Міржақып Дулатовтың қазақ журналистикасындағы орны мен публицистикалық еңбектері
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Тәуелсіздікке жетіп бар-жоғымызды түгендеп, өткен тарихымызды сарапқа салар кез де келіп жетті. Осыған дейін қазақ зиялыларының, соның ішінде М.Дулатовтың еңбектері негізінен тіл, әдебиет және тарих ғылымдары тарапынан зерттеліп келді. Диплом жұмысында Ахмет Байтұрсыновтың қазақ ұлты болашағы үшін жазған публицистикалық шығармалары талданады.
Міржақыптың өмірі мен көркем әдеби туындылары алғашқы рет әдебиет саласында 1989 жылдан бастап зерттеліне бастады. Алғаш зерттеу жұмыстары газет пен журналдардың беттерінде басылды. М.Әбсеметов, А.Сармурзин, Н.Канафин, Р.Нұрғалиев, Т.Кәкішев, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, А.Мектепов және т.б. ақынның шығармашылық еңбектеріне талдау жасады. М.Дулатов еңбектерінің жеке кітап болып басылуына, Міржақыптың қызы Гүлнар Дулатовамен бірлесе отырып жұмыс істеген М.Әбсеметовтың қосқан еңбегі зор.
М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов, Х.Асқарүлы және т.б. тарихшылардың, С.Зиманов, К.Жиреншин, Г.Сапарғалиев, М.Құл-Мұхаммед және т.б. заңгерлердің еңбектері алаштықтардың, оның ішінде М.Дулатовтың қоғамдық-саяси қызметтері туралы мәлімет береді. Әсіресе М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" еңбегі мен К.Нұрпейісовтің "Алаш һәм Алаш Орда" еңбегінің ғасыр басындағы қазақ зиялыларының отарлық езгі мен ортағасырлық мешеулікке қарсы күресін,Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған саяси қайраткерлердің тәуелсіз мемлекет -- Алаш автономиясын құру жолындағы қызметтеріне тың деректер негізінде баяндайды. Философия саласында О.А.Сегізбаевтың "Казахская философия XV - начала XX века" еңбегінде М.Дулатовтың дүниетанымдық мәселелері қаралады. А.Х.Қасымжановтың "Ұлы даланың зиялылары" еңбегінде Міржақыптың қоғамдық ойларына баға беріледі. Д.К.Кішібеков,Ү.Сыдықов, Ж.А.Алтаев, А.К.Қасабеков, Т.Айтқазин, А.М.Тайжанов, Қ.А.Бейсембиев, Қ.Б.Мұхамедханов еңбектерінде ғасыр басындағы зиялыларды ойшыл ретінде қарастырады. Сондай-ақ М.С.Орынбеков, Ғ.С.Есімов, С.Н.Ақатай, Т.Х.Ғабитов т.б. ғалымдардың қазақ философиясы мен мәдениетінің дамуы мен ерекшеліктері жағдайлары жайындағы еңбектері ғасыр басындағы қазақ халқының ұлттық ойлауын қарастырады.
Диплом жұмысында Міржақып Дулатовтың халық үшін өзегін жарып шыққан публицистикалық мақалалары талданады. Елдің жүрегіне терең бойлаған Міржақып Дулатов әдебиеттің дамуына үлес қосқан, қаламгер және қоғамдық-әлеуметтік іске белсене араласқан қайраткер ретінде кеңінен мәліметтер сараланды.
Тақырыптың өзектілігі.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 1997 жылды саяси қуғынға ұшырағандарды еске алу жылы деп жариялауында үлкен саяси мән жатыр [2]. Сол кезде өмір сүріп, өзінің саяси-қоғамдық көзқарастарын әлеуметтік, философиялық тұрғыдан қарастырған, ізденістерін жан-жақты көрсете білген зиялылардың бірі - Міржақып Дулатов. Оның шығармашылық және қоғамдық өмірі, ғылыми ағартушылық қызметі қазақ халқының өмірінде үш бірдей төңкерісті бастан кешіп, сұрапыл қайшылықтар кезеңіне тура келді. Ғасыр басындағы қазақ зиялылары сияқты М. Дулатов та сол уақыттағы орын алған тарихи - әлеуметтік, саяси-мәдени ахуалды терең пайымдады. Бұл ахуалды тек пайымдап қана қоймай замана ағымына ұлттық тиімділік тұрғысынан ықпал етуге талпынды.
Қазан төңкерісінен кейін халқының мұң-мұқтажы мен мүддесін көксеген зиялылардың бірі болып, жазықсыз қуғындау мен айыптауларға ұшырады. Міржақып Дулатов халқының дүниетанымы мен рухани мәдениетін терең танып, халқын бар болмысымен сүйе білді.
Міржақыптың шығармашылық еңбектерінен аталмыш уақыттағы қоғамымыздың саяси-экономикалық, қоғамдық әлеуметтік хал-ахуалы мен халқымыздың сана-сезім талғамын, дүниеге көзқарасы мен ой-өрісі, болмыс бітімі байқалады. Міржақып Дулатов шығармаларында көрініс табатын философиялық ой-толғамдары, саяси-әлеуметтік көзқарастары, дүниетанымдық пайымдаулары қазіргі таңда адамзат үшін берері мол, үйретері көп мұра. Өйткені, өткен ғасыр басында да қазақ қоғамы жолайрықта тұрды.
Жазушының романдары, әңгімелері қазақ әдебиетіндегі мәні мен орнын зерттеу әлі де қажет. Осы ретте, диплом жұмысында қаламгердің публицистикасын өзекті, зерттеу болар нысан етіп алуымызға бірнеше себептер бар деп таптық:
1) М. Дулатовтың публицистикасының тақырыптары ерте кездегі халық тағдырының қиын сәттерін бейнелейді. Оны қаламгер өз шығармаларына арқау етті.
2) Журналист туындыларының құрылымдық, мазмұндық сипаты, тіл қолданысы бүгінгі қалам ұстағандар үшін қажетті және үйренер мектеп болары анық.
3) Қаламгер ұлт құндылықтарының маңызды тұстарына зер салады. Бүгінгі қоғам тұрғысынан сол ойлардың қазіргі кезеңмен сабақтастығын ашудың да мәні бар.
4) Журналистік мәдениет, журналист беделі үшін қаламгердің қандай сипаттары болғаны дұрыс, ол шығармашылығында қалай көрініс табады деген сұрақтарға жауап таба білу үшін де Мұхтар Әуезов публицистикасына қайта зер салған жөн.
5) Қоғамға қажет тақырыптар қандай, олардың идеялық мәні қалай ашылуы тиіс? Жауапты қаламгер публицистикасынан аламыз.
Еліміздің қоғамдық ойы мен рухани мәдениетінің дамуы үшін, тарих бетінен аластатылған зиялылардың дүниетанымдық көзқарастары мен ойларының бетін ашу - бүгінгі қоғам үшін өзекті мәселе екендігі күмән туғызбайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Біз Міржақыптың шығармашылық еңбектерінен айтылмыш уақыттағы қоғамымыздың саяси-экономикалық, қоғамдық әлеуметтік хал-ахуалы мен халқымыздың сана-сезім талғамын, дүниеге көзқарасы мен ой-өрісі, болмыс бітімін көреміз. Сонымен бірге оның еңбектерінде көрсетілген мәселелер бүгінгі біздің қоғамымыздың соны мәселелерге сай келіп, қазіргі біздің уақытымызбен үндесіп жатыр. Міржақып Дулатов публицистикасы, саяси-әлеуметтік көзқарастары, дүниетанымдық пайымдаулары қазіргі таңда адам үшін берері мол, үйретері көп мұра, өйткені өткен ғасыр басында да қазақ қоғамы жолайрықта тұрды. Бұл - ғасырлар қойнауынан орын алған дәстүр жалғастығы мен өзгерістерді талап еткен дәуір қажеттілігінің тарих толқынында қабаттаса келген кезі еді.
Еліміздің қоғамдық ойы мен рухани мәдениетінің дамуы үшін, тарих бетінен аластатылған зиялылардың дүниетанымдық көзқарастары мен ойларының бетін ашу - бүгінгі қоғам үшін өзекті мәселе екендігі күмән туғызбайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты Міржақып Дулатовтың әлеуметтік дүниетанымының қалыптасуы мен дамуын, оған ықпал еткен тарихи, саяси-әлеуметтік, экономикалық, мәдени жағдайларын, публицистикасын зерттек. Оның шығармашылық өмірі мен туындыларының ішкі мәнін жан-жақты қарастыру.
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының, соның ішінде, М. Дулатовтың арман-мақсаты ғасырлар бойы аяққа басылып, жаншылып келген ұлттық сезім мен сананы ояту болды.
Біз өз зерттеулерімізде аталған мәселелердің М. Дулатов еңбектерінде қалай қарастырылғандығын, қандай шешімін тапқанын анықтауды мақсат еттік.
Осы мақсаттарды іске асыру барысында төменде көрсетілгендей басты міндеттер туындайды:
М. Дулатовтың дара тұлға, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының рухани дүниетанымдық бастауларына талдау жасау;
XIX ғасырдың соңы XX ғасыр басындағы саяси-әлеуметгік қайта құрулар мен өзгерістердің қазақ қоғамына ықпал ету деңгейін, трансформациялық процесстердің ұлттық болмыс пен санаға әсерін, олардың М. Дулатов шығармаларындағы көрінісін айқындау;
М.Дулатовтың ғылыми публицистикалық және әдеби шығармаларына, ойшыл ақын-жазушының қоғамдық-саяси маңызын анықтау;
М.Дулатовтың өзіндік қолтаңбасын, алатын орнын, ойшыл шығармашылығының мәндік-мазмұндық қ ұндылығын айқындау;
Зерттеудің нысаны. Міржақып Дулатовтың қазақ журналистикасындағы орны мен публицистикалық еңбектері.
Зерттеудің тірек-көздері.
М.Дулатұлының бес томдық жинағының I, II томдарын пайдаландық. Дерек көздері ретінде осы томдағы Түсініктер бөліміндегі материалдарды, автор жайлы естеліктерды пайдалана отырып, тұлғаның қоғамдық-саяси, тарихи және әдеби қызметінде талдау жасадық. Сондай-ақ, филология ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ысмағұловтың Міржақып Дулатұлы мақаласын, (V томдық жинақ), Т.Кәкішевтің, С.Қирабаевтың, Қ.Атабаевтың, З.Қабдоловтың, М.Жолдасбековтың, Қ.Исабаевтың, Д.Қамзабекұлының және т.б ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Еңбекте зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу жұмыстың
межелеген мақсаты мен міндеттеріне сай алынды. Жұмыс
барысында тарихи хронологиялық, жүйелеу, жинақтау, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. ХХ-ғасыр бaсындағы баcпасөздегі қоғам, cаяcи қайраткер, ұлт ұстазының ойлары ұлттың cаяcи, әкімшілік тәуелсіздігі жолындағы көзқарастарын көрсететіндігі де диплом жұмысының жаңалығы болады. Диплом жұмысының тaқырыбы болып отырған Міржaқып Дулатовтың публицистикасын зерттеудің бірнеше ғылыми жаңалығын анықтаймыз:
1) Міржақып Дулатов публицистикасы тақырыптық-идеялық жағынан сараланды.
2) Қаламгер шығармашылығындағы мақалалардың қазақ рухани әлеміндегі орны талданды.
3) Публицистикасының көркемдік сипаттары анықталды, негізгі тілдік ерекшеліктері белгіленді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы.
Зерттеудің нәтижесінде алынған материалдарды болашақта тарихи шығармаларды зерттеу туралы еңбектерде, ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті курсына, орта мектеп, жоғары оқу орындары үшін, жазылар оқу құралдарына дереккөзі ретінде пайдалануға болады. М.Дулатовтың публицистикалық еңбектеріне арналған қосымша құрал материалы ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Зерттеу жұмысының құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 XX ғасыр басындағы ұлттық саясат және М. Дулатов публицистикасы
М.Дулатовтың қоғамдық қызметі, қайраткерлігі
Қазақ қоғамының дамуына ат салысып, қазақ халқының ой-пікірінің дамуына зор ықпал еткен зиялылардың бірі - Міржақып Дулатов. Міржақып Дулатовтың қоғамдық-саяси көзқарасын, дүниетанымын аяғына дейін нақты түсініп білу қиын. Себебі, оның арнайы жазған философиялық шығармалары (трактаттары) жоқ. Оның философиялық ой-пікірлерін көркем әдеби прозалары мен поэзиясынан, публицистикасы мен ғылыми-зерттеу мақалаларынан танимыз. Оның шығармашылығының жемісі, ондағы көтерген мәселелері, қоғамдық әрекеті тұнып тұрған философия мәселелері десек қателеспеген болар едік. Халқын жаппай ағартушылыққа шақыра отырып, жас ұрпақты тәрбиелеу арқылы адамгершілік пен жақсы мінез құлықты қалыптастыру қажет деп санады. Оның әртүрлі жанрда жазған еңбектерін талқылау үстінде оның шығармашылық өнерінің қай саласында болмасын жемісті еңбек еткенін көреміз. Оның бар мұрат-мақсаты қазақ қоғамын көркейту, ұлттық сананы ояту, халқын өркениетті елдер қатарына қосу болған. Ойшылдың әлеуметтік көзқарасының ағартушылық жүйесін анықтай отырып, оның адамгершілік-этикалық ой-толғамдарына соқпай кете алмаймыз. Себебі, Міржақып шығармаларының басты пәні - әлеуметтік өмір, адам болмысының мән-мақсаты, қоғамдық прогресстің алғышарттары мен даму бағдарларын талқылап, айқындау. Азамат ақын қазақ қоғамының өсіп-өркендеу көзін қоғамда меңдеген әлеуметтік келеңсіздікті жоюдан, сөйтіп жаңа рухтағы, адамгершілігі биік, мінез-құлығы дұрыс бағытта қалыптасқан адамды тәрбиелеуден іздейді.
Міржақып шығармаларындағы этикалық көзқарастарының мәні мен өзегі - адамгершілік мәселесі. Абайды, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, өзінің ең үлкен негізгі ұстазы санаған Міржақыптың шығармалары, алып поэзияларындағы "Адам бол!" этикалық үндеуінің жалғасы іспеттес. Адам өзінің адамгершілігімен асыл, қазақ даласынан шыққан қайсыбір ойшылы болмасын адамға қоятын негізгі талабы адам болу проблемасы. Қоғамның дамуының басты құралы материалдық өндіріс болса, рухани арқауы - адамгершілік. Ғасыр басындағы қазақ зиялыларының шығармашылығындағы адам мен адамгершілік мәселелері кеңінен өріс алады. Бұл заңды құбылыс. Өйткені, әлеуметтік дағдарыстар, тарих толқынындағы ауыртпалығы мол күйзелістер қоғам мен жеке адам алдына мәңгілік шешілмейтін, жұмбақ сырға толы мәселелерді жаңа қырынан қойып, оларға жауап іздеттірді. Адам мен қоғамды дамудың жаңа белесіне алып шығатын да осы ізденіс. Бұл процесс болмыстың рухани субстанцияларына, терең тамырларына үңілуге көптеген құбылыстарға жаңаша тұрғыдан қарауға жетелейді.
Демек, Міржақып шығармаларында этикалық категорияларға ден қоюы кездейсоқтық болмаса керек. Оның негізгі мақсаты - тәуелсіздік болса, халқын азаттық туының астына жинау үшін рухани дүниесін жетілдіріп, сана-сезімін өсіру қажет болды. Қараңғы қазақ халқын ескі дүниенің бұғауынан босатып, жаңа заманның даңғыл жолына жетелейтін білімді, адамгершілігі биік қазақ қоғамының мүддесін қорғайтын азаматтар қажет деп тапты. Сондықтан оның өлеңдерінде жастарға білім беріп, дұрыс ойлауға үйрететін, нағыз азамат болуға шақыратын желі айқын байқалады. Міржақыптың пайымдауынша, қоғам дамуының басты құралы білім, ғылым, өнерде жатыр. Білімді бойына жинақтау арқылы адам қоршаған ортаны таниды, яғни білімді адамның жан-жағы жарық. Бүгінгі дәулетті адам ертең кедей болуы ғажап емес, ал білім мен ғылым көзін ашсаң таусылмас бұлақ. Наданның күні - түн, қараңғы түнге жарық беретін білім, ғылым, өнер деп түсіндіреді. Білім мен ғылымның мәнін өзінше аша отырып, уағыздайды. Дегенмен, Міржақып адам бойындағы асыл қасиет адамгершілікті бірінші орынға қояды. Оның ойынша адам білімді бойға жинақтай отырып, оның ішкі рухани дүниесімен тығыз байланысты болады, яғни ол адамның білімі мен адамгершілігін ұштастырады. Міржақып адам өз білімін адамзаттың, халқының мүддесіне жұмсау керек екендігіне басты назар аударады. Бұл жерде оның ой-пікірі Абайдың ойымен астарлас. Білім шен алып, шекпен жамылудың құралы емес, ол ақыл-ойдың толысуының, парасаттың кемелденуінің негізі. Аталмыш заманда ақын өлендерінің мақсаты - халқының сана-сезімін оятып, еңсесін көтеру. Әрбір білімді азамат, білімін өз басының пайдасына емес, халық пайдасына жұмсау қажет, қоғамның дамуы жолында құрал ету, оның "Таза бұлақ" өлеңінде (роман) жапан далада ағып жатқан бұлақ басындағы тақтайшада "Болсаң бол, ей, жолаушы бұл бұлақтай"! деген жазудың мәнін саудагер мен ғалым жас жігіт өздерінше талдайды.
Саудагер: "Алысқа бармақшы ол тынбай ағып,
Қосылмас өзге бұлақ бұған неғып?"
Зорайып ақырында өзен болып,
Суынан пайдаланар тамам халық.
Менімше, мұнан мұрат мағына сол,
Кәсіп қыл, жалқауланбай талапты бол.
Бұлақтай мақсұтыңа сенде жетіп,
Басыңа тигізерсің пайданы мол.
Ғалым: "Бұл сөзден ғибрат мол адамзатқа,
Тегін қыл жақсылықты пұлға сатпа.
Бұлақтай кез келгенге даяр болып,
Міндетсіз білімінді тарат халыққа".
Жас жігіт: "Жұрт құмар бұлақ таза болғандықтан,
Жазудан мағынам сол менің ұққан.
Көңіліңді бойың менен таза ұста,
Пәктікпен артыларсың сонда жұрттан.
Ақ пейіл таза жүрек жүзі жарқын,
Секілді мөлдір бұлақ суы салқын".
(15.85) Ақынның бұл пайымдауынан оның адамның ішкі рухани сарайына үлкен мән беретінін көріп отырмыз. Адам қандай бір жетістікке жетпесін, қандай бір кәсіп иесі болмасын, ең бастысы адам бойындағы шынайы адамгершілікті жоғары қояды. Оның бұл ойы В.Г.Белинскийдің: "Ғалым болу, ақын болу, жауынгер болу, заң шығарушы болу - жақсы нәрсе, бірақ сонымен қатар "адам" да болмаса сенің құның шамалы, "адам" болу, сенің арың таза, басқа дәрежеден құр алақан болсаң да, ұялмай қиналмай жалғыз адамшылығыңмен - ақ өмір сүре беруге болады", -- деген сөзіне сай келеді. (6.156 ).
Міржақып адамның жүрегінің таза болып, адамгершілікті жоғары қоюы тегіннен тегін емес еді. Өйткені бұл кезде қазақ даласында Ар философиясының негізін қалаған Шәкәрімнің беделі зор еді. Шәкәрім өз еңбегінде барлық философиялық бағыттарды талдай отырып, анықтың - анығы ар-ұждан, адамгершілік деген тұжырымға келеді. Оның бұл идеясы көзі ашық, санасы ояу әрбір қазақ азаматының көкірегіне қонған еді.
Алдыңғы тарауда жазып өткеніміздей, қазақ қоғамы, экономикалық, саяси-әлеуметтік дамуы дағдарысқа ұшырап, рухани құлдырау шекарасында тұрған еді. Елде әлеуметтік сипат алған жеке басының қамын ғана ойлайтын - индивидуализм, баққұмарлық, рушылдық, дауқұмарлық, парақорлық т.б. толып жатқан келеңсіздіктер кеңінен өріс алып қоғам дамуын баяулағанның үстіне баяулата түсті. Өз шығармаларында осы әлеуметтік келеңсіздіктерді нақтылай отырып, жас ұрпақты тәрбиелеу арқылы, олардың бойына адамгершілік нәрін себуге ұмтылады. Ол өзі ұзақ емес санаулы өмірін елінің өсіп-өркендеуіне, халқының көзін ашуға арнады. Сондықтан да адамды адамшылық жағынан толыстырып, ой пікірін дұрыс бағытта дамытуға, бар білімі мен мұратын өз халқына қажымай қызмет етуге шақырады. Ойшыл қазақ қоғамының өркениетке жетуіне адамдардың білімді, еңбекқор болуымен қатар адамгершілігін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деген пікірге тіреледі. Міржақып өз өмірінің мәні етіп, халқына қызмет ету деп қояды. Ол бар білімін күш-жігерін сол жолда сарп етіп, өмірін арнады. Д.Досжановтың "Абақты" архив деректері баяндалған кітаптарында МДулатовтың ОГПУ-ға берген жауаптары осыған нақты айғақ бола алады. (27.151). Оған оның қоғамдық қызметтері мен шығармалары дәлел. Аталмыш кезеңде халқының мүддесін қорғау мұрат-мақсатының соңында өмірін арнаған қайраткерлердің шығу тарихы қажеттілік те еді. Белгілі бір мүддені қорғау мен уағыздау үшін, алдымен адамның өзі оны тануы қажет. (35.260 ). Адамның өмірінің мәні халқына қызмет ету, яғни өз басының күйін күйттеген емес, халық мүддесін қорғаған адамның өмірі мәнді. Өз қара басының күйін хайуан да күйттейді. Қайта өркендеу дәуірінің атақты ойшылдарының бірі - Пико делла Мирандолла "Жер бетінде адамнан ұлы жан жоқ, ал адам бойында ақыл мен жаннан ұлы құдірет жоқ.",-деп жазады(36. 40). Адам өмірінің мәні -руханилық пен адамгершілік тұғырын биік ұстау. Ерік-жігер, ар-намыстың сағын сындырмау. Міне, осы тұрғыда ойшыл биік қойған адамгершіліктің қоғам өмірінде алар орны зор болса керек.
Міржақып бүкіл шығармасы мен дүниетанымының өн бойында жарыса жүріп отыратын, адамның ішкі, сыртқы мәдениетінен хабар беріп отыратын мінез-құлық, Ол қоғам өмірінде әлеуметтік кеселді өрістетіп, отырған келеңсіздікті мінез-қүлықтың қалыптасуынан іздейді. Адамшылықтың көрінісі, адамға лайық мінез-құлық керек деп түсінеді. Ол мінез-құлықты адам өмірінде елеулі роль атқаратын, қоғамдық мәні бар күрделі проблема етіп көтереді. Мінез белгілі адамдарда сан алуан болады. Ол өмір құбылыстарына жасайтын қатынастарына қарай ерекшеленеді. Бір адамға сипаттама берерде әдетте оның мінезіне, адамгершілігіне қарай баға беріледі. Мінез деген адамдардың іс-әрекетінен көрінетін негізгі психикалық қасиеттер жиынтығын айтамыз. Адамдардың қатынасын білдіретін жолдастық, адамгершілік, сияқты мінез белгілері болса, оның еңбекке қатынасын білдіретін еңбексүйгіштік, тиянақтылық, ұқыптылық, инициативашылдық сияқты мінез қасиеттері болады. Мінез белгілері адамның өзіне деген қатынастарынан да көрінеді. Олар кішіпейілдік, өзін-өзі бағалай білушілік, сын көзбен қараушылық т.б. Бұдан басқа мінез адамдардың ерік, жігер күшіне ерлік, батылдылық, тәртіптілік, шыдамдылық сияқты мінез қасиеттері болады. Әрине мінез жақсы қасиеттерден ғана тұрмайды, адамдар да менменшілдік, парашылдық, өзімшілдік, өркөкіректік, еріншектік, қорқақтық, жасықтық, мақтаншақтық сияқты жаман мінездер де болады. Мұның бәрі тұтас алғанда этика нормаларымен тығыз байланысып жатады. Адамдардың ісі мен сөзінің арасындағы алшақтық жаман мінездердің бір көрінісі.
Міржақып адам мінез-құлқының қалыптасуын, тәрбиенің жемісі деп біледі. Оны адамның күнделікгі тұрмысында, әлеуметтік ортасының қатынасында қалыптасқан құбылыс деп есептейді.
Қазақ тұрмысының өмірімен сәйкес және ағымның ықпалымен байқалынып отырған мінез-құлықтарын байқап қана қоймай, ұнамды, ұнамсыз ерекшеліктерін көрсетуге тырысады. Ол өз шығармаларында жақсы мінез-құлықтылыққа тәрбиелеу арқылы қоғамдағы әр адамның бойына ортаға, қоғамға пайдалы қасиеттерді қалыптастырып және бағыттап отыру идеясын ұсынады. Оның еңбектерінен айтылмыш замандағы адамның өзіне, басқаларға тапсырылған іске, болып жатқан жағдайларға көзқарасы барысында мінез-құлықты айқындап береді. Міржақып адам мінез-құлқының қалыптасуына әлеуметтік ортаның зор ықпал ететінін айта отырып, тұлға психологиясының әлеуметтік алғышарттарына назар аударады. "Заманына қарай адамы" мәтелі осыған нұқсайды. Міржақыптың түсінігінде жеке адам мен қоғам біртұтас. Адамның адам болуы ортасына байланысты. Дегенмен жеке адам да қоғамға екпінді ықпал етеді. Міржақыптың өз өмірі осыған дәлел. Азаматтың парызы заман ағымына бейімделіп, уақыт пен орта солай деуі емес, қайта сол уақыт пен қоғамның кертартпа тұстарын бүркеусіз ашып, санаға сыналау, сыналау арқылы одан қоғамды арылту. Ол мінез-құлықты жақсы мінез құлық, жаман мінез-құлық деп екіге бөледі. Ойшыл мінез-құлық адам бойындағы туа біткен қасиет, оны өзгертуге болмайды деген ойдан аулақ. Сондықтан да ол қазақ қоғамының дамуына тежеу салып, надандықты қамтамасыз етіп отырғанның бір себебін жаман мінез-құлықтан көреді. Қазақ даласында кеселге айналған мінез-құлықты әлеуметтік мәселе ретінде көтереді.
Оның пайымдауынша, әрбір жеке адамдағы жаман мінез, әдет, тек сол адам үшін ғана немесе оны қоршаған топқа ғана кесір емес қоғам үшін кесел, ал жақсы мінезді адамның шапағаты бүкіл қоғамға пайдалы деп пайымдады. Сондықтан да ол әрбір жеке адамның табына, руына қарамай тәрбиеге шақыруға ұмтылды. Ол сол кездегі қазақ қоғамында жаман мінездің асқынған түрі күндестік, мансапқорлық, дауқұмарлық, талапсыздық, екі жүзділік деп атап көрсетеді. Күндестік ақын ойынша адам бойындағы ең бір жат қасиет. Күншіл адамның көңілінде тыныштық жоқ. Өзіне де өзгеге де пайдасы жоқ тірлікпен айналысады. Ол адам өзін қоршаған ортаның өсуін-өркендеуін мүлдем қаламайды. Пайдасы өз басының айналасынан шықпай, "Мәселен анау артық тауып кетсе" содан асып кетуді ғана ойлап "тар шеңберде" қалады. Күншілдіктің өмірі мән-мағынасыз өтпекші, "керексіз ұсақ сөзбен бақталасып" жүргенде өнер, біліммен мақұрым қалады. Күншілдіктің түбі менмендікте жатыр деп пайымдайды ақын. Әрбір менмендік біреуден ассам, біреуді мұқатсам деген ойға жетелейтіні белгілі. Бұндай мінез-құлық надан адамға тән және адамшылықтан кетіретін кеселдің үлкені деп көрсетеді.
Күншілдік пен бірге ақын шығармаларында қоса өрнектелетін дертті мінез-құлықтың бірі- мансапқорлық. В.И.Белинский мансапқорлық туралы "адамның бойындағы құмарлықтың менмендіктен кейінгі күштісі - әкімшілікке құмарлық. Адам баласы ешқайда да әкімшілікке құмарту жолындағыдай азап шегіп, қан төккен жоқ шығар десек қателеспейміз" - деп жазады (6). Күндестік пен мансапқорлық қазақ халқының бірлігіне нұқсан келтірді. Міржақып әлеуметтік сипат алған бұл мінез- құлықтарды қоғамдық, саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. Міржақыптың өзі қазақ халқының ауыз бірлігі жойылып, ел басқарар дәулеттілердің өзара әртүрлі бәтуасыз жіктерге бөлінуін қамтамасыз етіп отырған патша өкіметінің өткір саясаты екенін жақсы түсінді. Ол ойын қатал цензуралық бақылауға қарамастан халқының санасын ояту мақсатында әрқашан ашық айтып отырды. Қазақ қоғамында мансапқорлықтың өршіген тұсы, патшалық өкіметтің реформасымен байланысты енгізілген сайлау жүйесі болды. Билікке таласқан ел "жақсылары" өзді-өзі күресіп, "Өзді-өзді бай болып, күресіп, мырза атанып, мал біткендер таласып болыстыққа ақша төкті". Көңілін мансапқорлық билеген адам, қандай бір болмасын, адамшылықтан кетіретін, арсыздыққа барады. Өзі көздеген мақсаттың соңында, адамгершілігін, байлығын, намысын сарп етеді. Мұнымен мал шашылып ар кетеді. Күшті әлсіреп, нашардан хал кетеді. Өтірікті расқа шығарам деп, жалған іске ант беріп жан кетеді. Міржақып мансапқорлықтың адамға жамандықтан басқа, еш жақсылық әкелмейтінін айтады. Ол "Бақытсыз Жамал" романында бұл ойын нақты жеткізеді. Романның аты айтып тұрғандай-ақ, Жамалдың бақытсыздыққа ұшырауы, оның әкесінің билікке құмарлығынан туындайды. Өз кезінде Виктор Пекелис көрсеткендей "Атаққұмарлық деген де қаңдай да болмасын тіпті арзан даңққа құмар, соған жету үшін ешнәрседен тайынбайтын, жиренбейтін безбүйрек жандар ауызға алынады", - дейді (37.149). Міржақып аталған романында жеке басының күйттеген мақсат, екінші бір адамның бақытының есебінен жасалынғанын надаңдық деп бағалайды. Оның түбі бақытсыздыққа әкелуі мүмкін екенін ескертеді. Мансапқор адам билікке жетіп, баюды көздейді. "Малын шашып, арын сатып әлектеніп жүріп" билікке жетеді. Билікке жеткен соң "расходын қара халықтан жинап" алады.
Сондықтан да оны әлеуметтік-саяси көзқарастарында, шығармашылығында нақты объективті шындық жатыр. Оның ойынша дауқұмар адам өтірікші, жалақор, ар-ұяттан хабарсыз. Ол адамда ақкөңіл, адал ниет жоқ. Әрине, мұндай адамдар айналасына орасан зор зиянын тигізсе керек. Ақын қазақта тамыр жайып, өршіп бара жатқан кеселдің себебін қараңғылықтан, сауатсыздықтан көреді. Ал құтылудың көзін ағартушылықтан, өнер, білім таратудан іздейді. "Бұл кезде қазаққа өзінен басқа ермек табылып,- деп жазды Міржақып, - ауыл иті ала болса да, бөрі көрсе бірігер дегендей заманға ұшырап тұрғанда, бұрынғы алалықты азайтып, жұртшылықты ойлау керек еді. 20-шы дәуірдің таңы атып, өзге жұрттар өрге ұмтылғанда, біз өзді-өзімізді андуды одан ары арттырып жібердік. Өзге жұрт өнер, білім кәсіптің жаңа түрін тапқанда біз даудың, бәле -жаланың жаңа түрін таптық." Ойшыл бұл кеселді мінез- құлықтарға қоғамның ілгері дамуына кедергі ретінде қарады. Ол сондықтан да бұл мінез- құлықтарды барынша мінеп-сынап, тигізер зияндығын көрсетуге тырысты. Ақын шығармасында елдің ұлттық санасын көтерер адамгершілік пен әділеттілікке, тұтастық пен бірлікке үндеген әуендер негізгі тақырыпты құрайды. Оның бұл тақырыптарға үндеген шығармалары ғибраттық, құқықтық, әлеуметтік-саяси сананың оянуына негізделіп, қоғам өміріндегі адам праволарының отаршыл саясаттың бұрмалауына ұшырағандығын ашу. Ондағы азаматтың мұраты өркендеген тәуелсіз ел болу. Сондықтан ол белгілі бір әлеуметтік таптың не болмаса топтың бірлігі мен тұтастығы үшін емес, бүкіл қазақ бұхарасының бірлігі мен тұтастығы үшін күресті. Қазақ қоғамының ішкі бірлігін сақтау, тұтастықты сақтаудың негізі болды. Патша өкіметінің отаршыл саясаты тұтастыққа нұқсан келтіруге негізделгені белгілі. Сондықтан да ол сиқыр саясаттың бетін ашып, тұтастық пен бірлікке халқын шақыру арқылы қоғамдық санаға ықпал етуді көздейді. Патша үкіметінің тарапынан жасалынып жатқан сорақы әділетсіздіктерді көкірегі ояу азамат жақсы түсінді. Жалпы Міржақып түсінігінде бір адамның еркі, екінші адамның еркіне тәуелді болғаннан асқан әділетсіздік жоқ. Оның бұл пікірін бір "құлдардың бас қосуы" деген көлемді тарихи мақаласынан анық байқаймыз. Міржақыптың пікірінше қандай бір адам болмасын, адамның өз еркі болуға тиіс. Жеке адамның еркі іс-әрекетінің көзі, яғни объективті дүние. Адам мақсат-мұратының бағытын анықтауға, шешімдер қабылдауға, белгілі бір іс-қимылдар жасауына ерікті болуы керек. Ол табиғаттың объективті заңдарына сүйене отырып, нақты практикалық іс-әрекетті оған негіздейді. Адамның еркі әрқашан азат болуға тиіс. Әрине, адамның кез келген талап-тілегіне ерікті деген сөзді айтпайды, дұрыс таңдау жасайтын талап-тілек ерікті болуы қажет. Адам алдына қойған мақсатын ұғынуы қажет, сол мақсатқа жету үшін шешім қабылдау, яғни бастысы дұрыс шешім қабылдау керек. Бір адамның еркі, екінші бір адамның еркіне бағынышты болуын әділетсіздік деп санаған ақын үшін, тұтас бір елдің еркі, екінші бір әміршіл-әкімшіліктің қолында болуын бақытсыздық деп санауы заңды да. Бұл орайда ол былай жазады: "Бір кісінің тізгіні біреуде болып, еркі болмау қандай кемшілік болса, бір тайпа жұрттың өз еркі өзінде болмауы, одан мың есе жаман".
Ерік пен бостандық әрқашан жауапкершілікті талап етеді. Жауапкершіліксіз еркіндік бассыздыққа, жүгенсіздікке бастайды. Сондықтан еркіндік пен бостандық адамға үлкен жауапкершілік жүктейді. Неміс философы Иоган Готлиб Фихте адам бостандыққа жетуі үшін белсенді әрекет етудің адамгершілік парыз екенін және басқаның бостандығын құрметтей білу адами міндет екенін өзінің практикалық (әлеуметгік - этикалық) философиясына негіз етіп алған еді (38.148). Адам берілген бостандық сол адамның өз тағдыры үшін де, басқаның тағдыры үшін де жауапты екенін еске салады. Яғни бостандық пен жауапкершілік диалектикалық бірліктегі категориялар. Олар бір-бірінсіз мәнсіз абстракцияларға айналады.
Өз басының күйін күйттеу қара басының мүддесін ойлаған қазақ атқамінерлері өздерінің Ресей әкімшілігінің сұрқия саясатының жүзеге асыру құралына айналып кетіп отырғанын сезбей де қалды. Олардың іс - әрекеті үлкен әділетсіздікке негізделіп отырғаны белгілі. Міржақып дүниетанымындағы әділетсіздік -- этикалық қана емес, саяси әлеуметтік категория да болып табылады. Ол патшалық өкімет саясатының әділетсіздігінен бастап, би-болыстардың қара халыққа жасап отырған әділетсіздіктерін барынша әшкерлейді. "Әділеттік дегеніміз -арамзалықтың жауы, зұлымдықтың - соты. Әділетсіз өмір -- тұл." Тұрмыста еңбек бөлінісінде, адамдар қатынасында, саясатта әділетті не әділетсіз жағдайлар жиі ұшырасады. Әділетсіздік қылмысқа апаратын жол. Әділетсіздік әлеуметтік жаттанудың негізгі алғышарттарының бірі болып табылады. Өйткені ол қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтар арасына іріткі салып, ортақ мүдде үшін жұмылуға, топтасуға мүмкіндік бермейді. Әділетсіздікке негізделген қоғам ұзақ өмір сүре алмайды. Ол мораль нормаларын теріске шығарады. Прогресшіл пікірдегі адамдар әрқашан әділеттілікті жақтайды, себебі ол өмір заңына, қоғам тілегіне сай келеді, қара түнек күш пен озбырлыққа жол бермейді. Сол себепті де әділеттік - жеңістің символы іспеттес. Міржақып әділеттілікті адамгершілік нормаларында жатқыза отырып, әлеуметтік әділеттіліктің қоғамдық мәні зор деп санайды. Ол әділеттілік Қазақ қоғамының ілгері басуына, халықтың ойы жетіліп, бостандық теңдік жолына түсуіне ықпал етеді деп ұқты. Ол қазақ қоғамындағы әділетсіздікті саяси бодандық пен қараңғылықтан көрді. Алауыз болған халқын бірлік пен бірегейлікке шақырып, адалдық пен шыншылдықты уағыздады.
Ойшылдың еңбектерінде этикалық тұжырымдарынан антонимдік қатарды көреміз. Ол надандыққа қарсы білім мен ғылымды, алауыздыққа қарсы бірлікті, туысқандықты, жалқаулыққа қарсы еңбекті, талапты, дауқұмарлыққа қарсы адамгершілікті, күншілдікке қарсы ар- ұятты, жамандыққа қарсы жақсылықты, бодандыққа қарсы теңдік пен еркіндікті қойды. Ол алдыңғыларының зиянды мәнін ашып, жастарды ол әдеттен бойын аулақ салуға, кейінгілерді адамды адам жасайтын игіліктер ретінде уағыздайды.
Міржақып дүниетанымындағы философиялық ойларының терең бір көрінісі жақсылық пен жамандық туралы толғаныстар. Оның "Адамға тіршілік неге керек"? еңбегінде бұл ұғымдарға түсінік беріп кетеді. Оның түсінігінде жақсылық дегеніміз - адам бойындағы адамгершілік қасиеттерімен тығыз байланысты. "Ол сөздің мағынасы, - дейді ойшыл - біреуге келген пайда біреуге залал, яки қиянат, зорлық болмау керек, мұнда жақсылық болады". Жақсылық деген сөз ол досыңа жасаған қайырымың. Бұл жерде ойшыл дос деген сөзді "адам" деген сөздің баламасы ретінде түсіндіреді. Ол жақсылық сөзінің мағынасын терең аша отырып, білген білімің мен ғылымыңды халқыңның мұқтаждығына жұмсау деп түсіндіреді.
Халық үшін жанын қинап шыққан болса, Қайырлы әр қадамы болсын басқан. Көрсетіп тар орында таудай қайрат, Құтқарса мұқтаждықтан болса сасқан (15.59). Ақынның жамандық туралы түсінігі, қиянат, зорлық -зомбылық, әділетсіздік т.б. Егер біреуге жасаған жақсылығың, біреуге зияны түссе, ол жамандыққа айналады деп түсіндіреді. "... біреуге деген жақсылық, біреуде зорлық болған уақытта ол жамандық болып табылады". Оның ойынша "қиянат" ұғымына қатысты іс-әрекеттің барлығы жамандық болып есептеледі. Ол аталған еңбегінде қазақ ел билеушілердің қиянатшыл іс-әрекетін сынай отырып, былай дейді. "Ойлағаны ел қамы болмаса, әрқайсысы өзінің пайдасын ойлап, мұқатқаны ағайын жұрты болса, билерде әдет болмаса, енді жақсылықты жұрт қайдан күтпек"? Ол жақсылық пен жамандықтың ара жігін ашып көрсете отырып, патшалық Ресейдің қазақ еліне көрсетіп отырған қиянатының астарын ашады. Ол қиянат атаулыны жамандық деп ұғып, теңдікке, мәдениет пен өнер, білім, ғылымның өркендеуі арқылы жетуді қалайды. Қазақ қоғамындағы зорлық-зомбылықтардың түбірін, саяси теңсіздіктен іздейді. Оның пікірінше өз жеке басының мүддесі үшін яки мансап пен дүние-мүлік жинау мақсатында жасалынған зорлық немесе қиянат - ол жамандық. Егер қоғамда жамандық үстемдік құрған жағдайда, қоғамның алға қарай дамуы, яғни өркендеуі мүмкін емес. Бақытты қоғам тек игілікті істер арқылы ғана жасалынбақшы.
Міржақыптың ойынша, игілікті істер халқыңның пайдасына асатын істер. Адамның қызметінің, іс-қимылының нәтижелері, халықтың мүдде-мақсаттарымен сәйкесіп жатса ол - игілік. Ең бастысы игілік адам үшін пайдалы маңызы болуы керек. Біз оның еңбектерінен материалдық игілік пен рухани игілікті қатар қойған көзқарасын байқаймыз. Материалдық игіліксіз жасампаз қоғам құрылмайды. Ойшыл қазақ қоғамы үшін, айтылмыш уақытта рухани игілікті бірнеше орынға қойып, халықтың қараңғылығынан шығу жолы деп есептеді. Оның дүниетанымында қоғам қандай бір өркениетке жетпесін рухани игілік, материалдық игіліктен жоғары тұруы шартты. Сонда адамның материалдық игіліктері, адамның пайдасына ғана негізделмекші.
Қазақтың әлеуметтік өмірінің ауырлығын көп зерттеп, оны қамтамасыз етіп отырған бір себеп талапсыздық, яғни еріншектік, жалқаулық деп таниды. Ақынның пікірінше талапсыздық надандыққа жол береді, ал надан жұрт өнер білімге ұмтылмай, қараңғылықта қалады. Шұрайлы жерлерін мұжыққа беріп, мал бағудан басқа кәсіпті жақсы игермеген қазақтың мүшкіл халін "айырылсаң қалған жерден осы күннен, топыраққа малды қазақ бағасың да" - деп көрсете отырып, бүл әділетсіздікке жол беріп отырған қазақтың қараңғылығын, яғни өркендеуге ұмтылмаған талапсыздығын айыптайды.
Мінекей келді мұжық көшкен бұлттай, Қазақтың қояр емес жерін құртпай.Келді де егін салып, байып кетті, Жалқау ма бұлар тәңірі-ай, біздің жұрттай. (15.31)
Ақынның дүниетанымында талапсыздықтың, жалқаулықтың тигізер зияны орасан, ол адамның ой-ақылын "қараңғы бір сарайға қамайды" халық өркендеуден жырақ қалады. Ол халық, халық ретінде жойылып кім көрінгеннің жемтігіне айналдырудан сақтандырады. Бұл тұрғыда былай дейді:"Құрт жайлаған тамырын қу ағаштай, Бір күн сынып не болдық кетсек құлап, Кім қызықпас жүрегін бір жалғауға "Мені же"! деп алдында жатсақ сұлап"! Міржақып қазақ халқының надандықта қалуын талапсыздықтан өнер, білімге ұмтылмаған аңқаулығынан көреді және ол ел ішінде белес алған жоғарыда көрсеткеніміздей келеңсіз мінез-қылықтардың өршуін де халықтың еңбекке ұмтылмаған жүмыссыздығынан яғни қолы бостықтарынан іздейді. Ол еңбектің әлеуметтік мәнін терең түсінеді. Адал, шынайы еңбектің адам өмірінде орын алатынын толғайды. Оның шығармашылығында жалпы "еңбек" деп аталатын ұғым жан-жақты терең бейнеленеді. Себебі "еңбек тек жай ғана процесс емес, адамды өзгертетін оны адам ететін процесс". Еңбектің бірінші жағы адамның табиғатқа белгілі бір көзқарасы. Сыртқы табиғатты өзгерте отырып, адам сонымен бірге өз табиғатын да өзгертеді. Сыртқы табиғаттың өзгеруі дегеніміз ең алдымен заттарды адам қажеттеріне бейімдеу. Адам алдымен заттардың мәндік қасиеттерін таниды. Әртүрлі құбылыстарды салыстыра отырып, олардың арасындағы зандылықтарды ашады. Таным барысында обьективті шындық туралы білім қалыптасады. Тәжірибие барысында жинақталған білімін, адам құбылыстарды түсіндіру, шындықты игеру, заттарды өндіру процесінде кеңінен қолданады. Негізінен мал шаруашылығымен айналысқан қазақ үшін Міржақыптың пікірінше кәсіптің қай түрі болмасын үйрену қажеттілік. Еңбек адамдардың тұрмыс тіршілігінің көзі болып, адамның бір-біріне, қоршаған табиғатқа қатынасын жақсартады. Міржақып қоғам өмірінде адам үшін еңбектің ролін жоғары бағалайды. Әрбір жеке адам еңбек етуі және еңбекті толыққанды дамытуы керек. Еңбек тіршілік етудің көзі ғана емес, адамның еркін және жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.
Оның шығармаларында елді еңбекке ынталандыру адамның өмір сүрудегі қажеттілікпен оның рухани дамуымен ұштастырады. Оның ойынша адам рухани жетіле отырып, еңбек етуге ұмтылады. Рухани жетілген адамның еңбегі нәтижесінде игілікті істер жасалынады. Еңбек адам үшін тек табыс көзі емес, еңбек рухани ләззәттанудың, шабыттанудың да бастауы. Адам өз еңбегінің жемісін жеп, рахатын көруі тиіс. Міне, сондықтан еңбек рухани толысудың да алғышарттары болып табылады (әрине еңбек қанаусыз жүзеге асса). Ал жалқаулық, тоғышарлық адамды рухани құлдырауға бастайтын жол. Еңбек ету арқылы адам өз отбасының жағдайын жақсартады. Сөйтіп еңбекте жеке және қоғамдық мүдде ұштасады. Абайдан бастау алған қазақ зиялылары еңбектің осы қоғамдық мәніне әрқашан көңіл аударып, елін адал еңбекке шақырып отырды. Сондықтан ол қазақ қоғамындағы белең алған жалқаулықтың тигізер зиянын жан-жақты ашып көрсетуге ұмтылады. Ақын адамдардың өзінің әлеуметтік жағдайларьш жақсартудың көзі еңбекке байланысты екені оның шығармаларында жан-жақты қаралады. Мысалы:
Жер жыртып онандағы егін салса, өзіне аз олжа ма жері қалса, немесе
Және қыс мал жейтұғын шөбін шапса,
Онан соң басқа ретпен пайда тапса. (15.47)
Ақынның пайымдауынша, еңбексіз бос жүрген адамның бойына жаман қасиеттер жиналғыш келеді. Ол адам бос болған соң ел кезіп, өсек айтып өзіне ғана емес айналасына да қисапсыз зиянын тигізеді. "Ерте жатьш, кеш тұрып керілген, көсіп құр мал табуға ерінген". Кедейдің кедейлігін өзінің жалқаулығынан көрмей, "Құдайдан" көретін мінезін сынай отырып, "хәрекет" (іс-қимыл) жүрген жерде бәрекет (молшылдық) жүретінін уағыздайды. Сондай-ақ, ру басшыларыньщ тек байығанның үстіне баюды ғана ойлайтын, өнер-білімге мақұрым қараңғылығын сынайды. Міржақыптың түсінігінде ел басқарушы дәулетті адамдар "ғаріп мүскіндерге" көмектесе жүріп, елінің өрлеуіне ықпал ету керек. Мақсаты тек ұрлық-қарлық барымтамен, алдап-арбап "момынның есебінен" мал табу. Адал еңбек ету ұғымынан алыс ондайларды шуылдаған "сөзінің түйіні жоқ" қара қарғаға теңейді.
Қолы бос қазақ жұмыстан,
Қара қарға секілді.
Шуылдасып тұс-тұстан,
Бастарын қосып алыстан.
Бір сөзінде түйін жоқ,
Тұрып кетер артынан. (15.38) Міржақып еңбектің мені мен адамның мөнін сабақтастырады, ең алдымен адамның әлеуметтік ахуалымен қатар рухани толыстыратынын айтып, жол бағыт сілтеді. Философтар Нысанбаев, Әлжанов "Ақыл, ой, адамгершілік" атгы еңбегінде: "еңбек деген адамның табиғатқа қатынасы, адам табиғатты өзгерте отырып, өзіне қажетті заттарды өмір сүруге керек тамақ, киім-кешек, үй т.б. жасайды. Еңбек сонда адамның қажетін өтеп, олардың өмір сүру болмысының негізін қалайтын процесс", - деп жазады. Ол қазақ қауымындағы еңбекке кәсіп игеруге немқұрайлы қараған жалқаулығының нәтижесінде әлеуметтік және рухани жүдеушіліктің орын алып отырғанын түсіне отырып, сынады, еңбекке шақырады.
Жаз жимай қыс азығын жатушы едің,
Арзанға қымбатыңды сатушы едің.
Еңбекпен табар пайдаң болмаған соң,
Борышқа шаш етектен шашушы едің, - дейді.
Сонымен қатар ақынның өткір найзасынан қазақ қоғамындағы жалқау ғана емес еңбексіз "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүретін қулықпен, сұмдықпен, екі жүзділікпен мал тапқыш пысықайлар да сырт қалмайды. Ойшылдың дүниетанымында ондай адамдар Абай көрсеткендей, "бір ұрты май, бір ұрты қан" ондайлар жағымпаз "үйіңе күле кіріп, күңірене шығады, сенің көз алдыңда бір түрлі, үйіңнен шыға екінші түрлі болады". Ол:
Тілімді алсаң жігіттер,
Ондайлардан аулақ жүр! - деп сақтандыра ақыл береді. Ұрлық-қарлықпен, қулық-сұмдықпен еңбексіз оңай олжа тапсам деген адамдарды ақын өз алдына бір әлеуметтік топ ретінде қарап, оларды адамгершіліктен қол үзген азғындар ретінде көрсетеді. "Тасқа сепкен бидай" қандай өнімсіз болса, олардың өмір сүруде ұстанған кәсібінің құтсыздығын соған теңейді.
Міржақып еңбектің қандай түрі болмасын пайдалы деп біледі. Баяндысы жасында білім алып, кәсіп иесі болу. Ол "еңбек" деген ұғымды өнермен, ұштастырады. Ол еңбекті материалдық игіліктерді өндіру шешуші роль атқаратынын түсінді. Ол жасампаз еңбектің дамуын қалай отырып, қоғамның өркендеуін көздеді. Оның еңбекті жан - жақты уағыздауы халықтың санасын оятып, ойын өсіруге ықпалын тигізді. Еңбектің жемісі қоғамның дамуының басты құралы. Шын мәнісінде даму үстінде қоғам адамның шығармашылық еңбегінсіз еш өркендей алмаған болар еді. Еңбек және оның мәні адамның бойындағы барлық қабілеттіліктің көзін ашып ары қарай өрістетеді.
Ол өз шығармаларында жалқаулық пен талапсыздықтың зияндылығын, оның адам өмірін мәнсіздендіретін ықпалын жан-жақты аша отырып, адал еңбектің адамды азамат ретінде жетілдіріп, рухани, парасаттылық тұрғысынан толыстыратынын уағыздады. Ақынның дүниетанымының ерекшелігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Тәуелсіздікке жетіп бар-жоғымызды түгендеп, өткен тарихымызды сарапқа салар кез де келіп жетті. Осыған дейін қазақ зиялыларының, соның ішінде М.Дулатовтың еңбектері негізінен тіл, әдебиет және тарих ғылымдары тарапынан зерттеліп келді. Диплом жұмысында Ахмет Байтұрсыновтың қазақ ұлты болашағы үшін жазған публицистикалық шығармалары талданады.
Міржақыптың өмірі мен көркем әдеби туындылары алғашқы рет әдебиет саласында 1989 жылдан бастап зерттеліне бастады. Алғаш зерттеу жұмыстары газет пен журналдардың беттерінде басылды. М.Әбсеметов, А.Сармурзин, Н.Канафин, Р.Нұрғалиев, Т.Кәкішев, С.Қирабаев, Ә.Тәжібаев, А.Мектепов және т.б. ақынның шығармашылық еңбектеріне талдау жасады. М.Дулатов еңбектерінің жеке кітап болып басылуына, Міржақыптың қызы Гүлнар Дулатовамен бірлесе отырып жұмыс істеген М.Әбсеметовтың қосқан еңбегі зор.
М.Қойгелдиев, К.Нұрпейісов, Х.Асқарүлы және т.б. тарихшылардың, С.Зиманов, К.Жиреншин, Г.Сапарғалиев, М.Құл-Мұхаммед және т.б. заңгерлердің еңбектері алаштықтардың, оның ішінде М.Дулатовтың қоғамдық-саяси қызметтері туралы мәлімет береді. Әсіресе М.Қойгелдиевтің "Алаш қозғалысы" еңбегі мен К.Нұрпейісовтің "Алаш һәм Алаш Орда" еңбегінің ғасыр басындағы қазақ зиялыларының отарлық езгі мен ортағасырлық мешеулікке қарсы күресін,Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов бастаған саяси қайраткерлердің тәуелсіз мемлекет -- Алаш автономиясын құру жолындағы қызметтеріне тың деректер негізінде баяндайды. Философия саласында О.А.Сегізбаевтың "Казахская философия XV - начала XX века" еңбегінде М.Дулатовтың дүниетанымдық мәселелері қаралады. А.Х.Қасымжановтың "Ұлы даланың зиялылары" еңбегінде Міржақыптың қоғамдық ойларына баға беріледі. Д.К.Кішібеков,Ү.Сыдықов, Ж.А.Алтаев, А.К.Қасабеков, Т.Айтқазин, А.М.Тайжанов, Қ.А.Бейсембиев, Қ.Б.Мұхамедханов еңбектерінде ғасыр басындағы зиялыларды ойшыл ретінде қарастырады. Сондай-ақ М.С.Орынбеков, Ғ.С.Есімов, С.Н.Ақатай, Т.Х.Ғабитов т.б. ғалымдардың қазақ философиясы мен мәдениетінің дамуы мен ерекшеліктері жағдайлары жайындағы еңбектері ғасыр басындағы қазақ халқының ұлттық ойлауын қарастырады.
Диплом жұмысында Міржақып Дулатовтың халық үшін өзегін жарып шыққан публицистикалық мақалалары талданады. Елдің жүрегіне терең бойлаған Міржақып Дулатов әдебиеттің дамуына үлес қосқан, қаламгер және қоғамдық-әлеуметтік іске белсене араласқан қайраткер ретінде кеңінен мәліметтер сараланды.
Тақырыптың өзектілігі.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев 1997 жылды саяси қуғынға ұшырағандарды еске алу жылы деп жариялауында үлкен саяси мән жатыр [2]. Сол кезде өмір сүріп, өзінің саяси-қоғамдық көзқарастарын әлеуметтік, философиялық тұрғыдан қарастырған, ізденістерін жан-жақты көрсете білген зиялылардың бірі - Міржақып Дулатов. Оның шығармашылық және қоғамдық өмірі, ғылыми ағартушылық қызметі қазақ халқының өмірінде үш бірдей төңкерісті бастан кешіп, сұрапыл қайшылықтар кезеңіне тура келді. Ғасыр басындағы қазақ зиялылары сияқты М. Дулатов та сол уақыттағы орын алған тарихи - әлеуметтік, саяси-мәдени ахуалды терең пайымдады. Бұл ахуалды тек пайымдап қана қоймай замана ағымына ұлттық тиімділік тұрғысынан ықпал етуге талпынды.
Қазан төңкерісінен кейін халқының мұң-мұқтажы мен мүддесін көксеген зиялылардың бірі болып, жазықсыз қуғындау мен айыптауларға ұшырады. Міржақып Дулатов халқының дүниетанымы мен рухани мәдениетін терең танып, халқын бар болмысымен сүйе білді.
Міржақыптың шығармашылық еңбектерінен аталмыш уақыттағы қоғамымыздың саяси-экономикалық, қоғамдық әлеуметтік хал-ахуалы мен халқымыздың сана-сезім талғамын, дүниеге көзқарасы мен ой-өрісі, болмыс бітімі байқалады. Міржақып Дулатов шығармаларында көрініс табатын философиялық ой-толғамдары, саяси-әлеуметтік көзқарастары, дүниетанымдық пайымдаулары қазіргі таңда адамзат үшін берері мол, үйретері көп мұра. Өйткені, өткен ғасыр басында да қазақ қоғамы жолайрықта тұрды.
Жазушының романдары, әңгімелері қазақ әдебиетіндегі мәні мен орнын зерттеу әлі де қажет. Осы ретте, диплом жұмысында қаламгердің публицистикасын өзекті, зерттеу болар нысан етіп алуымызға бірнеше себептер бар деп таптық:
1) М. Дулатовтың публицистикасының тақырыптары ерте кездегі халық тағдырының қиын сәттерін бейнелейді. Оны қаламгер өз шығармаларына арқау етті.
2) Журналист туындыларының құрылымдық, мазмұндық сипаты, тіл қолданысы бүгінгі қалам ұстағандар үшін қажетті және үйренер мектеп болары анық.
3) Қаламгер ұлт құндылықтарының маңызды тұстарына зер салады. Бүгінгі қоғам тұрғысынан сол ойлардың қазіргі кезеңмен сабақтастығын ашудың да мәні бар.
4) Журналистік мәдениет, журналист беделі үшін қаламгердің қандай сипаттары болғаны дұрыс, ол шығармашылығында қалай көрініс табады деген сұрақтарға жауап таба білу үшін де Мұхтар Әуезов публицистикасына қайта зер салған жөн.
5) Қоғамға қажет тақырыптар қандай, олардың идеялық мәні қалай ашылуы тиіс? Жауапты қаламгер публицистикасынан аламыз.
Еліміздің қоғамдық ойы мен рухани мәдениетінің дамуы үшін, тарих бетінен аластатылған зиялылардың дүниетанымдық көзқарастары мен ойларының бетін ашу - бүгінгі қоғам үшін өзекті мәселе екендігі күмән туғызбайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Біз Міржақыптың шығармашылық еңбектерінен айтылмыш уақыттағы қоғамымыздың саяси-экономикалық, қоғамдық әлеуметтік хал-ахуалы мен халқымыздың сана-сезім талғамын, дүниеге көзқарасы мен ой-өрісі, болмыс бітімін көреміз. Сонымен бірге оның еңбектерінде көрсетілген мәселелер бүгінгі біздің қоғамымыздың соны мәселелерге сай келіп, қазіргі біздің уақытымызбен үндесіп жатыр. Міржақып Дулатов публицистикасы, саяси-әлеуметтік көзқарастары, дүниетанымдық пайымдаулары қазіргі таңда адам үшін берері мол, үйретері көп мұра, өйткені өткен ғасыр басында да қазақ қоғамы жолайрықта тұрды. Бұл - ғасырлар қойнауынан орын алған дәстүр жалғастығы мен өзгерістерді талап еткен дәуір қажеттілігінің тарих толқынында қабаттаса келген кезі еді.
Еліміздің қоғамдық ойы мен рухани мәдениетінің дамуы үшін, тарих бетінен аластатылған зиялылардың дүниетанымдық көзқарастары мен ойларының бетін ашу - бүгінгі қоғам үшін өзекті мәселе екендігі күмән туғызбайды.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің негізгі мақсаты Міржақып Дулатовтың әлеуметтік дүниетанымының қалыптасуы мен дамуын, оған ықпал еткен тарихи, саяси-әлеуметтік, экономикалық, мәдени жағдайларын, публицистикасын зерттек. Оның шығармашылық өмірі мен туындыларының ішкі мәнін жан-жақты қарастыру.
XX ғасыр басындағы қазақ зиялыларының, соның ішінде, М. Дулатовтың арман-мақсаты ғасырлар бойы аяққа басылып, жаншылып келген ұлттық сезім мен сананы ояту болды.
Біз өз зерттеулерімізде аталған мәселелердің М. Дулатов еңбектерінде қалай қарастырылғандығын, қандай шешімін тапқанын анықтауды мақсат еттік.
Осы мақсаттарды іске асыру барысында төменде көрсетілгендей басты міндеттер туындайды:
М. Дулатовтың дара тұлға, қоғам қайраткері ретінде қалыптасуының рухани дүниетанымдық бастауларына талдау жасау;
XIX ғасырдың соңы XX ғасыр басындағы саяси-әлеуметгік қайта құрулар мен өзгерістердің қазақ қоғамына ықпал ету деңгейін, трансформациялық процесстердің ұлттық болмыс пен санаға әсерін, олардың М. Дулатов шығармаларындағы көрінісін айқындау;
М.Дулатовтың ғылыми публицистикалық және әдеби шығармаларына, ойшыл ақын-жазушының қоғамдық-саяси маңызын анықтау;
М.Дулатовтың өзіндік қолтаңбасын, алатын орнын, ойшыл шығармашылығының мәндік-мазмұндық қ ұндылығын айқындау;
Зерттеудің нысаны. Міржақып Дулатовтың қазақ журналистикасындағы орны мен публицистикалық еңбектері.
Зерттеудің тірек-көздері.
М.Дулатұлының бес томдық жинағының I, II томдарын пайдаландық. Дерек көздері ретінде осы томдағы Түсініктер бөліміндегі материалдарды, автор жайлы естеліктерды пайдалана отырып, тұлғаның қоғамдық-саяси, тарихи және әдеби қызметінде талдау жасадық. Сондай-ақ, филология ғылымдарының докторы, профессор Ж.Ысмағұловтың Міржақып Дулатұлы мақаласын, (V томдық жинақ), Т.Кәкішевтің, С.Қирабаевтың, Қ.Атабаевтың, З.Қабдоловтың, М.Жолдасбековтың, Қ.Исабаевтың, Д.Қамзабекұлының және т.б ғалымдардың еңбектері негізге алынды.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Еңбекте зерттеу әдістері мен тәсілдерін белгілеу жұмыстың
межелеген мақсаты мен міндеттеріне сай алынды. Жұмыс
барысында тарихи хронологиялық, жүйелеу, жинақтау, талдау әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. ХХ-ғасыр бaсындағы баcпасөздегі қоғам, cаяcи қайраткер, ұлт ұстазының ойлары ұлттың cаяcи, әкімшілік тәуелсіздігі жолындағы көзқарастарын көрсететіндігі де диплом жұмысының жаңалығы болады. Диплом жұмысының тaқырыбы болып отырған Міржaқып Дулатовтың публицистикасын зерттеудің бірнеше ғылыми жаңалығын анықтаймыз:
1) Міржақып Дулатов публицистикасы тақырыптық-идеялық жағынан сараланды.
2) Қаламгер шығармашылығындағы мақалалардың қазақ рухани әлеміндегі орны талданды.
3) Публицистикасының көркемдік сипаттары анықталды, негізгі тілдік ерекшеліктері белгіленді.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік маңызы.
Зерттеудің нәтижесінде алынған материалдарды болашақта тарихи шығармаларды зерттеу туралы еңбектерде, ХХ ғ. басындағы қазақ әдебиеті курсына, орта мектеп, жоғары оқу орындары үшін, жазылар оқу құралдарына дереккөзі ретінде пайдалануға болады. М.Дулатовтың публицистикалық еңбектеріне арналған қосымша құрал материалы ретінде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
Зерттеу жұмысының құрылымы
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 XX ғасыр басындағы ұлттық саясат және М. Дулатов публицистикасы
М.Дулатовтың қоғамдық қызметі, қайраткерлігі
Қазақ қоғамының дамуына ат салысып, қазақ халқының ой-пікірінің дамуына зор ықпал еткен зиялылардың бірі - Міржақып Дулатов. Міржақып Дулатовтың қоғамдық-саяси көзқарасын, дүниетанымын аяғына дейін нақты түсініп білу қиын. Себебі, оның арнайы жазған философиялық шығармалары (трактаттары) жоқ. Оның философиялық ой-пікірлерін көркем әдеби прозалары мен поэзиясынан, публицистикасы мен ғылыми-зерттеу мақалаларынан танимыз. Оның шығармашылығының жемісі, ондағы көтерген мәселелері, қоғамдық әрекеті тұнып тұрған философия мәселелері десек қателеспеген болар едік. Халқын жаппай ағартушылыққа шақыра отырып, жас ұрпақты тәрбиелеу арқылы адамгершілік пен жақсы мінез құлықты қалыптастыру қажет деп санады. Оның әртүрлі жанрда жазған еңбектерін талқылау үстінде оның шығармашылық өнерінің қай саласында болмасын жемісті еңбек еткенін көреміз. Оның бар мұрат-мақсаты қазақ қоғамын көркейту, ұлттық сананы ояту, халқын өркениетті елдер қатарына қосу болған. Ойшылдың әлеуметтік көзқарасының ағартушылық жүйесін анықтай отырып, оның адамгершілік-этикалық ой-толғамдарына соқпай кете алмаймыз. Себебі, Міржақып шығармаларының басты пәні - әлеуметтік өмір, адам болмысының мән-мақсаты, қоғамдық прогресстің алғышарттары мен даму бағдарларын талқылап, айқындау. Азамат ақын қазақ қоғамының өсіп-өркендеу көзін қоғамда меңдеген әлеуметтік келеңсіздікті жоюдан, сөйтіп жаңа рухтағы, адамгершілігі биік, мінез-құлығы дұрыс бағытта қалыптасқан адамды тәрбиелеуден іздейді.
Міржақып шығармаларындағы этикалық көзқарастарының мәні мен өзегі - адамгершілік мәселесі. Абайды, жоғарыда атап көрсеткеніміздей, өзінің ең үлкен негізгі ұстазы санаған Міржақыптың шығармалары, алып поэзияларындағы "Адам бол!" этикалық үндеуінің жалғасы іспеттес. Адам өзінің адамгершілігімен асыл, қазақ даласынан шыққан қайсыбір ойшылы болмасын адамға қоятын негізгі талабы адам болу проблемасы. Қоғамның дамуының басты құралы материалдық өндіріс болса, рухани арқауы - адамгершілік. Ғасыр басындағы қазақ зиялыларының шығармашылығындағы адам мен адамгершілік мәселелері кеңінен өріс алады. Бұл заңды құбылыс. Өйткені, әлеуметтік дағдарыстар, тарих толқынындағы ауыртпалығы мол күйзелістер қоғам мен жеке адам алдына мәңгілік шешілмейтін, жұмбақ сырға толы мәселелерді жаңа қырынан қойып, оларға жауап іздеттірді. Адам мен қоғамды дамудың жаңа белесіне алып шығатын да осы ізденіс. Бұл процесс болмыстың рухани субстанцияларына, терең тамырларына үңілуге көптеген құбылыстарға жаңаша тұрғыдан қарауға жетелейді.
Демек, Міржақып шығармаларында этикалық категорияларға ден қоюы кездейсоқтық болмаса керек. Оның негізгі мақсаты - тәуелсіздік болса, халқын азаттық туының астына жинау үшін рухани дүниесін жетілдіріп, сана-сезімін өсіру қажет болды. Қараңғы қазақ халқын ескі дүниенің бұғауынан босатып, жаңа заманның даңғыл жолына жетелейтін білімді, адамгершілігі биік қазақ қоғамының мүддесін қорғайтын азаматтар қажет деп тапты. Сондықтан оның өлеңдерінде жастарға білім беріп, дұрыс ойлауға үйрететін, нағыз азамат болуға шақыратын желі айқын байқалады. Міржақыптың пайымдауынша, қоғам дамуының басты құралы білім, ғылым, өнерде жатыр. Білімді бойына жинақтау арқылы адам қоршаған ортаны таниды, яғни білімді адамның жан-жағы жарық. Бүгінгі дәулетті адам ертең кедей болуы ғажап емес, ал білім мен ғылым көзін ашсаң таусылмас бұлақ. Наданның күні - түн, қараңғы түнге жарық беретін білім, ғылым, өнер деп түсіндіреді. Білім мен ғылымның мәнін өзінше аша отырып, уағыздайды. Дегенмен, Міржақып адам бойындағы асыл қасиет адамгершілікті бірінші орынға қояды. Оның ойынша адам білімді бойға жинақтай отырып, оның ішкі рухани дүниесімен тығыз байланысты болады, яғни ол адамның білімі мен адамгершілігін ұштастырады. Міржақып адам өз білімін адамзаттың, халқының мүддесіне жұмсау керек екендігіне басты назар аударады. Бұл жерде оның ой-пікірі Абайдың ойымен астарлас. Білім шен алып, шекпен жамылудың құралы емес, ол ақыл-ойдың толысуының, парасаттың кемелденуінің негізі. Аталмыш заманда ақын өлендерінің мақсаты - халқының сана-сезімін оятып, еңсесін көтеру. Әрбір білімді азамат, білімін өз басының пайдасына емес, халық пайдасына жұмсау қажет, қоғамның дамуы жолында құрал ету, оның "Таза бұлақ" өлеңінде (роман) жапан далада ағып жатқан бұлақ басындағы тақтайшада "Болсаң бол, ей, жолаушы бұл бұлақтай"! деген жазудың мәнін саудагер мен ғалым жас жігіт өздерінше талдайды.
Саудагер: "Алысқа бармақшы ол тынбай ағып,
Қосылмас өзге бұлақ бұған неғып?"
Зорайып ақырында өзен болып,
Суынан пайдаланар тамам халық.
Менімше, мұнан мұрат мағына сол,
Кәсіп қыл, жалқауланбай талапты бол.
Бұлақтай мақсұтыңа сенде жетіп,
Басыңа тигізерсің пайданы мол.
Ғалым: "Бұл сөзден ғибрат мол адамзатқа,
Тегін қыл жақсылықты пұлға сатпа.
Бұлақтай кез келгенге даяр болып,
Міндетсіз білімінді тарат халыққа".
Жас жігіт: "Жұрт құмар бұлақ таза болғандықтан,
Жазудан мағынам сол менің ұққан.
Көңіліңді бойың менен таза ұста,
Пәктікпен артыларсың сонда жұрттан.
Ақ пейіл таза жүрек жүзі жарқын,
Секілді мөлдір бұлақ суы салқын".
(15.85) Ақынның бұл пайымдауынан оның адамның ішкі рухани сарайына үлкен мән беретінін көріп отырмыз. Адам қандай бір жетістікке жетпесін, қандай бір кәсіп иесі болмасын, ең бастысы адам бойындағы шынайы адамгершілікті жоғары қояды. Оның бұл ойы В.Г.Белинскийдің: "Ғалым болу, ақын болу, жауынгер болу, заң шығарушы болу - жақсы нәрсе, бірақ сонымен қатар "адам" да болмаса сенің құның шамалы, "адам" болу, сенің арың таза, басқа дәрежеден құр алақан болсаң да, ұялмай қиналмай жалғыз адамшылығыңмен - ақ өмір сүре беруге болады", -- деген сөзіне сай келеді. (6.156 ).
Міржақып адамның жүрегінің таза болып, адамгершілікті жоғары қоюы тегіннен тегін емес еді. Өйткені бұл кезде қазақ даласында Ар философиясының негізін қалаған Шәкәрімнің беделі зор еді. Шәкәрім өз еңбегінде барлық философиялық бағыттарды талдай отырып, анықтың - анығы ар-ұждан, адамгершілік деген тұжырымға келеді. Оның бұл идеясы көзі ашық, санасы ояу әрбір қазақ азаматының көкірегіне қонған еді.
Алдыңғы тарауда жазып өткеніміздей, қазақ қоғамы, экономикалық, саяси-әлеуметтік дамуы дағдарысқа ұшырап, рухани құлдырау шекарасында тұрған еді. Елде әлеуметтік сипат алған жеке басының қамын ғана ойлайтын - индивидуализм, баққұмарлық, рушылдық, дауқұмарлық, парақорлық т.б. толып жатқан келеңсіздіктер кеңінен өріс алып қоғам дамуын баяулағанның үстіне баяулата түсті. Өз шығармаларында осы әлеуметтік келеңсіздіктерді нақтылай отырып, жас ұрпақты тәрбиелеу арқылы, олардың бойына адамгершілік нәрін себуге ұмтылады. Ол өзі ұзақ емес санаулы өмірін елінің өсіп-өркендеуіне, халқының көзін ашуға арнады. Сондықтан да адамды адамшылық жағынан толыстырып, ой пікірін дұрыс бағытта дамытуға, бар білімі мен мұратын өз халқына қажымай қызмет етуге шақырады. Ойшыл қазақ қоғамының өркениетке жетуіне адамдардың білімді, еңбекқор болуымен қатар адамгершілігін жетілдіру арқылы қол жеткізуге болады деген пікірге тіреледі. Міржақып өз өмірінің мәні етіп, халқына қызмет ету деп қояды. Ол бар білімін күш-жігерін сол жолда сарп етіп, өмірін арнады. Д.Досжановтың "Абақты" архив деректері баяндалған кітаптарында МДулатовтың ОГПУ-ға берген жауаптары осыған нақты айғақ бола алады. (27.151). Оған оның қоғамдық қызметтері мен шығармалары дәлел. Аталмыш кезеңде халқының мүддесін қорғау мұрат-мақсатының соңында өмірін арнаған қайраткерлердің шығу тарихы қажеттілік те еді. Белгілі бір мүддені қорғау мен уағыздау үшін, алдымен адамның өзі оны тануы қажет. (35.260 ). Адамның өмірінің мәні халқына қызмет ету, яғни өз басының күйін күйттеген емес, халық мүддесін қорғаған адамның өмірі мәнді. Өз қара басының күйін хайуан да күйттейді. Қайта өркендеу дәуірінің атақты ойшылдарының бірі - Пико делла Мирандолла "Жер бетінде адамнан ұлы жан жоқ, ал адам бойында ақыл мен жаннан ұлы құдірет жоқ.",-деп жазады(36. 40). Адам өмірінің мәні -руханилық пен адамгершілік тұғырын биік ұстау. Ерік-жігер, ар-намыстың сағын сындырмау. Міне, осы тұрғыда ойшыл биік қойған адамгершіліктің қоғам өмірінде алар орны зор болса керек.
Міржақып бүкіл шығармасы мен дүниетанымының өн бойында жарыса жүріп отыратын, адамның ішкі, сыртқы мәдениетінен хабар беріп отыратын мінез-құлық, Ол қоғам өмірінде әлеуметтік кеселді өрістетіп, отырған келеңсіздікті мінез-қүлықтың қалыптасуынан іздейді. Адамшылықтың көрінісі, адамға лайық мінез-құлық керек деп түсінеді. Ол мінез-құлықты адам өмірінде елеулі роль атқаратын, қоғамдық мәні бар күрделі проблема етіп көтереді. Мінез белгілі адамдарда сан алуан болады. Ол өмір құбылыстарына жасайтын қатынастарына қарай ерекшеленеді. Бір адамға сипаттама берерде әдетте оның мінезіне, адамгершілігіне қарай баға беріледі. Мінез деген адамдардың іс-әрекетінен көрінетін негізгі психикалық қасиеттер жиынтығын айтамыз. Адамдардың қатынасын білдіретін жолдастық, адамгершілік, сияқты мінез белгілері болса, оның еңбекке қатынасын білдіретін еңбексүйгіштік, тиянақтылық, ұқыптылық, инициативашылдық сияқты мінез қасиеттері болады. Мінез белгілері адамның өзіне деген қатынастарынан да көрінеді. Олар кішіпейілдік, өзін-өзі бағалай білушілік, сын көзбен қараушылық т.б. Бұдан басқа мінез адамдардың ерік, жігер күшіне ерлік, батылдылық, тәртіптілік, шыдамдылық сияқты мінез қасиеттері болады. Әрине мінез жақсы қасиеттерден ғана тұрмайды, адамдар да менменшілдік, парашылдық, өзімшілдік, өркөкіректік, еріншектік, қорқақтық, жасықтық, мақтаншақтық сияқты жаман мінездер де болады. Мұның бәрі тұтас алғанда этика нормаларымен тығыз байланысып жатады. Адамдардың ісі мен сөзінің арасындағы алшақтық жаман мінездердің бір көрінісі.
Міржақып адам мінез-құлқының қалыптасуын, тәрбиенің жемісі деп біледі. Оны адамның күнделікгі тұрмысында, әлеуметтік ортасының қатынасында қалыптасқан құбылыс деп есептейді.
Қазақ тұрмысының өмірімен сәйкес және ағымның ықпалымен байқалынып отырған мінез-құлықтарын байқап қана қоймай, ұнамды, ұнамсыз ерекшеліктерін көрсетуге тырысады. Ол өз шығармаларында жақсы мінез-құлықтылыққа тәрбиелеу арқылы қоғамдағы әр адамның бойына ортаға, қоғамға пайдалы қасиеттерді қалыптастырып және бағыттап отыру идеясын ұсынады. Оның еңбектерінен айтылмыш замандағы адамның өзіне, басқаларға тапсырылған іске, болып жатқан жағдайларға көзқарасы барысында мінез-құлықты айқындап береді. Міржақып адам мінез-құлқының қалыптасуына әлеуметтік ортаның зор ықпал ететінін айта отырып, тұлға психологиясының әлеуметтік алғышарттарына назар аударады. "Заманына қарай адамы" мәтелі осыған нұқсайды. Міржақыптың түсінігінде жеке адам мен қоғам біртұтас. Адамның адам болуы ортасына байланысты. Дегенмен жеке адам да қоғамға екпінді ықпал етеді. Міржақыптың өз өмірі осыған дәлел. Азаматтың парызы заман ағымына бейімделіп, уақыт пен орта солай деуі емес, қайта сол уақыт пен қоғамның кертартпа тұстарын бүркеусіз ашып, санаға сыналау, сыналау арқылы одан қоғамды арылту. Ол мінез-құлықты жақсы мінез құлық, жаман мінез-құлық деп екіге бөледі. Ойшыл мінез-құлық адам бойындағы туа біткен қасиет, оны өзгертуге болмайды деген ойдан аулақ. Сондықтан да ол қазақ қоғамының дамуына тежеу салып, надандықты қамтамасыз етіп отырғанның бір себебін жаман мінез-құлықтан көреді. Қазақ даласында кеселге айналған мінез-құлықты әлеуметтік мәселе ретінде көтереді.
Оның пайымдауынша, әрбір жеке адамдағы жаман мінез, әдет, тек сол адам үшін ғана немесе оны қоршаған топқа ғана кесір емес қоғам үшін кесел, ал жақсы мінезді адамның шапағаты бүкіл қоғамға пайдалы деп пайымдады. Сондықтан да ол әрбір жеке адамның табына, руына қарамай тәрбиеге шақыруға ұмтылды. Ол сол кездегі қазақ қоғамында жаман мінездің асқынған түрі күндестік, мансапқорлық, дауқұмарлық, талапсыздық, екі жүзділік деп атап көрсетеді. Күндестік ақын ойынша адам бойындағы ең бір жат қасиет. Күншіл адамның көңілінде тыныштық жоқ. Өзіне де өзгеге де пайдасы жоқ тірлікпен айналысады. Ол адам өзін қоршаған ортаның өсуін-өркендеуін мүлдем қаламайды. Пайдасы өз басының айналасынан шықпай, "Мәселен анау артық тауып кетсе" содан асып кетуді ғана ойлап "тар шеңберде" қалады. Күншілдіктің өмірі мән-мағынасыз өтпекші, "керексіз ұсақ сөзбен бақталасып" жүргенде өнер, біліммен мақұрым қалады. Күншілдіктің түбі менмендікте жатыр деп пайымдайды ақын. Әрбір менмендік біреуден ассам, біреуді мұқатсам деген ойға жетелейтіні белгілі. Бұндай мінез-құлық надан адамға тән және адамшылықтан кетіретін кеселдің үлкені деп көрсетеді.
Күншілдік пен бірге ақын шығармаларында қоса өрнектелетін дертті мінез-құлықтың бірі- мансапқорлық. В.И.Белинский мансапқорлық туралы "адамның бойындағы құмарлықтың менмендіктен кейінгі күштісі - әкімшілікке құмарлық. Адам баласы ешқайда да әкімшілікке құмарту жолындағыдай азап шегіп, қан төккен жоқ шығар десек қателеспейміз" - деп жазады (6). Күндестік пен мансапқорлық қазақ халқының бірлігіне нұқсан келтірді. Міржақып әлеуметтік сипат алған бұл мінез- құлықтарды қоғамдық, саяси-әлеуметтік жағдайлармен байланыстырады. Міржақыптың өзі қазақ халқының ауыз бірлігі жойылып, ел басқарар дәулеттілердің өзара әртүрлі бәтуасыз жіктерге бөлінуін қамтамасыз етіп отырған патша өкіметінің өткір саясаты екенін жақсы түсінді. Ол ойын қатал цензуралық бақылауға қарамастан халқының санасын ояту мақсатында әрқашан ашық айтып отырды. Қазақ қоғамында мансапқорлықтың өршіген тұсы, патшалық өкіметтің реформасымен байланысты енгізілген сайлау жүйесі болды. Билікке таласқан ел "жақсылары" өзді-өзі күресіп, "Өзді-өзді бай болып, күресіп, мырза атанып, мал біткендер таласып болыстыққа ақша төкті". Көңілін мансапқорлық билеген адам, қандай бір болмасын, адамшылықтан кетіретін, арсыздыққа барады. Өзі көздеген мақсаттың соңында, адамгершілігін, байлығын, намысын сарп етеді. Мұнымен мал шашылып ар кетеді. Күшті әлсіреп, нашардан хал кетеді. Өтірікті расқа шығарам деп, жалған іске ант беріп жан кетеді. Міржақып мансапқорлықтың адамға жамандықтан басқа, еш жақсылық әкелмейтінін айтады. Ол "Бақытсыз Жамал" романында бұл ойын нақты жеткізеді. Романның аты айтып тұрғандай-ақ, Жамалдың бақытсыздыққа ұшырауы, оның әкесінің билікке құмарлығынан туындайды. Өз кезінде Виктор Пекелис көрсеткендей "Атаққұмарлық деген де қаңдай да болмасын тіпті арзан даңққа құмар, соған жету үшін ешнәрседен тайынбайтын, жиренбейтін безбүйрек жандар ауызға алынады", - дейді (37.149). Міржақып аталған романында жеке басының күйттеген мақсат, екінші бір адамның бақытының есебінен жасалынғанын надаңдық деп бағалайды. Оның түбі бақытсыздыққа әкелуі мүмкін екенін ескертеді. Мансапқор адам билікке жетіп, баюды көздейді. "Малын шашып, арын сатып әлектеніп жүріп" билікке жетеді. Билікке жеткен соң "расходын қара халықтан жинап" алады.
Сондықтан да оны әлеуметтік-саяси көзқарастарында, шығармашылығында нақты объективті шындық жатыр. Оның ойынша дауқұмар адам өтірікші, жалақор, ар-ұяттан хабарсыз. Ол адамда ақкөңіл, адал ниет жоқ. Әрине, мұндай адамдар айналасына орасан зор зиянын тигізсе керек. Ақын қазақта тамыр жайып, өршіп бара жатқан кеселдің себебін қараңғылықтан, сауатсыздықтан көреді. Ал құтылудың көзін ағартушылықтан, өнер, білім таратудан іздейді. "Бұл кезде қазаққа өзінен басқа ермек табылып,- деп жазды Міржақып, - ауыл иті ала болса да, бөрі көрсе бірігер дегендей заманға ұшырап тұрғанда, бұрынғы алалықты азайтып, жұртшылықты ойлау керек еді. 20-шы дәуірдің таңы атып, өзге жұрттар өрге ұмтылғанда, біз өзді-өзімізді андуды одан ары арттырып жібердік. Өзге жұрт өнер, білім кәсіптің жаңа түрін тапқанда біз даудың, бәле -жаланың жаңа түрін таптық." Ойшыл бұл кеселді мінез- құлықтарға қоғамның ілгері дамуына кедергі ретінде қарады. Ол сондықтан да бұл мінез- құлықтарды барынша мінеп-сынап, тигізер зияндығын көрсетуге тырысты. Ақын шығармасында елдің ұлттық санасын көтерер адамгершілік пен әділеттілікке, тұтастық пен бірлікке үндеген әуендер негізгі тақырыпты құрайды. Оның бұл тақырыптарға үндеген шығармалары ғибраттық, құқықтық, әлеуметтік-саяси сананың оянуына негізделіп, қоғам өміріндегі адам праволарының отаршыл саясаттың бұрмалауына ұшырағандығын ашу. Ондағы азаматтың мұраты өркендеген тәуелсіз ел болу. Сондықтан ол белгілі бір әлеуметтік таптың не болмаса топтың бірлігі мен тұтастығы үшін емес, бүкіл қазақ бұхарасының бірлігі мен тұтастығы үшін күресті. Қазақ қоғамының ішкі бірлігін сақтау, тұтастықты сақтаудың негізі болды. Патша өкіметінің отаршыл саясаты тұтастыққа нұқсан келтіруге негізделгені белгілі. Сондықтан да ол сиқыр саясаттың бетін ашып, тұтастық пен бірлікке халқын шақыру арқылы қоғамдық санаға ықпал етуді көздейді. Патша үкіметінің тарапынан жасалынып жатқан сорақы әділетсіздіктерді көкірегі ояу азамат жақсы түсінді. Жалпы Міржақып түсінігінде бір адамның еркі, екінші адамның еркіне тәуелді болғаннан асқан әділетсіздік жоқ. Оның бұл пікірін бір "құлдардың бас қосуы" деген көлемді тарихи мақаласынан анық байқаймыз. Міржақыптың пікірінше қандай бір адам болмасын, адамның өз еркі болуға тиіс. Жеке адамның еркі іс-әрекетінің көзі, яғни объективті дүние. Адам мақсат-мұратының бағытын анықтауға, шешімдер қабылдауға, белгілі бір іс-қимылдар жасауына ерікті болуы керек. Ол табиғаттың объективті заңдарына сүйене отырып, нақты практикалық іс-әрекетті оған негіздейді. Адамның еркі әрқашан азат болуға тиіс. Әрине, адамның кез келген талап-тілегіне ерікті деген сөзді айтпайды, дұрыс таңдау жасайтын талап-тілек ерікті болуы қажет. Адам алдына қойған мақсатын ұғынуы қажет, сол мақсатқа жету үшін шешім қабылдау, яғни бастысы дұрыс шешім қабылдау керек. Бір адамның еркі, екінші бір адамның еркіне бағынышты болуын әділетсіздік деп санаған ақын үшін, тұтас бір елдің еркі, екінші бір әміршіл-әкімшіліктің қолында болуын бақытсыздық деп санауы заңды да. Бұл орайда ол былай жазады: "Бір кісінің тізгіні біреуде болып, еркі болмау қандай кемшілік болса, бір тайпа жұрттың өз еркі өзінде болмауы, одан мың есе жаман".
Ерік пен бостандық әрқашан жауапкершілікті талап етеді. Жауапкершіліксіз еркіндік бассыздыққа, жүгенсіздікке бастайды. Сондықтан еркіндік пен бостандық адамға үлкен жауапкершілік жүктейді. Неміс философы Иоган Готлиб Фихте адам бостандыққа жетуі үшін белсенді әрекет етудің адамгершілік парыз екенін және басқаның бостандығын құрметтей білу адами міндет екенін өзінің практикалық (әлеуметгік - этикалық) философиясына негіз етіп алған еді (38.148). Адам берілген бостандық сол адамның өз тағдыры үшін де, басқаның тағдыры үшін де жауапты екенін еске салады. Яғни бостандық пен жауапкершілік диалектикалық бірліктегі категориялар. Олар бір-бірінсіз мәнсіз абстракцияларға айналады.
Өз басының күйін күйттеу қара басының мүддесін ойлаған қазақ атқамінерлері өздерінің Ресей әкімшілігінің сұрқия саясатының жүзеге асыру құралына айналып кетіп отырғанын сезбей де қалды. Олардың іс - әрекеті үлкен әділетсіздікке негізделіп отырғаны белгілі. Міржақып дүниетанымындағы әділетсіздік -- этикалық қана емес, саяси әлеуметтік категория да болып табылады. Ол патшалық өкімет саясатының әділетсіздігінен бастап, би-болыстардың қара халыққа жасап отырған әділетсіздіктерін барынша әшкерлейді. "Әділеттік дегеніміз -арамзалықтың жауы, зұлымдықтың - соты. Әділетсіз өмір -- тұл." Тұрмыста еңбек бөлінісінде, адамдар қатынасында, саясатта әділетті не әділетсіз жағдайлар жиі ұшырасады. Әділетсіздік қылмысқа апаратын жол. Әділетсіздік әлеуметтік жаттанудың негізгі алғышарттарының бірі болып табылады. Өйткені ол қоғамдағы әртүрлі әлеуметтік топтар арасына іріткі салып, ортақ мүдде үшін жұмылуға, топтасуға мүмкіндік бермейді. Әділетсіздікке негізделген қоғам ұзақ өмір сүре алмайды. Ол мораль нормаларын теріске шығарады. Прогресшіл пікірдегі адамдар әрқашан әділеттілікті жақтайды, себебі ол өмір заңына, қоғам тілегіне сай келеді, қара түнек күш пен озбырлыққа жол бермейді. Сол себепті де әділеттік - жеңістің символы іспеттес. Міржақып әділеттілікті адамгершілік нормаларында жатқыза отырып, әлеуметтік әділеттіліктің қоғамдық мәні зор деп санайды. Ол әділеттілік Қазақ қоғамының ілгері басуына, халықтың ойы жетіліп, бостандық теңдік жолына түсуіне ықпал етеді деп ұқты. Ол қазақ қоғамындағы әділетсіздікті саяси бодандық пен қараңғылықтан көрді. Алауыз болған халқын бірлік пен бірегейлікке шақырып, адалдық пен шыншылдықты уағыздады.
Ойшылдың еңбектерінде этикалық тұжырымдарынан антонимдік қатарды көреміз. Ол надандыққа қарсы білім мен ғылымды, алауыздыққа қарсы бірлікті, туысқандықты, жалқаулыққа қарсы еңбекті, талапты, дауқұмарлыққа қарсы адамгершілікті, күншілдікке қарсы ар- ұятты, жамандыққа қарсы жақсылықты, бодандыққа қарсы теңдік пен еркіндікті қойды. Ол алдыңғыларының зиянды мәнін ашып, жастарды ол әдеттен бойын аулақ салуға, кейінгілерді адамды адам жасайтын игіліктер ретінде уағыздайды.
Міржақып дүниетанымындағы философиялық ойларының терең бір көрінісі жақсылық пен жамандық туралы толғаныстар. Оның "Адамға тіршілік неге керек"? еңбегінде бұл ұғымдарға түсінік беріп кетеді. Оның түсінігінде жақсылық дегеніміз - адам бойындағы адамгершілік қасиеттерімен тығыз байланысты. "Ол сөздің мағынасы, - дейді ойшыл - біреуге келген пайда біреуге залал, яки қиянат, зорлық болмау керек, мұнда жақсылық болады". Жақсылық деген сөз ол досыңа жасаған қайырымың. Бұл жерде ойшыл дос деген сөзді "адам" деген сөздің баламасы ретінде түсіндіреді. Ол жақсылық сөзінің мағынасын терең аша отырып, білген білімің мен ғылымыңды халқыңның мұқтаждығына жұмсау деп түсіндіреді.
Халық үшін жанын қинап шыққан болса, Қайырлы әр қадамы болсын басқан. Көрсетіп тар орында таудай қайрат, Құтқарса мұқтаждықтан болса сасқан (15.59). Ақынның жамандық туралы түсінігі, қиянат, зорлық -зомбылық, әділетсіздік т.б. Егер біреуге жасаған жақсылығың, біреуге зияны түссе, ол жамандыққа айналады деп түсіндіреді. "... біреуге деген жақсылық, біреуде зорлық болған уақытта ол жамандық болып табылады". Оның ойынша "қиянат" ұғымына қатысты іс-әрекеттің барлығы жамандық болып есептеледі. Ол аталған еңбегінде қазақ ел билеушілердің қиянатшыл іс-әрекетін сынай отырып, былай дейді. "Ойлағаны ел қамы болмаса, әрқайсысы өзінің пайдасын ойлап, мұқатқаны ағайын жұрты болса, билерде әдет болмаса, енді жақсылықты жұрт қайдан күтпек"? Ол жақсылық пен жамандықтың ара жігін ашып көрсете отырып, патшалық Ресейдің қазақ еліне көрсетіп отырған қиянатының астарын ашады. Ол қиянат атаулыны жамандық деп ұғып, теңдікке, мәдениет пен өнер, білім, ғылымның өркендеуі арқылы жетуді қалайды. Қазақ қоғамындағы зорлық-зомбылықтардың түбірін, саяси теңсіздіктен іздейді. Оның пікірінше өз жеке басының мүддесі үшін яки мансап пен дүние-мүлік жинау мақсатында жасалынған зорлық немесе қиянат - ол жамандық. Егер қоғамда жамандық үстемдік құрған жағдайда, қоғамның алға қарай дамуы, яғни өркендеуі мүмкін емес. Бақытты қоғам тек игілікті істер арқылы ғана жасалынбақшы.
Міржақыптың ойынша, игілікті істер халқыңның пайдасына асатын істер. Адамның қызметінің, іс-қимылының нәтижелері, халықтың мүдде-мақсаттарымен сәйкесіп жатса ол - игілік. Ең бастысы игілік адам үшін пайдалы маңызы болуы керек. Біз оның еңбектерінен материалдық игілік пен рухани игілікті қатар қойған көзқарасын байқаймыз. Материалдық игіліксіз жасампаз қоғам құрылмайды. Ойшыл қазақ қоғамы үшін, айтылмыш уақытта рухани игілікті бірнеше орынға қойып, халықтың қараңғылығынан шығу жолы деп есептеді. Оның дүниетанымында қоғам қандай бір өркениетке жетпесін рухани игілік, материалдық игіліктен жоғары тұруы шартты. Сонда адамның материалдық игіліктері, адамның пайдасына ғана негізделмекші.
Қазақтың әлеуметтік өмірінің ауырлығын көп зерттеп, оны қамтамасыз етіп отырған бір себеп талапсыздық, яғни еріншектік, жалқаулық деп таниды. Ақынның пікірінше талапсыздық надандыққа жол береді, ал надан жұрт өнер білімге ұмтылмай, қараңғылықта қалады. Шұрайлы жерлерін мұжыққа беріп, мал бағудан басқа кәсіпті жақсы игермеген қазақтың мүшкіл халін "айырылсаң қалған жерден осы күннен, топыраққа малды қазақ бағасың да" - деп көрсете отырып, бүл әділетсіздікке жол беріп отырған қазақтың қараңғылығын, яғни өркендеуге ұмтылмаған талапсыздығын айыптайды.
Мінекей келді мұжық көшкен бұлттай, Қазақтың қояр емес жерін құртпай.Келді де егін салып, байып кетті, Жалқау ма бұлар тәңірі-ай, біздің жұрттай. (15.31)
Ақынның дүниетанымында талапсыздықтың, жалқаулықтың тигізер зияны орасан, ол адамның ой-ақылын "қараңғы бір сарайға қамайды" халық өркендеуден жырақ қалады. Ол халық, халық ретінде жойылып кім көрінгеннің жемтігіне айналдырудан сақтандырады. Бұл тұрғыда былай дейді:"Құрт жайлаған тамырын қу ағаштай, Бір күн сынып не болдық кетсек құлап, Кім қызықпас жүрегін бір жалғауға "Мені же"! деп алдында жатсақ сұлап"! Міржақып қазақ халқының надандықта қалуын талапсыздықтан өнер, білімге ұмтылмаған аңқаулығынан көреді және ол ел ішінде белес алған жоғарыда көрсеткеніміздей келеңсіз мінез-қылықтардың өршуін де халықтың еңбекке ұмтылмаған жүмыссыздығынан яғни қолы бостықтарынан іздейді. Ол еңбектің әлеуметтік мәнін терең түсінеді. Адал, шынайы еңбектің адам өмірінде орын алатынын толғайды. Оның шығармашылығында жалпы "еңбек" деп аталатын ұғым жан-жақты терең бейнеленеді. Себебі "еңбек тек жай ғана процесс емес, адамды өзгертетін оны адам ететін процесс". Еңбектің бірінші жағы адамның табиғатқа белгілі бір көзқарасы. Сыртқы табиғатты өзгерте отырып, адам сонымен бірге өз табиғатын да өзгертеді. Сыртқы табиғаттың өзгеруі дегеніміз ең алдымен заттарды адам қажеттеріне бейімдеу. Адам алдымен заттардың мәндік қасиеттерін таниды. Әртүрлі құбылыстарды салыстыра отырып, олардың арасындағы зандылықтарды ашады. Таным барысында обьективті шындық туралы білім қалыптасады. Тәжірибие барысында жинақталған білімін, адам құбылыстарды түсіндіру, шындықты игеру, заттарды өндіру процесінде кеңінен қолданады. Негізінен мал шаруашылығымен айналысқан қазақ үшін Міржақыптың пікірінше кәсіптің қай түрі болмасын үйрену қажеттілік. Еңбек адамдардың тұрмыс тіршілігінің көзі болып, адамның бір-біріне, қоршаған табиғатқа қатынасын жақсартады. Міржақып қоғам өмірінде адам үшін еңбектің ролін жоғары бағалайды. Әрбір жеке адам еңбек етуі және еңбекті толыққанды дамытуы керек. Еңбек тіршілік етудің көзі ғана емес, адамның еркін және жан-жақты дамуын қамтамасыз етеді.
Оның шығармаларында елді еңбекке ынталандыру адамның өмір сүрудегі қажеттілікпен оның рухани дамуымен ұштастырады. Оның ойынша адам рухани жетіле отырып, еңбек етуге ұмтылады. Рухани жетілген адамның еңбегі нәтижесінде игілікті істер жасалынады. Еңбек адам үшін тек табыс көзі емес, еңбек рухани ләззәттанудың, шабыттанудың да бастауы. Адам өз еңбегінің жемісін жеп, рахатын көруі тиіс. Міне, сондықтан еңбек рухани толысудың да алғышарттары болып табылады (әрине еңбек қанаусыз жүзеге асса). Ал жалқаулық, тоғышарлық адамды рухани құлдырауға бастайтын жол. Еңбек ету арқылы адам өз отбасының жағдайын жақсартады. Сөйтіп еңбекте жеке және қоғамдық мүдде ұштасады. Абайдан бастау алған қазақ зиялылары еңбектің осы қоғамдық мәніне әрқашан көңіл аударып, елін адал еңбекке шақырып отырды. Сондықтан ол қазақ қоғамындағы белең алған жалқаулықтың тигізер зиянын жан-жақты ашып көрсетуге ұмтылады. Ақын адамдардың өзінің әлеуметтік жағдайларьш жақсартудың көзі еңбекке байланысты екені оның шығармаларында жан-жақты қаралады. Мысалы:
Жер жыртып онандағы егін салса, өзіне аз олжа ма жері қалса, немесе
Және қыс мал жейтұғын шөбін шапса,
Онан соң басқа ретпен пайда тапса. (15.47)
Ақынның пайымдауынша, еңбексіз бос жүрген адамның бойына жаман қасиеттер жиналғыш келеді. Ол адам бос болған соң ел кезіп, өсек айтып өзіне ғана емес айналасына да қисапсыз зиянын тигізеді. "Ерте жатьш, кеш тұрып керілген, көсіп құр мал табуға ерінген". Кедейдің кедейлігін өзінің жалқаулығынан көрмей, "Құдайдан" көретін мінезін сынай отырып, "хәрекет" (іс-қимыл) жүрген жерде бәрекет (молшылдық) жүретінін уағыздайды. Сондай-ақ, ру басшыларыньщ тек байығанның үстіне баюды ғана ойлайтын, өнер-білімге мақұрым қараңғылығын сынайды. Міржақыптың түсінігінде ел басқарушы дәулетті адамдар "ғаріп мүскіндерге" көмектесе жүріп, елінің өрлеуіне ықпал ету керек. Мақсаты тек ұрлық-қарлық барымтамен, алдап-арбап "момынның есебінен" мал табу. Адал еңбек ету ұғымынан алыс ондайларды шуылдаған "сөзінің түйіні жоқ" қара қарғаға теңейді.
Қолы бос қазақ жұмыстан,
Қара қарға секілді.
Шуылдасып тұс-тұстан,
Бастарын қосып алыстан.
Бір сөзінде түйін жоқ,
Тұрып кетер артынан. (15.38) Міржақып еңбектің мені мен адамның мөнін сабақтастырады, ең алдымен адамның әлеуметтік ахуалымен қатар рухани толыстыратынын айтып, жол бағыт сілтеді. Философтар Нысанбаев, Әлжанов "Ақыл, ой, адамгершілік" атгы еңбегінде: "еңбек деген адамның табиғатқа қатынасы, адам табиғатты өзгерте отырып, өзіне қажетті заттарды өмір сүруге керек тамақ, киім-кешек, үй т.б. жасайды. Еңбек сонда адамның қажетін өтеп, олардың өмір сүру болмысының негізін қалайтын процесс", - деп жазады. Ол қазақ қауымындағы еңбекке кәсіп игеруге немқұрайлы қараған жалқаулығының нәтижесінде әлеуметтік және рухани жүдеушіліктің орын алып отырғанын түсіне отырып, сынады, еңбекке шақырады.
Жаз жимай қыс азығын жатушы едің,
Арзанға қымбатыңды сатушы едің.
Еңбекпен табар пайдаң болмаған соң,
Борышқа шаш етектен шашушы едің, - дейді.
Сонымен қатар ақынның өткір найзасынан қазақ қоғамындағы жалқау ғана емес еңбексіз "жеңілдің астымен, ауырдың үстімен" жүретін қулықпен, сұмдықпен, екі жүзділікпен мал тапқыш пысықайлар да сырт қалмайды. Ойшылдың дүниетанымында ондай адамдар Абай көрсеткендей, "бір ұрты май, бір ұрты қан" ондайлар жағымпаз "үйіңе күле кіріп, күңірене шығады, сенің көз алдыңда бір түрлі, үйіңнен шыға екінші түрлі болады". Ол:
Тілімді алсаң жігіттер,
Ондайлардан аулақ жүр! - деп сақтандыра ақыл береді. Ұрлық-қарлықпен, қулық-сұмдықпен еңбексіз оңай олжа тапсам деген адамдарды ақын өз алдына бір әлеуметтік топ ретінде қарап, оларды адамгершіліктен қол үзген азғындар ретінде көрсетеді. "Тасқа сепкен бидай" қандай өнімсіз болса, олардың өмір сүруде ұстанған кәсібінің құтсыздығын соған теңейді.
Міржақып еңбектің қандай түрі болмасын пайдалы деп біледі. Баяндысы жасында білім алып, кәсіп иесі болу. Ол "еңбек" деген ұғымды өнермен, ұштастырады. Ол еңбекті материалдық игіліктерді өндіру шешуші роль атқаратынын түсінді. Ол жасампаз еңбектің дамуын қалай отырып, қоғамның өркендеуін көздеді. Оның еңбекті жан - жақты уағыздауы халықтың санасын оятып, ойын өсіруге ықпалын тигізді. Еңбектің жемісі қоғамның дамуының басты құралы. Шын мәнісінде даму үстінде қоғам адамның шығармашылық еңбегінсіз еш өркендей алмаған болар еді. Еңбек және оның мәні адамның бойындағы барлық қабілеттіліктің көзін ашып ары қарай өрістетеді.
Ол өз шығармаларында жалқаулық пен талапсыздықтың зияндылығын, оның адам өмірін мәнсіздендіретін ықпалын жан-жақты аша отырып, адал еңбектің адамды азамат ретінде жетілдіріп, рухани, парасаттылық тұрғысынан толыстыратынын уағыздады. Ақынның дүниетанымының ерекшелігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz