Қазақ радиосына еңбегі сіңген қайраткер
Қазақстан Республикасы Білім және ғылыым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ибрагимқызы Сәулет
Сауық Жақанованың радиодағы шеберлік мектебі
Дипломдық жұмыс
5В050400-Журналистика мамандығы
Нұр-Сұлтан 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.
1Қазіргі қазақ журналистикадағы радиожурналист тұлғасы
1.1. Диктор - радионың негізгі қозғаушы күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Сөйлеу техникасын меңгеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Қазақ радиосындағы Сауық Жақанованың феномені
2.1. Сауық Жақанованың шығармашылық әдісінің ерекшелігі ... ... ... ... ... 10
2.2 .Сауық Жақанованың мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазіргі БАҚ құралдарының аудиторияға тигізер ықпалы ерекше. Әсіресе телевизия, радио хабарлардың бұқаралық сипаты мен жеделдігі қарқын ала түсуде. Мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты жөнінде қалың жұртшылыққа дер кезінде хабарлар таратып отыру бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік мәнділігін одан сайын күшейтіп отыр. Оның үстіне қазіргі таңда инженерлік технологияның даму қарқынымен байланысты, бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдері оқуға, тыңдауға, көруге жағымдылығы артып келеді. Алайда техникалық құрал жетіле түскенімен, БАҚ-ның тілі аса қиын жағдайда қалды: радио, телеэфирден естілер сөздің мәдениеті тым төмендеп кетті. Бұрын Мина Сейітова, Шәрипа Бейсекеева, Әнуарбек Байжанбаев, Мәмбет Сержанов, Хатира Әзімбаева, Мырзабек Қуатбеков, Жәнел Асқарова, Марат Тоғатаев, Болат Масин,Аймен Ақшалова, Омархан Қалмұрзаев, Әмір Жұмабеков, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова сынды және өзгеде радио, телеқайраткерлердің сөзді дыбыстауы, нақышы, сөйлеу сазы халыққа үлгі болатын. Менің дипломдық жұмысым Сауық Жақанованың радиодағы шеберлік мектебі тақырыбы негізінде алынды.
Радио- дыбыстау, сөйлеу арқылы хабар тарататын құдірет болғаннан кейін, басқа бұқаралық ақпарат құралдарынан өзіне тән толып жатқан ерекшеліктері бар. Ол- жаңалық жаршысы, ол - өмір тынысының жүрек соғысы, ол- мәдениет-тұрмыс, ол - әдебиет, өнер, ән-музыка, ол - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, ол - ғылым, білім, ол - саясат, ол - балалар, жастар аяқалысы, қарттар жүріп өткен әр қилы сүре жолдар, ол - мемлекет, Отан тарихы. Міне, радио осылардың бәрін ауа арқылы дүние жүзіне сенімді шыншыл дауыспен таратушы бірден - бір Алла тағаланың адамзат баласына берген өлшеусіз сыйы.
Қазір бәрі де заманына қарай ғой. Бірақ сөйлегенде қазақтың мақамын сақтап, ауызекі тілдік үндесуді, әріптердің дұрыс айтылуын білу керек. Кейде тілдік заңдылықтар ұмытылып жатады. Радио-телевизия дегеніміз - ең алдымен, дұрыс ,нақты сөйлеу мен қатар ойды анық жеткізу. Тіпті тыныс белгілерінің өзіндік жеткізу ырғағы бар. Сондай-ақ, қазақи ырғақты да сақтау керек. Заман өзгерді, тез айту керек дейді.Дегенмен эфир заңдылығы, өз этикасы бар. Ал сөз мәдениеті дегеніміз не? Бұл - сөзді түсініп айту. Сөйлем ішінде кідірістер де болады, созып не дауысты көтеріп айтатын жерлер тағы бар. Осындай қажеттіліктерді керек ететін, сөз құдіретін, мәнін мағынасын, айтылуын, халыққа тынбай жеткізген ғасырға жуық ойдағыдай өз қызметін атқарып келген Қазақ радиосын ерекше айта аламыз.
98 жыл бойы әр саланы профиссионалдық тұрғыда меңгеріп, адал қызмет атқарған жүздеген азаматтар өз ісін мінсіз өтеді және өтеуде. Мен, жаңа дыбыстау, сөйлеу арқылы деп сөзімді бастадым, сондықтан бұрын осынау қыруар еңбектің бәрінің ең соңғы нүктесін қойып, эфирге алып шығатын дикторлар болатын. Диктор - радионың қозғаушы басты элемент. Қазіргі таңда біз диктор сөзін қолданысқа пайдаланып жүрмізба? Дикторлардың жұмысы қандай? Микрафон алдындағы сөз саптау қалай? Сауық Мәсіғұтқызының дикторлық сөз саптауы, тыныс алу, сөз арасында кідіріс жасауы секілді шеберліктері туралы ақпарат жеткізетін боламын.
Дипломдық жұмыс өзектілігі: Қазақтың Левитаны болған Әнуар Байжанбаевтан радио саласында білім алған, шәкірті болған, бірге қызмет атқарған Сауық Жақанованың сөйлеу техникасын зерттеу. Осы оқу өнерінің екі корифейі теле-радиоға жаңадан қабылданған жастарға эфирден оқу, экраннан талғаммен сөйлеу өнерінің тамаша үлгісін жалғастыру. Қазақ радиосында өзіндік ойып тұрар орын алар тұлғаның дара жолын насихаттау. Сөздің жөн-жобасын, жосық-жүйесін жетік меңгерген, өрнекті өлең өрнегін, салмақты сөз сүлейін қадірлеген. Сауық Мәсіғұтқызы тіл маманы-филолог. Қазақ радиосына еңбегі сіңген қайраткер. Кезінде дикторлардың радиодағы ролі бірінші орынға қойылатын. Себебі - диктор үнімен эфир жанданатын.
Менің дипломдық жұмысымда Сауық Жақанованың халық сөзінен нәр алған, соның тұмасына терең бойлаған, зерек ойлауы мен ділмар сөйлеуі қатар жетілген, шешен көсілетін, ерекше даусты, қазақ топырағындағы болмыс-бітімі ерекше тұлғаның сөйлеу техникасының - дұрсы дем алу, үнді күшейту, дауыс сапасын дамыту жайында болмақ. Тіл мәдениет,қазақ тілінің сөйлеу ырғағының , үндестік заңы, дұрыс жазу мен дұрыс айтудың, дыбыстар жүйесіне байланысты, тәртіпті сақтау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай? Сөзге бедер салатын тілдік құралдар дұрыс жұмсалып жүр ме? Дайын, үйреншікті бедерлеуіш амал тәсілдермен бірге тыңнан табылған үлгілер мар ма?
- Осындай сұраулардың төңірегінде азды көпті сөз сабақтауға болады.Сөз мәдениеті деген терминдік ұғым тек сөз дұрыстығымен шектеп қоймайды, яғни сөзді дұрыс айтса, жазсақ, мәдениеттің биігіне көтеріліп, шыңына шықты деуге болады;
- Сөйлеу - адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп жеткізу құралы, олай болса ең маңызды ірге тастың дұрыс қалыптастыру жолдарын зерттеу;
- Тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі - тілдің халықтық қасиеттерін дамыту, ана тілінің тіңдессіз байлықтарын талғаммен пайдалану;
- Мен қарастырып жатқан тұлғаның сөйлеу техикасындағы әр әріпті дұрыс қолдануы, дауыс жаттығуларын орынды пайлана білуі, сөйлегенде сөзді дұрыс айтылуы, дикторлық қырлардың қазіргі кезде жоғалып бара жатқан тұстарын қарастырамын;
- Радионың басты элементі - диктор. Диктор деген кім, міндеті қандай деген сұрақтарға жауап қарастыратын боламын;
- Радио, телевидения тыңдарман мен көрермендерге ықпал етіп, олардың қоғамдық пікір туралы белсенділігін де көтеруге де тырысады. Микрофон ұстаған, я болмаса жұртшылық алдына шығып, мінбеге көтерілген адам сөйлемес бұрын алдымен тілдік қарым-қатынас тың түрін мақсатын айқындап алуға тиіс:
- Тілдік қатынас ресми ме, бей ресми ме?
- Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілікпе?
- Тілдік қатынас бір жақты ма, әлде екі жақты ма?
Міне осы айтылған жайттарға көңіл бөлінсе қарым-қатынастың міндетіне түріне сай келетін ең лайықтысын талғап ала білудің мүмкіндігі арта түседі.
Жұмыстың тұжырымдамасы:
Жұмыстың дерек көзі: Сауық Жақанова,Намазалы Омашов, Клара Қабылғазы, Жанар Рамазанова. сынды қаламгерлердің еңбектеріне сүйендім. Сонымен қатар бейнемұрағаттан, бейнетаспалар мен материалдар қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бет саны-
1.Қазіргі қазақ журналистикадағы радиожурналист тұлғасы
1.1 Диктор
ХХІ ғасыр технологиялар дамыған ғасыр. Қазіргі уақыт пен әлемдік бірлестік принциптері негізінде осы қоғамда өмір сүру, жаңа типті адам тәрбиелеу міндеті алға қойылды. Ол дегеніміз жас буынның жетілуіне бұқаралық ақпарат құралдарының, нақтылай айтқанда, телевизия мен радионың атқаратын орны ерекше. Ғаламдық деңгейде танылып отырған, елдің ертеңін жалғастыратын білікті кадрлар дайындалуы үшін тиянақты, әмбебап, инновациялық білім берілу басты орында. Бұл орайда ұлттың айнасы - БАҚ-ның маңызы артып, мемлекет мүддесі айқындала түсуде . Ақпарат пен ақпараттық технологиялар өте қарқынды дамыған уақытта журналистика саласының, қоғам өміріндегі маңызы жылдан-жылға арта түсуде. Бүгінгі таңда Қазақстан халқын маңызды ақпараттармен қамтамасыз етіп отырған, теле-радиолар қызметінің маңызы ерекше.
Тәуелсіз Қазақстан тұсындағы ақпараттық телерадиобағдарламалардың айырмашылықтары мен ерекшеліктерін түсіндіру, мемлекеттік және коммерциялық арналардың ақпараттық бағдарламаларының және баспасөздің ақпарат тарату саясатындағы өзгешеліктерді анықтау, ақпарат таратудағы жаңашыл әдістердің телерадиоарналардағы және баспасөздегі жаңалықтар қызметінде қолданылуын саралау, қазақ ақпарат тілінің қалыптасуының өзекті мәселелерін айқындау, ақпараттық бағдарлама өндірісін ұйымдастырудағы үрдістерді зерделеу сияқты мәселелер - журналистика ғылымын зерттеушілердің қоғам дамыған сайын зерттеуді қажет ететін міндеттері. клара қаблғазы
Қазақ телевизиясы және радиосы - қазақ журналистикасының, өнерінің, мәдениетінің көрнекті қайраткерлерін, қаламгерлерді, зиялы қауымды қалыптастыруда маңызды рөл атқаруда. Қазақ теледидарының да жедел дамып, өркендеуіне журналистік жан-жантылық, радиодағы мол тәжірибе, шеберлікке жол ашты. Қазақ телевизиясы өзінің қалыптасу кезеңдерінде үлкен белестерді бағындырып, көрермен ықыласына бөленуде. Журналиистика әлемінде ізденіс пен жаңашылдыққа ұмтылатын мамандардан құралған мықты ұжымдардың бағындырар белестері алда. Қазіргі уақытта журналистер эфирден еркін көсілетін, айтар ойыын ашық жеткізетін дәрежеге жетті. Жаһандық және қатарлас мемлекеттерден тәжірибе алмаса отырып, қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының қадамы қарыштай түсуде. Оған себеп жаңа бағдарламалар легі мен өркен жайып келе жатқан журналистердің ізденіске толы еңбектері екенін айта аламыз. Радио және телевизия - уақыт ағыныдағы қуатты құрал, адамдардың өмір сүруіне және ақпарат алуына жұмыс жасайтын қалыптасқан жүйе.Радио ақпаратты жедел таратса, телевизия оқиға орнынан таспалап, сараптаса, газет-журнал материалды талдап, түсіндірсе, ал интернет ақпаратты әр қырынан береді. Жақсы ән мен әуенді танытуда радионың, телевизияның алдына ешбір ақпарат құралы шыға алмайды. Әрине, барлық БАҚ-тардың негізгі атқаратын міндеті ақпарат тарату болса, электронды бұқаралық ақпарат құралдарының басты ерекшелігі сол дыбыстылығында, әуезділігінде, көрнекілігінде жатыр. БАҚ-ның өзара байланысы: бірін-бірі мамандармен толықтырып отырады.
Ал Қазақ радиосы республтикадағы бірден-бір ауқымы кең және ұлттық ақпараттық форматтағы радиоарна болып қалыптасқан. Қазақстандағы электорнды ақпарат құралдарының ішінде Қазақ радиос ерекше мәнге ие болып отыр. Ол бірден-бір мемлекеттік арна болып табылады. Басты мақсаты ақпараттық саладағы мемлекеттік ұстанымдыыы тарату, насихаттау. Қазақ радиосының ғасырға жуық тарихы бар.Дәстүрге бай шығармашылық ұжжым. Осы жылдар аралығында бірнеше ұрпақтың сүйікті арнасына айналып, рухани сұраныстарын қанағаттандырып келеді. Соның ішінде қазақ халқының мәдени бай дәстүрлерін қалыптастырып, дамытуда үлкен орын алады. Бүгінгі жеткен жетістіктеріміз - жоғары мәдениет пен жаппай сауаттылығымызда, қоғамдық құбылыстар мен оқиғаларға бейжай қарай алмайтындығымызда радиохабарлардың ықпалы өте күшті болды. Қоғамдық өзгеріс мен жаңа технологиялар Қазақ радиосына да ақпараттар тасқынынан қажетті мағұлматын алуда ұшқырлыққа мүмкіндік жасайды.
Диктор - радионың негізгі қозғаушы күші. Хабарды түрлендіруге, адамға әсер етуге ықпалы зор. Себебі, ол - өз ісінің шебері. Сонымен қоса ақпарат әзірлеуші ұжым мен тыңдаушы арасындағы байланыс. Радионың барлық жұмысы халыққа арналып, ұсынылытынын ескерсек, тыңдарманға жеткізуші - диктор. Жас баладан, қартайған қартқа дейін радиоға құлақ түреді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің үшінші томында дикторға диктор-микрофон арқылы хабарларды оқитын адам, - деп анықтама берілген.
Радиоға қызығушылықтың арту себебі, аудиториясы бүкілхалықтық болуында. Радио ең алғашқы ақпарат таратушы технология болып есептелінеді. Сондай- ақ, бүкілодақтық радионың алғашқы хабар таратушыларына - Александр Гурин мен Зинайда Релизованы айтамыз.
Бүкілодақтың радионың алғашқы дикторларының бірі В.Н. Пашеннаяның айтуынша: Радио - бұл өнер. Ал, біздер, орындаушылар, микрофонға ерекше ұқыптылықпен қарауымыз керек. Ең бастысы - сөз туралы ұмытпауымыз қажет. Себебі радиодағы сөз - ол оның бүкіл болмыс, бітімі-деп сипаттама бергені. Осы жерден-ақ радионың басты артықшылығы анықталып тұр. Ал , ғасырға жуық тарихы бар Қазақ радиосы алғаш баспалдағынан қызмет еткендерді ерекше атап өтумізге болады. Олар: Мина Сейітова, Шәрипа Бейсекеева, Әнуарбек Байжанбаев, Мәмбет Сержанов, Хатира Әзімбаева, Мырзабек Қуатбеков, Жәнел Асқарова, Марат Тоғатаев, Болат Масин,Аймен Ақшалова, Омархан Қалмұрзаев, Әмір Жұмабеков, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова тəрізді көрнекті дикторлармен толыға түсті.
Дикторлық өнер туралы сөз қозғалғанда әуелі аузымызға, кезінде Левитанның өзі ізбасарым- деп таныған. Қазақтың Левитаны атанған диктор Əнуарбек Байжанбаев пен саңлақ, сандуғаш дауыс иесі-Сауық Жақанова ерекше мақтанышпен атаймыз. Әр оқыған хабарына жан бітіріп, құбылта отырып көркем жеткізетін. Ой мен сөздің, мазмұн қарқынын, сөйлемдердің жинақылығын, олардың ішіндегі иірімдерінің байланысын тыңдаушы құлақ құрышын қандырып жеткізетін.
Диктор сөзі іштей бірнеше бөліктерден тұрады:
1.Алдымен диктор көрерменмен амандасып, өзін таныстырады. Мұны ұйымдастыру бөлігі деп атауға болады. Бұл бөлімде диктор өз сөзін сөйлесудің диалогтік сипатына тəн ерекшеліктерге негіздеп, монологтік типте жеткізеді. Мұндайда диктор дауысы салтанатты түрде шығады. Осыған орай, ұйымдастыру бөлігінің мəтінін лепті сөйлемдер құрайды. Олар көтеріңкі дауыспен, ерекше интонациямен айтылады.
2.Диктор хабарланатын жаңалықтардың легімен, ретімен таныстырады. Мұны тележурналистика саласында лид деп атайды. Басқаша қорытынды жаңалықтардың кіріспе бөлімі деп атауға болады. Өйткені бұл бөлімде берілетін маңызды жаңалықтардың тақырыбы, реті жөнінде мəлімет беріледі. Жаңалықтарды жүргізуші мəртебесі күнделікті экраннан өтіп жатқан актуалды хабарлама арқылы айқындалады [21].
3.Диктор сөзінің негізгі бөлігін жоспарлы рет бойынша хабарланатын негізгі жаңалықтар мəтіні құрайды. Олар 2 - 3 хабарлы сөйлемнен тұрады. Жаңалықтар ресми сипатта салқынқанды дауыспен оқылады. Диктор сөзін тілші өз репортажында толықтырады. Мысалы: Алматыда Еуропадағы қауіпсіздік жəне ынтымақтастық ұйымының басшылығымен бұқаралық ақпарат құралдары жайлы жетінші Орталық Азиялық конференция басталды. Онда БАҚ өкілдерінің жұмыс істеуіне жағдай жасау, бұқаралық ақпарат құралдарының сайлау барысында атқаратын рөлі əңгіме өзегіне айналды (13.10.2005).
4.Диктор өз сөзін қорытындылап, көрерменмен қоштасады да, келесі сөз кезегін спорт жаңалықтарын жүргізуші дикторға береді. Мұны диктор сөзінің қорытынды бөлігі деп айтуға болады. Дикторлар амандасу кезінде де, қоштасу уақытында да аудиторияның кім екенін, олардың əлеуметтік мəртебесін ескере отырып, тіл қатады. Кешкі жаңалықтарды үзбей көріп отыратын адамдар жүргізушінің қалай қоштасатынын біледі. Солардың бірқатарына көңіл аударайық.
1.2 Сөйлеу техникасын меңгеру
Сөз арқылы түйінделген ой қаншалықты маңызды болса, ол тыңдаушыларға жеткізіп отырған диктордың немесе тележүргізушінің сөздері нақты, түсінікті күйде дыбысталуы арқылы ғана әсер ете алады. Дауыс - адамның ең маңызды белгілерінің бірі. Дауыс - бұл өзінің күрделілігіне және әлеуметтік маңыздылығына байланысты емес адам көмейінен шығатын кез келген дыбыс. Дауыс генераторлық бөлім ретінде қызмет ететін көмейде пайда болады. Тыныс алу мүшелері - энергетикалық бөлім. Энергия көзі ретінде дауыс шымылдығының тербелісін тудыратын ауа ағыны болады.Дыбыстың акустикалық қасиетін ажырату есту қабілетінің көмегімен іске асырылады: үн дыбысы, дауыстың жоғарылығы.
Ауа тербелісі бірқалыпты болса, дыбыс жоғары нақты шығады.Бір секунт ішінде болатын тербеліс жиілігіне дауыс перделерінің , дауыс жоғарлығының сапасына байланысты. Үннің жиілігі герцпен өлшенеді. Баяу сөйлеу кезінде ер адамдар 85-тен 120 Гц-ке дейін болса, нәзік жандардың өзгерісі 160-тан 360-қа дейң екен. Сөйлеу тілінің мәнерлігіне үннің өзгерістері ықпал етеді.
Дауыстың күші қатты дауыс діріл қарқынымен өзара байланысты. Ол- децибеллмен анықталады. Діріл қарқыны дауыс шымылдығында қатты байқалса, дауыс ашық, анық шығады. Дауыстың сапасы тембір мен ренкі дыбыстары арқылы сипатталады. Тербеліс күші және жиілігіне тәуелді, сонымен қоса дыбыстардың акустикалық құрамын білдіреді.
Теле - радиожүргізушілері сөйлеуге ерекше мән береді. Тікелей эфир жүргізушілерінің қас шеберлігіне, шешендігіне сын. Ондай сәттерде сөздер бір-бірімен қиюласып, үндесіп, әуезді айтылуы шарт. Осы заңдылықтар сақталса, құлаққа жағымды, көңіл толқытар сөздер тыңдаушының жүрегіне қонақтап жатады. Әр тілдің өзіне тән дыбысталу заңдылықтары сол - тілді дербес тіл етіп тұратын белгілердің бірі. Сөйлеу мен оқу кезінде осы тілдік ерекшеліктер қатаң сақталуы тиіс. Сөйлеу техникасын меңгеру кезінде, дұрыс сөйлеуге ерекше мән беріп, тіл дыбыстарының заңдылықтарын қатаң сақтау қажет. Сөйлеу техникасына: тыныс алу, дауыс, дикция жатады. Осы аталған сөйлеу техникасының элеметтерін дұрыс меңгеру керек.
Рамазанова Ж.С 52-б
Сөйлеу аппараты
Тыныс органдары
Өкпе, кеңірдек тарамы, кеңірдек; Осыларды қозғалысқа келтіретін бұлшық еттер, диафрагма, құрсақ аймағы.
Дауыс құрау органдары
Көмей, дыбыстық байланыс, резонаторлар - мұрын, ауыз қуысы.
Артикуляциялық жүйелер
Тіл, ерін, тіс, иек, таңдай.
Тыныс алу үдерісі өздігінен жүріп жатады. Диктор Сауық Жақанова Сөйлеу техникасын меңгеру атты еңбегінде тыныс алудың үш түрін көрсетеді: иық, кеуде, ішпен тыныс алу.
Тыныс алуға байланысты жас мөлшер мен жыныс және қызмет жасау ға байланысты. Жалпы алғанда нәзік жандылар кеуде арқылы тыныстанатын болса, ер адамдар диафрагмалды дем алады. Ал балалар аралас тыныс алады. Көбінесе оларда кеудемен тыныс алу жүреді. Толық, терең дем алу барысында осы айтылған тыныс алудың 3 түріде тоғысады.
Дұрыс, нақты қойылған тыныс нәтижесі- әсерлі үн, әдемі дауыс. Тыныс алу физиологиялық қызметін адам ықпалынсыз атқара алады. Тыныстау жолдарын сонымен бірге адам сөйлек кезінде әсер ете алады. Қазіргі таңда таби,и тыныстаудың мақамы жоғалды деп айтумызға болады. Өйткені бұрынғы заманда ата-баббаларымыз таза ауада емін ,еркін ұзақ уақыт өткізетін болған. Сол себепті үнемі қозғалыста, бұлшық еттерінң барлығы қимылдап тұратын болғандықтан таби,и жаттығулармен өздігінен айналыса беретін болған.
Бүгінгі таңда техниканың дамыған заманында тұрмыс - тіршіліктігеі қимыл- қозғалысты азайту салдарынан тыныс алу жүйесіне кереағар әсер етуде.Сондай - ақ, жабық бөлмеде, орындықта, телефон, компьютер алдында ұзақ отыру салдарынан тыныс алуға кері ықпал еткені мен қоса тыныс алу жолдарының ауруна ұшырату қаупі басым.
Сонымен, әлеуметтік факторлар адам организмінде биолгиялық өзгерісті тудырады. Физиология қоршаған ортаның өзгерістеріне ыңғайланып үлгермейді, сондықтан біз өзімізге жасанды түрде көмектесуміз керек, өйткені тыныс алу үдерісі - организмдегі ең басты функцияның бірі. Тыныс алу жолдары дауыс шығару жолдарымен тығыз байланыста болғандықтан, сөз өнерімен байланыста жүретін журналистер, дикторлар сөйлеу аппаратына үлкен салмақ түсінетіндіктен, оған салғырт қарамауы керек. Рамазанова Ж.С 57б
Тыныс алу - басты элемент болғандықтан, көптеген жаттығулар мен айналысқан жөн. Себебі, сөйлеу барысында ауа жетпей қалуы мүмкін. Айту немес оқу барысында, күнделікті жай отырған кездегіден де ауаны көбірек қамтуға тура келеді. Кеудеде ауаны біраз ұстап тұрып, сөз арасындағы кідіске дейін үнемдеп, орнына қайталап ауа толтырып отыру әдісін меңгеріп алуы керек. Осылайша барлық жүйелерді дұрыс орындағаннан соң, айтпақ ойымызды, эмоциялық дыбысталуды, мағынасын жоғары деңгейде жеткізе аламыз.
Дауыс пен тыныс алу барысында сөйлеу саздылығы мен мәнерлілігін есте сақтаған жөн. Себебі, адам өзіне сенімділік, даусында ұшқырлық, әңгіме тақырыбы жөнінде саздылық, мәнерлілік болады.
Тыныс алу кезінде ең тиімдісі бұл - кеуде қуысы арқылы тыныс алу. Толық дұрыс дем алу үшін,өкпеге арнайы жаттығулар жасаған абзал. Тыныс алуды ретке кетіруге қолымызды екі жанымыздан үстіңгі қабырғамызға қарай ұстап, баяу ауаны жұтамыз. Қабырғаларымыздың бойымен ауа барғанын қолымызбен сезінеміз. Өкпеге жиналған ауаны бірқалыпты ұстап тұрып, ақырындап сыртқа шығарамыз. Осы жолмен жасалған жаттығулар барысында, мұрын қуысы арқылы шыққан ауа еш кедергісіз, шусыз, жеңіл шыққаны жақсы. Астыңғы қабырғалар босаңсығанымен, иық және кеуденің ұстіңгі жағы төмен түспеуі керек. Тыныс алу жаттығуларын айнаның алдында, денені тік ұстап, қисаймай, белді бүкпей әдемі, бірқалыпты тұрып жасаған дұрыс.
Диафрагма мен тыныс алу, яғни ішпен дем алу деп айтылады. Шыр етіп дүниеге келген сәттер бастап - біз табиғи түрде дем ала бастаймыз. Ал оны ретке, қалыпқа келтіру өз бақылауымызда. Бұл тыныс алуды бақылау үшін мынадай жаттығу жасаумызға болады: орнымыздан тұрып, ішімізге қарата алақанымызды ұстап,екінші қолымызбен арқаға қарата белдің тұсынан демді ішке тартамыз.Осы кезде іштегі ауа қолымызды сырқа итереді. Жаттығу дыбыссыз, бірқалыпты орындалғаны дұрыс.
Тыныс алу кезінде жасалатын жаттығулардың ең табиғи түрі - күлкі, күрсіну, мұңаю, есінеу. Жақсы тыныс алу жолдарын қалыптастырудың бірден бір жолы көп қимыл-қозғалыста болу. Жаттығуларды жай отырғанның өзінде көп қозғалып, еңкейіп, шалқайып тағыда басқа іс-әрекеттерді үздіксіз жасаған дұрыс. Сонымен қатар жаттығуларды жай, жеңіл түрінен бастап, бірте-бірте қиындата түскен жөн.
Тыныс алуға, демге арналған жаттығулар:
1. Демді ішке алып, үстел үсітіндегі салмақты затты үрлеп, орнынан жылжытуға тырысыңыз;
2. Еңкейіп тұрған күйде, шарды үрлеңіз;
3. Тыныс алғанда жайлап, тез-тез кезекпен шығарыңыз,дем шығару кезінде шымшым мақтаны жоғары қарай үрлеңіз;
4. Бір жапырақ қағазды алып, ауызыңызға жақындатып, кейін алыстатып үрлеп жасаңыз;
5. Демді мұрынмен көп алыңыз. Демді сыртқа шығару барысында дауыстап санаңыз. Осылайша жаттығуларды 3-4 рет қайталаңыз.
Сонымен бірге тыныс алып дем алғанда ауаны мейілінше көп жұтуға тырысу керек. Диктор - бұл әдетке дағдылануы керек.
Қосымша демге арналған жаттығуларды мысалға келтірейік:
* Орнымыздан тұрып, екі қолымызды жоғары көтеріп, ауаны ішке жұтамыз. Қолдарымызды төмен түсірген кезде ш-ш-ш-ш әрпән айтып сыртқа шығарамыз;
* Екі аяғымызды иықтарымыздың деңгейінде ашып тұрып,қолдарымызды белімізде ұстаймыз. Шынтақтарымызды артқа қайырғанда демімізді ішке тартамыз. Еңкейіп, үзіп-үзіп демімізді сыртқа шығарамыз;
* Аяғымызды кезек пен кезек көтеріп сілкілейміз. Қолдарымызды да солай жоғары қарай сілкілейміз. Бойын, басымызды, бұлшық еттерімізді бос ұстап тұрып сілкіленеміз;
* Баяу жүргенде екі қадамда ауаны барынша ішке тартып, төрт қадам сыртқа шығарамыз.
Тыныс алу жаттығуларын жасауда, жалпы қалыпқа келтіруде А.Н.Стрельникованың ережелеріне көп көңіл бөлінуде. Ол ішкі тыныс алу жұмысын жақсартады.Сондай-ақ ішкі бұлшықеттерге күш түсіп, дауысқа оң әсерін тигізеді. Олай айту себебіміз: екі қолымызды бір-бірімен қабыстырып, кеуде сүйектерін қысамыз. Сол уақытта ауаны ішке жұтамыз. Осы жұмыс барысында кеуде сүйегіміз кеңиді да, ауаны сыртқа шығарамыз. Осындай жаттығуларды үзбей жасау арқылы тыныс жолдарындағы және дауыс аппаратндағы келеңсіздіктерден құтылуға болады.
Тыныс жаттығуларын меңгере бастаған кезде ең алдымен тқлғаға шыдамдылық керек. Мұдай жаттығуларды үзбей, үздіксіз жасап, жаттығып отыру керек. Сонда ғана үйреншікті нәрсе секілді қалыптасып кететін болады. Сонымен қатар, дем алу барысында мұрын қуысы арқылы тыныстаған жөн. Себебі,ауыз арқылы тыныстау сіздің денсаулығыңызға зиян тиігізеді. Соның салдарынан тыныс жолдары ауруына шалдығу қаупі басым.
Тыныс жолдары ретке қойылған болса, келесі кезеңде дауыстың дұрыс шығуына жұмыс жасайтын боламыз. Өйткені, жақсы, дұрыс қойылған дауыстан сөз анық,айқын шығады. Нәтижесінде тыңдарман құлақты баурап алады.
Дауыс - бұл сан түрлі болып құбыла алатын фунуция. Мағыналық бояуыда көп. Дауыс сөйлегенде бірде бейне болып көріністер арқылы берілсе, бірде көңіл-күй, сезімтал, сыршыл ғажайып болып сипатталады. Сөйлеу барысында тынысты алу, кідіріс жасау сияқты әрекеттер сөзден еш кем түспейтін маңызды рөл атқарады. Дауысты біз акустикалық өлшем деп айта аламыз. Дауыстың дыбысы бұл күш-қуаттың, бір түрі. Диктордың, журналистің немесе ақпарат жеткізуші тұлғаның даусы дұрыс қойылған болса, сөздің барлық мәні, мағыналық бояуы, мүмкіндігі, толыққанды ақпараттың мазмұны тыңдарманға жетті деп айтумызға болады. Дауыстың шығуы, яғни дыбыстап, естіртіп сөйлеу - аса күрделі үдеріс.
Кәсіби дауысқа тән негізгі сапалық белгілер мыналар:
1. Дауыстың динамикалық диапазоны (Дыбыстың жеткілікті дәрежедегі күші);
2. Дыбыстың тасымалдануы (жеке-жеке тыңдаушыға дейін жететіндігі);
3. Дауыс ырғағындағы икемділік, шапшаңдық (сөйлеушінің ойын толыққанды мағынасында жеткізуге мүмкіндік беретін дыбыстық қарқын);
4. Дауыстың шарықтауы( оның басқа көмекші дыбыстар мен шулардың арасынан айрықша естілуі);
5. Дауыстың төзімділігіОмашевН Ұзын құлақтан Қазақ радиосына дейін.17,29
Күнделікті жағдайда сөйлеп жүргенде даусымыздың қиналысын, шаршауын білме йміз. Ал егерде көп алдына шығып сөйлегенде сөйлеу мүшелеріне күш түсіп, тез шаршап қалады. Бұның себебі, дыбыстау, яғни сөйлеу барысында тыныс алу, екпін қою сияқты функцияларды орнымен қолдана алмайтынымыздан. Ал бұл қолдай қоятын жағдай емес, дауыс мүшелерін үнемі жаттықтырмай, артық күш түсіріп, қинауды, қолданудың қарапайым ережелерін білмеудің арты органикалық дертке шалдықтыруы мүмкін. Жақсы қойылған дауыс тыңдаушыларға айтылған сөздің маөмүндағы түрлі бояуларын жеткізеді. Сөйлеушінің ойын терең ұғынуғпа жол ашады. Нақты сергек көңіл күй тудырып, сөздің жеңіл қабылдануына ықпал жасайды. Ал егерде бірқалыпты, қойылмаған дауыс тыңдаушыларды тез жалықтырады. Сондай-ақ, сөздің мәнін толық түсінуге кедергі келтіреді.
Дауыстың кәсіби сапалық ерекшелігін арттыру маңызды. Ол үшін біз дауыстың жеткілікті күшін, ұшқырлығын, икемділігін, тембрін яғни әуенін, үнінің самғауын, шыдамдылық күшін жоғалтапауы керек. Дауыс кез келген жерде техникалық құралдарсыз естіліп тұруы керек. Бұл сапалық белгідегі динамикалық дауыстың диапазонының кең болуымен түсіндіріледі. Дауыс сонымен қатар, басқа қосымша шулар мен жұтылып, араласып кетпей айырықша, анық естіліп тұруы керек.
Дауыс қоюға арналған жаттығуларды жасау барысында,тыныс алуға арналған жаттығуларды жа ескере отырып жасаған дұрыс:
1. Демді толық аламызда,ортаңғы регистрде бір тонмен өте жай дыбыстап асықпай созып сөздерімізді бір-бірімен қабыстыра, орта тұсынан қосымша дем ала тұрып дыбысымыз рет-ретімен, дауыссыз дыбыстардың металын баса оқимыз. Есімізде сақтайтын бір жай сөйлемдегі басты сөз, басты буын басқа сөздерге қарағанда күштірек, дөңгеленген әдемірек шыққаны дұрыс. Бара-бара демімізді аяғына дейін жеткізуге тырысып бір жолға тегіс жеткізу керек. Мысалы:
Махамбеттің өлеңдері.
Мен, мен, мен едім
Мен Нарында жүргенде,
Еңіреп жүрген ер едім.
Исатайдың барында,
Екі тарлан бөрі едім.
Бұл жаттығу дыбыстың металының қосылуына арналған. Дыбыстың бірыңғайлығымен қоса басты металл дыбысты ерекшелендіру естен шықпасын.
2. Бірыңғай жаттығуды орындай тұра, басты буынның дыбыссыз артикуляциясы дұрыс болсын. Темпіміз жай басталып екінші, үшінші, төртінші жолдарда жылдамдығымызды яғни темпімізді біртіндеп қоса түсеміз. Дауысты,дауыссыз дыбыстарымыздың артикуляциясыда естен шықпағаны жөня;
3. Дауыс күшіне 5-6 жолдың өлеңін бөліп-бөліп айтпай жайлап өте төменгі (сыбырға жақын) дауыспен бастап, ең соңында қатты сөйлеуге көшеміз (тек айқайлап емес). Демді үшінші жолдан аламыз.
4. Алдыңғы жаттығуларды жасай отырып, жалғастырамыз. Бірінші жолды жайлап бастап қатты дыбыстап аяқтаймыз, ал екінші жолға керісінше қатты (күшпен) бастап жаймен аяқтаймыз. Бірнеше рет қайталау керек;
5. Енді дыбысты бірте-бірте күшейтіп емес, бір жолды тегіс өте жай келесі жолды өте қатты айтып, дыбыстың жұмсақ шығуын қадағалаған дұрыс. Ерінбей жаттыққаннан кейін дыбыс еркін жұмсақ естіледі. Ол жай дыбысталғанда да қатты дыбысталғанда да әдемілігін жоғалтпағаны дұрыс.
6. Гекзамерт(өлең жолдарын), яғни Махамбет өлеңінің бір жолын созып оқимыз, келесі жолын тақылдатып, тағы да бір жолын созып сосын екі жолын тақылдатып, тағы бір жолды созып үшінші жолды тақылдатып (чеканно) сосын барып созып әрі қарай төртінші жолды тақылдатып әр оқыған сайын (темп) қарқынды, шапшаңдықты қосамыз. Бұл жаттығу ритімді тәрбиелейді. Тақылдатып оқығандағы деміміз алдымен бірінші жолда алынады, содан барып екінші жолда үшіншіде, төртіншіде жылдамдықты қоса түсу керек.
7. Шапшаңдықты өзгерту.Ортаңғы регистірде өзімізге лайықты дыбыстаумен асықпай-жаймен гекзамертді бастамыз, биіктік пен күшті өзгертпейміз, әрбір жолда жылдамдығымызды қоса түсеміз, онымыз өте шапшаңдыққа жетеді. Сол сияқты енді әрбір жолымыздың шапшаңдығын қарқынмен ең жайға дейін төмендете береміз.
8. Енді өз даусыңызға өзіңізге ие болғаннан кейін оның ішінде қарқынның күшін меңгердіңіз, енді ептеп даусытың биіктігін тәрбиелеуге көшеміз. Бұл бір сорындылықтан арылтады. Бірінші жолды, бір биікте, кеуде регистрімен, жайлап , бөлмей,созып бастаймыз(өте төменгі тонмен). Келесі жолды бір гаммаға көтереміз, үшіншіге келгенде бұрнғы сатыға төмендетеміз. Бұл бір секунтта бір жолдың оқылуы.
9. Мұнда бір секунттағы оқуымыз әр жол сайын емес, әр сөзге тонымызды көтереміз, төмендетеміз.
10. Гаммамыздың енді бір сатысын меңгерейік. Әр жолдың тональносын енді бірінші жолда жоғарлатып, төмендетпейміз үш сатыға (терцияға) құбылтамыз. Дыбысымыздың жұмсақтығын , бір қалыптылығын, жайлылығын қадағалаған дұрыс.
11. Енді өткен терциямызды әр сөзді оқығанда жасаймыз. Әр сөздегі даусымызды бір гаммадан үшінші сатыға дейін көтеріп сосын бұрынғы тонға төмендетеміз. Тағыда даусымызды үшінші сатыға көтеріп төмендегенді үштен екіге одан бірге емес бірден жоғарыдан төменге бірақ түсеміз.
Осындай жаттығуларды үнемі үзбей қайталап отыру қажет.
Тележүргізушілер қателіктерінің бірі - ә әрпін дыбыстағанда а деп айтуы. Лингвист ғалымдар ана тілдегі сөздің нормаларын бұзып айтуды интерференция деп атайды. Бұл, әсіресе, әнші жүргізушілердің сөйлеу тіліне кенедей жабысқан әдет. Олар а-ны орыс тіліндегі дыбысталуымен айтып, сөздің мәнін қашырады. Мысалы, жАй, шАй дейді. Қазақ шӘй іштім, жӘй келдім деп айтады. Қазақ мАшинамен келдім деп жазады, мӘшинамен келдім деп ауызша айтады. Орыс тілінде Ә дыбысы жоқ. Сондықтан, ә дыбысының дыбысталуы өзгерді. Тележүргізушілердің бір тобы байланЫсты сөзін айтқанда Ы дыбысы естілмейді. Атап айтқанда, журналистің жазғанын оқып беретін тіл ережесін бұзатындар - тағы да сол әншілер қауымы. Теледидардан сөз сөйлеу - фонограммамен ән айту емес, ол тележүргізушіден шешен тілді тіл заңдылықтарын білуді міндеттейді.
Кeз кeлгeн өнepдe тexникaлық шeбepлiк бoлyы тиіс. Сөйлey тeхинкacы - тыныс алу, артикуляция, сөйлеу мақамы, дауыстың қойылуы және т.б. саладағы практикалық дағдылардың жиынтығы. Сөйлеу техникасына тіл туралы ғылымның сөйлеу нормаларын белгілеумен байланысатын бөлімі - орфоэпия (гректің orthos - дұрыс, тура, және epos - сөйлеу сөздерінен) тікелей қатысты... Сөйлеу мәдениетінің келесі анықтамасы: Жоғары сөйлеу мәдениеті - өз ойларын тіл құралдарының көмегімен дұрыс, нақты және анық бере білу. Дұрыс сөйлеу дегеніміз - қазіргі әдеби тілдің нормалары сақталатын сөйлеу тілі. Қарапайым сөйлеу тілі әдеби нормадан ауытқу, басқаша айтқанда - әдеби тілді жеткілікті дәрежеде білмеудің салдары.
Сөйлеу тілін жазбаша тілден айрықша, өзгертіп тұратын не деген сауал туындайды? Әрине ол сөз арасындағы интонация. Сөз мағынасын кеңейтіп көрсетуге, әдемі етіп естілуге жағдай жасайды. Осы тұста Н.Омашевтің: Интонация - радиожурналистиканың негізгі акустикалық бейнелеуші құралдарының бірі. Анығырақ айтқанда, тіл мен стиль бейнелілігі, әңгіменің эмоционалдылығы, тыңдаушы сезімін баурап ала қоятын тартымдылығы аса қажет. Сол тұрғыдан ең негізгі факторлардың бірі - микрафон алдындағы сөйлеушінің интонациясы. Интонация, яғни дауыс ырғағы сөздің ішкі бейнесіне емес, мәтіннің ішкі мән-мағынасына тәуелді болады. Ұзын құлақтан
Интонация мен сөйлеу - бірін - бірі толықтырып отыратын ажырамас бірлік. Яғни интонациясыз сөйлей алмаймыз. Сөйлеу арқылы ғана интонация жүзеге асады. Интонация адам туралы негізгі белгілерді аша отырып, оның көңіл-күйін, мінез-құлқын бере алады. Сонымен қатар өз пікірін, ойын толық түсіндіру үшін дауыс ырғағының ықпалы күшті екендігі аңғарылады. 19,11 Аманбаев.А.Ж Интонациялық бірліктердің праглималингвистикалық сипаты.
Сонымен интонация деп дауыс екпінінің сан түрлі болып құбылуын айтамыз. Дауыстың төмен, жоғары естілуі. Белгілі бір сөзді немесе сөйлемді оқып, айтудағы сөз тасымалдаушы сол ойға қандай мән беруіне байланысты жететін құбылыс.
Дауыс диапазоны - биіктік бойынша дауыстың өзгеруге мүмкін аралығы түрлі адамдарда әр түрлі болады.
Интонацияның орны - қандай тілдің болсын құрылымының нағыз өзегінде, оны аңғармау, оның маңызын дұрыс түсінбеу - тілдің жалпы табиғатын түсінбеумен бірдей,- дейді белгілі француз ғалымы Б.Мальберг.
Жазуда шартты түрде үтір, нүктелі үтір, қос нүкте, сызықша, сұрақ белгісі, леп белгісі және сол сияқты басқа да тыныс белгілерімен берілетін мағына ауызша сөйлеу тілінде сөйлеушінің дауыс интонациясы арқылы түрленіп отырады. Сонымен қатар, оның логикалық екпіні, кідіріс, қарқын, ырғақ, сөйлеудің негізгі тоны тәрізді интонацияның компоненттерінің көмегімен құбылып отырады. Олар ауызша сөйлеу тілін анағұрлым мәнерлі, сазды етіп, әсемдейдіжәне оның нәтижесінде тыңдаушылар мен көрермендерге әсер еті үшін үстемелей түседі. Мысалы: Елінің мерейін үстем еткен Әділбекке қандай мақтау айтсақ та жарасады!Жарайсың, Ниязымбетов! Бағындырар белестерің биік болғай! Мұндағы эмоциялық маңыналы сөздер еңкөтеріңкі тонмен, максималды интенсивтілікпен созылып айтылды. Сөйлемнің бірінші мағыналық өзегі болып табылады да, екінші мағыналық өзегі сөйлемнің соңында орналасады.
Дикция - дыбыстың анық айтылу.Егер диктордың сөйлеуінде кемшілік болса, ондай жағдайда әрбір дыбыспен, әріппен жеке-жеке жұмыс жасауы керек. Себебі, жүргізуші дыбыстың анық, нақты айтылуына аса мән беруі керек. Сонымен қатар, арнайы жаттығулармен де айналысқаны жөн.
Дикциямен жұмыстанған кезде сөйлемдегі сөзге назар аудару керек. Сөйлеммен жұмыс істеп жаттыққанда, айтылатын ойдың нақты, анық болуын қадағалау өте орынды. Бұл орайда орфоэпиялық және логикалық сауаттылық талап етіледі. Сөйлеген кезде дыбыс екпіні мен тыныс белгілерінің де ерекше орын алатынын естен шығармау керек.
Телерадио жүргізушілеріне тілге ауыр сөздерді оқып жаттыққаны дұрыс. Сондай-ақ, дикциялық жаттығуларды орындау барысында мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, шағын әңгімелер мен ертегілерді оқып, жаттап айтып жаттығу керек. Олар айтылған сөздеріміздің сазды, ұстамды, салмақты, айтылуына жаттықтырады және мағынасыз асығушылықтан арылтады.
Бүгінгі таңда радилода микрафон алдында ортырған диктор мен теле экран арқылы хабар тарататын жүгізушілерге алдымен демді, тыныс алуды дұрыс алуға жаттығуы керек. Содан соң барып артикуляция ретке келтіргені абзал. Дауысты құбылта беруден қорықпауы керек. Дауыс қоя білу - бұл үнемі ізденсіті, талмай еңбектенуді талап етеді.
Кідіріс
2 Қазақ радиосындағы Сауық Жақанованың феномені
2.1. Сауық Жақанованың шығармашылық әдісінің ерекшелігі
Қазақты рухани тірегі, алаш жұртының асқақ үні Қазақ радиосына - 98 жыл. Түп-төркіні ғасырға жуықтаған Қазақ радиосы талай тарихты бастан өткерді. Сол кезден бастап Орынбор қаласынан бүкіл республикаға трансляция беріле бастады.
Қазақ радиосы хабарларын тақырып бойынша топтастыра бастады.Оларды дербес және тектес ақпараттарға бөлу арқылы журналистік сүзгіден өткізді. Осы қарқында жұмыс жасай отырып, 1926 жылы Қызылорда қаласында ұлттың үні болған радио тұрақты хабар беруін одан әрі жалғастырды. Сөйтіп, республикалық эфирден шақырулар, үндеулер, нұсқаулар, деректер, жаңалықтарды жиі беріп отырды. Әрі қарай 1931 жылы Алматы радиостанциясы ашылып, Қазақ радиосының даму жылдары болды. Сол жылдары радиожурналистика қарқынды жолға қойылып, бұқаралық ақпарат құралдарының бірі ретінде нығайып, бекіді.
Көшелі саналар тоғысының елең-алаңында, елдікті еншілеген алғашқы қадам КАКСР құрылған соң, нақ бір жыл өткеннен кейін алғашқы хабарларын шартарапқа тарата бастағант Қазақ радиосы - мәртебелі Уақыттың үні нұр бесігі десе, жарасқандай-ақ! Ахмет Байтұрсынов дәуірдің көзі мен құлағы деп таныған баспасөз қасиетті қара шаңырақ - Қазақ радиосының да мерейі әрқашангда үстем болмақ.
Тілі шыққан балдырғандай, кітап, кәзитіндегі, майдандық үшбұрышты хаттарындағы сөздермен қатар, эфирден Қазақ радиосы - халықтың арман-мұңымен , сан ғасырлар бойы сыр сандығында сүрлеп сақтаған жыр-аңыз, әсем әндерімен, жылкелгендей жаңалық сезіндіріп, ел жанын шуаққа бөлеген жетпіс өнерінің жәдігерлері - Әміренің әнімен, Күләштің Гәккуімен, 1936 жылғы Мәскеуде өткен қазақ өнерінің онкүндігіндегі Құрманбек Жандарбековтың Қыз Жібек операсындағыв Бекежан ариясымен, жыр алыбы Жамбылдың Ленинградтық өрендерім от-жырымен, Жетісу бұлбұлы Дәнеш Рақышевтің сұңғыла үнімен, Қазақ вальсінің королі Шәмші Қалдаяқовтың Менің Қазақстанымымен, қазақ Левитаны Әнуарбек Байжанбаевтың құдыретті, құлашты даусымен, әлемге мәшһүр жыршымыз Мұхтар Шақановтың ел Тәуелсіздігін ұлықтаған тегеурінді поэзиясымен , өзге де тілге тиек етуге сыймаған сан сындарлы қазынасымен тіл қатты! Алтын арқау ешбір сәтте де үзілген емес, үзілмек те емес!
Үлкендердің әңгімесінен еститінмін: қай-қайсысмыздың да есімізде ғой, балқаймақ балалық шағымызда ауылда үйлердің төрінде кестелі жолақпен әдіптелген қара қалпақты радио, кейінірек тілік жолды темірлі көк радио, мұнан соң жібек жіппен тоқылған жирен ағаш радио, әр түрлі жиілікті сандық радиолар тұрмысымызға біртіндеп ене бастаған еді, - деп отыратын.Ал бүгінде алыс шет елдерге,ТМД - ның, республиканың түкпір-түкпіріне хабар тарататын, Интернеттен орын тепкен ғажайып ақпарат құралына айналды!
Ұлтымыздың үнжариясы Қазақ радиосына 95 жыл. Радионың үні тұңғыш рет 1921 жылдың қазанында естілді. Ол уақытта Орынбор қаласынан республикаға трансляция берілген еді. Әсіресе Ұлы Отан соғысы кезінде радионың орны ерекше болды. Халық майдандағы қиыншылықтарды үнемі осы үнжариядан естіп білді. Жылдар өткенмен, Қазақ радиосы өзіндік үнін жоғалтқан жоқ. Бүгінде қазақ, орыс, неміс, ұйғыр, әзірбайжан, түрік, корей және татар тілдерінде 200-ден астам хабар таратады. Күн сайын тыңдармандарға соңғы жаңалықтарды жеткізіп қана қоймай, қоғамдық-саяси, экономика, ғылым мен білім, әдеби-драма, спорт пен музыка бағытындағы танымдық дүниелерді ұсынады. Қазақ радиосы елімізден бөлек, ТМД аймағы мен шет елдерге де хабар таратады.
Қазақ радиосының осылай өзінің жабдығы жаңынан қаншалықты түрлік өзгеріске ұшыраса да , өзгермеген бір - ақ нәрсе - оның ұлттық Рухын қайткен жағдайда да, құлатпай, өзек етіп, биік, Темірқазықтай дара ұстанып келе жатқандығы.
Ел мадақ тұтар Қазақ радиосы есімі көпшіліктің құрметіне бөленген, өзіндік шынайы шығармашылық мектептері бар Ә.Байжанбаев, Т.Тобағабылов, Қ.Шаматай, С.Жақанова,Р.Құдайбергенова, Б.Жоламанов, С.Қалиев, Д.Қанатбаев, М.Рысбеков сынды талантты тұлғаларды өсіріп, түлетті.Бұл үркердей топтың төңірегінде самсағанжұлдыздардай радиожурналистердің және оның игі жанашырларының үлкен ұрпағы қалыптасты жеп сеніммен айта аламыз.
Тілінің бізімен қоғамның көп дертін көімен шұқып көрсететін қалам мініп, микрафон ұстап, көгілдір экран алдына шығып жүрген жүргізуші журналистер қоғамның тамыршысы. Елдің саяси, экономикалық, әлеуметтік мәдени жіне басқа да барлық саладағы тіршілік-тынысын бүгінгі күндері экран алдына шығушы журналистер жеткізбесе, жалпы журналисмт қауымы айтпаса, сол жүргізуші журналистер тіл безбеніне салмаса мына қоғам тілі жоқ-мылқау, құлағы естімес- саңырау, көрмейтін - соқыр күй кешер ме еді.
Өркениетті өрге сүйреп, ақпарат жылдамдығы арқадан итеріп, жағалықтар легі жағадан тартқан мына заманда дүниенің ағы мен қарасмын ажыратуға жанын салатын да, сол өнер мен мәденит қызметкерлері. Теледидар, радио, театр, баспасөз рухани тәрбие беруде аса маңызды роль атқаруда. Әр заттың құбылыстың себеп-салдарын анықтауда да, әлеуметтік тегін тануда да маңызы ерекше. Бүгінгі таңда басты мәселенің бірі - Қазақстанның әлемдік дидарын одан әрі қалыптастыру. Адамзаттың қарым-қытынас орнатып, мәдени - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Ибрагимқызы Сәулет
Сауық Жақанованың радиодағы шеберлік мектебі
Дипломдық жұмыс
5В050400-Журналистика мамандығы
Нұр-Сұлтан 2019
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.
1Қазіргі қазақ журналистикадағы радиожурналист тұлғасы
1.1. Диктор - радионың негізгі қозғаушы күші ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Сөйлеу техникасын меңгеру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2 Қазақ радиосындағы Сауық Жақанованың феномені
2.1. Сауық Жақанованың шығармашылық әдісінің ерекшелігі ... ... ... ... ... 10
2.2 .Сауық Жақанованың мектебі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазіргі БАҚ құралдарының аудиторияға тигізер ықпалы ерекше. Әсіресе телевизия, радио хабарлардың бұқаралық сипаты мен жеделдігі қарқын ала түсуде. Мемлекеттің ішкі, сыртқы саясаты жөнінде қалың жұртшылыққа дер кезінде хабарлар таратып отыру бұқаралық ақпарат құралдарының әлеуметтік мәнділігін одан сайын күшейтіп отыр. Оның үстіне қазіргі таңда инженерлік технологияның даму қарқынымен байланысты, бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдері оқуға, тыңдауға, көруге жағымдылығы артып келеді. Алайда техникалық құрал жетіле түскенімен, БАҚ-ның тілі аса қиын жағдайда қалды: радио, телеэфирден естілер сөздің мәдениеті тым төмендеп кетті. Бұрын Мина Сейітова, Шәрипа Бейсекеева, Әнуарбек Байжанбаев, Мәмбет Сержанов, Хатира Әзімбаева, Мырзабек Қуатбеков, Жәнел Асқарова, Марат Тоғатаев, Болат Масин,Аймен Ақшалова, Омархан Қалмұрзаев, Әмір Жұмабеков, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова сынды және өзгеде радио, телеқайраткерлердің сөзді дыбыстауы, нақышы, сөйлеу сазы халыққа үлгі болатын. Менің дипломдық жұмысым Сауық Жақанованың радиодағы шеберлік мектебі тақырыбы негізінде алынды.
Радио- дыбыстау, сөйлеу арқылы хабар тарататын құдірет болғаннан кейін, басқа бұқаралық ақпарат құралдарынан өзіне тән толып жатқан ерекшеліктері бар. Ол- жаңалық жаршысы, ол - өмір тынысының жүрек соғысы, ол- мәдениет-тұрмыс, ол - әдебиет, өнер, ән-музыка, ол - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, ол - ғылым, білім, ол - саясат, ол - балалар, жастар аяқалысы, қарттар жүріп өткен әр қилы сүре жолдар, ол - мемлекет, Отан тарихы. Міне, радио осылардың бәрін ауа арқылы дүние жүзіне сенімді шыншыл дауыспен таратушы бірден - бір Алла тағаланың адамзат баласына берген өлшеусіз сыйы.
Қазір бәрі де заманына қарай ғой. Бірақ сөйлегенде қазақтың мақамын сақтап, ауызекі тілдік үндесуді, әріптердің дұрыс айтылуын білу керек. Кейде тілдік заңдылықтар ұмытылып жатады. Радио-телевизия дегеніміз - ең алдымен, дұрыс ,нақты сөйлеу мен қатар ойды анық жеткізу. Тіпті тыныс белгілерінің өзіндік жеткізу ырғағы бар. Сондай-ақ, қазақи ырғақты да сақтау керек. Заман өзгерді, тез айту керек дейді.Дегенмен эфир заңдылығы, өз этикасы бар. Ал сөз мәдениеті дегеніміз не? Бұл - сөзді түсініп айту. Сөйлем ішінде кідірістер де болады, созып не дауысты көтеріп айтатын жерлер тағы бар. Осындай қажеттіліктерді керек ететін, сөз құдіретін, мәнін мағынасын, айтылуын, халыққа тынбай жеткізген ғасырға жуық ойдағыдай өз қызметін атқарып келген Қазақ радиосын ерекше айта аламыз.
98 жыл бойы әр саланы профиссионалдық тұрғыда меңгеріп, адал қызмет атқарған жүздеген азаматтар өз ісін мінсіз өтеді және өтеуде. Мен, жаңа дыбыстау, сөйлеу арқылы деп сөзімді бастадым, сондықтан бұрын осынау қыруар еңбектің бәрінің ең соңғы нүктесін қойып, эфирге алып шығатын дикторлар болатын. Диктор - радионың қозғаушы басты элемент. Қазіргі таңда біз диктор сөзін қолданысқа пайдаланып жүрмізба? Дикторлардың жұмысы қандай? Микрафон алдындағы сөз саптау қалай? Сауық Мәсіғұтқызының дикторлық сөз саптауы, тыныс алу, сөз арасында кідіріс жасауы секілді шеберліктері туралы ақпарат жеткізетін боламын.
Дипломдық жұмыс өзектілігі: Қазақтың Левитаны болған Әнуар Байжанбаевтан радио саласында білім алған, шәкірті болған, бірге қызмет атқарған Сауық Жақанованың сөйлеу техникасын зерттеу. Осы оқу өнерінің екі корифейі теле-радиоға жаңадан қабылданған жастарға эфирден оқу, экраннан талғаммен сөйлеу өнерінің тамаша үлгісін жалғастыру. Қазақ радиосында өзіндік ойып тұрар орын алар тұлғаның дара жолын насихаттау. Сөздің жөн-жобасын, жосық-жүйесін жетік меңгерген, өрнекті өлең өрнегін, салмақты сөз сүлейін қадірлеген. Сауық Мәсіғұтқызы тіл маманы-филолог. Қазақ радиосына еңбегі сіңген қайраткер. Кезінде дикторлардың радиодағы ролі бірінші орынға қойылатын. Себебі - диктор үнімен эфир жанданатын.
Менің дипломдық жұмысымда Сауық Жақанованың халық сөзінен нәр алған, соның тұмасына терең бойлаған, зерек ойлауы мен ділмар сөйлеуі қатар жетілген, шешен көсілетін, ерекше даусты, қазақ топырағындағы болмыс-бітімі ерекше тұлғаның сөйлеу техникасының - дұрсы дем алу, үнді күшейту, дауыс сапасын дамыту жайында болмақ. Тіл мәдениет,қазақ тілінің сөйлеу ырғағының , үндестік заңы, дұрыс жазу мен дұрыс айтудың, дыбыстар жүйесіне байланысты, тәртіпті сақтау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті:
- Қазіргі БАҚ тілінің сөз бедері қандай? Сөзге бедер салатын тілдік құралдар дұрыс жұмсалып жүр ме? Дайын, үйреншікті бедерлеуіш амал тәсілдермен бірге тыңнан табылған үлгілер мар ма?
- Осындай сұраулардың төңірегінде азды көпті сөз сабақтауға болады.Сөз мәдениеті деген терминдік ұғым тек сөз дұрыстығымен шектеп қоймайды, яғни сөзді дұрыс айтса, жазсақ, мәдениеттің биігіне көтеріліп, шыңына шықты деуге болады;
- Сөйлеу - адамның бір-бірімен қатынасында ойын, еркін, сезімін білдіріп жеткізу құралы, олай болса ең маңызды ірге тастың дұрыс қалыптастыру жолдарын зерттеу;
- Тіл мәдениетінің басты талаптарының бірі - тілдің халықтық қасиеттерін дамыту, ана тілінің тіңдессіз байлықтарын талғаммен пайдалану;
- Мен қарастырып жатқан тұлғаның сөйлеу техикасындағы әр әріпті дұрыс қолдануы, дауыс жаттығуларын орынды пайлана білуі, сөйлегенде сөзді дұрыс айтылуы, дикторлық қырлардың қазіргі кезде жоғалып бара жатқан тұстарын қарастырамын;
- Радионың басты элементі - диктор. Диктор деген кім, міндеті қандай деген сұрақтарға жауап қарастыратын боламын;
- Радио, телевидения тыңдарман мен көрермендерге ықпал етіп, олардың қоғамдық пікір туралы белсенділігін де көтеруге де тырысады. Микрофон ұстаған, я болмаса жұртшылық алдына шығып, мінбеге көтерілген адам сөйлемес бұрын алдымен тілдік қарым-қатынас тың түрін мақсатын айқындап алуға тиіс:
- Тілдік қатынас ресми ме, бей ресми ме?
- Сөздің адресаты кім? Жеке адам ба, көпшілікпе?
- Тілдік қатынас бір жақты ма, әлде екі жақты ма?
Міне осы айтылған жайттарға көңіл бөлінсе қарым-қатынастың міндетіне түріне сай келетін ең лайықтысын талғап ала білудің мүмкіндігі арта түседі.
Жұмыстың тұжырымдамасы:
Жұмыстың дерек көзі: Сауық Жақанова,Намазалы Омашов, Клара Қабылғазы, Жанар Рамазанова. сынды қаламгерлердің еңбектеріне сүйендім. Сонымен қатар бейнемұрағаттан, бейнетаспалар мен материалдар қарастырылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Бет саны-
1.Қазіргі қазақ журналистикадағы радиожурналист тұлғасы
1.1 Диктор
ХХІ ғасыр технологиялар дамыған ғасыр. Қазіргі уақыт пен әлемдік бірлестік принциптері негізінде осы қоғамда өмір сүру, жаңа типті адам тәрбиелеу міндеті алға қойылды. Ол дегеніміз жас буынның жетілуіне бұқаралық ақпарат құралдарының, нақтылай айтқанда, телевизия мен радионың атқаратын орны ерекше. Ғаламдық деңгейде танылып отырған, елдің ертеңін жалғастыратын білікті кадрлар дайындалуы үшін тиянақты, әмбебап, инновациялық білім берілу басты орында. Бұл орайда ұлттың айнасы - БАҚ-ның маңызы артып, мемлекет мүддесі айқындала түсуде . Ақпарат пен ақпараттық технологиялар өте қарқынды дамыған уақытта журналистика саласының, қоғам өміріндегі маңызы жылдан-жылға арта түсуде. Бүгінгі таңда Қазақстан халқын маңызды ақпараттармен қамтамасыз етіп отырған, теле-радиолар қызметінің маңызы ерекше.
Тәуелсіз Қазақстан тұсындағы ақпараттық телерадиобағдарламалардың айырмашылықтары мен ерекшеліктерін түсіндіру, мемлекеттік және коммерциялық арналардың ақпараттық бағдарламаларының және баспасөздің ақпарат тарату саясатындағы өзгешеліктерді анықтау, ақпарат таратудағы жаңашыл әдістердің телерадиоарналардағы және баспасөздегі жаңалықтар қызметінде қолданылуын саралау, қазақ ақпарат тілінің қалыптасуының өзекті мәселелерін айқындау, ақпараттық бағдарлама өндірісін ұйымдастырудағы үрдістерді зерделеу сияқты мәселелер - журналистика ғылымын зерттеушілердің қоғам дамыған сайын зерттеуді қажет ететін міндеттері. клара қаблғазы
Қазақ телевизиясы және радиосы - қазақ журналистикасының, өнерінің, мәдениетінің көрнекті қайраткерлерін, қаламгерлерді, зиялы қауымды қалыптастыруда маңызды рөл атқаруда. Қазақ теледидарының да жедел дамып, өркендеуіне журналистік жан-жантылық, радиодағы мол тәжірибе, шеберлікке жол ашты. Қазақ телевизиясы өзінің қалыптасу кезеңдерінде үлкен белестерді бағындырып, көрермен ықыласына бөленуде. Журналиистика әлемінде ізденіс пен жаңашылдыққа ұмтылатын мамандардан құралған мықты ұжымдардың бағындырар белестері алда. Қазіргі уақытта журналистер эфирден еркін көсілетін, айтар ойыын ашық жеткізетін дәрежеге жетті. Жаһандық және қатарлас мемлекеттерден тәжірибе алмаса отырып, қазақ бұқаралық ақпарат құралдарының қадамы қарыштай түсуде. Оған себеп жаңа бағдарламалар легі мен өркен жайып келе жатқан журналистердің ізденіске толы еңбектері екенін айта аламыз. Радио және телевизия - уақыт ағыныдағы қуатты құрал, адамдардың өмір сүруіне және ақпарат алуына жұмыс жасайтын қалыптасқан жүйе.Радио ақпаратты жедел таратса, телевизия оқиға орнынан таспалап, сараптаса, газет-журнал материалды талдап, түсіндірсе, ал интернет ақпаратты әр қырынан береді. Жақсы ән мен әуенді танытуда радионың, телевизияның алдына ешбір ақпарат құралы шыға алмайды. Әрине, барлық БАҚ-тардың негізгі атқаратын міндеті ақпарат тарату болса, электронды бұқаралық ақпарат құралдарының басты ерекшелігі сол дыбыстылығында, әуезділігінде, көрнекілігінде жатыр. БАҚ-ның өзара байланысы: бірін-бірі мамандармен толықтырып отырады.
Ал Қазақ радиосы республтикадағы бірден-бір ауқымы кең және ұлттық ақпараттық форматтағы радиоарна болып қалыптасқан. Қазақстандағы электорнды ақпарат құралдарының ішінде Қазақ радиос ерекше мәнге ие болып отыр. Ол бірден-бір мемлекеттік арна болып табылады. Басты мақсаты ақпараттық саладағы мемлекеттік ұстанымдыыы тарату, насихаттау. Қазақ радиосының ғасырға жуық тарихы бар.Дәстүрге бай шығармашылық ұжжым. Осы жылдар аралығында бірнеше ұрпақтың сүйікті арнасына айналып, рухани сұраныстарын қанағаттандырып келеді. Соның ішінде қазақ халқының мәдени бай дәстүрлерін қалыптастырып, дамытуда үлкен орын алады. Бүгінгі жеткен жетістіктеріміз - жоғары мәдениет пен жаппай сауаттылығымызда, қоғамдық құбылыстар мен оқиғаларға бейжай қарай алмайтындығымызда радиохабарлардың ықпалы өте күшті болды. Қоғамдық өзгеріс мен жаңа технологиялар Қазақ радиосына да ақпараттар тасқынынан қажетті мағұлматын алуда ұшқырлыққа мүмкіндік жасайды.
Диктор - радионың негізгі қозғаушы күші. Хабарды түрлендіруге, адамға әсер етуге ықпалы зор. Себебі, ол - өз ісінің шебері. Сонымен қоса ақпарат әзірлеуші ұжым мен тыңдаушы арасындағы байланыс. Радионың барлық жұмысы халыққа арналып, ұсынылытынын ескерсек, тыңдарманға жеткізуші - диктор. Жас баладан, қартайған қартқа дейін радиоға құлақ түреді.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінің үшінші томында дикторға диктор-микрофон арқылы хабарларды оқитын адам, - деп анықтама берілген.
Радиоға қызығушылықтың арту себебі, аудиториясы бүкілхалықтық болуында. Радио ең алғашқы ақпарат таратушы технология болып есептелінеді. Сондай- ақ, бүкілодақтық радионың алғашқы хабар таратушыларына - Александр Гурин мен Зинайда Релизованы айтамыз.
Бүкілодақтың радионың алғашқы дикторларының бірі В.Н. Пашеннаяның айтуынша: Радио - бұл өнер. Ал, біздер, орындаушылар, микрофонға ерекше ұқыптылықпен қарауымыз керек. Ең бастысы - сөз туралы ұмытпауымыз қажет. Себебі радиодағы сөз - ол оның бүкіл болмыс, бітімі-деп сипаттама бергені. Осы жерден-ақ радионың басты артықшылығы анықталып тұр. Ал , ғасырға жуық тарихы бар Қазақ радиосы алғаш баспалдағынан қызмет еткендерді ерекше атап өтумізге болады. Олар: Мина Сейітова, Шәрипа Бейсекеева, Әнуарбек Байжанбаев, Мәмбет Сержанов, Хатира Әзімбаева, Мырзабек Қуатбеков, Жәнел Асқарова, Марат Тоғатаев, Болат Масин,Аймен Ақшалова, Омархан Қалмұрзаев, Әмір Жұмабеков, Ләзиза Аймашева, Сауық Жақанова тəрізді көрнекті дикторлармен толыға түсті.
Дикторлық өнер туралы сөз қозғалғанда әуелі аузымызға, кезінде Левитанның өзі ізбасарым- деп таныған. Қазақтың Левитаны атанған диктор Əнуарбек Байжанбаев пен саңлақ, сандуғаш дауыс иесі-Сауық Жақанова ерекше мақтанышпен атаймыз. Әр оқыған хабарына жан бітіріп, құбылта отырып көркем жеткізетін. Ой мен сөздің, мазмұн қарқынын, сөйлемдердің жинақылығын, олардың ішіндегі иірімдерінің байланысын тыңдаушы құлақ құрышын қандырып жеткізетін.
Диктор сөзі іштей бірнеше бөліктерден тұрады:
1.Алдымен диктор көрерменмен амандасып, өзін таныстырады. Мұны ұйымдастыру бөлігі деп атауға болады. Бұл бөлімде диктор өз сөзін сөйлесудің диалогтік сипатына тəн ерекшеліктерге негіздеп, монологтік типте жеткізеді. Мұндайда диктор дауысы салтанатты түрде шығады. Осыған орай, ұйымдастыру бөлігінің мəтінін лепті сөйлемдер құрайды. Олар көтеріңкі дауыспен, ерекше интонациямен айтылады.
2.Диктор хабарланатын жаңалықтардың легімен, ретімен таныстырады. Мұны тележурналистика саласында лид деп атайды. Басқаша қорытынды жаңалықтардың кіріспе бөлімі деп атауға болады. Өйткені бұл бөлімде берілетін маңызды жаңалықтардың тақырыбы, реті жөнінде мəлімет беріледі. Жаңалықтарды жүргізуші мəртебесі күнделікті экраннан өтіп жатқан актуалды хабарлама арқылы айқындалады [21].
3.Диктор сөзінің негізгі бөлігін жоспарлы рет бойынша хабарланатын негізгі жаңалықтар мəтіні құрайды. Олар 2 - 3 хабарлы сөйлемнен тұрады. Жаңалықтар ресми сипатта салқынқанды дауыспен оқылады. Диктор сөзін тілші өз репортажында толықтырады. Мысалы: Алматыда Еуропадағы қауіпсіздік жəне ынтымақтастық ұйымының басшылығымен бұқаралық ақпарат құралдары жайлы жетінші Орталық Азиялық конференция басталды. Онда БАҚ өкілдерінің жұмыс істеуіне жағдай жасау, бұқаралық ақпарат құралдарының сайлау барысында атқаратын рөлі əңгіме өзегіне айналды (13.10.2005).
4.Диктор өз сөзін қорытындылап, көрерменмен қоштасады да, келесі сөз кезегін спорт жаңалықтарын жүргізуші дикторға береді. Мұны диктор сөзінің қорытынды бөлігі деп айтуға болады. Дикторлар амандасу кезінде де, қоштасу уақытында да аудиторияның кім екенін, олардың əлеуметтік мəртебесін ескере отырып, тіл қатады. Кешкі жаңалықтарды үзбей көріп отыратын адамдар жүргізушінің қалай қоштасатынын біледі. Солардың бірқатарына көңіл аударайық.
1.2 Сөйлеу техникасын меңгеру
Сөз арқылы түйінделген ой қаншалықты маңызды болса, ол тыңдаушыларға жеткізіп отырған диктордың немесе тележүргізушінің сөздері нақты, түсінікті күйде дыбысталуы арқылы ғана әсер ете алады. Дауыс - адамның ең маңызды белгілерінің бірі. Дауыс - бұл өзінің күрделілігіне және әлеуметтік маңыздылығына байланысты емес адам көмейінен шығатын кез келген дыбыс. Дауыс генераторлық бөлім ретінде қызмет ететін көмейде пайда болады. Тыныс алу мүшелері - энергетикалық бөлім. Энергия көзі ретінде дауыс шымылдығының тербелісін тудыратын ауа ағыны болады.Дыбыстың акустикалық қасиетін ажырату есту қабілетінің көмегімен іске асырылады: үн дыбысы, дауыстың жоғарылығы.
Ауа тербелісі бірқалыпты болса, дыбыс жоғары нақты шығады.Бір секунт ішінде болатын тербеліс жиілігіне дауыс перделерінің , дауыс жоғарлығының сапасына байланысты. Үннің жиілігі герцпен өлшенеді. Баяу сөйлеу кезінде ер адамдар 85-тен 120 Гц-ке дейін болса, нәзік жандардың өзгерісі 160-тан 360-қа дейң екен. Сөйлеу тілінің мәнерлігіне үннің өзгерістері ықпал етеді.
Дауыстың күші қатты дауыс діріл қарқынымен өзара байланысты. Ол- децибеллмен анықталады. Діріл қарқыны дауыс шымылдығында қатты байқалса, дауыс ашық, анық шығады. Дауыстың сапасы тембір мен ренкі дыбыстары арқылы сипатталады. Тербеліс күші және жиілігіне тәуелді, сонымен қоса дыбыстардың акустикалық құрамын білдіреді.
Теле - радиожүргізушілері сөйлеуге ерекше мән береді. Тікелей эфир жүргізушілерінің қас шеберлігіне, шешендігіне сын. Ондай сәттерде сөздер бір-бірімен қиюласып, үндесіп, әуезді айтылуы шарт. Осы заңдылықтар сақталса, құлаққа жағымды, көңіл толқытар сөздер тыңдаушының жүрегіне қонақтап жатады. Әр тілдің өзіне тән дыбысталу заңдылықтары сол - тілді дербес тіл етіп тұратын белгілердің бірі. Сөйлеу мен оқу кезінде осы тілдік ерекшеліктер қатаң сақталуы тиіс. Сөйлеу техникасын меңгеру кезінде, дұрыс сөйлеуге ерекше мән беріп, тіл дыбыстарының заңдылықтарын қатаң сақтау қажет. Сөйлеу техникасына: тыныс алу, дауыс, дикция жатады. Осы аталған сөйлеу техникасының элеметтерін дұрыс меңгеру керек.
Рамазанова Ж.С 52-б
Сөйлеу аппараты
Тыныс органдары
Өкпе, кеңірдек тарамы, кеңірдек; Осыларды қозғалысқа келтіретін бұлшық еттер, диафрагма, құрсақ аймағы.
Дауыс құрау органдары
Көмей, дыбыстық байланыс, резонаторлар - мұрын, ауыз қуысы.
Артикуляциялық жүйелер
Тіл, ерін, тіс, иек, таңдай.
Тыныс алу үдерісі өздігінен жүріп жатады. Диктор Сауық Жақанова Сөйлеу техникасын меңгеру атты еңбегінде тыныс алудың үш түрін көрсетеді: иық, кеуде, ішпен тыныс алу.
Тыныс алуға байланысты жас мөлшер мен жыныс және қызмет жасау ға байланысты. Жалпы алғанда нәзік жандылар кеуде арқылы тыныстанатын болса, ер адамдар диафрагмалды дем алады. Ал балалар аралас тыныс алады. Көбінесе оларда кеудемен тыныс алу жүреді. Толық, терең дем алу барысында осы айтылған тыныс алудың 3 түріде тоғысады.
Дұрыс, нақты қойылған тыныс нәтижесі- әсерлі үн, әдемі дауыс. Тыныс алу физиологиялық қызметін адам ықпалынсыз атқара алады. Тыныстау жолдарын сонымен бірге адам сөйлек кезінде әсер ете алады. Қазіргі таңда таби,и тыныстаудың мақамы жоғалды деп айтумызға болады. Өйткені бұрынғы заманда ата-баббаларымыз таза ауада емін ,еркін ұзақ уақыт өткізетін болған. Сол себепті үнемі қозғалыста, бұлшық еттерінң барлығы қимылдап тұратын болғандықтан таби,и жаттығулармен өздігінен айналыса беретін болған.
Бүгінгі таңда техниканың дамыған заманында тұрмыс - тіршіліктігеі қимыл- қозғалысты азайту салдарынан тыныс алу жүйесіне кереағар әсер етуде.Сондай - ақ, жабық бөлмеде, орындықта, телефон, компьютер алдында ұзақ отыру салдарынан тыныс алуға кері ықпал еткені мен қоса тыныс алу жолдарының ауруна ұшырату қаупі басым.
Сонымен, әлеуметтік факторлар адам организмінде биолгиялық өзгерісті тудырады. Физиология қоршаған ортаның өзгерістеріне ыңғайланып үлгермейді, сондықтан біз өзімізге жасанды түрде көмектесуміз керек, өйткені тыныс алу үдерісі - организмдегі ең басты функцияның бірі. Тыныс алу жолдары дауыс шығару жолдарымен тығыз байланыста болғандықтан, сөз өнерімен байланыста жүретін журналистер, дикторлар сөйлеу аппаратына үлкен салмақ түсінетіндіктен, оған салғырт қарамауы керек. Рамазанова Ж.С 57б
Тыныс алу - басты элемент болғандықтан, көптеген жаттығулар мен айналысқан жөн. Себебі, сөйлеу барысында ауа жетпей қалуы мүмкін. Айту немес оқу барысында, күнделікті жай отырған кездегіден де ауаны көбірек қамтуға тура келеді. Кеудеде ауаны біраз ұстап тұрып, сөз арасындағы кідіске дейін үнемдеп, орнына қайталап ауа толтырып отыру әдісін меңгеріп алуы керек. Осылайша барлық жүйелерді дұрыс орындағаннан соң, айтпақ ойымызды, эмоциялық дыбысталуды, мағынасын жоғары деңгейде жеткізе аламыз.
Дауыс пен тыныс алу барысында сөйлеу саздылығы мен мәнерлілігін есте сақтаған жөн. Себебі, адам өзіне сенімділік, даусында ұшқырлық, әңгіме тақырыбы жөнінде саздылық, мәнерлілік болады.
Тыныс алу кезінде ең тиімдісі бұл - кеуде қуысы арқылы тыныс алу. Толық дұрыс дем алу үшін,өкпеге арнайы жаттығулар жасаған абзал. Тыныс алуды ретке кетіруге қолымызды екі жанымыздан үстіңгі қабырғамызға қарай ұстап, баяу ауаны жұтамыз. Қабырғаларымыздың бойымен ауа барғанын қолымызбен сезінеміз. Өкпеге жиналған ауаны бірқалыпты ұстап тұрып, ақырындап сыртқа шығарамыз. Осы жолмен жасалған жаттығулар барысында, мұрын қуысы арқылы шыққан ауа еш кедергісіз, шусыз, жеңіл шыққаны жақсы. Астыңғы қабырғалар босаңсығанымен, иық және кеуденің ұстіңгі жағы төмен түспеуі керек. Тыныс алу жаттығуларын айнаның алдында, денені тік ұстап, қисаймай, белді бүкпей әдемі, бірқалыпты тұрып жасаған дұрыс.
Диафрагма мен тыныс алу, яғни ішпен дем алу деп айтылады. Шыр етіп дүниеге келген сәттер бастап - біз табиғи түрде дем ала бастаймыз. Ал оны ретке, қалыпқа келтіру өз бақылауымызда. Бұл тыныс алуды бақылау үшін мынадай жаттығу жасаумызға болады: орнымыздан тұрып, ішімізге қарата алақанымызды ұстап,екінші қолымызбен арқаға қарата белдің тұсынан демді ішке тартамыз.Осы кезде іштегі ауа қолымызды сырқа итереді. Жаттығу дыбыссыз, бірқалыпты орындалғаны дұрыс.
Тыныс алу кезінде жасалатын жаттығулардың ең табиғи түрі - күлкі, күрсіну, мұңаю, есінеу. Жақсы тыныс алу жолдарын қалыптастырудың бірден бір жолы көп қимыл-қозғалыста болу. Жаттығуларды жай отырғанның өзінде көп қозғалып, еңкейіп, шалқайып тағыда басқа іс-әрекеттерді үздіксіз жасаған дұрыс. Сонымен қатар жаттығуларды жай, жеңіл түрінен бастап, бірте-бірте қиындата түскен жөн.
Тыныс алуға, демге арналған жаттығулар:
1. Демді ішке алып, үстел үсітіндегі салмақты затты үрлеп, орнынан жылжытуға тырысыңыз;
2. Еңкейіп тұрған күйде, шарды үрлеңіз;
3. Тыныс алғанда жайлап, тез-тез кезекпен шығарыңыз,дем шығару кезінде шымшым мақтаны жоғары қарай үрлеңіз;
4. Бір жапырақ қағазды алып, ауызыңызға жақындатып, кейін алыстатып үрлеп жасаңыз;
5. Демді мұрынмен көп алыңыз. Демді сыртқа шығару барысында дауыстап санаңыз. Осылайша жаттығуларды 3-4 рет қайталаңыз.
Сонымен бірге тыныс алып дем алғанда ауаны мейілінше көп жұтуға тырысу керек. Диктор - бұл әдетке дағдылануы керек.
Қосымша демге арналған жаттығуларды мысалға келтірейік:
* Орнымыздан тұрып, екі қолымызды жоғары көтеріп, ауаны ішке жұтамыз. Қолдарымызды төмен түсірген кезде ш-ш-ш-ш әрпән айтып сыртқа шығарамыз;
* Екі аяғымызды иықтарымыздың деңгейінде ашып тұрып,қолдарымызды белімізде ұстаймыз. Шынтақтарымызды артқа қайырғанда демімізді ішке тартамыз. Еңкейіп, үзіп-үзіп демімізді сыртқа шығарамыз;
* Аяғымызды кезек пен кезек көтеріп сілкілейміз. Қолдарымызды да солай жоғары қарай сілкілейміз. Бойын, басымызды, бұлшық еттерімізді бос ұстап тұрып сілкіленеміз;
* Баяу жүргенде екі қадамда ауаны барынша ішке тартып, төрт қадам сыртқа шығарамыз.
Тыныс алу жаттығуларын жасауда, жалпы қалыпқа келтіруде А.Н.Стрельникованың ережелеріне көп көңіл бөлінуде. Ол ішкі тыныс алу жұмысын жақсартады.Сондай-ақ ішкі бұлшықеттерге күш түсіп, дауысқа оң әсерін тигізеді. Олай айту себебіміз: екі қолымызды бір-бірімен қабыстырып, кеуде сүйектерін қысамыз. Сол уақытта ауаны ішке жұтамыз. Осы жұмыс барысында кеуде сүйегіміз кеңиді да, ауаны сыртқа шығарамыз. Осындай жаттығуларды үзбей жасау арқылы тыныс жолдарындағы және дауыс аппаратндағы келеңсіздіктерден құтылуға болады.
Тыныс жаттығуларын меңгере бастаған кезде ең алдымен тқлғаға шыдамдылық керек. Мұдай жаттығуларды үзбей, үздіксіз жасап, жаттығып отыру керек. Сонда ғана үйреншікті нәрсе секілді қалыптасып кететін болады. Сонымен қатар, дем алу барысында мұрын қуысы арқылы тыныстаған жөн. Себебі,ауыз арқылы тыныстау сіздің денсаулығыңызға зиян тиігізеді. Соның салдарынан тыныс жолдары ауруына шалдығу қаупі басым.
Тыныс жолдары ретке қойылған болса, келесі кезеңде дауыстың дұрыс шығуына жұмыс жасайтын боламыз. Өйткені, жақсы, дұрыс қойылған дауыстан сөз анық,айқын шығады. Нәтижесінде тыңдарман құлақты баурап алады.
Дауыс - бұл сан түрлі болып құбыла алатын фунуция. Мағыналық бояуыда көп. Дауыс сөйлегенде бірде бейне болып көріністер арқылы берілсе, бірде көңіл-күй, сезімтал, сыршыл ғажайып болып сипатталады. Сөйлеу барысында тынысты алу, кідіріс жасау сияқты әрекеттер сөзден еш кем түспейтін маңызды рөл атқарады. Дауысты біз акустикалық өлшем деп айта аламыз. Дауыстың дыбысы бұл күш-қуаттың, бір түрі. Диктордың, журналистің немесе ақпарат жеткізуші тұлғаның даусы дұрыс қойылған болса, сөздің барлық мәні, мағыналық бояуы, мүмкіндігі, толыққанды ақпараттың мазмұны тыңдарманға жетті деп айтумызға болады. Дауыстың шығуы, яғни дыбыстап, естіртіп сөйлеу - аса күрделі үдеріс.
Кәсіби дауысқа тән негізгі сапалық белгілер мыналар:
1. Дауыстың динамикалық диапазоны (Дыбыстың жеткілікті дәрежедегі күші);
2. Дыбыстың тасымалдануы (жеке-жеке тыңдаушыға дейін жететіндігі);
3. Дауыс ырғағындағы икемділік, шапшаңдық (сөйлеушінің ойын толыққанды мағынасында жеткізуге мүмкіндік беретін дыбыстық қарқын);
4. Дауыстың шарықтауы( оның басқа көмекші дыбыстар мен шулардың арасынан айрықша естілуі);
5. Дауыстың төзімділігіОмашевН Ұзын құлақтан Қазақ радиосына дейін.17,29
Күнделікті жағдайда сөйлеп жүргенде даусымыздың қиналысын, шаршауын білме йміз. Ал егерде көп алдына шығып сөйлегенде сөйлеу мүшелеріне күш түсіп, тез шаршап қалады. Бұның себебі, дыбыстау, яғни сөйлеу барысында тыныс алу, екпін қою сияқты функцияларды орнымен қолдана алмайтынымыздан. Ал бұл қолдай қоятын жағдай емес, дауыс мүшелерін үнемі жаттықтырмай, артық күш түсіріп, қинауды, қолданудың қарапайым ережелерін білмеудің арты органикалық дертке шалдықтыруы мүмкін. Жақсы қойылған дауыс тыңдаушыларға айтылған сөздің маөмүндағы түрлі бояуларын жеткізеді. Сөйлеушінің ойын терең ұғынуғпа жол ашады. Нақты сергек көңіл күй тудырып, сөздің жеңіл қабылдануына ықпал жасайды. Ал егерде бірқалыпты, қойылмаған дауыс тыңдаушыларды тез жалықтырады. Сондай-ақ, сөздің мәнін толық түсінуге кедергі келтіреді.
Дауыстың кәсіби сапалық ерекшелігін арттыру маңызды. Ол үшін біз дауыстың жеткілікті күшін, ұшқырлығын, икемділігін, тембрін яғни әуенін, үнінің самғауын, шыдамдылық күшін жоғалтапауы керек. Дауыс кез келген жерде техникалық құралдарсыз естіліп тұруы керек. Бұл сапалық белгідегі динамикалық дауыстың диапазонының кең болуымен түсіндіріледі. Дауыс сонымен қатар, басқа қосымша шулар мен жұтылып, араласып кетпей айырықша, анық естіліп тұруы керек.
Дауыс қоюға арналған жаттығуларды жасау барысында,тыныс алуға арналған жаттығуларды жа ескере отырып жасаған дұрыс:
1. Демді толық аламызда,ортаңғы регистрде бір тонмен өте жай дыбыстап асықпай созып сөздерімізді бір-бірімен қабыстыра, орта тұсынан қосымша дем ала тұрып дыбысымыз рет-ретімен, дауыссыз дыбыстардың металын баса оқимыз. Есімізде сақтайтын бір жай сөйлемдегі басты сөз, басты буын басқа сөздерге қарағанда күштірек, дөңгеленген әдемірек шыққаны дұрыс. Бара-бара демімізді аяғына дейін жеткізуге тырысып бір жолға тегіс жеткізу керек. Мысалы:
Махамбеттің өлеңдері.
Мен, мен, мен едім
Мен Нарында жүргенде,
Еңіреп жүрген ер едім.
Исатайдың барында,
Екі тарлан бөрі едім.
Бұл жаттығу дыбыстың металының қосылуына арналған. Дыбыстың бірыңғайлығымен қоса басты металл дыбысты ерекшелендіру естен шықпасын.
2. Бірыңғай жаттығуды орындай тұра, басты буынның дыбыссыз артикуляциясы дұрыс болсын. Темпіміз жай басталып екінші, үшінші, төртінші жолдарда жылдамдығымызды яғни темпімізді біртіндеп қоса түсеміз. Дауысты,дауыссыз дыбыстарымыздың артикуляциясыда естен шықпағаны жөня;
3. Дауыс күшіне 5-6 жолдың өлеңін бөліп-бөліп айтпай жайлап өте төменгі (сыбырға жақын) дауыспен бастап, ең соңында қатты сөйлеуге көшеміз (тек айқайлап емес). Демді үшінші жолдан аламыз.
4. Алдыңғы жаттығуларды жасай отырып, жалғастырамыз. Бірінші жолды жайлап бастап қатты дыбыстап аяқтаймыз, ал екінші жолға керісінше қатты (күшпен) бастап жаймен аяқтаймыз. Бірнеше рет қайталау керек;
5. Енді дыбысты бірте-бірте күшейтіп емес, бір жолды тегіс өте жай келесі жолды өте қатты айтып, дыбыстың жұмсақ шығуын қадағалаған дұрыс. Ерінбей жаттыққаннан кейін дыбыс еркін жұмсақ естіледі. Ол жай дыбысталғанда да қатты дыбысталғанда да әдемілігін жоғалтпағаны дұрыс.
6. Гекзамерт(өлең жолдарын), яғни Махамбет өлеңінің бір жолын созып оқимыз, келесі жолын тақылдатып, тағы да бір жолын созып сосын екі жолын тақылдатып, тағы бір жолды созып үшінші жолды тақылдатып (чеканно) сосын барып созып әрі қарай төртінші жолды тақылдатып әр оқыған сайын (темп) қарқынды, шапшаңдықты қосамыз. Бұл жаттығу ритімді тәрбиелейді. Тақылдатып оқығандағы деміміз алдымен бірінші жолда алынады, содан барып екінші жолда үшіншіде, төртіншіде жылдамдықты қоса түсу керек.
7. Шапшаңдықты өзгерту.Ортаңғы регистірде өзімізге лайықты дыбыстаумен асықпай-жаймен гекзамертді бастамыз, биіктік пен күшті өзгертпейміз, әрбір жолда жылдамдығымызды қоса түсеміз, онымыз өте шапшаңдыққа жетеді. Сол сияқты енді әрбір жолымыздың шапшаңдығын қарқынмен ең жайға дейін төмендете береміз.
8. Енді өз даусыңызға өзіңізге ие болғаннан кейін оның ішінде қарқынның күшін меңгердіңіз, енді ептеп даусытың биіктігін тәрбиелеуге көшеміз. Бұл бір сорындылықтан арылтады. Бірінші жолды, бір биікте, кеуде регистрімен, жайлап , бөлмей,созып бастаймыз(өте төменгі тонмен). Келесі жолды бір гаммаға көтереміз, үшіншіге келгенде бұрнғы сатыға төмендетеміз. Бұл бір секунтта бір жолдың оқылуы.
9. Мұнда бір секунттағы оқуымыз әр жол сайын емес, әр сөзге тонымызды көтереміз, төмендетеміз.
10. Гаммамыздың енді бір сатысын меңгерейік. Әр жолдың тональносын енді бірінші жолда жоғарлатып, төмендетпейміз үш сатыға (терцияға) құбылтамыз. Дыбысымыздың жұмсақтығын , бір қалыптылығын, жайлылығын қадағалаған дұрыс.
11. Енді өткен терциямызды әр сөзді оқығанда жасаймыз. Әр сөздегі даусымызды бір гаммадан үшінші сатыға дейін көтеріп сосын бұрынғы тонға төмендетеміз. Тағыда даусымызды үшінші сатыға көтеріп төмендегенді үштен екіге одан бірге емес бірден жоғарыдан төменге бірақ түсеміз.
Осындай жаттығуларды үнемі үзбей қайталап отыру қажет.
Тележүргізушілер қателіктерінің бірі - ә әрпін дыбыстағанда а деп айтуы. Лингвист ғалымдар ана тілдегі сөздің нормаларын бұзып айтуды интерференция деп атайды. Бұл, әсіресе, әнші жүргізушілердің сөйлеу тіліне кенедей жабысқан әдет. Олар а-ны орыс тіліндегі дыбысталуымен айтып, сөздің мәнін қашырады. Мысалы, жАй, шАй дейді. Қазақ шӘй іштім, жӘй келдім деп айтады. Қазақ мАшинамен келдім деп жазады, мӘшинамен келдім деп ауызша айтады. Орыс тілінде Ә дыбысы жоқ. Сондықтан, ә дыбысының дыбысталуы өзгерді. Тележүргізушілердің бір тобы байланЫсты сөзін айтқанда Ы дыбысы естілмейді. Атап айтқанда, журналистің жазғанын оқып беретін тіл ережесін бұзатындар - тағы да сол әншілер қауымы. Теледидардан сөз сөйлеу - фонограммамен ән айту емес, ол тележүргізушіден шешен тілді тіл заңдылықтарын білуді міндеттейді.
Кeз кeлгeн өнepдe тexникaлық шeбepлiк бoлyы тиіс. Сөйлey тeхинкacы - тыныс алу, артикуляция, сөйлеу мақамы, дауыстың қойылуы және т.б. саладағы практикалық дағдылардың жиынтығы. Сөйлеу техникасына тіл туралы ғылымның сөйлеу нормаларын белгілеумен байланысатын бөлімі - орфоэпия (гректің orthos - дұрыс, тура, және epos - сөйлеу сөздерінен) тікелей қатысты... Сөйлеу мәдениетінің келесі анықтамасы: Жоғары сөйлеу мәдениеті - өз ойларын тіл құралдарының көмегімен дұрыс, нақты және анық бере білу. Дұрыс сөйлеу дегеніміз - қазіргі әдеби тілдің нормалары сақталатын сөйлеу тілі. Қарапайым сөйлеу тілі әдеби нормадан ауытқу, басқаша айтқанда - әдеби тілді жеткілікті дәрежеде білмеудің салдары.
Сөйлеу тілін жазбаша тілден айрықша, өзгертіп тұратын не деген сауал туындайды? Әрине ол сөз арасындағы интонация. Сөз мағынасын кеңейтіп көрсетуге, әдемі етіп естілуге жағдай жасайды. Осы тұста Н.Омашевтің: Интонация - радиожурналистиканың негізгі акустикалық бейнелеуші құралдарының бірі. Анығырақ айтқанда, тіл мен стиль бейнелілігі, әңгіменің эмоционалдылығы, тыңдаушы сезімін баурап ала қоятын тартымдылығы аса қажет. Сол тұрғыдан ең негізгі факторлардың бірі - микрафон алдындағы сөйлеушінің интонациясы. Интонация, яғни дауыс ырғағы сөздің ішкі бейнесіне емес, мәтіннің ішкі мән-мағынасына тәуелді болады. Ұзын құлақтан
Интонация мен сөйлеу - бірін - бірі толықтырып отыратын ажырамас бірлік. Яғни интонациясыз сөйлей алмаймыз. Сөйлеу арқылы ғана интонация жүзеге асады. Интонация адам туралы негізгі белгілерді аша отырып, оның көңіл-күйін, мінез-құлқын бере алады. Сонымен қатар өз пікірін, ойын толық түсіндіру үшін дауыс ырғағының ықпалы күшті екендігі аңғарылады. 19,11 Аманбаев.А.Ж Интонациялық бірліктердің праглималингвистикалық сипаты.
Сонымен интонация деп дауыс екпінінің сан түрлі болып құбылуын айтамыз. Дауыстың төмен, жоғары естілуі. Белгілі бір сөзді немесе сөйлемді оқып, айтудағы сөз тасымалдаушы сол ойға қандай мән беруіне байланысты жететін құбылыс.
Дауыс диапазоны - биіктік бойынша дауыстың өзгеруге мүмкін аралығы түрлі адамдарда әр түрлі болады.
Интонацияның орны - қандай тілдің болсын құрылымының нағыз өзегінде, оны аңғармау, оның маңызын дұрыс түсінбеу - тілдің жалпы табиғатын түсінбеумен бірдей,- дейді белгілі француз ғалымы Б.Мальберг.
Жазуда шартты түрде үтір, нүктелі үтір, қос нүкте, сызықша, сұрақ белгісі, леп белгісі және сол сияқты басқа да тыныс белгілерімен берілетін мағына ауызша сөйлеу тілінде сөйлеушінің дауыс интонациясы арқылы түрленіп отырады. Сонымен қатар, оның логикалық екпіні, кідіріс, қарқын, ырғақ, сөйлеудің негізгі тоны тәрізді интонацияның компоненттерінің көмегімен құбылып отырады. Олар ауызша сөйлеу тілін анағұрлым мәнерлі, сазды етіп, әсемдейдіжәне оның нәтижесінде тыңдаушылар мен көрермендерге әсер еті үшін үстемелей түседі. Мысалы: Елінің мерейін үстем еткен Әділбекке қандай мақтау айтсақ та жарасады!Жарайсың, Ниязымбетов! Бағындырар белестерің биік болғай! Мұндағы эмоциялық маңыналы сөздер еңкөтеріңкі тонмен, максималды интенсивтілікпен созылып айтылды. Сөйлемнің бірінші мағыналық өзегі болып табылады да, екінші мағыналық өзегі сөйлемнің соңында орналасады.
Дикция - дыбыстың анық айтылу.Егер диктордың сөйлеуінде кемшілік болса, ондай жағдайда әрбір дыбыспен, әріппен жеке-жеке жұмыс жасауы керек. Себебі, жүргізуші дыбыстың анық, нақты айтылуына аса мән беруі керек. Сонымен қатар, арнайы жаттығулармен де айналысқаны жөн.
Дикциямен жұмыстанған кезде сөйлемдегі сөзге назар аудару керек. Сөйлеммен жұмыс істеп жаттыққанда, айтылатын ойдың нақты, анық болуын қадағалау өте орынды. Бұл орайда орфоэпиялық және логикалық сауаттылық талап етіледі. Сөйлеген кезде дыбыс екпіні мен тыныс белгілерінің де ерекше орын алатынын естен шығармау керек.
Телерадио жүргізушілеріне тілге ауыр сөздерді оқып жаттыққаны дұрыс. Сондай-ақ, дикциялық жаттығуларды орындау барысында мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, шағын әңгімелер мен ертегілерді оқып, жаттап айтып жаттығу керек. Олар айтылған сөздеріміздің сазды, ұстамды, салмақты, айтылуына жаттықтырады және мағынасыз асығушылықтан арылтады.
Бүгінгі таңда радилода микрафон алдында ортырған диктор мен теле экран арқылы хабар тарататын жүгізушілерге алдымен демді, тыныс алуды дұрыс алуға жаттығуы керек. Содан соң барып артикуляция ретке келтіргені абзал. Дауысты құбылта беруден қорықпауы керек. Дауыс қоя білу - бұл үнемі ізденсіті, талмай еңбектенуді талап етеді.
Кідіріс
2 Қазақ радиосындағы Сауық Жақанованың феномені
2.1. Сауық Жақанованың шығармашылық әдісінің ерекшелігі
Қазақты рухани тірегі, алаш жұртының асқақ үні Қазақ радиосына - 98 жыл. Түп-төркіні ғасырға жуықтаған Қазақ радиосы талай тарихты бастан өткерді. Сол кезден бастап Орынбор қаласынан бүкіл республикаға трансляция беріле бастады.
Қазақ радиосы хабарларын тақырып бойынша топтастыра бастады.Оларды дербес және тектес ақпараттарға бөлу арқылы журналистік сүзгіден өткізді. Осы қарқында жұмыс жасай отырып, 1926 жылы Қызылорда қаласында ұлттың үні болған радио тұрақты хабар беруін одан әрі жалғастырды. Сөйтіп, республикалық эфирден шақырулар, үндеулер, нұсқаулар, деректер, жаңалықтарды жиі беріп отырды. Әрі қарай 1931 жылы Алматы радиостанциясы ашылып, Қазақ радиосының даму жылдары болды. Сол жылдары радиожурналистика қарқынды жолға қойылып, бұқаралық ақпарат құралдарының бірі ретінде нығайып, бекіді.
Көшелі саналар тоғысының елең-алаңында, елдікті еншілеген алғашқы қадам КАКСР құрылған соң, нақ бір жыл өткеннен кейін алғашқы хабарларын шартарапқа тарата бастағант Қазақ радиосы - мәртебелі Уақыттың үні нұр бесігі десе, жарасқандай-ақ! Ахмет Байтұрсынов дәуірдің көзі мен құлағы деп таныған баспасөз қасиетті қара шаңырақ - Қазақ радиосының да мерейі әрқашангда үстем болмақ.
Тілі шыққан балдырғандай, кітап, кәзитіндегі, майдандық үшбұрышты хаттарындағы сөздермен қатар, эфирден Қазақ радиосы - халықтың арман-мұңымен , сан ғасырлар бойы сыр сандығында сүрлеп сақтаған жыр-аңыз, әсем әндерімен, жылкелгендей жаңалық сезіндіріп, ел жанын шуаққа бөлеген жетпіс өнерінің жәдігерлері - Әміренің әнімен, Күләштің Гәккуімен, 1936 жылғы Мәскеуде өткен қазақ өнерінің онкүндігіндегі Құрманбек Жандарбековтың Қыз Жібек операсындағыв Бекежан ариясымен, жыр алыбы Жамбылдың Ленинградтық өрендерім от-жырымен, Жетісу бұлбұлы Дәнеш Рақышевтің сұңғыла үнімен, Қазақ вальсінің королі Шәмші Қалдаяқовтың Менің Қазақстанымымен, қазақ Левитаны Әнуарбек Байжанбаевтың құдыретті, құлашты даусымен, әлемге мәшһүр жыршымыз Мұхтар Шақановтың ел Тәуелсіздігін ұлықтаған тегеурінді поэзиясымен , өзге де тілге тиек етуге сыймаған сан сындарлы қазынасымен тіл қатты! Алтын арқау ешбір сәтте де үзілген емес, үзілмек те емес!
Үлкендердің әңгімесінен еститінмін: қай-қайсысмыздың да есімізде ғой, балқаймақ балалық шағымызда ауылда үйлердің төрінде кестелі жолақпен әдіптелген қара қалпақты радио, кейінірек тілік жолды темірлі көк радио, мұнан соң жібек жіппен тоқылған жирен ағаш радио, әр түрлі жиілікті сандық радиолар тұрмысымызға біртіндеп ене бастаған еді, - деп отыратын.Ал бүгінде алыс шет елдерге,ТМД - ның, республиканың түкпір-түкпіріне хабар тарататын, Интернеттен орын тепкен ғажайып ақпарат құралына айналды!
Ұлтымыздың үнжариясы Қазақ радиосына 95 жыл. Радионың үні тұңғыш рет 1921 жылдың қазанында естілді. Ол уақытта Орынбор қаласынан республикаға трансляция берілген еді. Әсіресе Ұлы Отан соғысы кезінде радионың орны ерекше болды. Халық майдандағы қиыншылықтарды үнемі осы үнжариядан естіп білді. Жылдар өткенмен, Қазақ радиосы өзіндік үнін жоғалтқан жоқ. Бүгінде қазақ, орыс, неміс, ұйғыр, әзірбайжан, түрік, корей және татар тілдерінде 200-ден астам хабар таратады. Күн сайын тыңдармандарға соңғы жаңалықтарды жеткізіп қана қоймай, қоғамдық-саяси, экономика, ғылым мен білім, әдеби-драма, спорт пен музыка бағытындағы танымдық дүниелерді ұсынады. Қазақ радиосы елімізден бөлек, ТМД аймағы мен шет елдерге де хабар таратады.
Қазақ радиосының осылай өзінің жабдығы жаңынан қаншалықты түрлік өзгеріске ұшыраса да , өзгермеген бір - ақ нәрсе - оның ұлттық Рухын қайткен жағдайда да, құлатпай, өзек етіп, биік, Темірқазықтай дара ұстанып келе жатқандығы.
Ел мадақ тұтар Қазақ радиосы есімі көпшіліктің құрметіне бөленген, өзіндік шынайы шығармашылық мектептері бар Ә.Байжанбаев, Т.Тобағабылов, Қ.Шаматай, С.Жақанова,Р.Құдайбергенова, Б.Жоламанов, С.Қалиев, Д.Қанатбаев, М.Рысбеков сынды талантты тұлғаларды өсіріп, түлетті.Бұл үркердей топтың төңірегінде самсағанжұлдыздардай радиожурналистердің және оның игі жанашырларының үлкен ұрпағы қалыптасты жеп сеніммен айта аламыз.
Тілінің бізімен қоғамның көп дертін көімен шұқып көрсететін қалам мініп, микрафон ұстап, көгілдір экран алдына шығып жүрген жүргізуші журналистер қоғамның тамыршысы. Елдің саяси, экономикалық, әлеуметтік мәдени жіне басқа да барлық саладағы тіршілік-тынысын бүгінгі күндері экран алдына шығушы журналистер жеткізбесе, жалпы журналисмт қауымы айтпаса, сол жүргізуші журналистер тіл безбеніне салмаса мына қоғам тілі жоқ-мылқау, құлағы естімес- саңырау, көрмейтін - соқыр күй кешер ме еді.
Өркениетті өрге сүйреп, ақпарат жылдамдығы арқадан итеріп, жағалықтар легі жағадан тартқан мына заманда дүниенің ағы мен қарасмын ажыратуға жанын салатын да, сол өнер мен мәденит қызметкерлері. Теледидар, радио, театр, баспасөз рухани тәрбие беруде аса маңызды роль атқаруда. Әр заттың құбылыстың себеп-салдарын анықтауда да, әлеуметтік тегін тануда да маңызы ерекше. Бүгінгі таңда басты мәселенің бірі - Қазақстанның әлемдік дидарын одан әрі қалыптастыру. Адамзаттың қарым-қытынас орнатып, мәдени - ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz