Қазақ қолөнерінің даму тарихы
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ітарау. ҚАЗАҚ ҚОЛӨНЕРІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯСЫ
0.1 Қазақ қолөнерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
0.2 Ағаштың түрлері және қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Ағашты көркемдеп өңдеу
2 Ағаштан ортекелі домбыра жасау технологиясы.
2.1 Қазақ музыка аспаптарының жасауға қажетті материалдар ... ... ... ... .
2.2 Домбыра жасаудың технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Ағаштан ортекелі домбыра жасау тәсілі ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Елбасымыз Н. Назарбаевтың Қазақстан 2050 жылға қарай әлемдегі ең алдыңғы қатарлы 30 мемлекеттің қатарына қосылуға тиіс. Біз осы мақсатқа қарай табандылықпен ілгерілей береміз.
Казакстан-2050 - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Стратегияында рухани бірлік пен ұрпақтар арасындағы сабақтастық, ұлттық сана-сезіммен жаңа казақстандык патриотизмді қалыптастыру мәселелерін өзектендіре отырып мемлекет Президенті Н. Ә. Назарбаев бұның бәрі жақын болашақта Мықты және Қуатты Қазақстан мемлекетін өркениетті жолмен құрудың қажетті шарты екеніне баса назар аударды. Казакстан-2050 Стратегиясын жүзеге асыруда үлкен жауапкершілікті мемлелекет кұрушы ұлт ретінде казақ халқына жүктей отырып, Президент тек мәдени аяктай отырып қана (тіл, руханилық, салт-дәстүрлер) уақыттың сын қатерлеріне алып кайтара алатынымызға баса назар аударды. Егер ұлт өзінің мәдени қордын жоғалтса, онда ол ұлттың өзі де жойылады. Тек тағылымды тарих, ата-баба даңкы ғана қазіргі уакыт қиындықтарын жеңуге мүмкіндік береді, - деген кұнды пікірі ата салтымызды сақтауға, туған жер мен ел алдындағы парызымызды ақтауға шакырады. Осыған байланысты көптеген ғалымдардың ұлттық идеологиялар ұзақ өмір сүреді және ұлттар сол үшін өзінің жеке мені үшін күреседі, онсыз ұлт туралы пікірдің болуы да, оның болашақтағы тарихи өмірі туралы да сөз козғаудың өзі мүмкін емес деген пікірлері орынды
Қазіргі кезеңде қоғамның даму бағыты бүкіл оқу-тәрбие жұмысының алдына жас жеткіншектердің тілін, ақыл-ойын, жалпы білім деңгейін, дүниетанымын дамыту мәселесін қойып отыр.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында алға міндет етіп қойған ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының бірі - мәдени мұра бағдарлама аясындағы халықтық мәдени құндылықтар мен дәстүрін дамыту. Осы бағытты ескере отырып, көнере бастаған қолөнерді бүгінгі күнде өз кәдемізге жаратып, қолданудың маңызы зор. Қолөнер - ұрпақтан ұрпаққа ауысып, тамырын тереңге жайып келе жатқан халық мұрасы
Бүгінгі уақыт талабына сай мемлекетіміздегі 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасына байланысты болып жатқан жаңа өзгерістер қоғам мен мемлекетіміздің алдына жаңадан туындап жатқан құндылықтарды ескере отырып, білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту мәселесін қояды. Нақтылы аса маңызды тұжырымдар мен құндылықтар ғана білім беру сапасын жаңа деңгейге алып шығатын қадамдар жасауға ықпал етеді.
Ғасырлар бойы қалыптасқан мұраның бүгінгі күнге жетуіне халық шеберлерінің қосқан үлесі айтарлықтай. Шеберлер қолынан шыққан көз тартарлық өнер туындыларының эстетикалық маңызы, тәрбиелік мәні зор.
Сонымен қатар ол ата-бабаларымыздың тұрмыс тіршілігінің табиғатпен байланысын, салт-дәстүрін көрсетеді. Қолөнер халықтың тұрмыс тіршілігімен тікелей сабақтас болғандықтан, қашан да адамға жақын әрі түсінікті.
Қолөнер туындылары жастарды әдемілікке, сұлулықты көре білуге тәрбиелейді және эстетикалық талғамын ортаға деген көзқарасын қалыптастырады, ұлттық мәдениеттің дамуына ықпал жасайды.
Өзіміздің туған Республикамыздан табылып отырған ежелгі дүние өнерлі ғалымға көп жаңалык әкелді. Қола, темір дәуірлерінде осы аймақты мекендеген біздің ата-бабаларымыздың қолынан шықан өнер шығармалары өзінің бейнелігімен, айтар ойының тереңдігімен ғалымдар мен археологтардың назарын аударып отыр.
Осындай шығарманың бірі - қола дәуірінің шеберлері өмірге келтірген түрлі ою-өрнектер, әр түрлі бұйымдар, ожау, табақ, қасық сияқты олардың сыртқы беті өрнектен безендіріліп қажалып салынған. Сондықтан біз ерте дүние өнерін жай кездейсоқтықтан туған деп қарамай, оған көп көңіл бөліп, оны қастерлеуіміз қажет, тіпті солардан үйренуіміз керек. Өйткені, бұл - өнердің бастау - бұлағы, содан сусындап, содан нәр алып, қарыштадық емес пе?
Ою-өрнек - адам баласының ақыл-ойларының толып-толқуымен, жүрегінің үлпілінен, өзін айнала қоршаған ортадан туған бейнелер.
Гүлдің, жапырақтың, жан-жануардың бейнелері нақты сол шыны қалпында берілмей, көшірілмей, бейнелер арқылы ою-өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл халықтың білімінің, шеберлігінің өсіп, ою-өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы, даныпшандығы.
Ою-өрнекті зерттеген, қолдарынан сан-қилы өрнектің үлгі-түрлерін жасап көрермендерді паш етіп қуантқан зергер, ұста, шеберлерімізді, ән мен жырға қосқан әнші, ақындарымызды айтпаған күнде оларға талдау жасап тарихқа жазып, сызып кеткен қазақ колөнерінің, оюдың не екенін басқа елдерге жеткізген, көптеген шет елдердің саяхатшыларын, тарихшыларын, этнографтарын, археолог-ғалымдарын айтуға болады. Олардың ішінде В. В. Стасов, Г. Н. Потанин, П. С. Паласс, И. Георги, А. К. Гейнес, С. М. Дудин, В. Н. Чепелевті және т.б. қосып айтуға болады.
Қазақ елінің топырағынан таралып, суын ішіп жоғарғы дәрежелі білім алып, сол білімдерін басқа ел мамандарына таныта білген және қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, оның ішіңде ою-өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф, тарихшы, әдебиетші, өнертанушы ғалымдарымыз да бар. Олар Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, С. Қасиманов, М. Мұқанов, Ө. Жәнібеков, Т. К. Бөсенов, Е. Масанов, Б. Тұяқбаева, Б. Әлмұхамбетов, Б. Ибраев, К. Ибраева, Т. Жанысбеков, Ж. Шәйкенов, Ұ. М. Әбдіғаппарова және т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақ ғалымы Т. Бәсенов былай дейді: Қазақ ою-өрнегін зерттеуде әр уақыттың, әр саланың ғалымдары көп еңбек етті. Бірақ бұл зерттеушілер халық ою-өрнегінің жұмбақ тілін жете түсіне, шынайы сырына үңіле алмады. Олар өз ойларын халқымыздың өнер кілтін ашатын тума тілде емес, буржуазиялық жат тілде, өзге халыққа деген астамшылық көзқараспен саралады. Өнерін зерттеп отырған халықтың тілі мен зерттеушінің ойы мен тілінің үндестік таппауы көптеген бұрмалаушылықтарға, тіпті елеулі ағаттықтарға әкеп соқтырды.
Аталмыш өнер кезеңіне академик Әлкей Марғұлан Аңдабы мәнер деп ат берген. Есік обасынан, Шығыс Қазақстаннан қазылып алынған Алтын адам киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған өрнек. Міне, қазақ халқының ою-өрнек өнері осылайша түркі жосығымен, ол жосық ежелгі сақтар өнері зергерлік әшекейлермен тікелей сабақтасып отырады.
Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уәлиханов Тәңірі атты еңбегінде біздің ата-бабаларымыздың әдеттен тыс табиғат құбылыстарын қасиетті санайтындығын айта келе: Айдалада дара өскен ағаш... тәу етіп, басына түнеуге жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем байлап, жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді... басына құрбандық шалады, - деп жазса, түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы саналатын Қорқыт Ата кітабында да тікелей ағашқа бағышталған айшықты сөз бар. Бұл жалғаннан біз ағаштың қазақ тұрмыс-тіршілігіндегі қолданыс орнымен қатар, оның ата-баба таным, түсінігінен алар жүйесін де өте айқын байқай аламыз.
Келе-келе ұлттық қолөнердің дамуында сәулет ғимараттар, мүсін, ағаштардан жасалған қазақтың музыкалық ұлттық аспаптары, күнделікті қажет тұтынатын үй жиһаздары, ыдыс аяқтар өмірге келді. Енді адамдар сәулетті сарайлар, қалалар, ірі қорғаныс құрылыстарын салды, ғажайып ою-өрнектермен безендіре бастады.
Осы айтылған мәселелерді ескере отырып, біз зерттеу тақырыбын Қазақ халқының ұлттық бесігін жасау технологиясы деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мaқсaты: Ұлттық қолөнерге оқушылардың ынтасын арттырудың теориялық негіздеу, домбыра технологиясын дайындау.
Зерттеу нысaны: көркем еңбек сабақтарында оқушылардың ынтасын арттыру үдерісі.
Зерттеу пәні: домбыра жасау технологиясы.
Зерттеу міндеттері:
- Көркем еңбек сабақтарында ұлттық қолөнерге оқушылардың ынтасын арттырудың теориялық негізін зерттеу.
- Ортекелі домбыра технологиясын анықтау.
- Тоғызыншы сыныптағы Жоба бөлімінің сабақтарын ұйымдастыруды құрастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы:
1) Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға ұлттық нақышта тәрбие берудің теориялық негізі қарастырылды.
2) Домбыра технологиясы анықталды.
3) Тоғызыншы сыныптағы Жоба бөлімінің сабақтарын ұйымдастырылуы нақтыланды.
Дипломдық жұмыс нормативтік сілтемелерден, анықтамалардан, белгілер мен қысқартулардан, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І тарау. Қазақ қолөнерінің шығу тарихы және оның дамуның негізгі теориясы
1.1 Қазақ қолөнерінің даму тарихы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ қолөнерінің өзіндік көпғасырлық шежіресі бар. Халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар ХІХ ғасырда Петропавлдың, Көкшетаудың, Төменгі Новгородтың және т. б. қалалардың көрмелерінің көркі болғаны анық. Бұйымдардың дайындалу тәсілі мен жасалу жолдары атадан балаға мирас болып қалып отырған. Керемет сырмақ, текемет, төсеніш, алаша, түскиіз, қабырғаға ілінер кілемдер және т. б. киізден жасалған бұйымдар көздің жауын алар қазақша ою- өрнектермен әсемделіп, жануарлар бейнелері, өсімдіктер суреттері, әртүрлі геометриялық сызулармен өрнектелген. Сонымен бірге ертоқымды күміспен, сүйекпен әсемдейтін, қамшы өретін, асыл бұйымдар жасайтын шеберлер де болған. Біртіндеп тұрғылықты өмір салтына көше бастағандық олардың өнерлеріне басқаша бағыт бере бастады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағаш шеберлерінің өнері де өте жоғары бағаланды. Олардың қолынан шыққан бұйымдар сол замандағы омір салтына, тұрмыс-тіршілгіне байланысты болды. Сүйектен ойылып өрнектелген, асыл тастармен апталған заттар халық шеберлерінің мәртебесін көтерді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қасиетті қазақ халқының қолөнерінің тарихы тым тереңде. Ол кеңбайтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ тәрізді көне түркі тайпаларының мәдениетінен арқау алады. Жәнеде оған Оңтүстік- Сібір, Орта Азия мен Ресей халықтарының да мәдениеті өз әсерін тигізген. Осындай үнемі жаңғыру үстінде болған қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің даму биігіне көтерілген кезеңі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы[2].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Археологиялық қазбалар мен жазба ескерткіштерге арқа сүйесек, Қазақстан аймағын мекендеген тайпалар жүздеген жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз балшық, ағаш, жүн, тағы басқа да шикізаттарды шаруашылық кәсіптері мен күнделікті тұрмыс қажетіне жарап, қол өнердің өз ұлтына тән ерекше көркем түрлерін қалыптастырған. Қазақстан жеріндегі қолөнердің көне заманнан келе жатқанына нақты айғақтар: Павлодар өңіріндегі Досыбай жартасынан табылған бейнелер, Өскемендегі жазбалар мен Ұлытау жартасындағы суреттер, Кригельді өзені аңғарынан табылған керамикалық қазындылар. Қазақ халқының қолөнері ерте кезден ақ әлемдік мәдениеттің көрнекті қайраткерлерін қызықтырған. Геродот тіпті былай деп жазып қалдырған: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан істелген. Бас киімдері мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан жасалған. Сондай- ақ, ат омырауындағы өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген сулығы, ауыздығы тағы да басқа бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген. Геродот пен бірге Ктесий, Страбон да қазақ топырағын мекендеген сақтар мен массағаттардың барлық заттардың әшекейленіп, киімдердің өзіне тән үлгісі барын айтады. Қазақ халқының қолөнері туралы Ресей ғалымдары да сүйсіне әңгімелейді. Мысалы М.А.Леваневский: қазақтың қандай кәсіпке болмасын, табиғаттан қабілеттігіне сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды. Қазақтың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы - деп жазады. Ал енді қазақтың ұлттық қолөнерінің таңғажайып туындысы - киіз үй орта ғасыр саяхатшылары Марко Полоны (1230), Плано Карпиниді (1246), Клавихоны (1403), Барбораны (1436), қатты таң қалдырып, олардың тарихи жазбаларынан орын алғаны - біз үшін үлкен мақтаныш.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазір халықаралық деңгейде қолөнер көрмесі ұйымдастырылмағанымен, бұрын оған айрықша көңіл бөлетін- ді. 1969 жылы 91 жасында қайтыс болған Барлыбаева Рымжанның қолынан шыққан текеметтің кезінде Парижде ұйымдастырылған көрмеге қатысып, талайларды таң қалдырғаны қандай тамаша. Сондай - ақ, қазақтың киіз үйлері 1861 жылы Парижде өткен халықаралық көрмеге қатысып, 1876 жылы Петербургте ориенталистердің үшінші конгресінің Құрметіне ашылған көрмеге, 1890 жылы Қазанда өткен көрмеге қойылған.1913 жылы Омбы шахарында Романовтар әулетінің 300 жылдық тойларындағы көрмеге Атбасардан Мейрам қажының киіз үйі қатысқан. Қоғамдағы болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында қазақ елінің тарихын шынайы тұрғыда танып-біліп, салт-дәстүріне рухани мұрасына қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Болашақ - өткен тарихты білуден басталады дейді, Баласағұн бабамыз, ал әлемнің екінші ұстазы атанған Әл-Фараби: Халық өткен өмір тарихын білмесе, өзінің өмір сүріп жатқан дәуірінің қадірін бағалай алмайды - деген екен. Олай болса, тарихқа, тарихи бастауларға, мәдени мұраларымызға қаншалықты терең үңілсек, қоғамдағы қазіргі жағдайды соғұрлым жақсы түсінетін, білетін боламыз. Сондай қажеттіліктің бірі - халықтың қолөнері. Өнерден қуат алмаса, тіршіліктің шырағы өшеді деп, М.Әуезов айтқанындай, өсіп келе жатқан ұрпағымызға өз халқының өнерін бойына сіңіріп өсу - педагогтердің қазіргі кездегі кезек күттірмейтін мәселесі. Еліміздің белгілі ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, М.Жұмабаевтар жастар тәрбиесіне еліміздің рухани негізіндегі байлығын, халық мұраларын, салт-дәстүрлерін жиі пайдалану қажеттілігіне көп көңіл бөлген. Мектеп қай халықтың болсын ұлт ретінде жойылып кетпеуі үшін қызмет етеді. Өйткені ол сол халықтың төл мәдениеті, тілі мен салт-дәстүрін сақтап, одан әрі дамытудың алтын көпірі. Қазақстан мектептері де ұлттық асылдарымыз бен қазыналарымызды сақтап, дамытудың кепілі. Қай заманда да ұлттық өрлеудің, халықтық қалыптасудың ең негізгісі, бірінші шарты - білім. Ал шынайы білім беру - ұлттық сананы қалыптастыру мен дамытудың басты құралы[3]. Н.Назарбаевтың Жарлығымен бекітілген Мемлекеттік Білім бағдарламасында: балалармен мен жастарды тәрбиелеудің ең көкейкесті мәселелері ретінде, білім мекемелерінде оқушылардың этностық-мәдени ерекшеліктерін ескере отырып тәрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру қажеттігі атап көрсетілген. Қазақтар - тек ою-өрнек әлемінде өмір сүретін сияқты деп, академик Әлкей Марғұлан айтқандай, халық мұрасындағы ұлттық өрнектердің үйлесімді реңдерінде ата-бабаларымыздың тұрмыс-салт дәстүрі бейнеленгені шындық. Халықтың тарихын, шежіресін, географиясын, мінезін, ерлігін дәл бейнелейтін ою-өрнек құдіретті өнер.Бұл өнер халықтың болмысымен бірге туып,бірге қайнасып келеді. Қазақтың ұлттық қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар.Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Қазақстан жерінде бұрын-соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған[4].Түркілер ою-өрнекті айрықша қастерлеген халық. Қолөнер халықтың ұлттық мұрасы. Қолөнер қашанда заман, өмір ағымымен бірге туындап, дамып, мәдениеттердің үлгілері дәлел бола алады. Кең байтақ Қазақстан Республикасы жерінде ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері ғана емес, сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Кеңес өкіметіне дейінгі қазақ халқының қолөнерінің дамуын этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін маңызы өте зор. Өйткені, қазақ халқының қолөнері - жалпы алғанда халық мәдениетінің ішіндегі негізгі саласы. Мыңдаған жылдар бойы еңбектенген жүздеген жүйрік ойшылдардың тырысқандығына қарамастан, әлемде өте терең сырлар мен соншалықты асқақ ойлар жатыр. Қазіргі қыл қалам иелері, суретшілеріміз байырғы қазақтың ою-өрнек өнерінің үлгілерін жетік білмесе, ұлттық шынайы өнер туындысын тудыра алмайды. Өнердің барлық саласы адамға этно-мәдени қызмет атқарады. Сонау, жазу-сызу шыға қоймаған ерте заманда өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойып-қашап түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер саласындағы ағаш ою-өрнегі деген сөз сол ерте заманда қалыптасқан ұғым. Демек, бұдан да қазақ халқының ою-өрнек өнері де осы тұста басталғанын білеміз. Ғасырлар бойы екшелеп, көркемдік сапасы артып, күні бүгінге дейін жеткен қолөнер қазіргі заманмен ұштасуда. Халық шеберлері жеке адамның ғана мұқтажын өтеп қойған жоқ, ұлттық өнерді дамытуға ерекше үлес қосты. Қазақтың ертедегі бізге беймәлім шеберлерін былай қойғанда, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қолөнер дәстүрін жалғастырушылар: Жүсіп, Махамбет, Әбдіғалі, Шаяхмет, Сейтен, Аяған сияқты халық шеберлерін атауға болады. Қолөнерді өрбітуге елеулі үлес қосқан шеберлер Мырзахмет Елікбаев, Хамза Жанбосынов, Садық Ыбыраев, Ғани Ілиясов, Омар Нұржобаевтардың есімдерін ерекше атай аламыз. Құрбан Аманжолов ақсақал зергерлік өнердегі кәсіби шеберлігімен таңғалдырса, Сәлима Әзірбаева тоқу өнерімен есімін республикаға паш етті. Әбдіқас Тәжімаратовтың Шебердің қолы ортақ атты еңбегінде халық шеберлері өнерімен толығырақ танысуға болады. Халық шеберлерінің мектебін жалғастырушы Д. Шоқпарұлы туындыларын ұқсатып жасаумен қатар әрі этнограф зерттеуші ретінде оқырмандарын халықтың қолданбалы өнер түрлерімен сусындатып келеді.Сондай-ақ, В.В. Радлов Түрік көшпенділері атты еңбегінде қолөнер кәсіпшіліктеріне бірінші кезекте қазақтардың ағаштан жасаған заттарын айту керек болады. Әлбетте қазақтар өздері тұтынатын бұйымдарды әзірлеумен шектелмейді. Олар ағаштан киіз үйдің керегесін, уық, шаңырақ, есік,сандық, ас үйдің саймандарын: ожау, құмыра, шелек жасайды, сондай-ақ піспек пен ер-тоқым жасауды айта кеткен жөн. Қажет болған жағдайда әрбір қазақ осы бұйымдардың кез келгенін жасай алады, алайда осы заттардың бәрін мейлінше шеберлікпен жасайтын әрбір рудың өз ағаш ұстасы бар. Бұйымдардың көп бөлігі қолдан ойылады, ал оюлар мен құмыралар қарапайым токарлық станокта жасалады. Өнер түрлі елде мол, өнім сыры жерде мол дегендей өнер түрлері халықпен жасай береді қазіргі кезде де бай мұраларына жаңаша сипат беріп, оларды жасаудың технологиялық әдістерін ел арасында таратып жүрген шеберлер бар. Солардың бірі - 70 жастағы М.Әшірбайқызы. Ол жүннен жасалатын үй жиһаздарын жасауды жастар арасында насихаттап келеді. Сондай-ақ Кестелі орамал (1998 жыл), Әлем әжелер көзімен (2002 ж.) деген жарыстардың бірнеше лауреаты болып, дипломдармен марапатталған. Қазақ елі шебер, ісмер адамдарға бай екендігін ешкім жоққа шығара алмайды[6]. Бауыржан Момышұлының мына ойы еске түседі. Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан қорқам. Үшінші, дәмді, дәстүрді силамайтын балалар өсіп келеді. Оның қолына қылыш берсе кімді де болса шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды. Үйреніп жатқан бала жоқ, үйретіп жатқан әже, әке жоқ деп зиялы азамат кезінде мұңайған екен.Баланы қолөнерге баулу және оны қызықтыру үшін ең алдымен оған үлгі алатындай жағдай туғызып, қазақ қолөнерінің әсемдік құпиясын ашып көрсету қажет. Қазақтың ұлттық өнердегі эстетикалық талғамды дұрыс өз мәнінде түсіндірудің маңызы зор. Революцияға дейінгі қазақ халқының өмір жолы көшпелілік, жартылай көшпелілік және отырықшылық жағдайда өтті. Осыған орай, олардың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші жиһаздары мен ыдыс-аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп жасалады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына төсек ағаш, жастық ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ, піскек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, келі, кеслап және басқада көптеген бұйымдар кірді. Қазақ бұл бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған шеберлер болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй бұйымдарының қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын үй бұйымдарының беттеріне ою ойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып, әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен, шынылармен көркемдей білген. Мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған. Қазақ арасында он саусағынан өнер тамған қолөнердің сан саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін меңгерсе, екіншісі темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнердің бірнеше саласын игерудің нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін аса көркем етіп шығарды, еңбектері де өнімді болды. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында бұрынғы Шымкент уезінде мекендеп, Бес ұста атанған ағайынды бес жігіт (Құлжан, Батырқұл, Байлар, Айдарқұл, Құрманқұл) әкелерінен жастайынан жетім қалып, сол өнердегі ұсталарға қол бала болып жүріп, өнер үйренеді. Батырқұлдың баласы 70 жасар Нартайдың айтуынша, Бес ұста, негізінен, ағаш өңдеу, ұсталық, зергерлік өнерді түгел меңгерген адамдар. Бұлардың әрқайсысы өмір бойы, XX ғасырдың 20-30 жылдарына дейін ұсталықты кәсіп еткен. Бес ұста - отырықшы жағдайда тұрған шеберлер. Олардың әрқайсысы жылына 5-6 жас шәкірт ұстап, оларға өз өнерлерін үйретіп отырған. Шәкірттеріне ақы төлемеген, шәкірттер де ұстаздарына жалданбаған. Ұстазына көмектесе жүріп, іс үйренгені мен ішкен - жеген дәмтұзына риза болатын да бір жылдан соң өз алдына бөлініп, үйренген шеберлігі бойынша кәсіп етеді. Қолы жеткенде ғана ұстазын қонаққа шақырып, сый - сияпатын көрсетіп, батасын алады екен. Бес ұстаның әрқайсысынан бір-бір ғана бала болған. Олар Құлжаннан - Ахмет, Батырқұлдан - Нартай, Байлардан - Пердебек, Айдарқұлдан - Асылбек, Құрманқұлдан - Сейіт. Осылардың Сейіттен басқасы түгелдей әке жолын қуып, ағаш, темір және күміс зерлеу істерін меңгерген. Бұл өнерлі жандар 1930 жылдың басынан бастап колхоз құрылысына белсене араласып, пенсияға шыққанша қоғамдық еңбекпен шұғылданған, яки колхоз шеберханаларында, дүкендерінде ұсталық құрған.Нартай ақсақалдың айтуынша, бес ұстаның өнерлі еңбегінің ақысы мардымсыз болса керек. Олардың ағаштан жасайтын үй іші жиһаздарының бір парасы - киіз үйдің сықырлауығы, шкаф, жүкаяқ, піскек, төсек ағаш, кебеже, адалбақаннан тұрады. Осы бұйымдардың бәріне бір ат не құлынды бие беретін ді. Комплектінің мұндай құны ешбір әшекейсіз, тек ағаш ісіне ғана төленетін, ал әркім өз жағдайына қарай оюлы, сырлы немесе сүйектетіп, күмістетіп жасатам десе, ол үшін берілетін төлем молырақ болатын да, оны алдын ала келісім бойынша орындайтын.Шымкент өңірінде ну орман болмағандықтан, үй бұйымдарын жасайтын ағаш табу оңайға түспеген, сондықтан Батырқұл бастаған бес ағайынды ұста жігіттер қазіргі Алғабас ауданының Алғасбас совхозынан қарасты шағын бұлақ басына қоныстанып, тұрақты үй, шеберхана салған, айналасына әр түрлі ағаш еккен, ол Батырқұл бағы атанған. Айтулы бес шебердің бір жерде тұрып, бірігіп кәсіп етуінің нәтижесінде олардың барлығы бес ұста атанып, жасаған үй бұйымдары осы күнге дейін ел арасында көптеп сақтаған. Бес ұста жасаған үй бұйымдарының жоғарыда көрсетілген комплекстісінен бізге кездескендері - асадал, кебеже, жүкаяқ, төсек ағаш және адалбақан. Бұлардың бәрінің де ісі біркелкі, негізінен, түрлі түсті бояулармен өте жақсы өрнектелген нағыз өнер туындылары деуге әбден болады[7].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік жағдайда қазақ ұсталары бірікпей-ақ, әрқайсысы жеке-жеке кәсіп еткен. Кей жерлерде мекендейтін шағын рулар ішінде ұсталардың көп болуының нәтижесінде олр сол рудың атымен де аталған. мәселен, Баянауыл төңірегінде мекендейтін Айдабол арқаның Қошетер деген атасынан шыққан көптеген ұсталары Қошетер ұсталар дейді екен. Бұлар бес ұста сияқты бірігіп істемегенмен, қолөнердің сан алуан түрін жете меңгерген жандар еді. Олар ағаш, темір, күміс, сүйек өңдеу істерін меңгерген. Бұлардың ішінде аттары атырапқа жайылған өнерлі ұсталар қатарына Есалы (XX ғасырдың 20-жылдарында дүние салған), оның баласы Әбдікәрім (60-жылдардың ортасында 90-ға келіп дүние салған) сияқты айтулы шеберлерде аз болмаған. Қолөнерді арнайы кәсіп етпей, бос уақытында өзі үшін үй бұйымдарының кейбір түрлерін ағаштан жасайтын әуесқой шеберлер де қазақ арасында жиі кездеседі. Мәселен, Баянауыл төңірегінен Қақабай Мырзабекұлы (1861 - 1946 ж.) ағаштан үй бұйымдарын жасауды өзінің қартайған шағында бастап, 1932 - 1946 жылдар арасында, өз балалары мен келіндері үшін ер қосу мен ыдыс-аяқ және домбыра жасауды машықтаған адам. Бұл кісінің жасаған бұйымдары атақты Мақат ерші мен Есалы ұстаның үлгісімен мінсіз шабылатын, ешбір қосымша әшекейсіз ақ қайың безінің өңін мұқият өңдеу, өсімдік майын бірнеше қайтара үстемелеп сіңіре жағу арқылы ғана ағаш бұйымының әдемілігін қамтамасыз еткен. Арнайы шеберханасы болмаған, үйде отырып қарапайым, көңілге қонымды, көздің жауын алатын әдемі бұйымдарды асықпай, баппен істей білген. Қазақстанның солтүстік ағашты аудандары мен Жетісу өңіріндегі қалаларда, қазақ-орыс станцияларында және орыс деревняларында көп жылдар бойы жалда жүрген қазақ жігіттері балташылық өнерді үйреніп, қазақ арасында орыс үлгісімен ағаштан үй салды, ағаш төсек, асадал, сандық сияқты бұйымдар жасаған. XIX ғасырдың екінші жартысында қарағай бөренелерінен қиыстырып, ағаш үй салатын маманданған балташылардың қазақ арасында көп болғандығын М. Шорманов еңбегінен де көреміз. Оның айтуынша, Баянауылдан шыққан балташы қазақ жігіттері, тіпті, Павлодар қаласында орыстарға үй салумен де айналысқан екен. Мұндай шеберлер Семей, Өскемен төңірегінде де болған. Мәлелен, 1956 жылы Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданынан біз кездестірген 96 жасар қарт балташы Рахымбай Кегенбаев (ел арасында Қоңыр-Ақай атанған) өткен ғасырдың 70-жылдарында Өскемен қаласындағы орыс балташыларының артелінде 15 жылдай істеп, ағаштан үй салу, көптеген үй бұйымдарын жасау өнерін үйренген соң, 30 жасында еліне қайтып, Сібе болысында қазақ байдарына ағаш үй салумен көп жылдар бойы айналысқан. Р. Кегенбаев ағаш үй салумен бірге, стол, асадал, күбі, арба, шана, тісағаш, тырма, төсек ағаш, жүкаяқ, кебеже жасаған. Р. Кегенбаевтың қиыстырып салған ағаш үйі де, ыдыс-аяқтары, үлкенді-кішілі жиһаздар үлгісімен жасалған. Мұндай шеберлер Зайсан, Жетісу өңірлерінде де болған. XIX ғасырда Торғай, Ақмола және Семей облыстарынан ағаш шеберлерінің көптеп кездескендігі туралы Э. А. Масанов зерттеулерінде де айтылған[8].Киім-кешек, әр түрлі уақ-түйек бұйымдар сақтау үшін үлкенді-кішілі қол сандық, әбдіре және жағлан пайдаланылған. Үлкен әбдіре-сандықтардың ұзындығы 90 - 100, биіктігі мен ені 45 - 50 сантиметр шамасында жұқа қарағай тақтайлардан жасалады. Олардың сырты түгелдей қызыл, жасыл немесе қара бояулармен боялатын да бет жағы жез, күміс, түсті тастармен безендіріледі. Мұндай әбдіре-сандықтардың бір шебердің қолынан шыққан тамаша екі үлгісі 1953 жылы Кеген ауданы Көлбастау колхозында. Бұлардың жалпы жасалу тәсілі бірдей болғанымен, көркемдеу стилінде, беттерінде жүргізілген ою-өрнектер мен күміс әшекейлердің айтарлықтай ерекшеліктері байқалады. Екеуіне де ортақ көрініс - әбдіре-сандықтардың бет жақ жиектеріне айнала жүргізілген дөңестеу жіңішке жез және күміс жолақтар. Мұның біреуінің беті екіге бөлініп, олардың әрқайсысына шебер жасалған. Шеңбер ортасына қызыл тас орнатылып, айналасына құйма күміспен ұшқан құстың, ашылған кітаптың, жорғалаған қоңыздың бейнелері салынған. Ал, екіншісінің беті үш үлкен текшеге бөлінген. Екі шеткі текшенің ортасына жүрек тәрізді қызыл түсті тастардан көз орнатылған. Ортадағы текше үшек бөлініп, ең ортасына 8 гүлді дөңгелек күміс жұлдыз орнатылған. Қалған үш бұрышты, төрт бұрышты дөңгелек құйма күміс әшекейлер жоғарыда айтылған көздер мен дөңгелек жұлдыз төңіректеріне симметрия заңдылығын сақтай әдемі орналастырылған. Екеуіне де құлып салуға арналған күмістелген темір ілгектер орнатылған. Олардың әдемі жасалғаны сондай, сандық беттеріндегі әшекейлердің композициялық тұтастығын бұзбайтын бөлінбес бөлшегі ретінде орындалған. Әбдіре-сандықтың тағы бір тамаша үлгісін 1959 жылы Жамбыл облысы Сарысу ауданы Жайылма совхозынан көрдік. Шебер Есболов Сабденбек осы сандықты соғыстан кейінгі жылдары қызына арнап жасапты. Ол жастайынан қолөнерді кәсіп еткен және дәл осындай әбдіре-сандықтарды революция қарсаңында да жасаған көрінеді. Мұның ұзыны -- 1 метр, ені мен биіктігі - 48 сантиметр. Ағаш ісі де жатық, жұқа қарағай тақтайлар мұқият сүргіленіп, сырты жасыл бояумен түгел боялған, бет жағы тұтас қызыл шұғамен тысталған, бетіне алтындай жарқыраған сары жезден қошқар мүйіз оюлар жүргізілген. Сандық бетінің әр жерінде күмістен 15 дөңгелек көз және дәл ортасына үлкен бес жұлдыз бейнесі жасалған. Осы түйме тәрізденген көздердің бірнешеуін белгілі тәртіппен бұрау арқылы әбдіре-сандық ашылып-жабылатын етіп, оның ішкі жағынан құпия құлып жасалған. Әбдіре бетіндегі күміс түймелер мен ашық сары жез, қызыл шұға түстері бір-бірімен әдемі үйлесім тауып, ерекше рең беріпті[9]. Жағлан - Қазақстанның оңтүстік өңіріне XVIII - XIX ғасырларда кең тараған, киім-кешек салатын сандықтың көне түрі. Жағланның кейбір тамаша үлгілері қазірге дейін Шу бойын мекендейтін елдерде кездеседі, Түркістан, Алматы музейлерінде де сақталған. Негізінен, жағландар әбдіре-сандық сияқты үлкен емес. Оның ұзындығы 60 - 70 сантиметр, ені мен биіктігі 30 - 35 сантиметр шамасында болады. Жағланның негізі жұқа тақтайлардан құрастырылып, сырты түгелдей қалың былғарымен қапталады, тек бет жағы ғана әр түрлі әдіспен көркемделеді. Жағланның ең көне түрлерін біз 1959 жылы Шу бойынан кездестірдік. Оның ағаш негізі бір-бірімен қайыс таспа арқылы бірігіп, сырты оюланған қалың қара былғарымен қаталған. Қошқар мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз оюлары жүргізіледі. Жағлан бетінің дәл ортасынан дөңгелек, екі шетінен жапырақ тәрізді дөңес көздер көксауыр былғарыдан ойыстырылады. Төрт бұрышындағы дөңгелек жұлдыз тәрізденіп бастырылған өрнектің ортасында күміс көздер болады.Осы тектес тағы бір жағлан қызғылт былғарымен қапталыпты. Сыртқы беті ромбыланып торланған, екі үлкен текшелердің ортасына күміс көздер орнатылған. Әр ромбының қиылысатын бұрыштарына күміс бүркеншікті кішкене шегелер қағылып көркемделген. Осы екі жағлан қақпақтары әбдіре қақпағы сияқты емес, кебеже қақпағы тәрізденіп жасалған. Соған қарағанда, бұлар кемінде бұдан 100 - 150 жыл бұрын жасалған болу керек. Жағланның суретін 92-беттен қараңыз.Жағланның XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында әбдіре-сандық үлгісімен жасалған түрін Мерке, Жамбыл аудандарынан кездестірдік. Дәл осындай жағландар Қазақстанның Орталық және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің Мемлекеттік өнер музейлерінде сақтаулы. Бұлар кезінде Талдықорған, Жамбыл облыстарынан табылған бұйымдар. Осы жағландардың жасалу тәсілі, көлемі, материалы мен көркемдеу тәсіліне қарағанда, бәріне тән ортақ ұқсастықтар көп. Сондықтан да, оларды белгілі бір шеебердің қолынан шыққан нағыз өнер туындысы деуге әбден болады. Бұл жағландардың сүйегі қарағай тақтай екен, тек қолдан жасалған шегелер арқылы құрастырылған. Сырты түгелдей қалың қоңыр түсті былғарымен қапталып, бет жағына стильденген қошқар мүйіз, қос мүйіз оюлары бедерленген. Оған қосымша үш жерден ортасында қызыл тастары бар үлкен-үлкен үш дөңгелек күміс гүл шоқтары бейнеленген. Жиектері мен бұрыштары әр түрлі күміс әшекейлермен безендірілген. Жағланды құлыптауға арналған темір ілгектің бет жағы күмістеліп, төрт жерден қызыл тас орнатылған.Жағлан жасайтын қазақ шеберлері XVIII - XIX ғасырларда Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңірлерінде көп болған. Жағланға қажетті сапалы былғары мен күміс табу оңай болмаған, оларды тек сән қуған ауқатты адамдар ұзатылатын қыздарына арнап, өз материалдарынан жасатқан. Қазақстанның барлық аудандарында ежелден бері көп жасалған бұйымның бірі - қол сандық. Қол сандықтарды бой жеткен қыздарға арнап жасататын, ол ұзатылғанда жасау құрамына енеді. Олай болса, қол сандықтар бой жеткен қыздар мен жаңа түскен келіншектердің еншісіндегі өте сәнді бұйымдардың бірі. Оның көлемі де шағын (ұзындығы 45 - 50 сантиметр, ені 25 - 30 сантиметр, биіктігі 15 - 20 сантиметр шамасында) болатындықтан қыз-келіншектердің ине-жіп, айна-тарақ, әтір, сабын сияқты уақ-түйек бұйымдарын сақтауға арналады[10].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік қауымның жасататын қол сандықтары тек ағаштан ғана мұқият өңделіп, бір түсті бояумен сырланып жасалады. Сән қуған кісілер қол сандық беттеріне нұсқалы, бедерлі оюлар ойғызып, түрлі түсті бояулармен сан қилы ою-өрнектер салғызады. Бұған қоса неше түрлі шұға, алыс тастар, сүйек пен күміс әшекейлерін кеңінен пайдаланатын болған. Әрине, қазіргі күнде қарапайым қол сандықтар сирек ұшырасады. Ел арасында да, музейлерде де қол сандықтың өте әсем көркемделген қымбат үлгілері ғана сақталған. Сондықтан, біз бұл арада бетіне жүргізілген ою-өрнектері, әшекейлері бір-біріне ұқсамайтын нағыз өнер туындысы ретінде танылатын қол сандықтардың бірнеше үлгісіне қысқышы сипаттама беруді жөн көрдік.Қолда бар алты қол сандықты көркемдеу ерекшеліктеріне қарай төрт топқа бөлуге болады. Бұлардың ішіндегі бірінші топқа жататын ең тәуірі - сырты түгелдей сүйектеліп көркемделген Ақтөбе өлкетану музейінде сақталған қол сандық. Оның төрт жағы түгелдей, қақпақтың төрт жиегі мен төбесі толығымен түйе сүйегінен кесілген әр түрлі әшекейлермен өрнектелген. Қол сандық жиектеріне қиыстырған сүйек әшекейлердің бетіне қос мүйіз оюлары жүргізілген. Алдыңғы бетіне үш үлкен шаршы ойыстырылған. Олардың араларында, астыңғы жағында шебер қиюластырылған әшекей беттерінде әдемі оюлар бар және астына жез немесе шұға төселген. Қол сандық ішкі құлыппен ашылып-жабылады. Ондағы әр түрлі сүйек әшекейлердің қиысу тәртібі де, әшекей беттеріне жүргізілген ою-өрнектер де симметрия заңдылығын мұқият сақтай орындалған[11].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екінші топқа бет жағы түрлі түсті бояулармен әдемі өрнектелген қол сандық жатады. Мұны біз 1956 жылы Ақтөбе облысының Темір ауданынан кездестірдік. Мұндағы ою ерекшеліктері өсімдік тектес өрнектер мен стильденген зооморфтық оюлардың етене тоғысуымен сипатталады. Қол сандық бетіне жүргізілген ою-өрнектер симмеириялы екі бөлек суреттеп тұрады. Олар бірін-бірі толықтырып, бірлікте жасалған. Ою-өрнектер, олардың ішкі-сыртқы түрлері, айнала жиектері қоңыр, жасыл, көк және қара бояулармен асқан ұқыптылықпен боялған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшінші топқа жатанын екі қол сандықтың алдыңғы беттері ғана өте күрделі. Өсімдік тектес және геометриялық фигуралар бейнесінде бедерлі оюлар ойылып, түрлі түсті бояулармен нақышталған. Қол сандықтың айнала жиегіне өсімдік ою нұсқалары ойылған. Ол ақ, қызыл, жасыл бояулармен боялса, ою арасынан көрініп тұратын терең түр қара бояумен боялған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төртінші топқа жататын екі қолсандықты алдыңғы беттеріндегі өсімдік тектес және зооморфтық оюлар әр түрлі геометриялық фигуралар бір-бірімен айқасып жатады да, ақ, қызыл, жасыл, сары, қоңыр түсті бояулармен бояу арқылы бір жазықтықта ойылған оюларды 2 - 3 қатар деңгейде ойылғандай етіп көрсетеді. Біреуінің алдыңғы бетінің төменгі және жоғарғы жиектеріне төрт-төрттен өрнектелген сүйек әшекейлер орнатылса, екіншісінің жоғарғы екі бұрышы мен ортасына дөңгелек айна қойылады. Жалпы, бұл қол сандықтардың ұқсастығын аңғартатын ерекшелігі сол - олардың ою-нақышының ортақтығы, оюлардың ірі көлемде орындалуы және жалпы көрінісінің жоғарыда сипатталған басқа қол сандықтарға қарағанда қарапайым келетіндігі.Осы сипатталған қол сандықтардың бәрі де Батыс Қазақстаннан табылған өнер туындылары. Бұдан, әрине, Қазақстанның өзге аудандарында қол сандықтар жасалмады деген ұғым тумауы керек. Қол сандықтың алуан түрі Қазақстанның барлық аудандарында жасалған, көркемделуінде айтарлықтай ерекшеліктер де болған. Оған Қазақ ССР-інің мемлекеттік Орталық және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің мемлекеттік өнер музейінде сақталған қол сандық түрлері дәлел бола алады.Қазақ ежелден азық-түлік сақтауға кебежені пайдаланған. Ол Қазақстанның барлық аймақтарында кеңінен тараған. Кебеженің жалпы кескіні мен жасалу тәсілі барлық жерлерде бірдей деуге болады. Бірақ, олардың бет жағын көркемдеу тәсілі әр түрлі, бәрсыпыра кебежелерден жергілікті ерекшеліктер анық байқалады. Кебеже - кімге болсын өте қажет бұйым. Сондықтан, ағаш ұсталары оны, көбінесе, ешкімнің тапсыруынсыз-ақ көптеп жасап, шетінен алушыға сата береді екен. Мұндай кебежелерді онша көркемдемейді. Өйткені, ою-өрнекпен безендіріліп, көркемделген кебежелер қымбат болады, оны сатып алуға көпшілік халықтың мүмкіндігі де бола бермеген. Ал, сән қуған ауқатты адамдар ел ішіндегі ең айтулы ұзтаздарға арнайы тапсырып, тіпті, ақысын да алдын ала беріп, кейде шеберді өз үйіне шақырып, кебежені оюлатып, сүйектетіп, күмістетіп те жасататын болған.Орта есеппен кебеженің ұзындығы 70 - 90, биіктігі - 40 - 50, ені 40 - 45 сантиметр шамасында жасалады. Кебеженің төрт қабырғасы, түбі мен қақпағы төрт қырлы төрт қазық арқылы біріктіріледі. Мұның тек бет жағын ғана әсемдейді, ал артқы беті мен екі жанын кейде қызыл, жасыл бояулармен бояп қойғаны болмаса, басқадай әдіспен көркемделмейді. Кебеженің бет жағына келетін екі қазық беттері, оның басы мен аяқ жағы да мүсінделе көркемделеді. Қазақстанның орталық, солтүстік-шығыс аудандары мен Сырдарияның төменгі ағысын мекендейтін қазақ жұртшылығында сүйектелген кебежелер жиі кездеседі. Бұлардың өзі көркемдеу әдісіне қарай өзара ерекшеленеді. Сырдария бойында кездескен сүйектелген кебежелердің беттері түгелдей әр түрлі геометриялық фигуралар формасында жонылып, өрнектелген сүйек әшекейлермен жабылған. Сүйектелген кебеженің тағы бір түрін Торғай өңірінен көрдік. Мұндай кебеже бетінің үстіңгі және астыңғы жиегіне, екі басына 12 тік бұрышты сүйек әшекейлері зергерлікпен қиюластырылған. Бұлардың астына қызыл шұға төселген. Кебеже бетінің ең ортасына үш жерден төрт-төрттен біріктірілген сыңар мүйіз тәрізденіп жонылған сүйек әшекейлер орнатылған. Әрбір сүйек әшекейдің беттеріне ортасына ноқаты бар шағын шеңберлер сызылған.Сүйектелген кебеженің тағы бір әдемі түрін Семей облысынан кездестірдік. Бұл кебеже бетінің айнала жиегіне нәзік ойылған сүйек әшекейлер тұтас жүргізілген. Кебеже бетінің ортасына стильденген қошқар мүйіз, сыңар мүйіз, өсімдік тектес, ұшқан құс бейнесіне ұқсас оюларды сүйектен ойып, кебеже бетіне күміс шегелермен шегеленген. Мұқият өңделіп, бірнеше қайтара өсімдіа майы жағылған қайыңның табиғи түрі мен ақ сары сүйек түстері өте жақсы үйлесім тауып тұруының өзі оны жасаған шебер талғамының жоғары болғандығын танытады.Кебеже бетін оюлап, сырлап көркемдеуге Қазақстанның батыс аудандарындағы халық шеберлерінің өнері өз алдына бір төбе. Бұл кебежелердің ою-өрнек мотиві, негізінен, өсімдік тектес болғанымен, геометриялық және стильденген зооморфтық өрнек элементтерімен де толықтырылады. Әдетте, ою-өрнектер көк, ақ, қызыл, жасыл бояулармен боялады. Ал, түрі, көбінесе, қоңыр, ашық қоңыр түсті бояулармен боялып, ою-өрнек жүйесі айқын көрінетіндей болып жасалады. Кейбір кебежелердің ағаш ісі мұқият өңделіп, оның беттері сырланбай, тек мінсіз ойылған ою-өрнек күйінде қалдырылады. Осы кебежелердің қай-қайсысының болсын ою-өрнектерін орындауда симметрия заңдылығы мен композиция тұтастығы берік сақталған.Кебеженің бетіне түгелдей ою ойылып, бірақ боялмайтын түрі де Қазақстанда жиі кездеседі. Мұндай кебеженің бірнешеуі туралы нақтылы деректер бар. Олардың әрқайсысы Қазақстанның әр өңірінен кездесті. Бұлардың бәрінің сырты түгелдей мұқият өңделіп, бет жағына симметрия заңдылығын сақтай отырып, өсімдік тектес, геометриялық және символдық бедерлі оюлар ойылған. Бірінің бет жағына түгелдей әр түрлі бедерлі геометриялық фигуралар ойылса, екіншісінің беті түгелдей тек үш бұрыштап оймышталған. Кебеженің беттеріне сырмақ, текемет оюларын ойып жасайтын шеберлер де болған. Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Ітарау. ҚАЗАҚ ҚОЛӨНЕРІНІҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТЕОРИЯСЫ
0.1 Қазақ қолөнерінің даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
0.2 Ағаштың түрлері және қасиеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Ағашты көркемдеп өңдеу
2 Ағаштан ортекелі домбыра жасау технологиясы.
2.1 Қазақ музыка аспаптарының жасауға қажетті материалдар ... ... ... ... .
2.2 Домбыра жасаудың технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Ағаштан ортекелі домбыра жасау тәсілі ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар
Кіріспе
Елбасымыз Н. Назарбаевтың Қазақстан 2050 жылға қарай әлемдегі ең алдыңғы қатарлы 30 мемлекеттің қатарына қосылуға тиіс. Біз осы мақсатқа қарай табандылықпен ілгерілей береміз.
Казакстан-2050 - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты Стратегияында рухани бірлік пен ұрпақтар арасындағы сабақтастық, ұлттық сана-сезіммен жаңа казақстандык патриотизмді қалыптастыру мәселелерін өзектендіре отырып мемлекет Президенті Н. Ә. Назарбаев бұның бәрі жақын болашақта Мықты және Қуатты Қазақстан мемлекетін өркениетті жолмен құрудың қажетті шарты екеніне баса назар аударды. Казакстан-2050 Стратегиясын жүзеге асыруда үлкен жауапкершілікті мемлелекет кұрушы ұлт ретінде казақ халқына жүктей отырып, Президент тек мәдени аяктай отырып қана (тіл, руханилық, салт-дәстүрлер) уақыттың сын қатерлеріне алып кайтара алатынымызға баса назар аударды. Егер ұлт өзінің мәдени қордын жоғалтса, онда ол ұлттың өзі де жойылады. Тек тағылымды тарих, ата-баба даңкы ғана қазіргі уакыт қиындықтарын жеңуге мүмкіндік береді, - деген кұнды пікірі ата салтымызды сақтауға, туған жер мен ел алдындағы парызымызды ақтауға шакырады. Осыған байланысты көптеген ғалымдардың ұлттық идеологиялар ұзақ өмір сүреді және ұлттар сол үшін өзінің жеке мені үшін күреседі, онсыз ұлт туралы пікірдің болуы да, оның болашақтағы тарихи өмірі туралы да сөз козғаудың өзі мүмкін емес деген пікірлері орынды
Қазіргі кезеңде қоғамның даму бағыты бүкіл оқу-тәрбие жұмысының алдына жас жеткіншектердің тілін, ақыл-ойын, жалпы білім деңгейін, дүниетанымын дамыту мәселесін қойып отыр.
Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиясында алға міндет етіп қойған ішкі және сыртқы саясатының аса маңызды 30 бағытының бірі - мәдени мұра бағдарлама аясындағы халықтық мәдени құндылықтар мен дәстүрін дамыту. Осы бағытты ескере отырып, көнере бастаған қолөнерді бүгінгі күнде өз кәдемізге жаратып, қолданудың маңызы зор. Қолөнер - ұрпақтан ұрпаққа ауысып, тамырын тереңге жайып келе жатқан халық мұрасы
Бүгінгі уақыт талабына сай мемлекетіміздегі 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасына байланысты болып жатқан жаңа өзгерістер қоғам мен мемлекетіміздің алдына жаңадан туындап жатқан құндылықтарды ескере отырып, білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту мәселесін қояды. Нақтылы аса маңызды тұжырымдар мен құндылықтар ғана білім беру сапасын жаңа деңгейге алып шығатын қадамдар жасауға ықпал етеді.
Ғасырлар бойы қалыптасқан мұраның бүгінгі күнге жетуіне халық шеберлерінің қосқан үлесі айтарлықтай. Шеберлер қолынан шыққан көз тартарлық өнер туындыларының эстетикалық маңызы, тәрбиелік мәні зор.
Сонымен қатар ол ата-бабаларымыздың тұрмыс тіршілігінің табиғатпен байланысын, салт-дәстүрін көрсетеді. Қолөнер халықтың тұрмыс тіршілігімен тікелей сабақтас болғандықтан, қашан да адамға жақын әрі түсінікті.
Қолөнер туындылары жастарды әдемілікке, сұлулықты көре білуге тәрбиелейді және эстетикалық талғамын ортаға деген көзқарасын қалыптастырады, ұлттық мәдениеттің дамуына ықпал жасайды.
Өзіміздің туған Республикамыздан табылып отырған ежелгі дүние өнерлі ғалымға көп жаңалык әкелді. Қола, темір дәуірлерінде осы аймақты мекендеген біздің ата-бабаларымыздың қолынан шықан өнер шығармалары өзінің бейнелігімен, айтар ойының тереңдігімен ғалымдар мен археологтардың назарын аударып отыр.
Осындай шығарманың бірі - қола дәуірінің шеберлері өмірге келтірген түрлі ою-өрнектер, әр түрлі бұйымдар, ожау, табақ, қасық сияқты олардың сыртқы беті өрнектен безендіріліп қажалып салынған. Сондықтан біз ерте дүние өнерін жай кездейсоқтықтан туған деп қарамай, оған көп көңіл бөліп, оны қастерлеуіміз қажет, тіпті солардан үйренуіміз керек. Өйткені, бұл - өнердің бастау - бұлағы, содан сусындап, содан нәр алып, қарыштадық емес пе?
Ою-өрнек - адам баласының ақыл-ойларының толып-толқуымен, жүрегінің үлпілінен, өзін айнала қоршаған ортадан туған бейнелер.
Гүлдің, жапырақтың, жан-жануардың бейнелері нақты сол шыны қалпында берілмей, көшірілмей, бейнелер арқылы ою-өрнекке айналып, қолдану аясына ерекше мәнермен, үндестікпен, әуенмен жеткен. Бұл халықтың білімінің, шеберлігінің өсіп, ою-өрнек өнеріне қосқан үлесі, тапқырлығы, даныпшандығы.
Ою-өрнекті зерттеген, қолдарынан сан-қилы өрнектің үлгі-түрлерін жасап көрермендерді паш етіп қуантқан зергер, ұста, шеберлерімізді, ән мен жырға қосқан әнші, ақындарымызды айтпаған күнде оларға талдау жасап тарихқа жазып, сызып кеткен қазақ колөнерінің, оюдың не екенін басқа елдерге жеткізген, көптеген шет елдердің саяхатшыларын, тарихшыларын, этнографтарын, археолог-ғалымдарын айтуға болады. Олардың ішінде В. В. Стасов, Г. Н. Потанин, П. С. Паласс, И. Георги, А. К. Гейнес, С. М. Дудин, В. Н. Чепелевті және т.б. қосып айтуға болады.
Қазақ елінің топырағынан таралып, суын ішіп жоғарғы дәрежелі білім алып, сол білімдерін басқа ел мамандарына таныта білген және қазақ қолөнерін жоғары бағалап, талдау жасап, оның ішіңде ою-өрнекті топтастырып бір жүйеге келтірген этнограф, тарихшы, әдебиетші, өнертанушы ғалымдарымыз да бар. Олар Ш. Уәлиханов, Ә. Марғұлан, Х. Арғынбаев, С. Қасиманов, М. Мұқанов, Ө. Жәнібеков, Т. К. Бөсенов, Е. Масанов, Б. Тұяқбаева, Б. Әлмұхамбетов, Б. Ибраев, К. Ибраева, Т. Жанысбеков, Ж. Шәйкенов, Ұ. М. Әбдіғаппарова және т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазақ ғалымы Т. Бәсенов былай дейді: Қазақ ою-өрнегін зерттеуде әр уақыттың, әр саланың ғалымдары көп еңбек етті. Бірақ бұл зерттеушілер халық ою-өрнегінің жұмбақ тілін жете түсіне, шынайы сырына үңіле алмады. Олар өз ойларын халқымыздың өнер кілтін ашатын тума тілде емес, буржуазиялық жат тілде, өзге халыққа деген астамшылық көзқараспен саралады. Өнерін зерттеп отырған халықтың тілі мен зерттеушінің ойы мен тілінің үндестік таппауы көптеген бұрмалаушылықтарға, тіпті елеулі ағаттықтарға әкеп соқтырды.
Аталмыш өнер кезеңіне академик Әлкей Марғұлан Аңдабы мәнер деп ат берген. Есік обасынан, Шығыс Қазақстаннан қазылып алынған Алтын адам киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған өрнек. Міне, қазақ халқының ою-өрнек өнері осылайша түркі жосығымен, ол жосық ежелгі сақтар өнері зергерлік әшекейлермен тікелей сабақтасып отырады.
Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уәлиханов Тәңірі атты еңбегінде біздің ата-бабаларымыздың әдеттен тыс табиғат құбылыстарын қасиетті санайтындығын айта келе: Айдалада дара өскен ағаш... тәу етіп, басына түнеуге жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем байлап, жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді... басына құрбандық шалады, - деп жазса, түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасы саналатын Қорқыт Ата кітабында да тікелей ағашқа бағышталған айшықты сөз бар. Бұл жалғаннан біз ағаштың қазақ тұрмыс-тіршілігіндегі қолданыс орнымен қатар, оның ата-баба таным, түсінігінен алар жүйесін де өте айқын байқай аламыз.
Келе-келе ұлттық қолөнердің дамуында сәулет ғимараттар, мүсін, ағаштардан жасалған қазақтың музыкалық ұлттық аспаптары, күнделікті қажет тұтынатын үй жиһаздары, ыдыс аяқтар өмірге келді. Енді адамдар сәулетті сарайлар, қалалар, ірі қорғаныс құрылыстарын салды, ғажайып ою-өрнектермен безендіре бастады.
Осы айтылған мәселелерді ескере отырып, біз зерттеу тақырыбын Қазақ халқының ұлттық бесігін жасау технологиясы деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мaқсaты: Ұлттық қолөнерге оқушылардың ынтасын арттырудың теориялық негіздеу, домбыра технологиясын дайындау.
Зерттеу нысaны: көркем еңбек сабақтарында оқушылардың ынтасын арттыру үдерісі.
Зерттеу пәні: домбыра жасау технологиясы.
Зерттеу міндеттері:
- Көркем еңбек сабақтарында ұлттық қолөнерге оқушылардың ынтасын арттырудың теориялық негізін зерттеу.
- Ортекелі домбыра технологиясын анықтау.
- Тоғызыншы сыныптағы Жоба бөлімінің сабақтарын ұйымдастыруды құрастыру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен практикалық маңыздылығы:
1) Көркем еңбек сабақтарында оқушыларға ұлттық нақышта тәрбие берудің теориялық негізі қарастырылды.
2) Домбыра технологиясы анықталды.
3) Тоғызыншы сыныптағы Жоба бөлімінің сабақтарын ұйымдастырылуы нақтыланды.
Дипломдық жұмыс нормативтік сілтемелерден, анықтамалардан, белгілер мен қысқартулардан, кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
І тарау. Қазақ қолөнерінің шығу тарихы және оның дамуның негізгі теориясы
1.1 Қазақ қолөнерінің даму тарихы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ қолөнерінің өзіндік көпғасырлық шежіресі бар. Халық шеберлерінің қолынан шыққан бұйымдар ХІХ ғасырда Петропавлдың, Көкшетаудың, Төменгі Новгородтың және т. б. қалалардың көрмелерінің көркі болғаны анық. Бұйымдардың дайындалу тәсілі мен жасалу жолдары атадан балаға мирас болып қалып отырған. Керемет сырмақ, текемет, төсеніш, алаша, түскиіз, қабырғаға ілінер кілемдер және т. б. киізден жасалған бұйымдар көздің жауын алар қазақша ою- өрнектермен әсемделіп, жануарлар бейнелері, өсімдіктер суреттері, әртүрлі геометриялық сызулармен өрнектелген. Сонымен бірге ертоқымды күміспен, сүйекпен әсемдейтін, қамшы өретін, асыл бұйымдар жасайтын шеберлер де болған. Біртіндеп тұрғылықты өмір салтына көше бастағандық олардың өнерлеріне басқаша бағыт бере бастады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағаш шеберлерінің өнері де өте жоғары бағаланды. Олардың қолынан шыққан бұйымдар сол замандағы омір салтына, тұрмыс-тіршілгіне байланысты болды. Сүйектен ойылып өрнектелген, асыл тастармен апталған заттар халық шеберлерінің мәртебесін көтерді.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қасиетті қазақ халқының қолөнерінің тарихы тым тереңде. Ол кеңбайтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ тәрізді көне түркі тайпаларының мәдениетінен арқау алады. Жәнеде оған Оңтүстік- Сібір, Орта Азия мен Ресей халықтарының да мәдениеті өз әсерін тигізген. Осындай үнемі жаңғыру үстінде болған қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің даму биігіне көтерілген кезеңі XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басы[2].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Археологиялық қазбалар мен жазба ескерткіштерге арқа сүйесек, Қазақстан аймағын мекендеген тайпалар жүздеген жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз балшық, ағаш, жүн, тағы басқа да шикізаттарды шаруашылық кәсіптері мен күнделікті тұрмыс қажетіне жарап, қол өнердің өз ұлтына тән ерекше көркем түрлерін қалыптастырған. Қазақстан жеріндегі қолөнердің көне заманнан келе жатқанына нақты айғақтар: Павлодар өңіріндегі Досыбай жартасынан табылған бейнелер, Өскемендегі жазбалар мен Ұлытау жартасындағы суреттер, Кригельді өзені аңғарынан табылған керамикалық қазындылар. Қазақ халқының қолөнері ерте кезден ақ әлемдік мәдениеттің көрнекті қайраткерлерін қызықтырған. Геродот тіпті былай деп жазып қалдырған: Олардың барлық заты алтын мен мыстан жасалған. Жайдың металдан істелген бөлшектері, оғы, айбалталары мыстан істелген. Бас киімдері мен белдік әшекейлері түгелдей алтыннан жасалған. Сондай- ақ, ат омырауындағы өмілдіріктер де мыстан соғылып, жүген сулығы, ауыздығы тағы да басқа бөліктері түгелдей алтынмен әшекейлендіріліп, безендірілген. Геродот пен бірге Ктесий, Страбон да қазақ топырағын мекендеген сақтар мен массағаттардың барлық заттардың әшекейленіп, киімдердің өзіне тән үлгісі барын айтады. Қазақ халқының қолөнері туралы Ресей ғалымдары да сүйсіне әңгімелейді. Мысалы М.А.Леваневский: қазақтың қандай кәсіпке болмасын, табиғаттан қабілеттігіне сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын жасап, алтын, күмістен әсем бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды. Қазақтың тіккен аяқ киімдері өте берік, киюге ыңғайлы - деп жазады. Ал енді қазақтың ұлттық қолөнерінің таңғажайып туындысы - киіз үй орта ғасыр саяхатшылары Марко Полоны (1230), Плано Карпиниді (1246), Клавихоны (1403), Барбораны (1436), қатты таң қалдырып, олардың тарихи жазбаларынан орын алғаны - біз үшін үлкен мақтаныш.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазір халықаралық деңгейде қолөнер көрмесі ұйымдастырылмағанымен, бұрын оған айрықша көңіл бөлетін- ді. 1969 жылы 91 жасында қайтыс болған Барлыбаева Рымжанның қолынан шыққан текеметтің кезінде Парижде ұйымдастырылған көрмеге қатысып, талайларды таң қалдырғаны қандай тамаша. Сондай - ақ, қазақтың киіз үйлері 1861 жылы Парижде өткен халықаралық көрмеге қатысып, 1876 жылы Петербургте ориенталистердің үшінші конгресінің Құрметіне ашылған көрмеге, 1890 жылы Қазанда өткен көрмеге қойылған.1913 жылы Омбы шахарында Романовтар әулетінің 300 жылдық тойларындағы көрмеге Атбасардан Мейрам қажының киіз үйі қатысқан. Қоғамдағы болып жатқан бетбұрыстар, саяси көзқарастар аясында қазақ елінің тарихын шынайы тұрғыда танып-біліп, салт-дәстүріне рухани мұрасына қасиетпен қарау ерекше маңызға ие болып отыр. Болашақ - өткен тарихты білуден басталады дейді, Баласағұн бабамыз, ал әлемнің екінші ұстазы атанған Әл-Фараби: Халық өткен өмір тарихын білмесе, өзінің өмір сүріп жатқан дәуірінің қадірін бағалай алмайды - деген екен. Олай болса, тарихқа, тарихи бастауларға, мәдени мұраларымызға қаншалықты терең үңілсек, қоғамдағы қазіргі жағдайды соғұрлым жақсы түсінетін, білетін боламыз. Сондай қажеттіліктің бірі - халықтың қолөнері. Өнерден қуат алмаса, тіршіліктің шырағы өшеді деп, М.Әуезов айтқанындай, өсіп келе жатқан ұрпағымызға өз халқының өнерін бойына сіңіріп өсу - педагогтердің қазіргі кездегі кезек күттірмейтін мәселесі. Еліміздің белгілі ойшылдары Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев, М.Жұмабаевтар жастар тәрбиесіне еліміздің рухани негізіндегі байлығын, халық мұраларын, салт-дәстүрлерін жиі пайдалану қажеттілігіне көп көңіл бөлген. Мектеп қай халықтың болсын ұлт ретінде жойылып кетпеуі үшін қызмет етеді. Өйткені ол сол халықтың төл мәдениеті, тілі мен салт-дәстүрін сақтап, одан әрі дамытудың алтын көпірі. Қазақстан мектептері де ұлттық асылдарымыз бен қазыналарымызды сақтап, дамытудың кепілі. Қай заманда да ұлттық өрлеудің, халықтық қалыптасудың ең негізгісі, бірінші шарты - білім. Ал шынайы білім беру - ұлттық сананы қалыптастыру мен дамытудың басты құралы[3]. Н.Назарбаевтың Жарлығымен бекітілген Мемлекеттік Білім бағдарламасында: балалармен мен жастарды тәрбиелеудің ең көкейкесті мәселелері ретінде, білім мекемелерінде оқушылардың этностық-мәдени ерекшеліктерін ескере отырып тәрбиелеу, білім берудің тиімді жүйесін жасап, өмірге ендіру қажеттігі атап көрсетілген. Қазақтар - тек ою-өрнек әлемінде өмір сүретін сияқты деп, академик Әлкей Марғұлан айтқандай, халық мұрасындағы ұлттық өрнектердің үйлесімді реңдерінде ата-бабаларымыздың тұрмыс-салт дәстүрі бейнеленгені шындық. Халықтың тарихын, шежіресін, географиясын, мінезін, ерлігін дәл бейнелейтін ою-өрнек құдіретті өнер.Бұл өнер халықтың болмысымен бірге туып,бірге қайнасып келеді. Қазақтың ұлттық қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар.Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Қазақстан жерінде бұрын-соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған[4].Түркілер ою-өрнекті айрықша қастерлеген халық. Қолөнер халықтың ұлттық мұрасы. Қолөнер қашанда заман, өмір ағымымен бірге туындап, дамып, мәдениеттердің үлгілері дәлел бола алады. Кең байтақ Қазақстан Республикасы жерінде ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері ғана емес, сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Кеңес өкіметіне дейінгі қазақ халқының қолөнерінің дамуын этнографиялық тұрғыда зерттеудің ғылым үшін маңызы өте зор. Өйткені, қазақ халқының қолөнері - жалпы алғанда халық мәдениетінің ішіндегі негізгі саласы. Мыңдаған жылдар бойы еңбектенген жүздеген жүйрік ойшылдардың тырысқандығына қарамастан, әлемде өте терең сырлар мен соншалықты асқақ ойлар жатыр. Қазіргі қыл қалам иелері, суретшілеріміз байырғы қазақтың ою-өрнек өнерінің үлгілерін жетік білмесе, ұлттық шынайы өнер туындысын тудыра алмайды. Өнердің барлық саласы адамға этно-мәдени қызмет атқарады. Сонау, жазу-сызу шыға қоймаған ерте заманда өз ойын тасқа, сүйекке, ағашқа ойып-қашап түсіріп отырған. Қазіргі қолөнер саласындағы ағаш ою-өрнегі деген сөз сол ерте заманда қалыптасқан ұғым. Демек, бұдан да қазақ халқының ою-өрнек өнері де осы тұста басталғанын білеміз. Ғасырлар бойы екшелеп, көркемдік сапасы артып, күні бүгінге дейін жеткен қолөнер қазіргі заманмен ұштасуда. Халық шеберлері жеке адамның ғана мұқтажын өтеп қойған жоқ, ұлттық өнерді дамытуға ерекше үлес қосты. Қазақтың ертедегі бізге беймәлім шеберлерін былай қойғанда, ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қолөнер дәстүрін жалғастырушылар: Жүсіп, Махамбет, Әбдіғалі, Шаяхмет, Сейтен, Аяған сияқты халық шеберлерін атауға болады. Қолөнерді өрбітуге елеулі үлес қосқан шеберлер Мырзахмет Елікбаев, Хамза Жанбосынов, Садық Ыбыраев, Ғани Ілиясов, Омар Нұржобаевтардың есімдерін ерекше атай аламыз. Құрбан Аманжолов ақсақал зергерлік өнердегі кәсіби шеберлігімен таңғалдырса, Сәлима Әзірбаева тоқу өнерімен есімін республикаға паш етті. Әбдіқас Тәжімаратовтың Шебердің қолы ортақ атты еңбегінде халық шеберлері өнерімен толығырақ танысуға болады. Халық шеберлерінің мектебін жалғастырушы Д. Шоқпарұлы туындыларын ұқсатып жасаумен қатар әрі этнограф зерттеуші ретінде оқырмандарын халықтың қолданбалы өнер түрлерімен сусындатып келеді.Сондай-ақ, В.В. Радлов Түрік көшпенділері атты еңбегінде қолөнер кәсіпшіліктеріне бірінші кезекте қазақтардың ағаштан жасаған заттарын айту керек болады. Әлбетте қазақтар өздері тұтынатын бұйымдарды әзірлеумен шектелмейді. Олар ағаштан киіз үйдің керегесін, уық, шаңырақ, есік,сандық, ас үйдің саймандарын: ожау, құмыра, шелек жасайды, сондай-ақ піспек пен ер-тоқым жасауды айта кеткен жөн. Қажет болған жағдайда әрбір қазақ осы бұйымдардың кез келгенін жасай алады, алайда осы заттардың бәрін мейлінше шеберлікпен жасайтын әрбір рудың өз ағаш ұстасы бар. Бұйымдардың көп бөлігі қолдан ойылады, ал оюлар мен құмыралар қарапайым токарлық станокта жасалады. Өнер түрлі елде мол, өнім сыры жерде мол дегендей өнер түрлері халықпен жасай береді қазіргі кезде де бай мұраларына жаңаша сипат беріп, оларды жасаудың технологиялық әдістерін ел арасында таратып жүрген шеберлер бар. Солардың бірі - 70 жастағы М.Әшірбайқызы. Ол жүннен жасалатын үй жиһаздарын жасауды жастар арасында насихаттап келеді. Сондай-ақ Кестелі орамал (1998 жыл), Әлем әжелер көзімен (2002 ж.) деген жарыстардың бірнеше лауреаты болып, дипломдармен марапатталған. Қазақ елі шебер, ісмер адамдарға бай екендігін ешкім жоққа шығара алмайды[6]. Бауыржан Момышұлының мына ойы еске түседі. Жаудан да, даудан да қорықпаған қазақ едім, енді қорқынышым көбейіп жүр. Балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқам. Екінші, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан қорқам. Үшінші, дәмді, дәстүрді силамайтын балалар өсіп келеді. Оның қолына қылыш берсе кімді де болса шауып тастауға даяр. Қолына кітап алмайды. Үйреніп жатқан бала жоқ, үйретіп жатқан әже, әке жоқ деп зиялы азамат кезінде мұңайған екен.Баланы қолөнерге баулу және оны қызықтыру үшін ең алдымен оған үлгі алатындай жағдай туғызып, қазақ қолөнерінің әсемдік құпиясын ашып көрсету қажет. Қазақтың ұлттық өнердегі эстетикалық талғамды дұрыс өз мәнінде түсіндірудің маңызы зор. Революцияға дейінгі қазақ халқының өмір жолы көшпелілік, жартылай көшпелілік және отырықшылық жағдайда өтті. Осыған орай, олардың күнделікті тұрмыста пайдаланған ағаштан жасалатын үй іші жиһаздары мен ыдыс-аяқтары да көш-қонға немесе отырықшылыққа бейімделіп жасалады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Ағаштан жасалған үй іші жиһаздарының құрамына төсек ағаш, жастық ағаш, жүкаяқ, кебеже, сандық, әбдіре, жағлан, қант шаққыш тоқпақ, саба аяқ, піскек, астау, табақ, тегене, шара аяқ, келі, кеслап және басқада көптеген бұйымдар кірді. Қазақ бұл бұйымдардың әрқайсысын дербес жасайтын арнайы маманданған шеберлер болмаған. Олай болса, әр шебер өзінің мүмкіндігіне қарай үй бұйымдарының қайсысын болсын жасаған. Аса шебер ұсталар ағаштан жасалатын үй бұйымдарының беттеріне ою ойып, түрлі түсті бояулармен өрнек салып, әсемдеумен бірге сүйекпен, әр түрлі металдармен, түрлі түсті тастармен, шынылармен көркемдей білген. Мұндай ұсталар темір, мыс, жез, күміс ұстау ісін де меңгерген шынайы өнер иелері болған. Қазақ арасында он саусағынан өнер тамған қолөнердің сан саласын жақсы меңгерген ісмерлер аз болмаған. Кейде ағайынды жігіттердің бірі ағаш ісін меңгерсе, екіншісі темір, үшіншісі күміс ісін дегендей, қолөнердің бірнеше саласын игерудің нәтижесінде олар бірігіп, үй бұйымдарының сан алуан түрін аса көркем етіп шығарды, еңбектері де өнімді болды. XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында бұрынғы Шымкент уезінде мекендеп, Бес ұста атанған ағайынды бес жігіт (Құлжан, Батырқұл, Байлар, Айдарқұл, Құрманқұл) әкелерінен жастайынан жетім қалып, сол өнердегі ұсталарға қол бала болып жүріп, өнер үйренеді. Батырқұлдың баласы 70 жасар Нартайдың айтуынша, Бес ұста, негізінен, ағаш өңдеу, ұсталық, зергерлік өнерді түгел меңгерген адамдар. Бұлардың әрқайсысы өмір бойы, XX ғасырдың 20-30 жылдарына дейін ұсталықты кәсіп еткен. Бес ұста - отырықшы жағдайда тұрған шеберлер. Олардың әрқайсысы жылына 5-6 жас шәкірт ұстап, оларға өз өнерлерін үйретіп отырған. Шәкірттеріне ақы төлемеген, шәкірттер де ұстаздарына жалданбаған. Ұстазына көмектесе жүріп, іс үйренгені мен ішкен - жеген дәмтұзына риза болатын да бір жылдан соң өз алдына бөлініп, үйренген шеберлігі бойынша кәсіп етеді. Қолы жеткенде ғана ұстазын қонаққа шақырып, сый - сияпатын көрсетіп, батасын алады екен. Бес ұстаның әрқайсысынан бір-бір ғана бала болған. Олар Құлжаннан - Ахмет, Батырқұлдан - Нартай, Байлардан - Пердебек, Айдарқұлдан - Асылбек, Құрманқұлдан - Сейіт. Осылардың Сейіттен басқасы түгелдей әке жолын қуып, ағаш, темір және күміс зерлеу істерін меңгерген. Бұл өнерлі жандар 1930 жылдың басынан бастап колхоз құрылысына белсене араласып, пенсияға шыққанша қоғамдық еңбекпен шұғылданған, яки колхоз шеберханаларында, дүкендерінде ұсталық құрған.Нартай ақсақалдың айтуынша, бес ұстаның өнерлі еңбегінің ақысы мардымсыз болса керек. Олардың ағаштан жасайтын үй іші жиһаздарының бір парасы - киіз үйдің сықырлауығы, шкаф, жүкаяқ, піскек, төсек ағаш, кебеже, адалбақаннан тұрады. Осы бұйымдардың бәріне бір ат не құлынды бие беретін ді. Комплектінің мұндай құны ешбір әшекейсіз, тек ағаш ісіне ғана төленетін, ал әркім өз жағдайына қарай оюлы, сырлы немесе сүйектетіп, күмістетіп жасатам десе, ол үшін берілетін төлем молырақ болатын да, оны алдын ала келісім бойынша орындайтын.Шымкент өңірінде ну орман болмағандықтан, үй бұйымдарын жасайтын ағаш табу оңайға түспеген, сондықтан Батырқұл бастаған бес ағайынды ұста жігіттер қазіргі Алғабас ауданының Алғасбас совхозынан қарасты шағын бұлақ басына қоныстанып, тұрақты үй, шеберхана салған, айналасына әр түрлі ағаш еккен, ол Батырқұл бағы атанған. Айтулы бес шебердің бір жерде тұрып, бірігіп кәсіп етуінің нәтижесінде олардың барлығы бес ұста атанып, жасаған үй бұйымдары осы күнге дейін ел арасында көптеп сақтаған. Бес ұста жасаған үй бұйымдарының жоғарыда көрсетілген комплекстісінен бізге кездескендері - асадал, кебеже, жүкаяқ, төсек ағаш және адалбақан. Бұлардың бәрінің де ісі біркелкі, негізінен, түрлі түсті бояулармен өте жақсы өрнектелген нағыз өнер туындылары деуге әбден болады[7].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік жағдайда қазақ ұсталары бірікпей-ақ, әрқайсысы жеке-жеке кәсіп еткен. Кей жерлерде мекендейтін шағын рулар ішінде ұсталардың көп болуының нәтижесінде олр сол рудың атымен де аталған. мәселен, Баянауыл төңірегінде мекендейтін Айдабол арқаның Қошетер деген атасынан шыққан көптеген ұсталары Қошетер ұсталар дейді екен. Бұлар бес ұста сияқты бірігіп істемегенмен, қолөнердің сан алуан түрін жете меңгерген жандар еді. Олар ағаш, темір, күміс, сүйек өңдеу істерін меңгерген. Бұлардың ішінде аттары атырапқа жайылған өнерлі ұсталар қатарына Есалы (XX ғасырдың 20-жылдарында дүние салған), оның баласы Әбдікәрім (60-жылдардың ортасында 90-ға келіп дүние салған) сияқты айтулы шеберлерде аз болмаған. Қолөнерді арнайы кәсіп етпей, бос уақытында өзі үшін үй бұйымдарының кейбір түрлерін ағаштан жасайтын әуесқой шеберлер де қазақ арасында жиі кездеседі. Мәселен, Баянауыл төңірегінен Қақабай Мырзабекұлы (1861 - 1946 ж.) ағаштан үй бұйымдарын жасауды өзінің қартайған шағында бастап, 1932 - 1946 жылдар арасында, өз балалары мен келіндері үшін ер қосу мен ыдыс-аяқ және домбыра жасауды машықтаған адам. Бұл кісінің жасаған бұйымдары атақты Мақат ерші мен Есалы ұстаның үлгісімен мінсіз шабылатын, ешбір қосымша әшекейсіз ақ қайың безінің өңін мұқият өңдеу, өсімдік майын бірнеше қайтара үстемелеп сіңіре жағу арқылы ғана ағаш бұйымының әдемілігін қамтамасыз еткен. Арнайы шеберханасы болмаған, үйде отырып қарапайым, көңілге қонымды, көздің жауын алатын әдемі бұйымдарды асықпай, баппен істей білген. Қазақстанның солтүстік ағашты аудандары мен Жетісу өңіріндегі қалаларда, қазақ-орыс станцияларында және орыс деревняларында көп жылдар бойы жалда жүрген қазақ жігіттері балташылық өнерді үйреніп, қазақ арасында орыс үлгісімен ағаштан үй салды, ағаш төсек, асадал, сандық сияқты бұйымдар жасаған. XIX ғасырдың екінші жартысында қарағай бөренелерінен қиыстырып, ағаш үй салатын маманданған балташылардың қазақ арасында көп болғандығын М. Шорманов еңбегінен де көреміз. Оның айтуынша, Баянауылдан шыққан балташы қазақ жігіттері, тіпті, Павлодар қаласында орыстарға үй салумен де айналысқан екен. Мұндай шеберлер Семей, Өскемен төңірегінде де болған. Мәлелен, 1956 жылы Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданынан біз кездестірген 96 жасар қарт балташы Рахымбай Кегенбаев (ел арасында Қоңыр-Ақай атанған) өткен ғасырдың 70-жылдарында Өскемен қаласындағы орыс балташыларының артелінде 15 жылдай істеп, ағаштан үй салу, көптеген үй бұйымдарын жасау өнерін үйренген соң, 30 жасында еліне қайтып, Сібе болысында қазақ байдарына ағаш үй салумен көп жылдар бойы айналысқан. Р. Кегенбаев ағаш үй салумен бірге, стол, асадал, күбі, арба, шана, тісағаш, тырма, төсек ағаш, жүкаяқ, кебеже жасаған. Р. Кегенбаевтың қиыстырып салған ағаш үйі де, ыдыс-аяқтары, үлкенді-кішілі жиһаздар үлгісімен жасалған. Мұндай шеберлер Зайсан, Жетісу өңірлерінде де болған. XIX ғасырда Торғай, Ақмола және Семей облыстарынан ағаш шеберлерінің көптеп кездескендігі туралы Э. А. Масанов зерттеулерінде де айтылған[8].Киім-кешек, әр түрлі уақ-түйек бұйымдар сақтау үшін үлкенді-кішілі қол сандық, әбдіре және жағлан пайдаланылған. Үлкен әбдіре-сандықтардың ұзындығы 90 - 100, биіктігі мен ені 45 - 50 сантиметр шамасында жұқа қарағай тақтайлардан жасалады. Олардың сырты түгелдей қызыл, жасыл немесе қара бояулармен боялатын да бет жағы жез, күміс, түсті тастармен безендіріледі. Мұндай әбдіре-сандықтардың бір шебердің қолынан шыққан тамаша екі үлгісі 1953 жылы Кеген ауданы Көлбастау колхозында. Бұлардың жалпы жасалу тәсілі бірдей болғанымен, көркемдеу стилінде, беттерінде жүргізілген ою-өрнектер мен күміс әшекейлердің айтарлықтай ерекшеліктері байқалады. Екеуіне де ортақ көрініс - әбдіре-сандықтардың бет жақ жиектеріне айнала жүргізілген дөңестеу жіңішке жез және күміс жолақтар. Мұның біреуінің беті екіге бөлініп, олардың әрқайсысына шебер жасалған. Шеңбер ортасына қызыл тас орнатылып, айналасына құйма күміспен ұшқан құстың, ашылған кітаптың, жорғалаған қоңыздың бейнелері салынған. Ал, екіншісінің беті үш үлкен текшеге бөлінген. Екі шеткі текшенің ортасына жүрек тәрізді қызыл түсті тастардан көз орнатылған. Ортадағы текше үшек бөлініп, ең ортасына 8 гүлді дөңгелек күміс жұлдыз орнатылған. Қалған үш бұрышты, төрт бұрышты дөңгелек құйма күміс әшекейлер жоғарыда айтылған көздер мен дөңгелек жұлдыз төңіректеріне симметрия заңдылығын сақтай әдемі орналастырылған. Екеуіне де құлып салуға арналған күмістелген темір ілгектер орнатылған. Олардың әдемі жасалғаны сондай, сандық беттеріндегі әшекейлердің композициялық тұтастығын бұзбайтын бөлінбес бөлшегі ретінде орындалған. Әбдіре-сандықтың тағы бір тамаша үлгісін 1959 жылы Жамбыл облысы Сарысу ауданы Жайылма совхозынан көрдік. Шебер Есболов Сабденбек осы сандықты соғыстан кейінгі жылдары қызына арнап жасапты. Ол жастайынан қолөнерді кәсіп еткен және дәл осындай әбдіре-сандықтарды революция қарсаңында да жасаған көрінеді. Мұның ұзыны -- 1 метр, ені мен биіктігі - 48 сантиметр. Ағаш ісі де жатық, жұқа қарағай тақтайлар мұқият сүргіленіп, сырты жасыл бояумен түгел боялған, бет жағы тұтас қызыл шұғамен тысталған, бетіне алтындай жарқыраған сары жезден қошқар мүйіз оюлар жүргізілген. Сандық бетінің әр жерінде күмістен 15 дөңгелек көз және дәл ортасына үлкен бес жұлдыз бейнесі жасалған. Осы түйме тәрізденген көздердің бірнешеуін белгілі тәртіппен бұрау арқылы әбдіре-сандық ашылып-жабылатын етіп, оның ішкі жағынан құпия құлып жасалған. Әбдіре бетіндегі күміс түймелер мен ашық сары жез, қызыл шұға түстері бір-бірімен әдемі үйлесім тауып, ерекше рең беріпті[9]. Жағлан - Қазақстанның оңтүстік өңіріне XVIII - XIX ғасырларда кең тараған, киім-кешек салатын сандықтың көне түрі. Жағланның кейбір тамаша үлгілері қазірге дейін Шу бойын мекендейтін елдерде кездеседі, Түркістан, Алматы музейлерінде де сақталған. Негізінен, жағландар әбдіре-сандық сияқты үлкен емес. Оның ұзындығы 60 - 70 сантиметр, ені мен биіктігі 30 - 35 сантиметр шамасында болады. Жағланның негізі жұқа тақтайлардан құрастырылып, сырты түгелдей қалың былғарымен қапталады, тек бет жағы ғана әр түрлі әдіспен көркемделеді. Жағланның ең көне түрлерін біз 1959 жылы Шу бойынан кездестірдік. Оның ағаш негізі бір-бірімен қайыс таспа арқылы бірігіп, сырты оюланған қалың қара былғарымен қаталған. Қошқар мүйіз, қос мүйіз, сыңар мүйіз оюлары жүргізіледі. Жағлан бетінің дәл ортасынан дөңгелек, екі шетінен жапырақ тәрізді дөңес көздер көксауыр былғарыдан ойыстырылады. Төрт бұрышындағы дөңгелек жұлдыз тәрізденіп бастырылған өрнектің ортасында күміс көздер болады.Осы тектес тағы бір жағлан қызғылт былғарымен қапталыпты. Сыртқы беті ромбыланып торланған, екі үлкен текшелердің ортасына күміс көздер орнатылған. Әр ромбының қиылысатын бұрыштарына күміс бүркеншікті кішкене шегелер қағылып көркемделген. Осы екі жағлан қақпақтары әбдіре қақпағы сияқты емес, кебеже қақпағы тәрізденіп жасалған. Соған қарағанда, бұлар кемінде бұдан 100 - 150 жыл бұрын жасалған болу керек. Жағланның суретін 92-беттен қараңыз.Жағланның XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында әбдіре-сандық үлгісімен жасалған түрін Мерке, Жамбыл аудандарынан кездестірдік. Дәл осындай жағландар Қазақстанның Орталық және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің Мемлекеттік өнер музейлерінде сақтаулы. Бұлар кезінде Талдықорған, Жамбыл облыстарынан табылған бұйымдар. Осы жағландардың жасалу тәсілі, көлемі, материалы мен көркемдеу тәсіліне қарағанда, бәріне тән ортақ ұқсастықтар көп. Сондықтан да, оларды белгілі бір шеебердің қолынан шыққан нағыз өнер туындысы деуге әбден болады. Бұл жағландардың сүйегі қарағай тақтай екен, тек қолдан жасалған шегелер арқылы құрастырылған. Сырты түгелдей қалың қоңыр түсті былғарымен қапталып, бет жағына стильденген қошқар мүйіз, қос мүйіз оюлары бедерленген. Оған қосымша үш жерден ортасында қызыл тастары бар үлкен-үлкен үш дөңгелек күміс гүл шоқтары бейнеленген. Жиектері мен бұрыштары әр түрлі күміс әшекейлермен безендірілген. Жағланды құлыптауға арналған темір ілгектің бет жағы күмістеліп, төрт жерден қызыл тас орнатылған.Жағлан жасайтын қазақ шеберлері XVIII - XIX ғасырларда Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңірлерінде көп болған. Жағланға қажетті сапалы былғары мен күміс табу оңай болмаған, оларды тек сән қуған ауқатты адамдар ұзатылатын қыздарына арнап, өз материалдарынан жасатқан. Қазақстанның барлық аудандарында ежелден бері көп жасалған бұйымның бірі - қол сандық. Қол сандықтарды бой жеткен қыздарға арнап жасататын, ол ұзатылғанда жасау құрамына енеді. Олай болса, қол сандықтар бой жеткен қыздар мен жаңа түскен келіншектердің еншісіндегі өте сәнді бұйымдардың бірі. Оның көлемі де шағын (ұзындығы 45 - 50 сантиметр, ені 25 - 30 сантиметр, биіктігі 15 - 20 сантиметр шамасында) болатындықтан қыз-келіншектердің ине-жіп, айна-тарақ, әтір, сабын сияқты уақ-түйек бұйымдарын сақтауға арналады[10].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Көпшілік қауымның жасататын қол сандықтары тек ағаштан ғана мұқият өңделіп, бір түсті бояумен сырланып жасалады. Сән қуған кісілер қол сандық беттеріне нұсқалы, бедерлі оюлар ойғызып, түрлі түсті бояулармен сан қилы ою-өрнектер салғызады. Бұған қоса неше түрлі шұға, алыс тастар, сүйек пен күміс әшекейлерін кеңінен пайдаланатын болған. Әрине, қазіргі күнде қарапайым қол сандықтар сирек ұшырасады. Ел арасында да, музейлерде де қол сандықтың өте әсем көркемделген қымбат үлгілері ғана сақталған. Сондықтан, біз бұл арада бетіне жүргізілген ою-өрнектері, әшекейлері бір-біріне ұқсамайтын нағыз өнер туындысы ретінде танылатын қол сандықтардың бірнеше үлгісіне қысқышы сипаттама беруді жөн көрдік.Қолда бар алты қол сандықты көркемдеу ерекшеліктеріне қарай төрт топқа бөлуге болады. Бұлардың ішіндегі бірінші топқа жататын ең тәуірі - сырты түгелдей сүйектеліп көркемделген Ақтөбе өлкетану музейінде сақталған қол сандық. Оның төрт жағы түгелдей, қақпақтың төрт жиегі мен төбесі толығымен түйе сүйегінен кесілген әр түрлі әшекейлермен өрнектелген. Қол сандық жиектеріне қиыстырған сүйек әшекейлердің бетіне қос мүйіз оюлары жүргізілген. Алдыңғы бетіне үш үлкен шаршы ойыстырылған. Олардың араларында, астыңғы жағында шебер қиюластырылған әшекей беттерінде әдемі оюлар бар және астына жез немесе шұға төселген. Қол сандық ішкі құлыппен ашылып-жабылады. Ондағы әр түрлі сүйек әшекейлердің қиысу тәртібі де, әшекей беттеріне жүргізілген ою-өрнектер де симметрия заңдылығын мұқият сақтай орындалған[11].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Екінші топқа бет жағы түрлі түсті бояулармен әдемі өрнектелген қол сандық жатады. Мұны біз 1956 жылы Ақтөбе облысының Темір ауданынан кездестірдік. Мұндағы ою ерекшеліктері өсімдік тектес өрнектер мен стильденген зооморфтық оюлардың етене тоғысуымен сипатталады. Қол сандық бетіне жүргізілген ою-өрнектер симмеириялы екі бөлек суреттеп тұрады. Олар бірін-бірі толықтырып, бірлікте жасалған. Ою-өрнектер, олардың ішкі-сыртқы түрлері, айнала жиектері қоңыр, жасыл, көк және қара бояулармен асқан ұқыптылықпен боялған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Үшінші топқа жатанын екі қол сандықтың алдыңғы беттері ғана өте күрделі. Өсімдік тектес және геометриялық фигуралар бейнесінде бедерлі оюлар ойылып, түрлі түсті бояулармен нақышталған. Қол сандықтың айнала жиегіне өсімдік ою нұсқалары ойылған. Ол ақ, қызыл, жасыл бояулармен боялса, ою арасынан көрініп тұратын терең түр қара бояумен боялған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Төртінші топқа жататын екі қолсандықты алдыңғы беттеріндегі өсімдік тектес және зооморфтық оюлар әр түрлі геометриялық фигуралар бір-бірімен айқасып жатады да, ақ, қызыл, жасыл, сары, қоңыр түсті бояулармен бояу арқылы бір жазықтықта ойылған оюларды 2 - 3 қатар деңгейде ойылғандай етіп көрсетеді. Біреуінің алдыңғы бетінің төменгі және жоғарғы жиектеріне төрт-төрттен өрнектелген сүйек әшекейлер орнатылса, екіншісінің жоғарғы екі бұрышы мен ортасына дөңгелек айна қойылады. Жалпы, бұл қол сандықтардың ұқсастығын аңғартатын ерекшелігі сол - олардың ою-нақышының ортақтығы, оюлардың ірі көлемде орындалуы және жалпы көрінісінің жоғарыда сипатталған басқа қол сандықтарға қарағанда қарапайым келетіндігі.Осы сипатталған қол сандықтардың бәрі де Батыс Қазақстаннан табылған өнер туындылары. Бұдан, әрине, Қазақстанның өзге аудандарында қол сандықтар жасалмады деген ұғым тумауы керек. Қол сандықтың алуан түрі Қазақстанның барлық аудандарында жасалған, көркемделуінде айтарлықтай ерекшеліктер де болған. Оған Қазақ ССР-інің мемлекеттік Орталық және Ә. Қастеев атындағы Қазақ ССР-інің мемлекеттік өнер музейінде сақталған қол сандық түрлері дәлел бола алады.Қазақ ежелден азық-түлік сақтауға кебежені пайдаланған. Ол Қазақстанның барлық аймақтарында кеңінен тараған. Кебеженің жалпы кескіні мен жасалу тәсілі барлық жерлерде бірдей деуге болады. Бірақ, олардың бет жағын көркемдеу тәсілі әр түрлі, бәрсыпыра кебежелерден жергілікті ерекшеліктер анық байқалады. Кебеже - кімге болсын өте қажет бұйым. Сондықтан, ағаш ұсталары оны, көбінесе, ешкімнің тапсыруынсыз-ақ көптеп жасап, шетінен алушыға сата береді екен. Мұндай кебежелерді онша көркемдемейді. Өйткені, ою-өрнекпен безендіріліп, көркемделген кебежелер қымбат болады, оны сатып алуға көпшілік халықтың мүмкіндігі де бола бермеген. Ал, сән қуған ауқатты адамдар ел ішіндегі ең айтулы ұзтаздарға арнайы тапсырып, тіпті, ақысын да алдын ала беріп, кейде шеберді өз үйіне шақырып, кебежені оюлатып, сүйектетіп, күмістетіп те жасататын болған.Орта есеппен кебеженің ұзындығы 70 - 90, биіктігі - 40 - 50, ені 40 - 45 сантиметр шамасында жасалады. Кебеженің төрт қабырғасы, түбі мен қақпағы төрт қырлы төрт қазық арқылы біріктіріледі. Мұның тек бет жағын ғана әсемдейді, ал артқы беті мен екі жанын кейде қызыл, жасыл бояулармен бояп қойғаны болмаса, басқадай әдіспен көркемделмейді. Кебеженің бет жағына келетін екі қазық беттері, оның басы мен аяқ жағы да мүсінделе көркемделеді. Қазақстанның орталық, солтүстік-шығыс аудандары мен Сырдарияның төменгі ағысын мекендейтін қазақ жұртшылығында сүйектелген кебежелер жиі кездеседі. Бұлардың өзі көркемдеу әдісіне қарай өзара ерекшеленеді. Сырдария бойында кездескен сүйектелген кебежелердің беттері түгелдей әр түрлі геометриялық фигуралар формасында жонылып, өрнектелген сүйек әшекейлермен жабылған. Сүйектелген кебеженің тағы бір түрін Торғай өңірінен көрдік. Мұндай кебеже бетінің үстіңгі және астыңғы жиегіне, екі басына 12 тік бұрышты сүйек әшекейлері зергерлікпен қиюластырылған. Бұлардың астына қызыл шұға төселген. Кебеже бетінің ең ортасына үш жерден төрт-төрттен біріктірілген сыңар мүйіз тәрізденіп жонылған сүйек әшекейлер орнатылған. Әрбір сүйек әшекейдің беттеріне ортасына ноқаты бар шағын шеңберлер сызылған.Сүйектелген кебеженің тағы бір әдемі түрін Семей облысынан кездестірдік. Бұл кебеже бетінің айнала жиегіне нәзік ойылған сүйек әшекейлер тұтас жүргізілген. Кебеже бетінің ортасына стильденген қошқар мүйіз, сыңар мүйіз, өсімдік тектес, ұшқан құс бейнесіне ұқсас оюларды сүйектен ойып, кебеже бетіне күміс шегелермен шегеленген. Мұқият өңделіп, бірнеше қайтара өсімдіа майы жағылған қайыңның табиғи түрі мен ақ сары сүйек түстері өте жақсы үйлесім тауып тұруының өзі оны жасаған шебер талғамының жоғары болғандығын танытады.Кебеже бетін оюлап, сырлап көркемдеуге Қазақстанның батыс аудандарындағы халық шеберлерінің өнері өз алдына бір төбе. Бұл кебежелердің ою-өрнек мотиві, негізінен, өсімдік тектес болғанымен, геометриялық және стильденген зооморфтық өрнек элементтерімен де толықтырылады. Әдетте, ою-өрнектер көк, ақ, қызыл, жасыл бояулармен боялады. Ал, түрі, көбінесе, қоңыр, ашық қоңыр түсті бояулармен боялып, ою-өрнек жүйесі айқын көрінетіндей болып жасалады. Кейбір кебежелердің ағаш ісі мұқият өңделіп, оның беттері сырланбай, тек мінсіз ойылған ою-өрнек күйінде қалдырылады. Осы кебежелердің қай-қайсысының болсын ою-өрнектерін орындауда симметрия заңдылығы мен композиция тұтастығы берік сақталған.Кебеженің бетіне түгелдей ою ойылып, бірақ боялмайтын түрі де Қазақстанда жиі кездеседі. Мұндай кебеженің бірнешеуі туралы нақтылы деректер бар. Олардың әрқайсысы Қазақстанның әр өңірінен кездесті. Бұлардың бәрінің сырты түгелдей мұқият өңделіп, бет жағына симметрия заңдылығын сақтай отырып, өсімдік тектес, геометриялық және символдық бедерлі оюлар ойылған. Бірінің бет жағына түгелдей әр түрлі бедерлі геометриялық фигуралар ойылса, екіншісінің беті түгелдей тек үш бұрыштап оймышталған. Кебеженің беттеріне сырмақ, текемет оюларын ойып жасайтын шеберлер де болған. Мұндай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz