қанша еңбек ақтарғанымен бала бұл тұрғыда басымырақ.
Бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас стильдері ( Мухина В. бойынша):
1
Активно включаемый, адекватно лояльный
Бұл типте бала басқалармен дұрыс байланыс орнықтыру үшін сөздік және эмоцианалдық қарым-қатынас формаларын іздейді. Керек болған жағдайда бала өз қатесін түсініп, кешірім сұрауға әзір тұрады. Еш қорқынышсыз оппонентінің көзіне тіке қарап, сыйластықпен қарай отырып, қарым-қатынастарын әрі қарай жалғастыруға дайын екенін білдіреді. Қарым-қатынастың шыңына жетуді көздейді.
2
Активно включаемый, неадекватно лояльный
Бұл қарым-қатынас типінде бала өз көзқарасын қарама-қайшылықтарсыз ашық айтады, кешірім сұрауға дайын. Қатынасқа түсіп отырған адамға тез бағынады. Бірақ баланың қарым-қатынаста басқа адамдарға басшылық беруі оның ішкі жеке бас сезімдерінің дамуына әсер етеді. Баланың басқаларға тез көнгіштігі оның мінезінде өсе келе жабық, ұяндық сынды қасиеттерді қалыптастырады.
3
Автивно включаемый, адекватно нелояльный
Бұл жағдайда бала қарым-қатынаста агрессивті күй танытады. Басқа адамдармен қарым-қатынасқа түскенде бала эмоцианалдық немесе іс-әрекеттік тұрғыда ашу, ызамен жауап қайтарады. Бала сырттан келген агрессивті қатынасқа дәл солай жауап қайтарады. Ашық тұрғыда агрессивке агрессивпен жауап қайыру баланы оппонентімен тең дәрежеге қояды. Бұл жерде тек физикалық күшсіз, екі тараптың амбицияларының бірі ғана жеңіске жетеді.
4
Активно включаемый, неадекватно нелояльный
Қарым-қатынастың бұл типінде бала қарым-қатынасқа селқостық танытады. Ашық түрде оппонентін игнорирует. Ал сырттан келген агрессияға мән беріп қарамайды. Көп жағдайда бұндай іс-әрекет түрі жеке бас достоинствасын сақтауға көмектеседі.
5
Пассивный, невключаемый
Бала бұл типте қарым-қатынасқа түсуден қашады. Ешқандай қарым-қатынас жүрмейді. Көп жағдайда бала өз бөлмесінен шықпай, жалғыз қалғанды қалайды. Бұндай жағдайда бала өзіне деген сенімділікті жоғалтады.

Бастауыш сыныптағы оқушылардың тұлға болып қалыптасу жолындағы алғашқы қадамдарға көптеген қарым-қатынас факторы ықпал етеді. Соның ішінде ересектермен (ата-анасы, пән мұғалімдері, сынып жетекшісі, тәрбиешісі), құрбы-құрдастарымен (сыныптастары) қарым-қатынастары, жаңа іс-әрекет түрлері (ойын, оқу) мектеп іс-шараларына қатысуы, жалпы ұжымдық ортаға енуі болып табылады. Оқушыда әлеуметтену процесі жүреді, ортаға ену барысында сол ортаның дағдыларын, жай-күй, мінезін (ұжым алдындағы жауапкершілік, көмек қолын созу, достық сезім және т.б.) қалыптасады және орнығады.
Алғаш мектеп қабырғасын аттағанда баланың өмір сүру тәртібі толығымен өзгеріске ұшырайды. Бала ұжымдық қарым-қатынасқа түседі. Бұл ортаға дейінде бала ұжымдық ортада болған. (балабақша, ауладағы достары т.б.) Бірақта мектептегі ұжымдық топ қатынасы ерекшеленеді. Бала ең бірінші оқушы статусын алады. Тапсырма берілгенде ұжымға деген жауапкершілік деңгейі бір дәрежеде болады. Ұжымдық қарым-қатынасқа түсуде әр бала әртүрлі белсенділік танытады. Бұл жағдайға себеп баланың жеке бас ерекшеліктері: бір бала ұялшақ, көптік ортаға үйренбеген, қарым-қатынас деңгейі тек үйдегі ата-ана, бауырларының айналасында ғана болуы мүмкін, ал енді бірі тым эмоцианалды, бірі өзін төмен ұстайды, басқасы керісінде тым асқақ, айналасына менсінбеушілікпен қарайды, бірі ашуланшақ, үйдегі шеттен тыс қамқорлық нәтижесінде ерке болуы. Жоғарыда көресетілген сипаттардың барлығы баланың қарым-қатынасқа тез түсіп кетуіне немесе қарым-қатынас орнатудағы қиындықтарға себеп болады.
Ең бірінші, отбасыдан жырақта әлеуметтік орта пайда болады. Ал балабақшаға бармаған балалар алғашқы балалар коллективін бастауыш сыныпта қалыптастырады. Мектепке балабақшадан келген бала болған күнде де, балалардың ортасында оның жағдайы бірден өзгереді: егер бала балабақшада бітіруші топ, жасы үлкен топқа жатса, мектеп табалдырығын аттағанда ең кіші бастауыш сынып оқушысы болып есептеледі.[13,114] Бала сыныптастарымен қарым-қатынасқа түсе отырып, үлкен өмірдің алғашқы сатыларына қадам жасайды.
Бастауыш мектеп оқушыларының тұлға болып қалыптасуында ең алғашқы бастама ол адамгершілік қасиеттерінің дамуы. Оған әсер бастауыш сынып оқушысының басқаларға деген сенімі, көнгіш мінезі, аңғалдығы, еліктеушілігі, қарым-қатынасқа тез бейімділігі.
Алғаш қатарластарымен араласа бастағанда, бастауыш сынып оқушысы өзіне тансық көптеген жайттарға тап болатыны белгілі. Бір-біріне ұқсамайтын әр түрлі балалар, мінездері де әр түрлі... Әрине, бәрімен достасқысы, сөйлескісі келеді, бірақ не екенін өзі де білмейді, ынғайсыз сезінеді. Бұл өзі қалыпты, әр балада болатын жағдай. Тек бұған дейін балаңыз үй ішінде үйреншікті адамдармен шектелетін, ол жерде еркелететін әжесі, әкесі, анасы, атасы бар. Ал, жаңа ортаға түскенде оларға дос табу керектігін сезінген бала қинала бастайды.[22,1]
Бастауыш сынып оқушыларында көп таралған коммуникативтілік әрекет түрлері: бала өз қатарластарымен сөз таластырады, өзіндік көзқарасына сендіреді, талап етеді, бұйрық береді, жазалайды, алдайды, аяйды және т.б. Басқа балалармен қарым-қатынасқа түскенде, еліктіру, көзбояушылық, жасанды кейіп таныту, өзінің ренішін көрсету сияқты күрделі іс-әрекет түрлері пайда болады. Өз сыныптастарымен қарым-қатынас барысында балада 9-10 есе қатты экспресивті-мимикалық әрекеттер байқалады. Олар көп жағдайда баланың әр түрлі эмоционалды көңіл-күйін айқындайды: ашу ызадан шаттық-қуанышқа дейін, жұмсақтық мен мейірімділіктен қаһарлы, қырсықтыққа дейін. [11,54]
Баланың қарым-қатынасқа түсу кезінде тек мектепте ғана емес отбасында да өзгерістер пайда болады. Баланың отбасындағы орны өзгереді: егер бала алдында тек кішкентай қыз немесе ұл, үйдің еркесі болып келсе, ал қазір ол - үйде маңызды тапсырмалары бар оқушы. Осыған сай үй үлкендерінің тарапынан балаға деген қарым-қатынаста өзгереді: жаңа ие болған әлеуметтік статусына байланысты оған жаңа міндеттер, атап айтатын болсақ, мектептің жоспарына сәйкес келетіндей күн тәртібін жоспарлап, орындау.
Баланың дамуы мен біліміне деген талап күшейе түседі, оның жетістіктері мен сәтсіздіктерін формальды бағалау пайда болады, ал ата-ана тарапынан үлгерім бағасына деген көзқарас туады. Осыған байланысты бала - отбасы мен мектеп секілді үлкен екі әлеуметтік институттың күрделі қарым-қатынасына түседі.[12,88]
Баланың қоғамдық өмірмен белсенді қарым-қатынасқа түсу ауқымы кеңейе түседі. Бастауыш жасында бала тек мектепке барып қана қоймай, транспорт қолдану арқылы, басқа да әлеуметтік институттармен байланыс жасауы мүмкін. Мысалға, өнер мектебі, спорт мектебі.
Бастауыш мектеп жасында әлеуметтік қарым-қатынастың аумағы кеңейген сайын, күрделене береді. Әлеуметтік өмір бала үшін шексіз болып көрінеді, ал қарым-қатынас тереңдей, оның құрамы түрлене түседі.
Қарым-қатынасқа түсуге тек жас ерекшеліктері ғана емес, жыныстық ерекшеліктері де ықпал етеді. Тек 8% ұл балалар және 11% қыз балалар қарама-қарсы жыныстағы баламен дос бола алады. Топтық қарым-қатынаста адамдар саны бірінші сыныпта - 2-3 бала, ал төртінші сыныпта - 4-5 баланы құрайды.[38,44] Нақты осы жаста бала өмірінде бауырмашылдық, басқа адамды сөзсіз қабылдау сезіміне негізделген өзара сүйіспеншіліктің негізінде әлеуметтік-психологиялық достық феномены пайда болады.
Бала қарым-қатынасында көп таралған түр ол топтық достық қатынас. Достық көптеген функцияларды орындайды. Олардың бастысы болып баланың санасының дамуы, бауырмалдылық сезімі, өзіне ұқсас ортамен байланысы болып саналады.
Мектептегі достық қарым-қатынас баланың тек бұл жас аралығында ғана емес, бүкіл ғұмырында эмоцианалды көмек көрсетудің мықты көзі болып қызмет етеді.[39,64] Нақты балалық шақтағы достық қарым-қатынас - болашақта балаларға өзіне деген сенімділікті, өзіндік ойлау, өзін-өзі бағалауына көмектеседі. Бала адами қарым-қатынасқа өзіндік Менін жеңуге көмектесетін мықты құрал ретінде толығымен сенім артуға үйренеді.
Психолог М.М.Мұқанов: Балада еріксіз зейін басым, не қызық - соған еліктейді. Үнемі қызықтыру арқылы ерікті зейіннің дамуына кедергі жасалуы мүмкін. Баланың ерікті зейінін қалыптастыру үшін оның не істейтінін нақты түсіндіріп, тапсырманы қалай орынаудың жоспарын көрсетіп отыру қажет. Ерікті зейін баланың іштей іске ұмтылуынан болады ,- деп жазады.[19,64] Осы тұрғыда баланың өзін-өзі тәрбиелеу барысында зейін дамытуға көмектесу керек. Зейінін дамытуда сыртқы орта жағдайларының әсері зор. Оқушыда зейінін қалыптастыру арқылы қарым-қатынаста тыңдай білу қабілеті, белгілі бір тапсырма орындауда мазмұнын түсіну, өзін қызықтыратын іспен шұғылдану барысында сол істі бар қызығушылығымен жасауға мүмкіндік береді.
Бастауыш сынып жасында мақсаттағы тұрақсыздық байқалады: бүгін басқа мақсаттарды жоспарлап, ертең мүлде басқа мақсаттар қалыптасуы мүмкін. Сол себепті ең алдымен нақты дұрыс мақсатты айқындап алу керек. Оған жету жолында ерік және қайтпас-қайсарлық, уақыт, дұрыс ұйымдастырылған жоспар, өзін-өзі басқару мен мұғалімдердің сабырлы балаларды көзделген мақсатқа жетелеуі қажет.

3.2 Бастауыш мектеп оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуі
Тәрбиелеу бұл жоспарланған және тұлғаны қалыптастыруға бағытталған процесс. Тәрбиелеу - қоғам дамуының қозғаушы күші.[40,77]
Бастауыш мектеп оқушылары енді ғана үлкен қоғам өміріне қадам басуда. Олар өздерін жеке тұлға ретінде танудың алғашқы этапында болса да көп сұрақтарға жауап іздейді: Өзіндік орнымды қалай табуға болады?, Қалай ең жақсы боламын?. Бастауыш мектеп жасындағы бала әркез үлкендерге Міне, бұл мен! Мен осындаймын! деумен болады. Бала мектеп табалдырығын аттай салысымен-ақ өзін-өзі тануға, өзін-өзі тәрбиелеуге асығады.
Өзін-өзі тәрбиелеу - өзін-өзі қалыптастыруға, жақсы қасиеттерді бойына сіңіріп, жаман қасиеттерден аулақ болуға бағытталған процесс.[40,414]
Өзін-өзі тәрбиелеу - бұл қоғамның талаптарына және даму бағдарламасына жауап беретін, өзіндік қасиеттерді қалыптастыруға бағытталған саналы және жоспарланған өздік жұмыс.[41,12]
Баланың өзін-өзі тәрбиелеуі, өз бетімен іс-әрекет атқаруының маңыздылығы туралы шетел дидактика, педагогика, психологиясында жан-жақты зерттелді. Бастауыш сынып оқушыларын өзін-өзі тәрбиелеу, өздік жұмыстарды атқарудың маңыздылығы мен проблемаларын XVII ғасырдың басында-ақ Я.А.Коменский өз еңбектерінде нақты анықтап көрсеткен. Ғалым: оқытушы мен оқушы да жалығып кетпеуі үшін, тәрбие процесін рахатқа толтыру керек. Баланы тәрбиелеу екі тарапқа да қолайлы атмосфера туғызуы керек. Баланы тек үстінен тиіп қашпай, тереңнен сусындата отырып, нағыз әрі нақты білім алуына талпындыру керек.[28,245] Бір дүниені үйрену барысында баланың сол материалға көңіл аударып қана қоймай, сол істі өзіндік түсініп тануы маңызды.
К.Д.Ушинскийда балалардың өз бетімен іс-әрекет жасауына мән берді. Оқушының өзіндік тәрбиесі оқу процесінде мңызды орыналады. Егер сабақ барысында қандайда бир тапсырманы бала шеше алмаса, балада оқу процесіндегі ең қорқынышты әрекет - зерігу пайда болады. Бала зерігуінің себебі,- деп жазады К.Д.Ушинский, - әркез тек бір ғана мәселе, ол - баланың бар жан-тәнімен іске деген құлшынысының жоқтығында. Ушинский пікірі бойынша, мұғалім, балаға өздік жұмыс беру барысында тек оның мазмұнына басты мән береді, баланың қызығушылығын ескермейді, олардың танымдық іс-әрекет дәрежесіне мән бермейді. Мұғалімнің бала үшін арнайы өздік жұмысы үшін дайындаған тапсырмасы көп жағдайда бала тарапынан қызығушылық тудырмайды. Бала бұндай тапсырма орындау барысында белсенділік танытпайды, тек мұғалімінің берген нұсқаулығы бойынша жұмыс атқарады. Осы тарапта, Л.Н.Толстойда баланың өзіндік тәрбиесі мен іс-әрекетіне көңіл аударған. Бала тәрбиесіндегі ең маңызды әрекет ол еркіндік деп санады ғалым. Ол баланың еркін тірбие алуы оның шығармашылық тұрғысынан дамуына алып келеді деп өзңндңк концепциясын ұсынды.[29]
Өзін-өзі тәрбиелеудің маңыздылығы туралы жазған қызықты көзқарас ол - Дж.Брунердікі. Ол өзінің Таным туралы, Оқыту теориясы атты еңбектерінде оқытудағы маңызды щарттардың бірі оқушының өзіндік ашулары деп санайды.[43] Анығырақ айтсақ, балаға тапсырма берілген кезде өзіндік ізденуі, жаңа фактілерді анықтауы, тың ақпараттармен бөлісуі. Бұл жердегі басты іс-әрекет іздеу мен жаңа ашылуларға негізделген гипотеза құрылымы. Бұл жағдайда мұғалім балаға дайын білімді жеткізбейді, баламен бірге ізденіске түседі. Бұл жаңа ізденістер процессі баланы өзі алып отырған білімнің жаңа жақтарымен таныс болуына, жаңа байланыстар мен қарым-қатынастарға алып келеді.
Бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі тәрбиелеуде өзін-өзі бағалау маңызды. Божовичтің пікірінше, басқа адамды тану тек өзінді тануға көмектесіп қана қоймай, одан бөлек, балаға таным құралы ретінде ықпал етеді. Салыстыру, өзіңді басқалармен салыстыру өзін-өзі бағалаудың жалпыға танылған өлшемі болып табылады. Өзін басқа балалармен салыстыру арқылы бала, басқа адамдарды бақылау арқылы өз бойынан бұрын соңды байқамаған қасиеттерді аңғарады. Нәтижесінде, өзінің іс-әрекеттерін, қылықтарын және өзіндік жеке қасиеттерін бақылауға, реттеуге келеді. Жалпылай айтқанда бала басқа адамдары танып білу арқылы өз бойындағы қасиеттерге шолу жасайды, өзіндік бағалау жүреді. Бұл бірқатар психологиялық зерттеулердің нәтижелерімен расталады.[44,150]
Өзін-өзі тәрбиелеу

Өзін-өзі бағалау
Баланың тұлға болып қалыптасуы

Тәрбие

1 кесте

Баланың тұлға ретінде дамуында тәрбие, өзіндік тәрбие және өзін-өзі бағалаудың маңызы зор. Бұл үш әрекет(1-кестеде көрсетілгендей) үздіксіз айналымда болады және ешқашан үзілмейді. Тәрбие бала туылғаннан бастап үздіксіз жүретін процес. Отбасы тарапынан берілген тәрбие ол дамудың фундаменті. Бала өсе келе қоғаммен байланысқа түсу нітижесінде өзіндік бағалау іске асады. Бала өз іс-әрекеттерін ой иелігінен өткізеді, өз мінез-құлқын бақылауға алады, өз қылықтарына анализ жасайды. Бала өзін бағалауда өзін бақылауға алады. Жақсысын асырып, жаманын жасыруға тырысады. Айналасындағылардың іс-әрекетін, мінезін, қылықтарын бақылайды. Осы арады өзін-өзі тәрбиелеу іске асады. Бұл үш процес те арнайы жоспарланған түрде келмейді, ол өздігінен, қоғам талаптарына байланысты іске асады.
Бастауыш сынып оқушылары өте эмоцианалды. Баланың бұл қалпы, біріншіден, олардың психологиялық күйі әдетте эмоцияға толы болуында. Бала барлық көрген-білгенін, не ойлап, не істегенінің барлығы ода түрліше эмоциялармен көрсетеді. Екіншіден, бала эмоцияларын тежей алмайды, бала қандай күйде болмасын ішкі эмоцияларын сыртқа тез шығарады. Қайғы, қуаныш, қорқыныш, рахаттану және көңілі толмау барлығы балада ашық тұрғыда көрсетіледі. Үшіншіден, баланың эмоцианалдығы оның тұрақсыздығында, көңіл күйінің әркез құбылмалы болуында. Бала аз уақыт ішінде әртүрлі эмоцианалдық күйге ене алады. Тез ашуланып, артынша ренішін ұмытып, қарым-қатынасқа жылдам түсіп кетеді. Бала жас ерекшелігіне байланысты өсе келе өз эмоциясын қадағалай алатын болады.[45,14]
Баланың өзін-өзі тәрбиелеуі көптеген факторлар нәтижесінде түрленіп отырады. Көп жағдайда бұл процес баланың ойынша дұрыс өтіп жатқандай көрінеді және бала әркез өз дегенін дұрыстыққа шығарады. Бірақ көп жағдайда ол керісінше. Бала - бастауыштың сынып оқушысы. Бала сабақтағы жұмыстарға көп күш жұмсап, көп талпынғаның нәтижесінде өзін сыныптағы жақсы оқушылардың қатарына қосуы мүмкін ( үй тапсырмасын орындамай келіп, сыныпта тыныштық сақтамайтынына қарамастан). Бала өз сыныптастарын да жан-жақты бағалауға кіріседі. Олардың үзіліс кезінде қалай ойнайтындығына байланысты емес, олардың оқушы ретіндегі жақтарына қарай тәрбиелейді (үздік оқушы, аз білетін оқушы, белсенді және белсенділігі жоқ). Осылайша, бала өмірінде бағалы құбылыстардың жаңа санаттары және тиісінше бағалау пайда болады. Бастауыш сыныптың алғашқы жылдары бала ол іс-әрекет формаларын, бағалау түрлерін нақты түсінбеуі мүмкін. Бірақ 3 және 4 сыныпқа келгенде баланың бұл жағдайларға өзіндік ойы нақтылана түседі.
Д.Б.Эльконин пікірінше, мектептегі кіші сынып оқуушыларда өз мінез-құлқын басқаруда ішкі механизм пайда болады. Бала өз мінез-құлқын өзіне, өзінің мүмкіндіктеріне деген қарым-қатынас арқылы реттей бастайды. Е.И.Савонько: өзін-өзі бағалау қызметі мінез-құлықты реттеуші ретінде баланың басқа психикалық ерекшеліктерін дамытумен қатар дамиды және әрбәр жас сатысында сапалы өзіндік ерекшелікке ие болады,- деп санайды. Ғалымдар өзін-өзі бағалаудың бұл функциясының дамуын баланың әр жас сатысында төзімді болып қалыптасуымен байланыстырады, өйткені нақты, тұрақты өзін-өзі бағалау адамның өзінде қалыптасқан көзқарасын білдіредә және оның мінез-құлқына айтарлықтай әсер етеді.[46,99]
Өзін-өзі бағалау әр түріне байланысты (қалыпты, жоғары, төмен) баланың белсенділігін, ынтасын арттырып немесе керісінше басып тастауы мүмкін. Қалыпты емес, төмен өздік бағалау баланың әлеуметтік талаптану деңгейін төмендетеді, өз мүмкіндіктеріне сенімсіздікпен қарауға алып келеді және өмірлік перспективаларын шектейді. Бұндай бағалау ауыр эмоцианалдық күйзелістермен, ішкі қарама қайшылықпен және т.б. көрініс табады. Өзіндік төмен бағалау қоғамға да теріс ықпал етеді, өйткені бала өз күштері мен мүмкіндіктерін толық көлемде іске асырмайды, толық қайтарыммен жұмыс істемейді.
Батыс Европалық және Американдық психологтар өзін-өзі бағалауды қоғамда балаға бағыт-бағдар қамтамасыз ететін, сырты орта жағдайларына өзіндік іштей талаптарымен сай болатын механизм ретінде қарайды. Бұл ретте әлеуметтік орта балаға әрдайым адамға қарсы, оның талпыныстары мен қажеттіліктеріне дұшпандықпен қарайтындай сезіледі. Бұл З.Фрейд пен К.Хорни, Э. Фромм көзқарастары. Олардың көзқарасында баланың өзіндік бағалау деңгейі оның ішкі қарама-қайшылықтары мен конфликтері және сыртқы орта тыйымдарының ықпалынан қалыптасады. Бірақ бұндай жағдайда қалыпты өзін-өзі бағалау мүмкін емес. Баланың өзі туралы ойы толық емес, бұрмаланған. З.Фрейдтің ойынша, көптеген маңызды қиын әрі ащы ішкі конфликттер, баланың өзін-өзі тым жоғары бағалауы немесе өзін дұрыс бағаламауынан. Баланың идеалды Мені туралы көзқарасы әрқашан шынайы Менімен кездесіп отырады.[47,67]
Өздігінен даму технологиясы ( М.Монтессори) баланы жан-жақты дамыту, дербестікке тәрбиелеу, бала санасында нәрселер әлемі мен ойлау әрекетінің бірігуі. Оқыту баланың дамуына сәйкес табиғи болуы керек, сонда бала өзін-өзі дамытады. Монтессори педагогикасының ұраны баланың мұғалімге: мынаны менің өзімнің жасауыма көмектесіп жібер деуі жетеді... Мектепте сабақ болмайды, әр күн жалпы жиыннан басталады. Жиыннан кейін әркім өз еркімен қалаған жұмысымен айналысады. Баға болмайды, бірақ әр бала өз еңбегіне орай үлкендердің не басқа бала тарапынан бағаланады. Ең бастысы бала өзін-өзі бағалайды.
Л.В.Петровский өз еңбегінде бастауыш сынып оқушыларының жеке басының даму мүмкіндіктерін жан жақты сипаттайды. Баланы моральдық жағынан тәрбиелеу мектепке дейін басталады. Алайда, ол мектепте ғана орындалуы үнемі де мақсатқа бағытталып отыратын моральдық талаптардың айқын да, кең жүйесінде кездеседі. Бастауыш сынып оқушыларына мінез-құлық нормалары мен ережелерінің аса кең жиынтығы үйретілді, оларды оқушылар мұғаліммен және үлкендермен өзара қарым қатынас жасаудың әртүрлі жағдайларында, сабақтарда, үзілісте, жолдастарымен араласқанда, қоғамдық орындарда және көшеде болғанда басшылыққа алуы тиіс. Балаларда мінез-құлық нормалары мен ережелерін сақтау көбінесе үлкендердің көңіл күйіне, қалыптасқан жағдайға және өз қалауларына байланысты деген сезім пайда болады. Баланың моральдық өрісінің дұрыс қалыптасуының ең қауіпті жауы мінез құлық нормалары мен ережелер жалған сипатта және ішкі қажеттіліктер үшін емес, қандай да бір сыртқы жағдайлардың әсерімен, соның ішінде жазаланамын деп қорыққандықтан орындалуы керек деген ұғым пайда болады.
Қазіргі заманауи мектеп оқушыларына өзін-өзі тәрбиелеу үлкен өмірдің жауапкершіліктері мен қиыншылықтарына дайын болуы үшін керек. Тұлғаның өзін-өзі тану теориясының негізін салушы К.Маслоудың анықтамасы бойынша, өзін-өзі танып білуі - адамның өзінің барлық тұлғалық мүмкіндіктері мен шығармашылық қабілеттерін толық ашуға және дамытуға үздіксіз ұмтылысы. Адам баласы өзін жақсы көрсе ғана, айналасындағыларды жақсы көре алады. Бұл - өзіндік сананың маңызды элементі. Өзін-өзі қастерлей білу - адамның жеке басының құнды болуы үшін аса маңызды сипат. Өзін-өзі тәрбиелеуде ең бастысы өзін-өзі тану. Өзін-өзі тану - ең қиын әрі маңызды мәселелердің бірі. Бұл мәселенің қиындылығы, біріншіден, өзін-өзі тану жолында таным түсінігінің қалыптасуымен байланысты. Ол жас ерекшелігіне қарай қалыптастады және арнайы ақыл-ой дамуын жоспарлайды. Екіншіден, танып білуге деген материал жиналуы керек, яғни, бала бір нәрсеге жетпес бұрын, қоғамда қандай да бір статусқа ие болуы керек. Үшіншіден, өзі туралы кез келген ой субьектің санасын өзгертеді: өзі туралы білу арқылы, бала басқа жағына қарай өзгереді. Өзін-өзі танып білу мәселесі балаға әрқашанда маңызды: өзін-өзі тану жолындағы кез келген жетістіктер мен сәтсіздіктер баланың санасына тығыз әсер етеді.
Мектеп баланың өзін-өзі тәрбиелеуіне үлкен мән беруге міндетті. Егер бала мектептің үйретуінен басқа қасиеттерді бойына сіңірсе, онда ол қасиеттерді бала өзін-өзі тәрбиелеу процесі кезінде бойына сіңірген. Мұғалім мен ата-анаға балаларға өз-өзін қалыптастыру барысында көмектесу керек.
Ж.Аймауытов: Баланың тума серпілуін қозғайтын ешбір шара істелмесе, баланы мектепке бергенмен, көңілдегі нәрсемізді үйретуге болмайды. Мектепке келгенде алғаш қадамды бала өзі жасауы керек,- дей отырып, автор баланың жеке басының белсенділігі мен қызығушылығына мән қою керек екенін айтады. Баланың бір іске құлшынатын дер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.