Ағылшын тілінің қалыптасу тарихы
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Ағылшын тілінің тілдік нұсқалары мен диалектілері 6
1.1 Ағылшын тілінің қалыптасу тарихы 6
1.2 Тілдік нұсқалар мен диалект сөздердің пайда болуы және олардың мәні 12
1.3 Диалект сөздердің әдеби стандарттан негізгі айырмашылықтары 15
1.4 Диалект сөздердің қолданылу аясы 19
2 Ағылшын тіліндегі территориялық және әлеуметтік диалектілер 32
2.1 Диалектілердің негізгі түрлері және қоғамдағы маңызы 32
2.2 Территориялық және әлеуметтік диалектілердегі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктер 35
2.3 Эссек аудандық диалектісінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық бірліктерінің ұлттық-мәдени тұрғыда қызмет етуі 46
3. Ағылшын тілдеріндегі жаргон сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды 48
Қолданылған әдебиеттер тізімі 51
Кіріспе
Бүгінгідей жаһандану заманында көп тіл білетін адамның қоғамдағы алар орны да ерекше. Өзге тілді үйрену, оны жетік меңгеру - бұл ең алдымен халықаралық қатынастар кезінде айрықша рөл атқаратыны баршамызға аян. Тіл - халықпен бірге өмір сүріп дамиды. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: Әрбір Қазақстандық үш тілді жетік меңгеруі керек. 2020 жылға дейін ағылшын тілін білетін тұрғындар саны біршама көбеюі керек - деп айтқан еді. Мектеп табалдырығынан бастап жоғарғы оқу орындарында ағылшын тілін үйрету айрықша мәртебеге ие. Ағылшын тілінің Қазақстандағы рөлінің арта түсуі қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін іске асыру мәселесін маңызды ете түсуде. Тіл үйренудің ешқандай зияны жоқ, керісінше пайдасы ұшан-теңіз. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едім. Ал басқа мемлекеттің алдында өз еліңнің дәрежесінің биік екенін мойындату үшін, жеті тілді жетік меңгеру артық етпейді.
Елбасымыздың міндет етіп қойған бәсекеге қабілетті мемелекет құруда жас ұрпақтың тигізер үлесі зор. Бүгінгі таңда жоғарғы оқу орындарында шет тілін кәсіби деңгейде оқыту басты орында тұр.
Мәдениетті, жан-жақты, ұлтжанды, рухани дүниесі бай жастар тәрбиелеп шығару университеттің басты мақсаты. Жаһанданған заман елімізді барлық елдермен бәсекелесе дамуға итермелейді. Тілдің қажеті артқан сайын, сұраныс артқан сайын осы қажетті қамтамасыз ету үшін арнайы шараларда жиі ұйымдастырылып тұрады. Бәсекелестікте тек мықтылар ғана жеңіп шығады, ал бәсекеге шыдай алмайтындар жеңіліске ұшырайды. Қазіргі заман ашықтық пен жан-жақтылықты талап етеді. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған еліміздің даму стратегиясында қазақ тілін өркендету мен шет тілдерді оқыту мәселесіне айрықша мән берілген. Шет тілін білу сән емес, заман талабы екені белгілі.
Ағылшын тілі (ағылш. English) - Үнді-Еуропалық тілдер жанұясының батыс герман тобына жататын тілі.
Герман тобына ағылшын тілінен басқа неміс, норуег, швед, недерланд т.б. тілдері жатады. Ағылшын тілі ежелгі тіл болып есептеледі, ол қазіргі Ұлыбритания аумағын ежелде басып алған Англо-Саксондардың тілі, бірақ жауланған келттердіңтілдері әсерін тигізген.
Ағылшын тілі - халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары, Жаңа Зеландия, Аустралия, Канада және басқа елдерде ана тілі болып есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады.
Канадалық және шотландиялық диалектілерді зерттеу арқылы біз тілдің түпсіз терең тарихына үңіле отырып, оның пайда болу ерекшеліктерін, әдеби нормаларын, әр түрлі әлеуметтік және кәсіби сөйлеу тілдерін меңгереміз. Диалектикалық мәліметтерді есепке алудың өзі сөйлеу жүзіндегі және грамматикадағы ауытқуларды анықтатып қана қоймайды, сондай-ақ осы диалектілер сөздердің әр түрлі мағыналарын зерттеудің негізіне айналады.
Соңғы жылдары тіл мамандары диалектологияға аса мән беріп келуде. Диалектілерге қызығушылықтың түсуі жайдан-жай емес. Диалектілер бұрынғы жазба ескерткіштермен бірге, тілдің даму тарихының көрсеткіші болып табылады. Қандай да бір тарихи оқиға әсер еткен белгілі бір жағдайлардың әсерінен диалектілер әдеби тілде жоғалып кеткен сөйлеу ерекшеліктерін сақтап қалуы мүмкін. Кейде, керісінше, сөйлеу тілінде әдеби тілмен салыстырғанда дыбыстық дамудың деңгейі байқалады.
Диалектіні анықтау әдеби тілге оны қарсы қоюмен байланысты. Диалектика даму процесі туралы жан-жақты әрі терең мазмұнды ғылым ретінде негізгі заңдармен бірге категориялар жүйесін де қамтиды. Категориялар заттардың, құбылыстар мен процестердің жалпы әрі маңызды жақтарын, байланыстары мен қатынастарын көрсететін ғылымның негізгі түсініктері болып табылады.
Ағылшын тіліндегі диалектілердің саны өте көп. Тіпті, ағылшын тілінің әдеби нормасының өзі бірнеше нұсқалардан тұрады, біріншісі Британдық, екіншісі Американдық, сонымен қатар Канадалық пен Австралиялық, олардың әрқайсысында өздерінің диалектілерін бөліп көрсетуге болады.
Ағылшын тілінің диалектілерін екі деңгейге бөліп қарастыруға болады: біріншісі дәстүрлі түрде белгілі аудандарда, Лондон, Бирмингем, Нью-Йорк немесе Бостон сынды ірі қалаларда пайда болған диалектілер, екінші жағынан, ағылшын диалектілерінің біразы басқа тілдермен байланысқа түсу жағдайында пайда болды. Бұл деңгейге Ұлыбританияның ауданындағы шотландиялық, уэльстік және ирландиялық диалектілерді, бұрынғы британия колонияларының - мысалы, Индия, Сингапур, сондай-ақ АҚШ әртүрлі этномәдениеттер мен иммигранттардың диалектілерін - мысалы, афро-американдық ағылшын диалектілерін жатқызуға болады.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі кездегі ағылшын тілінің диалектілерін зерттей отырып, олардың қолданылу ерекшеліктерін салыстыру.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Бұл жұмыста ағылшын тіліндегі территориялық және әлеуметтік диалектілердің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері қарастырыла отырып, эссек аудандық диалектісінің ұлттық-мәдени жағынан алғандағы ерекшеліктері зерттелінеді.
Зерттеу жұмысының жұмысының мақсаты: Ағылшын тілінің диалектілерінің пайда болуымен танысып, олардың тарихи, әдеби жағынан дамуын зерттеу, ағылшын тілінің диалектілерінің жасалу жолдарын қарастыру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Ағылшын тілінің тілдік нұсқалары мен диалектілерін қарастыру;
- Диалект сөздердің әдеби стандарттан негізгі айырмашылықтарын зерттеу;
- Диалект сөздердің қолданылу аясын айқындау;
- Ағылшын тіліндегі территориялық және әлеуметтік диалектілерді салыстыру;
- Диалектілердің негізгі түрлері және қоғамдағы маңызын қарастыру;
- Территориялық және әлеуметтік диалектілердегі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу;
- Эссек аудандық диалектісінің фонетикалық, лекс икалық, грамматикалық бірліктерінің ұлттық-мәдени тұрғыда қызмет етуін зерттеу;
- Қазақстандағы шет елдер елшіліктерінің тілдерін зертеу, елшілік қызметкерлерімен сұхбаттасу және анализ жасау;
- Қазақстандағы шет ел азаматтарымен сұхбат жүргізу;
- Қазақ пен ағылшын тілдеріндегі диалект сөздерге тән ортақ қасиеттерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ағылшын тілінің диалектілері болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: ағылшын тілінің диалектілерінің ерекшеліктерін зерттеуде нақты материал, жан-жақты зерттеулер ұсынылады, ол кейін жалпы білім беретін мектептерде оқытудың кіші, ортаңғы және жоғарғы сатыларында қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліне оқыту сабақтарында, жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тіліне үйретуде, ағылшын тілі мамандарын дайындауда қолданыла алады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ағылшын тілінің тілдік нұсқалары мен диалектілері
1.1 Ағылшын тілінің қалыптасу тарихы
Герман тілдері - Үндіеуропалық тілдер шоғырының бір тармағын құрайтын өзара туыстас тілдер тобы. Осы тілдердің ортақ ата-тілі - б.з.б. 1-ші мыңжылдықтың орта бөлігінде солтүстік Еуропада қолданыста болған протогерман тілі. Протогерман тілі мен одан өрбіп шыққан тілдердің барлығына бірегей тілдік ерекшеліктер тән, солардың ішіндегі ең танымалы - Гримм заңы деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгерісі. Солтүстік Еуропаны мекендеген герман тайпалары ІІ-ші ғасырдан бастап римдіктермен шекаралас аймақтарда қоныстана бастаған кезден бері герман тілдерінің ең алғашқы түрлері де тарихқа енді.
Ағылшын тілі - халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары, Жаңа Зеландия, Аустралия және басқа елдерде ана тілі болып есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады. Ағылшын тілі - БҰҰ-ның алты тілінің бірі болып саналады. Ағылшын тілі - дүние жүзіне ең кең таралған тіл. Үндіеуропа тілдерінің батыс герман тобына жатады. А. т. құрылымы жағынан флективті. Ұлыбритания, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландияның мемлекеттік тілі болып табылады. Канадада (француз тілімен қатар), Ирландияда (ирланд тілімен қатар) мемлекеттік қос тілдің бірі. БҰҰ-да қабылданған ресми алты тілдің негізгісі [1, б. 36].
Алты құрлыққа кең тараған бұл тілде қазір 400 млн-нан астам адам сөйлейді. Қазақстанда да 20-ғ-дың 50-жылдарынан бастап Абылай хан атынд. Қазақ мемлекеттік халықаралық қатынпастар және әлем тілдері ун-тінде, өзге де жоғары және орта оқу орындарында Ағылшын тілі оқытылып мамандар дайындалды. Жеке пән түрінде мектеп бағдарламаларына енгізілді. А.т-нің түп-төркіні 5-6 ғ-да құрлықтан Британ аралына қоныс аударған англ, сакс, ют тайпалары мен аралдағы байырғы кельт (бриттер) тайпаларының тілі болып саналады. А.т-нің даму тарихы ежелгі ағылшындық (7-11 ғ.), орта (12-15 ғ.) және жаңа (15 ғ-дан бері) дәуір болып үш кезеңге бөлінеді. А.т-дегі жазба ескерткіштер 7-8 ғ-дан белгілі. Ол уақытта ағылшындар руна жазуын пайдаланып, тасқа, ағашқа, сүйекке ойып жазған. 6-7 ғ-да ағылшындар арасында христиан дінінің таралуына байланысты руна жазуы қолданыстан шығып, латын әліпбиі қолданыла бастады. Ағылшындар латын әліпбиін ілгері дамытып, оған У, Ж және В әріптерін қосты.
1066 ж. Англияны нормандар басып алды да, мемл. тіл - француз тілі болып, Ағылшын тілі қарапайым халықтың сөйлеу тілі есебінде сақталды. 1476 ж. Англияда ағылшын тілінде кітап басып шығару басталды. Бұл жағдай Лондон диалектісі негізінде ағылшынның жазба әдеби тілін қалыптастырды. Ағылшын тілі британдық және американдық болып екі түрге бөлінеді. Британдық Ағылшын тілі өз ішінде шотландиялық, солтүстік, батыс, шығыс, оңтүстік диалектілерге жіктеледі. 7-11 ғ-да англо-саксон тілінде 4 диалект болған: нартумбриялық, мерсиялық, уэссек және кент. Ағылшын тілінің басты ерекшеліктері:
а) фонетика жүйесінде дыбыстарының көпшілігі біресе созылыңқы, біресе қысқа айтылады. Осыған орай, Ағылшын тілінде сөз мағынасы бірсыдырғы өзгеріске түсуі мүмкін;
б) морфол. саласындағы өзгешелік: сын есім мен сан есімнің барлық жалғаулары, яғни септіктері, сондай-ақ, зат есім мен етістік аффикстерінің көбі бұл күнде тарихи өзгерістерге түскен. Соған орай, Ағылшын тілінде сөз бен сөзді байланыстыратын предлогтар, артикльдер, сондай-ақ көмекші етістік сияқты жаңа тұлғалар, формалар (морфемалар) пайда болған. Ағылшын тілінің жазу ережелері мен сөздердің айтылуында айырмашылықтар бар. Орфографиялық ережелер бойынша бұрынғы және қазіргі ағылшын тіліндегі дыбыстардың өзгерістері жазуда қатаң сақталады.
Ағылшын және неміс тілдері ең көп тараған герман тілдері болып табылады, оларда ана тілі ретінде сөйлейтіндердің саны тиісінше шамамен 400 және 100 миллион адамды құрайды. Бұл топқа басқа да ірі тілдер жатады: сөйлеушілер саны 23 миллион голланд тілі, 16 миллион адам сөйлейтін африкаанс тілі, ал солтүстік герман тілдеріне жататын төрт тіл: норвег, швед, исланд және фарер тілдерінде сөйлеушілердің жалпы саны - 20 миллион адам. SIL ұйымы құрастыратын Ethnologue тізімінде 53 түрлі герман тілдері келтірілген [2, б. 23].
Герман тілдеріне төмендегі бірқатар қасиеттер тән:
1. Үнді-Еуропалық шақ және аспектжүйесінің қарапайымданып, осы шақ және өткен шақ (кейде ол претерит деп аталады) болып өзгеруі.
2. Етістіктердің үлкен тобының өткен шағы жалғау (d немесе t) жалғануы арқылы жасалады. Бұндай етістіктерді герман әлсіз етістіктері деп аталады. Қалған етістіктердің өткен шағы оның негізіндегі дауысты дыбысты өзгерту арқылы жасалады. Олар герман күшті етістіктері деп аталады.
3. Күшті және әлсіз сын есім дегендерді қолдануы. Яғни зат есімнің анықтылығына байланысты сын есімдердің жалғауларының өзгеріп отыруы.
4. Гримм заңы деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгеру құбылысы (Жоғары неміс тіліндегі дауыссыздар одан әрі өзгерді, бірақ оның себебі басқа, Жоғарғы неміс дауыссыздарының өзгеруі).
5. Шығу тегін басқа Үнді-Еуропа тілдеріндегі сөздермен байланыстыру қиын, бірақ герман тілдерінің ішінде кең тараған бірқатар сөздердің болуы. Герман субстраты туралы жорамал дегенді де қараңыз.
6. Сөздердің екпінінің түбірге түсуі, одан кейін сөздің бірінші буынына түсуі.
Герман тілдерінің арасындағы айырмашылықтар басқа тіл шоғырларындағы, мысалы роман немесе славян тілдерінің ішіндегі тілдердің арасындағы айырмашылықтардан әлдеқайда көп. Тілдерде жалпы байқалатын аналитизмге деген үрдіс бойынша герман тілдерін де екі топқа бөлуге болады. Неміс, голланд, әсіресе исланд тілдеріндегі аналитизм деңгейі әлсіз, ал ағылшын, швед және африкаанс сияқты тілдерде аналитизм мейлінше күшті дамыған.
Герман филологиясы (Герман тілдерінің тарихы)
- Англия тілдері
- Батыс герман тілдері
- Ингвеон тілі
- Солтүстік-батыс герман тілдері
- Солтүстік герман тілдері
- Шығыс герман тілдері
Қайтадан қалпына келтірілген тілдер: Протогерман тілі
Өлі тілдер:
- Бургунд тілі
- Вандал тілі
- Гот тілі
- Көне ағылшын тілі
- Көне голланд тілі
- Көне гутни тілі
- Көне жоғарғы неміс тілі
- Көне норвег тілі
- Көне фриз тілі
- Қырым гот тілі
- Ломбард тілі
- Норн тілі
- Орта ағылшын тілі
- Орта голланд тілі
- Орта жоғарғы неміс тілі
- Орта төменгі неміс тілі
- Протонорвег тілі
Қазіргі тілдер:
-Ағылшын тілі
- Африкаанс тілі
- Голланд тілі
- Даниялық тілі
- Идиш тілі
- Исланд тілі
- Неміс тілі
- Норвег тілі
- Фарер тілі
- Фриз тілі
- Швед тілі
- Шотланд тілі
Диахроникалық ерекшеліктері:
-Вернер заңы
- Герман a-өзгеруі
- Герман субстраты туралы жорамал
- Герман умлауты
- Герман ызыңды заңы
- Гримм заңы
- Дауыстылардың ұлы өзгерісі
- Жоғары неміс дауыссыздарының өзгеруі
- Ингвеон назалдық спирант заңы
- һольцман заңы
Синхроникалық ерекшеліктері:
-Герман әлсіз етістіктері
- Герман етістігі
- Герман күшті етістіктері
- Грамматикалық тек өзгерісі
- Претеритті-презентті етістік
- Үнді-еуропалық аблаут
Тілдердің тарихтары:
- Ағылшын тілінің тарихы
- Ағылшын тілінің фонологиялық тарихы
- Голланд тілінің тарихы
- Дания тілінің тарихы
- Исланд тілінің тарихы
- Неміс тілінің тарихы
- Төменгі неміс тілінің тарихы
- Швед тілінің тарихы
- Шотланд тілінің тарихы
Көне фриз тілі - 4-ші - 5-ші ғасырларда Райн және Ельба өзендерінің арасында және Солтүстік теңіздің жағалауында қоныстанған халықтың 8-ші - 16-шы ғасыр аралығында сөйлеген тілі. Олардың бастапқы қонысы қазіргі солтүстік Алмания және Дания жерлерінде орналасқан. Ал сол аймақтың солардан бұрын бұрынғы тұрғындарының, яғни Тацитустың суреттеп жазған фризиялықтардың тілінің көне фриз тіліне қатысы анық емес. Көне фриз тілі даму барысында 16-19-шы ғасырларда қолданылған орта фриз тіліне айналды [3, б. 69].
Бүкіл Орта ғасырлар кезеңінде Фрисландия қазіргі Белгияның жеріндегі Брюгге қаласынан солтүстік Алманиядағы Везер өзеніне дейін созылып жатты. Ол кездері фриз тілі Солтүстік теңіздің бүкіл оңтүстік жағалауында кең жайылған болатын. Қазіргі кезде ол аймақ Үлкен Фризия деп аталып, оның тұрғындары фриз мәдениетінің қалдықтарын сақтап келеді, бірақ көп жерлерде фриз тілі сақталмаған.
Солтүстік Алмания мен Данияның 4-ші ғасырдан бастап Англияда қоныстанған тұрғындары Фрисландияда қоныстанған халыққа мәдениет жағынан өте жақын болып, тілдері бірдей болды. Сондықтан көне фриз тілі мен көне ағылшын тілінің арасындағы ұқсастық ерекше байқалады. Орта ғасырлардың соңғы бөлігінде орын алған фонетикалық өзгерістер фриз және ағылшын тілдеріне әсер етті, бірақ көне саксон тіліне аз әсер етті, ал басқа батыс герман тілдеріне мүлдем әсер етпеді, сондықтан ағылшын және фриз тілдерінің өзара ұқсастығы арта түсті.
Фонологиясы және грамматикасы
Сол сияқты, кейбір дауысты дыбыстардың алдында тұрған k дауыссызы tʃ-ға айналды. Мысалы, фриз тіліндегі tsiis (ірімшік) және tsjerke (шіркеу) сөздері дәл сол мағына беретін ағылшын тіліндегі cheese және church сөздері бір-біріне голланд тіліндегі kaas және kerk сөздеріне қарағанда әлдеқайда ұқсас. Англия мен Фрисландияда кең тараған мына бір мәтел екі тілдің арасындағы ерекше ұқсастықты одан әрі көрсетеді: Bread, butter, and green cheese is good English and good Fries - Brea, bûter, en griene tsiis is goed Ingelsk en goed Frysk.
Көне фриз тілінде (ш.1150-1550 жж.) грамматикалық септіктер болған. Осы кезеңнен сақталып қалған құжаттардың кейбіреулері 12-13-ші ғасырларға жатады, бірақ көбі 14-15-ші ғасырларға жатады. Негізінен алғанда бұл заңгерлік құжаттар. Фриз тіліндегі ең алғашқы құжаттар 9-шы ғасырда жазылған; бірақ сол аймақта одан бұрынғы кезде жазылған руналық жазбалар да бар, олардың тілі де фриз тілі болып шығуы әбден ықтимал, бірақ олар көбінесе бірнеше сөзден тұратын сөйлемдер ғана.
Көне фриз мәтіндер жинағы
Латын тілінде жазылған кейбір құжаттарда жазылып алынған көне фриз адам есімдері және кейбір руникалық жазбалар сақталған. Тұтас мәтіндер 13-шы ғасырдан белгілі, әсіресе ресми құжаттар және заңдар. Олардың тілі стандартталғаны көрініп тұр [4, б. 64].
Германистика.
Германистика (лат. germanus германдық) немесе герман филологиясы - бұл герман тілдері мен әдебиетін, сонымен қатар фольклор мен Ескі мен Жаңа герман халқының мәдениетін зерттеп оқитын үндіеуропалық филологиясының облысы. Германистика - герман тілдер тобына жататын, соның ішінде неміс тілінің барлық көрінісінде танып білу, халықтардың тілдері мен мәдениетін зерттеп оқитын тілтанудың тағы бір бөлінісі. Қазіргі замандағы германистика герман тілдер тобына жататын ағылшын тілін танып білуде едәуір көңіл бөліп отыр.
Тарихы.
Романистика сияқты германистика да Орта ғасырда көбінесе гуманитарлық пән ретінде пайда болды. Бірақ, біраз уақыт бойы Еуропа тілтанушыларының назары романистикаға шынжырланған еді. Романистика - классикалық латын және романдық тiлдердiң арасындағы қатынастарды түсiндiретiн ғылым. Романистикаға деген қызығушылық XII-XIII ғасырлар аралығында өсті, әсіресе өмірге трубадурлар поэзиясы келгеннен бастап. Германистика ғылым ретінде тек қана XVI-XVII ғасырларда пайда болды. Бұл герман халықтарының бір-біріне деген қызығушылықтан және Еуропаның саяси-экономикалық орталығы Жерорта теңізінен солтүстіккке ауысқанынан басталды.
Германистика романистикаға қарағанда біршама өзгеше пәнді ұсынады, себебі герман тілдері роман тілдеріне қарағанда айқын жазып алынған ортақ арғы тегі болмаған еді. Өйткені, латынмен салыстырсақ, арғы герман тілі ауызша таралып еді. Бұл тұрғыдан қарайтын болсақ, германистика славистикамен(славян тілдерді зерттейтін ғылым) ұқсас еді.
Бұл салада көп еңбек сіңірген белгілі германисттер: Расмус Кристиан Раск және Якоб Гримм.
Расмус Кристиан Раск
Расмус Кристиан Раск (Расмус Христиан Раск немесе даттық Rasmus Christian Rask; 1787-1832) - даттық тілтанушы және ориенталист, үндіеуропалық және салыстырмалы-тарихи тілтанудың негізін салушылардың бірі болып табылады. Ол германистика, балтистика, иранистика, африканистика, ассириология тұрғысынан еңбектер жазды. Сонымен қатар үндіеуропалық және германдық қатаң дауыссыздарында аралық жүйелік сәйкестіктердің бар болуын ашты. 1826 жылы Авеста тілінің көне екеінін және Санскритпен жақын туыстас екенін дәлелдеді. Сына жазуының бірқатар мәтіндерінің шифрын анықтады [5, б. 31].
Студент бола тұра Р.К. Раск өзінің лингвистика тұрғысында жарқын қабілеттіліктерін ашты. Оқуын бітірісімен Копенгагендегі Университеттік кітапханасында кітапхана көмекшісі болып қызмет атқарады. Қызмет барысында 1811 жылы Копенгагенде "Исландық немесе көнесолтүстік тіліне басшылық" (Véjledning til del Islandske eller gamle Nordiske Sprog) еңбегі жарық көрді. Кейін 1832 жылы осы еңбектің қысқартылған өңдеуі басылды. 1814 жылы Бьерн Хальдорсеннің исландық сөздігіне жаңалық енгізді. 1813 жылдан 1815 жылға дейінгі аралықта Исландияда бола тұра, сол жердің тарихын зерттеп, сагалар жинап, көнесолтүстік немесе исландық тілінің шығу тарихы туралы еңбегін жазып бітірді. Бұл еңбегі Герман филологиясында және салыстырмалы тілтанудың тарихында елеулі орын алады.
1 бөлімі: өз заманындағы салыстырмалы грамматика методологиясының ең алғаш көрінісі еді.
2 бөлімі: исланд тілінің фонетикалық және формалды құрылысының методикалық зерттеуі - оның готтық (яғни германдық) тілімен туыстас екенін дәлелдейді.
3 бөлімі: осы тілдің басқа да еуропалық тілдермен туыстығын, соның ішінде литво-славяндық тілмен туыстығын дәлелдейді. Герман тілдерінің Грекия мен Латын тілдерімен туысқандық ара-қатынасын зерттейді.
Азия мен Герман тілдерін жақын танып білу үшін Үнді еліне сапар шегеді. Оның алдында "Исландия әдебиетшілерінің қоғамын" құрып, поэтикалық және прозалық Эдданың екі бөлімінпере (Авцелиустың швед тіліндегі аудармасы, Стокгольм, 1818), англосаксон грамматикасын (Angelsaksisk Sproglaere, 1817), исланд грамматикасының швед тұрғысынан өңдеуін (Anvisning till Isländskan eller Nordiska Forosprâket, 1818) шығарып кетеді. Раск Финляндияға, Сантк-Петербургке, кейін Парсы елдеріне сапар шегеді. Алты аптаның ішінде парсы тілін жетік меңгеріп, Үнді еліне аттанады. Ең алдымен Бомбейге барады, онда парсы от-тұтынушыларды кездестіріп, олардың әулие тарихы мен әдебиетімен танысады. Содан кейін Цейлонға жол жүреді. Бұл жерде жүріп, ол Transactions of the literary and agricultural Society of Colombo газетінде A Dissertation respecting the best Method of expressing the sounds of the Indian languages in European Characters және Singalesisk skriftlaere мақалаларын жазады (1821) [6, б. 36].
1823 жылы Расмус Кристиан Раск Копенгагенге қайтып келеді. Өзімен көнеиран және буддалық бағалы қолжазбаларын алып келеді. Келісімен Копенгаген Университетінде әдебиет және тарих профессоры атағын алады. Кейінгі шығармалары: Spansk Sproglaere (1824), Frisisk Sproglaere (1825), Italiensk Sproglaere (1827), Dansk Retskrivningslaere (1826) және тағы да басқалары.
1830 жылы дат грамматикасын ағылшын тілінде шығарды. 1831 жылы шығыс тілдерінің профессоры болып атанды.
1.2 Тілдік нұсқалар мен диалект сөздердің пайда болуы және олардың мәні
Диалект - белгілі бір аймақ, облыс тұрғындары қолданатын тіл ерекшеліктері бар халық тілінің бөлігі. Диалект халық тілінің құрамына кіре отырып, өзіне тән лексикалық, дыбыстық, грамматикалық ерекшеліктерге ие болады. Әдеби тіл мен диалектінің өзара қарым-қатынасы өте күрделі. Әдеби тіл Диалектке әсер ете отырып, өзі де олардың есебінен байып отырады. Негізгі тілдік ерекшеліктері бірынғай говорлардың жиынтығы. "Диалект" термині "говор", "говорлар тобы" және "наречие" мағыналарында да қолданылады.
Ағылшын тілі - Ұлыбританияның, Америка Құрама Штаттарының, Аустралияның, Жаңа Зеландияның және Канаданың көп бөлігінің ұлттық тілі. Бүгінгі күнде жоғарыда аталған мемлекеттерде ағылшын тілі қолданыстарына қарай өзгеріске ұшыраған. Кез-келген тілдің ресми түрде бекітілген дыбысталуының ерекшеліктері бар, сондықтан американдық, аустралиялық және канадалық ағылшын тілдерінің болуы ешкімде күмән туғызбайды. Алайда тілдік нұсқаны диалектімен шатастыруға болмайды (аудандық, кәсіби немесе әлеуметтік топтармен бірігуші адамдардың сөйлеу мәнері).
Тілдік вариант пен диалектикалық сөздің арасында шек қою қиынға соғады, өйткені екеуін де белгілі бір топқа тән адамдардың сөйлеу мәнері деп қарастырамыз. Алайда мына жайтты ұмытпағанымыз жөн, тілдің кейбір варианттары жеке бір тіл ретінде бөліне бастады, бұл диалектімен ешқашан да болмайды.
Диалектілерді зерттеу тілдің терең тарихына үңілуге, сол тілдің әдеби, кәсіби, тілдік варианттарының нормасының қалыптасуын анықтауға мүмкіндік береді. Диалектикалық мәліметтерді зерттеу арқылы біз сол тілдің айтылуындағы және грамматикасындағы кемшіліктерін анықтай отырып, сол тілдің даму тарихының негізіне ие боламыз [7, б.45].
Диалектілер қоғамның білімсіз мүшелері арасында қолданылатын дөрекі сөйлеу мәнері деген көзқарас бар. Дегенмен бұл ой дұрыс емес, өйткені біріншіден, әдеби норма бір немесе бірнеше диалектілермен қалыптасады, екіншіден кез-келген жергілікті диалектінің тілдік ерекшеліктері оларды қолданушылардың есепсіздігімен емес, қатаң тарихи заңдылықтарымен байланысты.
Барлық жағдайларда (фонетика, грамматика, лексика ) бір диалектілерді қолданатын тұрғындардың болуы ақылға қонымсыз.
Тіл - күрделі қоғамдық құбылыс, ол әр түрлі әлеуметтік, кәсіби, аудандық формацияларға жататын адамдардың қоғамында, нақты күнделікті сөзлеу тілінде бар. Бүкіл Ұлыбританияның аумағында әдеби стандарттың кеңінен таралуығ диалектілік контактілер, белгілі бір қоғам мүшесіе жататындардың кәсіби дәне әлеуметтік сөйлеу үлгілерінің әсер етуі, теледидар мен радионың әсері - мұның бәрі соңғы нәтижесінде диалектіні жеке ұстанушыларды анықтайды. Тіпті жеке диалектілерді қолданушылардың тілі бір ауылдың шеңберінде немесе қоғамның шеңберінде өзінің өзгешеліктеріне ие. Айта кететін жайт, урбанизация процесінің дамуы территориялық диалектілердің таралу аймағын тарылтады. Бұл ағылшын тілінің теориясын, тарихын, этимологиясындағы ареалдық диалектілердің таралу мүмкіндіктерін кеңейтеді. Сондықтан да әр диалектикалық лексеманың, диалектикалық мәннің, фонетикалық немесе грамматикалық өзгешеліктің орны ерекше, бұл олардың қазіргі күнде қолданыста болуына тәуелсіз [8, б. 74].
Қазіргі кездегі ағылшын тілінің аудандық диалектілерінің жіктелуі үлкен қиындықтарға алып келеді, өйткені олардың аралығы үлкен тұрақсыздықпен ерекшелінеді, ал тілдік стандарты диалектілік тілдің таралу облысына еніп келуде. Ең күрделі амалдардың бірін А. Эллис жасаған болатын. Алайда бұл жіктелудің кемшіліктері болмағанымен, ол қазіргі Ұлыбританияның диалектілік картасын анық көрсетеді және көптеген диалектологтардың негіздемесі ретінде алынған. Жалпылай алғанда, А.Эллистің сызбасына жүгіне отырып, қазіргі ағылшын диалектілерін келесідей түрде жіктеуге болады: солтүстік диалектілер, олар үш топқа бөлінеді - 1) Нортамберленд, сол. Дарем, 2) оң. Дарем, Камберленданың көп бөлігі, Уэстморленд, сол. Ланкашир, Йоркширдегі Вест-Райдингтің таулы бөлігі, 3) Ист-Райдинг пен Йоркширдегі Норт-Райдинг [9, б. 32];
Орташа диалектілер, олар он топқа бөлінеді: 1) Линкольншир, 2) оңт.-шығ. Ланкашир, сол.-шығ. Чешир, сол.-бат. Дарбишир, 3) сол.-бат. Ланкашир, оңт. Риббл, 4) орташа Ланкашир, Мэн аралы, 5) оңт. Йоркшир, 6) Чеширдің көп бөлігі, сол. Стаффордшир, 7) Дарбиширдің көп бөлігі, 8) Ноттингемшир, 9) Флинт, Денбай, 10) шығ. Шропшир, оңт. Стаффордшир, Уорикширдің көп бөлігі, оңт. Дарбишир, Лестершир;
Шығыс диалектілер, бес топқа бөлінеді: 1) Кембриджшир, Ратленд, солт.-шығ. Нортхемптоншир, 2) Эссекстің, Хартфордширдің, Хантингдонширдің көп бөілігі, Бедфордшир, Нортхемптонширдің орташа бөлігі, 3) Норфолк мен Саффолк, 4) Бакингемширдің көп бөлігі, 5) Миддлсекс, оңт-шығ. Бакингемшир, оңт. Хартфордшир, оңт-бат. Эссекс;
Батыс диалектілер, екі топқа бөлінеді: 1) батыс және оңт. Шропшир (Северн өзенінен батысқа қарай), 2) Херфордшир, оның шығыс бөлігінен басқа, Рэднор, Брэкноктың шығыс бөілігі;
Оңтүстік диалектілер, он топқа бөлінеді: 1) Пемброкшир мен Гламорганширдің бөлігі, 2) Уилтшир, Дорсетшир, Сомерсетширдің солтүстік және шығыс бөліктері, Глостерширдің көп бөлігі, оңт-бат. Девоншир, 3) Хемпширдің көп бөлігі, Уайт аралы, Беркширдің көп бөлігі, Саррейдің оңтүстік бөлігі, Сассекстің батыс бөлігі, 4) солт. Глостершир, шығ. Херфордшир, Вустершир, Уорикширдің оңт. бөлігі, Оксфордширдің солтүстігі, оңт-бат. Нортхемптоншир, 5) Оксфордширдің көп бөіліг, 6) Саррейдің солтүстігі, солт-бат. Кент, 7) Кенттің көп бөлігі, Сассекстің шығысы, 8) бат. Сомерсетшир, сол.-шығ. Девоншир, 9) шығ. Корнуолл, Девонширдің көп бөлігі, 10) бат. Корнуолл.
Қазіргі аудандық ағылшын диалектілерінің ерекшелігі олардың консерватизмі. Әдеби тілден ауытқулары эволюцияға емес, керісінше эволюцияның болмауына негізделген: диалектілерінде тілдің тарихындағы тілдік құбылыстар, сондай-ақ өзге тілдің кірмелері - скандинавиялық, нормандық және т.б. сақталған. Тағы бір ағылшын диалектілерінің ерекшелігі - кез-келген тілдік деңгейдегі варианттылығы болып табылады (фонетика, грамматика мен әсіресе лексика) [10, б. 65].
Көптеген авторлар диалектілердің құрылысының сипаттамалық белгісі артықтылығы болып табылады. Мысалы, Ирландияда қолданылатын тіркестер: It's sorry you will be вместо You will be sorry немесе парафразалар мынадай, I love орнына I do love, бұл оңтүстік батыс графстваларда қолданылады.
Әлеуметтік диалектілер бір-бірімен генетикалық, функционалдық және құрылымдық байланысқан топтардан тұрады:
Кәсіби диалектілер, яғни әлеуметтік диалектінің бір түрі, бір мамандықтағы немесе бір іспен айналысатын адамдарды біріктіреді.
Көптеген шет елдердің тіл мамандары тілдің болуының экстралингвистикалық шарттары тек оның лексикалық-семантикалық құрамында көрініс табады деген ойда: үлкен немесе кішкене әлеуметтік боялған тілдердің қабаты пайда болады, олар олар әлеуметтік диалектілердің болуын айқындайды. Шындығына келгенде, барлық өзінің көріністерінде және түрлерінде тек әлеуметтік құбылыс ретінде көрінеді (сонымен қатар әр түрлі диалектілерде): тілдің болуына әсер ететін негізгі факторлар тек ішкітілдік сипатқа ие немесе тіл өз-өзін басқаратын жүйе деп санау дұрыс емес, ал әлеуметтік факторлар - бұл перифериялық құбылыстар. Тіл мен адам бөлінбейтін бөлшек. Проф. Р.А. Будагов айтқандай, тілдің қоғамдық табиғаты оның тұрмыстық қолданысын, қызметтерін, лексикасы мен фразеологиясының, грамматикасы мен стилистикасының ерекшеліктерін көрсетеді.
1.3 Диалект сөздердің әдеби стандарттан негізгі айырмашылықтары
Тілдің диалектісі мен әдеби стандарт бір-бірімен тығыз байланысты (үлгілік, тұрақтанған тіл, оның нормалары дұрыс және көпшілікпен міндетті болып қабылданады және диалектілерге және қарапайым сөздерге қарама-қарсы қолданылады), диалектілік тіл стандарттың негізінде пайда болады, ал тілдік стандарт диалектикалық тілдің негізінде құрылады. Ағылшын тілінің әдеби тілі де ерекше жағдай болып саналмайды: 15 ғ. Ұлыбританияда көптеген диалектілер болды, өйткені ол кезде ауылдан қалаға тұрғындар ағылып келіп жатқан, нәтижесінде диалектілер араласып, тілдік стандарт пайда болды. Уақыт өте бұл тіл жетіліп, кейіннен ол тілде мемлекеттің білімді адамдары сөйлей бастады.
Алайда былайша ойлаған дұрыс емес болар еді, стандарт - ол өзгеріске ұшырамайтын айтылудың бекітілген түрі. Тілдің табиғи эволюцияға ұшырауы мен экстралингвистикалық факторлар әдеби стандарттардың өзгерісіне алып келді (алайда өзгеру процесі өте жай жүреді). Кейбір тілдің нормалары қолданыстан шығып, бір құбылыстардың өзгерісіне қарай ауыстырылып отырады.
Диалектілік тілдің әдеби стандарттардан өзгешелік деңгейі мына факторлармен анықталады: диалектінің даму мен пайда болу тарихымен, қоғамның әлеуметтік экономикалық құрылымымен және т.б. Көп жағдайларда диалектілік тілде тілдік стандарттан шыққан тілдің нормаларын табуға болады.
Әдеби варианттың [оu] дифтонгысы диалогта [эo] немесе [au] болып көрінеді: go [gэo] немес [gаu]; row [rэo] немес [гаu].
Өз кезегінде [au] дифтонгысы әдеби варианта [a:] ретінде көрінеді: mouth [ma:f], about [э'Ьа:t], loud la:d].
1. [ai] дифтонгысы жазба әдеби тілде i болып жазылады, диалогта [oi] болып айтылады: time [toim], fine [foin], line [loin] және т.б.
2. [ai] екпінсіз буынында [i] редицирленеді: by туself [bi mi'self]. [ei] дифтонгысы [ai] болып айтылады: pale [pail], day [dai], baby ['baibi] және т.б.
3. Әдеби қысқа [е] орнына диалогта әдетте қысқа [i] қолданылады: get [git], catch [kitj], steady ['stidi], ал қысқа [i] орнына-[e]: spirit ['sperit].
4. Ағылшын әдебиетіндегі [ju:] диалогта [u:] болып көрінеді: duke [du:k], tune [tu:n], suit [su:t], new [nu:]. Басқа жағынан алғанда, паразиттік j [d, tJ, r, v] кейін ғана көрінеді: parents ['peirjэns], favour ['feivjэr].
5. Қысқа о [^]: god [g^d], dog [d^g], loss [i^s] ретінде көрінеді.
6. Қысқа [^] [i] немесе [е] болып айтылады: sich, sech (such), jist, jest (just), brisk, bresh (brush).
7. Созылыңқы [u:] мен [i:] оларды дифтонгқа айналдырушы жартылай дауыссыз дыбыстар болып қолданылады: booze [buwz], [bauz], treat [trijt].
8. Көп жағдайларда [э:] дыбысы [а:] болып айтылады: first [fa:st].
Жоғарыда келтірілген мысалдар әдеби стандарт пен диалектілік тіл арасындағы айырмашылықты көрсетеді, мұнымен ағылшын тіліндегі елдің әр түрлі жерлерінен келген екі адам, ағылшын тілінде сөйлей тұра бір-бірін түсіне алмайтындығы түсіндіріледі [11, б.123].
Алайда уақыт өте келе, аудандық диалектілер азайып барады, олар бір-бірімен араласып, әдеби тілге жақындай түседі. Бұл георграфиялық мобильділік, тұрғындардың арасындағы білім деңгейінің артуымен, тұрғындардың көбісінің қалаға көшіп келуі сынды факторларға негізделген. Мысалы, 50-60 жыл бұрын ағылшын тіліндегі мемлекеттер оннан астам диалектілерде сөйлеген, алайда ол диалектілер азайып кетіп, тіпті жоғалып кетуі де мүмкін. Олар әлі де қолданыста болғандықтан, ағылшын тілін меңгерушілер үшін аса маңызды.
Қазіргі ағылшын диалектілерінің фонетикалық жүйесінің синхрондфқ күйі қандай да болмасын ареалдағы оның тарихи дамуының өзгешелігіне, жеңілгендерге жеңгендердің тілін мойындатуға, диалектілердің өзара контактілеріне негізделген. Егер кейбір аудандарда (әсіресе оңтүстікте) кейбір дыбыстар мен дыбыстар жүйесінің айтылуы әдеби стандарттармен сәйкес келсе (соңғысы қандай да болмасын деңгейде барлық диалектілерге енген), онда басқа ареалдарда жалпыұлтық тілмен айырмашылықтарды атауға болады - жеке дыбыстарды ағылшын диалектілерінде айту әдеби тілден ажыратылады, бірақ та жеке аудандарда дифференцияланады.
Диалектілердің әдеби стандарттардан негізгі фонетикалық ерекшеліктері сандық сипаттамалармен қатар, жеке дыбыстардың сапалық көрсеткіштерінде көрінеді. Диалектілер үшін әдеби вариантта мүлдем қолданылмайтын дыбыстардың айтылуы тән. Басқа жағынан алғанда, әдеби тілде айтылатын көптеген дыбыстар диалектілерде болмайды. Сөздерде паразиттік дыбыстарды, эспентезаларды, диссимиляцияны, қозғалмалы формативтерді қолдану да тән. Төменде дауыстылардың, дауыссыздардың және олардың тіркестерінің диалектілерде қолданылу ерекшеліктері қарастырылады [12, б. 51].
Шотландияда, Ольстерде, Нортамберленде, Даремде, Камберленде, Йоркширде, Ланкаширде, Оксфордширде, Бедфордширде, Лестерширде жабық а буыны созылыңқы [a:] ретінде келесідей әдеби тілдің сөздерінде қолданылады: father, alms, dark. Мына сөздер мысал бола алады: lad [la:d], sad [sa:d], cat [ca:t].
Оңтүстік Ланкаширде, оңтүстік Вустерширде, оңтүстік Чеширде, Дарбиширде, Хертфордширде, шығыс. Саффолкте, Шропширде, Глостерширде а осы позициясында [o] болып көрінеді, әсіресе m, n алдында: apple [opl], lad [lod], back [bok], man [mon].
а+к комбинациясы айтылуы бойынша әдеби варианттан ерекшеленбейді. Алайда оңтүстік Ланкаширде, бат. және оңт-бат. Йоркширде, сол. Дарбиширде бұл тіркестің дауыстысы [ai] немесе [ei] дифтонгтары ретінде іске асырылады: back [beik] немесе [baik], black [bleik] немесе [blaik].
Sh алдында жабық буындарда а [ai] болып шығ. Девонширде, оңт. Ланкаширде, бат. Уилтширде, Сомерсетширде, бат. Йоркширде айтылады: ash [aish]. Орталық Ланкаширде а осы позицияда [oi] ретінде көрінеді: wash [woish]. Сол.-бат. Ланкаширде, сол.-бат. Йоркширде, сол. Дарбирширде, сол.-бат. Уилтширде sh алдындағы а [ei] ретінде көрсетіледі, ал Эдинбургте, Лестерширде, Сомерсетширде, шығ. Девонширде, Кентте, Сассексте - созылыңқы [a:] болып көрінеді. Шығ. және орталық Уилтширде осы жағдайларда [ei] дифтонгысын табамыз [13, б. 24].
A+nd диалектілерде айтылуы көп жағдайларда әдебиден ажыратылмайды. Алайда Нортамберленде, сол. Даремде, орталық Камберленде, сол. Дарбиширде, сол. Хартфордширде, Лестерширде, шығ. Оксфордширде, Глостерширде, сол.-шығ. Норфолкте бұл тіркестің дауыстысы сәйкес сөздерде [o:] ретінде көрінеді: candle [ko:ndl], land [lo:nd]. Созылыңқы [a:] осы тіркесте шығ. пен бат. Сассексте, Саррейдің оңтүстігінде, оңт-шығ. Кентте, Шотландияда қолданылады: hand [ha:nd], brand [bra:nd].
Asp, ass, ast тіркестеріндегі а айтылуы графствалардың солтүстік жерлеріндегі әдеби тілмен сәйкес келеді, дегенмен оңтүстік және оңт-батыс графстваларда а бұл жағдайларда әдетте [э] ретінде көрінеді, ал Шотландияда [e] ретінде көрінеді. Осылайша, Нортамберленде, Даремде, Камберленде, Йоркширде, Линкольнширде, Ноттингемширде былайша: grass [grэs], fast [fэst].
Аl+дауыссыз комбинациясында l әдетте айтылмайды. Бұл кезде дауысты а бұл комбинацияда не [a:] ретінде, не [o:] ретінде көрінеді. Оңтүстік Нортамбереленде, Дорсетширде, Шетланд аралдарында, сол. Даремде, Сассексте, Сомерсетширде және т.б. мыналарды естуге болады: talk [ta:k], walk [wa:k]. Басқа жағынан алғанда, шығ. Дарбиширде, сол.-шығ. Оксфордширде, Линкольнширде, Саффолкте және т.б. а осы позицияда [o:] ретінде көрінеді: half [ho:f], walk [wo:k], ал Глостерширде, оңт. Сассексте, Дорсетширде, сол. Шропширде дауысты а көрсетілген тіркесте [э] ретінде көрінеді: half [hэf], talk [tэk].
A+l, a+ll тіркестерінде дауысты a әр түрлі көрінеді. Бұл кезде l кейбір графтсваларда сақталынған, ал басқаларында мүлдем айтылмайды. Оңтүстік Нортамберленде, сол.-шың. Йоркширде, шығ. Стаффордширде, Дорсетте, шығ. Кентте көрсетілген тіркестер [a:l] ретінде жүзеге асырылады, ал Глостерширде, Уилтширде, сол.-батыс және шығыс Сомерсетширде [эl] естіледі. Орталық Йоркширде қарастырылатын тіркес [uэl] ретінде көрінеді. Эссексте, Глостерширде, Уорикширде all айтылатын тіркесі әдеби нормадан ажыратылмайды. Көп жағдайларда, бұл тіркестегі l айтылмайды, дауысты а [a:] ретінде естіледі, мысалы, Шетланд аралдарында, сол. Шотландияда, Нортамберленде, сол. Камберленде, сол. Ланкаширде: fall [fa:], small [sma:]. Дарбиширде, сол.-шығ. Шропширде, Сассексте, Эдинбургте, Уэстморленде, оңт. Лестерширде осы тіркес [o:] ретінде көрінеді: all [o:], fall [fo:]. Шотландияда сөздің соңында l айтылмайды, тіпті u кейін де [14, б. 20].
А шартты ашық буынында ағылшын диалектілерінде [ei] ретінде іске асырылады, яғни әдеби тілдегідей. Алайда біраз графстваларда бұл дыбыс созылыңқы [i:] ретінде іске асырылады, мысалы, Нортамберленде, сол. Даремде, орталық Камберленде, оңт. Шотландияда: make [mi:k], name [ni:m]. Бат. Вустерширде, шығ. Дорсетширде, Саффолкте, Глостерширде а шартты ашық буында [ai] дифтонгысы ретінде іске асырылады: lane [lain], take [taik], ал орталық және шығыс Уилтширде, шығ. Девонширде, орталық Камберленде, Сассексте, Сомерсетширде - ашық [э:] ретінде: frame [frэ:m], make [mэ:k]. Кейбір графстваларла а шартты ашық буында [iэ] ретінде көрінеді, ал басқаларында - [oi] ретінде.Оңт. Уэстморленде, сол.-бат. Йоркширде, сол. және орталық Ланкаширде а шартты ашық буында [uэ] ретінде жүзеге асырылады, немесе [wuэ] ретінде. Көптеген графстваларда (оңт. Нортамберленд, Уэстморленд, оңт. Чешир, Лестершир, Саррей) а шартты ашық буында қысқа [^] ретінде көрінеді. Мұнда мынадай жағдайлар да жатқызылады: late [l^t], take [t^k]. Басқа жағынан алғанда, осы позицияда кейбір графстваларда а [e] ретінде қолданылады: made [med], bane [ben] (Сассекс, Эдинбург, сол. Нортамберленд) немесе қысқа [i] ретінде: ale [il], sake [sik] (сол.-шығ. Шропшир, бат. пен орталық Шотландия, Абердин, Оркней мен Шетланд аралдарында) [15, б. 80].
Дауысты i жабық буында диалектілерде келесідей іске асырылады. Оңт. Оксфордширде, сол.-бат. Девонширде, Лестерширде i [e] ретінде айтылады: big [beg]. Бат. Сомерсетте i жабық буында неміс тіліндегі schon сөзіндегідей о ретінде көрінеді: film [folm]. I бар бір буынды сөз ұзақ дауыстымен бат. Сомерсетширде, шығ. және оңт. Девонширде, сол. Дарбиширде, оңт. Норфолкте қолданылады: bit [bi:t]. Басқа жағынан алғанда, созылыңқы [i:] әдеби вариантта қысқа [i] ретінде көрінеді.
A+r тіркесі (әдеби вариант - [a:] ) Шотландияда [er] ретінде іске асырылады: arm [erm], harm [herm]. Осы тіркес [o:] ретінде Глостерширде, оңт. Вустерширде, оңт. Оксфордширде, сол. Кентте, Сассексте қолданылады: park [po:k]. Ирландияда осыған ұқсас сөздерде [o:r] ретінде қолданылады. Қарастырылатын тіркестер оңт. Даремде, сол. Йоркширде, Лестерширде [э] ретінде көрінеді, ал оңтүстік графтсваларда - [a:] ретінде көрінеді [16, б. 59].
Or тіркесі созылыңқы [a:] ретінде оңт-шығ. Кентте, оңт. Саррейде, Уилтширде, Дорсетширде, Сомерсетширде көрінеді: fork [fa:k]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1 Ағылшын тілінің тілдік нұсқалары мен диалектілері 6
1.1 Ағылшын тілінің қалыптасу тарихы 6
1.2 Тілдік нұсқалар мен диалект сөздердің пайда болуы және олардың мәні 12
1.3 Диалект сөздердің әдеби стандарттан негізгі айырмашылықтары 15
1.4 Диалект сөздердің қолданылу аясы 19
2 Ағылшын тіліндегі территориялық және әлеуметтік диалектілер 32
2.1 Диалектілердің негізгі түрлері және қоғамдағы маңызы 32
2.2 Территориялық және әлеуметтік диалектілердегі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктер 35
2.3 Эссек аудандық диалектісінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық бірліктерінің ұлттық-мәдени тұрғыда қызмет етуі 46
3. Ағылшын тілдеріндегі жаргон сөздер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды 48
Қолданылған әдебиеттер тізімі 51
Кіріспе
Бүгінгідей жаһандану заманында көп тіл білетін адамның қоғамдағы алар орны да ерекше. Өзге тілді үйрену, оны жетік меңгеру - бұл ең алдымен халықаралық қатынастар кезінде айрықша рөл атқаратыны баршамызға аян. Тіл - халықпен бірге өмір сүріп дамиды. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: Әрбір Қазақстандық үш тілді жетік меңгеруі керек. 2020 жылға дейін ағылшын тілін білетін тұрғындар саны біршама көбеюі керек - деп айтқан еді. Мектеп табалдырығынан бастап жоғарғы оқу орындарында ағылшын тілін үйрету айрықша мәртебеге ие. Ағылшын тілінің Қазақстандағы рөлінің арта түсуі қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін іске асыру мәселесін маңызды ете түсуде. Тіл үйренудің ешқандай зияны жоқ, керісінше пайдасы ұшан-теңіз. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едім. Ал басқа мемлекеттің алдында өз еліңнің дәрежесінің биік екенін мойындату үшін, жеті тілді жетік меңгеру артық етпейді.
Елбасымыздың міндет етіп қойған бәсекеге қабілетті мемелекет құруда жас ұрпақтың тигізер үлесі зор. Бүгінгі таңда жоғарғы оқу орындарында шет тілін кәсіби деңгейде оқыту басты орында тұр.
Мәдениетті, жан-жақты, ұлтжанды, рухани дүниесі бай жастар тәрбиелеп шығару университеттің басты мақсаты. Жаһанданған заман елімізді барлық елдермен бәсекелесе дамуға итермелейді. Тілдің қажеті артқан сайын, сұраныс артқан сайын осы қажетті қамтамасыз ету үшін арнайы шараларда жиі ұйымдастырылып тұрады. Бәсекелестікте тек мықтылар ғана жеңіп шығады, ал бәсекеге шыдай алмайтындар жеңіліске ұшырайды. Қазіргі заман ашықтық пен жан-жақтылықты талап етеді. 2050 жылға дейінгі кезеңге арналған еліміздің даму стратегиясында қазақ тілін өркендету мен шет тілдерді оқыту мәселесіне айрықша мән берілген. Шет тілін білу сән емес, заман талабы екені белгілі.
Ағылшын тілі (ағылш. English) - Үнді-Еуропалық тілдер жанұясының батыс герман тобына жататын тілі.
Герман тобына ағылшын тілінен басқа неміс, норуег, швед, недерланд т.б. тілдері жатады. Ағылшын тілі ежелгі тіл болып есептеледі, ол қазіргі Ұлыбритания аумағын ежелде басып алған Англо-Саксондардың тілі, бірақ жауланған келттердіңтілдері әсерін тигізген.
Ағылшын тілі - халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары, Жаңа Зеландия, Аустралия, Канада және басқа елдерде ана тілі болып есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады.
Канадалық және шотландиялық диалектілерді зерттеу арқылы біз тілдің түпсіз терең тарихына үңіле отырып, оның пайда болу ерекшеліктерін, әдеби нормаларын, әр түрлі әлеуметтік және кәсіби сөйлеу тілдерін меңгереміз. Диалектикалық мәліметтерді есепке алудың өзі сөйлеу жүзіндегі және грамматикадағы ауытқуларды анықтатып қана қоймайды, сондай-ақ осы диалектілер сөздердің әр түрлі мағыналарын зерттеудің негізіне айналады.
Соңғы жылдары тіл мамандары диалектологияға аса мән беріп келуде. Диалектілерге қызығушылықтың түсуі жайдан-жай емес. Диалектілер бұрынғы жазба ескерткіштермен бірге, тілдің даму тарихының көрсеткіші болып табылады. Қандай да бір тарихи оқиға әсер еткен белгілі бір жағдайлардың әсерінен диалектілер әдеби тілде жоғалып кеткен сөйлеу ерекшеліктерін сақтап қалуы мүмкін. Кейде, керісінше, сөйлеу тілінде әдеби тілмен салыстырғанда дыбыстық дамудың деңгейі байқалады.
Диалектіні анықтау әдеби тілге оны қарсы қоюмен байланысты. Диалектика даму процесі туралы жан-жақты әрі терең мазмұнды ғылым ретінде негізгі заңдармен бірге категориялар жүйесін де қамтиды. Категориялар заттардың, құбылыстар мен процестердің жалпы әрі маңызды жақтарын, байланыстары мен қатынастарын көрсететін ғылымның негізгі түсініктері болып табылады.
Ағылшын тіліндегі диалектілердің саны өте көп. Тіпті, ағылшын тілінің әдеби нормасының өзі бірнеше нұсқалардан тұрады, біріншісі Британдық, екіншісі Американдық, сонымен қатар Канадалық пен Австралиялық, олардың әрқайсысында өздерінің диалектілерін бөліп көрсетуге болады.
Ағылшын тілінің диалектілерін екі деңгейге бөліп қарастыруға болады: біріншісі дәстүрлі түрде белгілі аудандарда, Лондон, Бирмингем, Нью-Йорк немесе Бостон сынды ірі қалаларда пайда болған диалектілер, екінші жағынан, ағылшын диалектілерінің біразы басқа тілдермен байланысқа түсу жағдайында пайда болды. Бұл деңгейге Ұлыбританияның ауданындағы шотландиялық, уэльстік және ирландиялық диалектілерді, бұрынғы британия колонияларының - мысалы, Индия, Сингапур, сондай-ақ АҚШ әртүрлі этномәдениеттер мен иммигранттардың диалектілерін - мысалы, афро-американдық ағылшын диалектілерін жатқызуға болады.
Осы орайда, зерттеу тақырыбының өзектілігі: Қазіргі кездегі ағылшын тілінің диалектілерін зерттей отырып, олардың қолданылу ерекшеліктерін салыстыру.
Зерттеу жұмысының жаңалығы: Бұл жұмыста ағылшын тіліндегі территориялық және әлеуметтік диалектілердің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері қарастырыла отырып, эссек аудандық диалектісінің ұлттық-мәдени жағынан алғандағы ерекшеліктері зерттелінеді.
Зерттеу жұмысының жұмысының мақсаты: Ағылшын тілінің диалектілерінің пайда болуымен танысып, олардың тарихи, әдеби жағынан дамуын зерттеу, ағылшын тілінің диалектілерінің жасалу жолдарын қарастыру.
Көзделген мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- Ағылшын тілінің тілдік нұсқалары мен диалектілерін қарастыру;
- Диалект сөздердің әдеби стандарттан негізгі айырмашылықтарын зерттеу;
- Диалект сөздердің қолданылу аясын айқындау;
- Ағылшын тіліндегі территориялық және әлеуметтік диалектілерді салыстыру;
- Диалектілердің негізгі түрлері және қоғамдағы маңызын қарастыру;
- Территориялық және әлеуметтік диалектілердегі фонетикалық, лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін зерттеу;
- Эссек аудандық диалектісінің фонетикалық, лекс икалық, грамматикалық бірліктерінің ұлттық-мәдени тұрғыда қызмет етуін зерттеу;
- Қазақстандағы шет елдер елшіліктерінің тілдерін зертеу, елшілік қызметкерлерімен сұхбаттасу және анализ жасау;
- Қазақстандағы шет ел азаматтарымен сұхбат жүргізу;
- Қазақ пен ағылшын тілдеріндегі диалект сөздерге тән ортақ қасиеттерін зерттеу.
Зерттеу нысаны ағылшын тілінің диалектілері болып табылады.
Зерттеу жұмысының практикалық құндылығы: ағылшын тілінің диалектілерінің ерекшеліктерін зерттеуде нақты материал, жан-жақты зерттеулер ұсынылады, ол кейін жалпы білім беретін мектептерде оқытудың кіші, ортаңғы және жоғарғы сатыларында қолданыла алады.
Зерттеу жұмысының теориялық құндылығы: мұнда көрсетілген бақылаулар мен тұжырымдар ағылшын тіліне оқыту сабақтарында, жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тіліне үйретуде, ағылшын тілі мамандарын дайындауда қолданыла алады.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі ретінде отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектері, мерзімдік басылымдардағы мақалалар қолданылды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Ағылшын тілінің тілдік нұсқалары мен диалектілері
1.1 Ағылшын тілінің қалыптасу тарихы
Герман тілдері - Үндіеуропалық тілдер шоғырының бір тармағын құрайтын өзара туыстас тілдер тобы. Осы тілдердің ортақ ата-тілі - б.з.б. 1-ші мыңжылдықтың орта бөлігінде солтүстік Еуропада қолданыста болған протогерман тілі. Протогерман тілі мен одан өрбіп шыққан тілдердің барлығына бірегей тілдік ерекшеліктер тән, солардың ішіндегі ең танымалы - Гримм заңы деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгерісі. Солтүстік Еуропаны мекендеген герман тайпалары ІІ-ші ғасырдан бастап римдіктермен шекаралас аймақтарда қоныстана бастаған кезден бері герман тілдерінің ең алғашқы түрлері де тарихқа енді.
Ағылшын тілі - халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі Ұлыбритания, Америка Құрама Штаттары, Жаңа Зеландия, Аустралия және басқа елдерде ана тілі болып есептеледі. Одан басқа көптеген мемлекеттерде ресми тілі болып саналады. Ағылшын тілі - БҰҰ-ның алты тілінің бірі болып саналады. Ағылшын тілі - дүние жүзіне ең кең таралған тіл. Үндіеуропа тілдерінің батыс герман тобына жатады. А. т. құрылымы жағынан флективті. Ұлыбритания, АҚШ, Австралия, Жаңа Зеландияның мемлекеттік тілі болып табылады. Канадада (француз тілімен қатар), Ирландияда (ирланд тілімен қатар) мемлекеттік қос тілдің бірі. БҰҰ-да қабылданған ресми алты тілдің негізгісі [1, б. 36].
Алты құрлыққа кең тараған бұл тілде қазір 400 млн-нан астам адам сөйлейді. Қазақстанда да 20-ғ-дың 50-жылдарынан бастап Абылай хан атынд. Қазақ мемлекеттік халықаралық қатынпастар және әлем тілдері ун-тінде, өзге де жоғары және орта оқу орындарында Ағылшын тілі оқытылып мамандар дайындалды. Жеке пән түрінде мектеп бағдарламаларына енгізілді. А.т-нің түп-төркіні 5-6 ғ-да құрлықтан Британ аралына қоныс аударған англ, сакс, ют тайпалары мен аралдағы байырғы кельт (бриттер) тайпаларының тілі болып саналады. А.т-нің даму тарихы ежелгі ағылшындық (7-11 ғ.), орта (12-15 ғ.) және жаңа (15 ғ-дан бері) дәуір болып үш кезеңге бөлінеді. А.т-дегі жазба ескерткіштер 7-8 ғ-дан белгілі. Ол уақытта ағылшындар руна жазуын пайдаланып, тасқа, ағашқа, сүйекке ойып жазған. 6-7 ғ-да ағылшындар арасында христиан дінінің таралуына байланысты руна жазуы қолданыстан шығып, латын әліпбиі қолданыла бастады. Ағылшындар латын әліпбиін ілгері дамытып, оған У, Ж және В әріптерін қосты.
1066 ж. Англияны нормандар басып алды да, мемл. тіл - француз тілі болып, Ағылшын тілі қарапайым халықтың сөйлеу тілі есебінде сақталды. 1476 ж. Англияда ағылшын тілінде кітап басып шығару басталды. Бұл жағдай Лондон диалектісі негізінде ағылшынның жазба әдеби тілін қалыптастырды. Ағылшын тілі британдық және американдық болып екі түрге бөлінеді. Британдық Ағылшын тілі өз ішінде шотландиялық, солтүстік, батыс, шығыс, оңтүстік диалектілерге жіктеледі. 7-11 ғ-да англо-саксон тілінде 4 диалект болған: нартумбриялық, мерсиялық, уэссек және кент. Ағылшын тілінің басты ерекшеліктері:
а) фонетика жүйесінде дыбыстарының көпшілігі біресе созылыңқы, біресе қысқа айтылады. Осыған орай, Ағылшын тілінде сөз мағынасы бірсыдырғы өзгеріске түсуі мүмкін;
б) морфол. саласындағы өзгешелік: сын есім мен сан есімнің барлық жалғаулары, яғни септіктері, сондай-ақ, зат есім мен етістік аффикстерінің көбі бұл күнде тарихи өзгерістерге түскен. Соған орай, Ағылшын тілінде сөз бен сөзді байланыстыратын предлогтар, артикльдер, сондай-ақ көмекші етістік сияқты жаңа тұлғалар, формалар (морфемалар) пайда болған. Ағылшын тілінің жазу ережелері мен сөздердің айтылуында айырмашылықтар бар. Орфографиялық ережелер бойынша бұрынғы және қазіргі ағылшын тіліндегі дыбыстардың өзгерістері жазуда қатаң сақталады.
Ағылшын және неміс тілдері ең көп тараған герман тілдері болып табылады, оларда ана тілі ретінде сөйлейтіндердің саны тиісінше шамамен 400 және 100 миллион адамды құрайды. Бұл топқа басқа да ірі тілдер жатады: сөйлеушілер саны 23 миллион голланд тілі, 16 миллион адам сөйлейтін африкаанс тілі, ал солтүстік герман тілдеріне жататын төрт тіл: норвег, швед, исланд және фарер тілдерінде сөйлеушілердің жалпы саны - 20 миллион адам. SIL ұйымы құрастыратын Ethnologue тізімінде 53 түрлі герман тілдері келтірілген [2, б. 23].
Герман тілдеріне төмендегі бірқатар қасиеттер тән:
1. Үнді-Еуропалық шақ және аспектжүйесінің қарапайымданып, осы шақ және өткен шақ (кейде ол претерит деп аталады) болып өзгеруі.
2. Етістіктердің үлкен тобының өткен шағы жалғау (d немесе t) жалғануы арқылы жасалады. Бұндай етістіктерді герман әлсіз етістіктері деп аталады. Қалған етістіктердің өткен шағы оның негізіндегі дауысты дыбысты өзгерту арқылы жасалады. Олар герман күшті етістіктері деп аталады.
3. Күшті және әлсіз сын есім дегендерді қолдануы. Яғни зат есімнің анықтылығына байланысты сын есімдердің жалғауларының өзгеріп отыруы.
4. Гримм заңы деген атпен белгілі дауыссыздардың өзгеру құбылысы (Жоғары неміс тіліндегі дауыссыздар одан әрі өзгерді, бірақ оның себебі басқа, Жоғарғы неміс дауыссыздарының өзгеруі).
5. Шығу тегін басқа Үнді-Еуропа тілдеріндегі сөздермен байланыстыру қиын, бірақ герман тілдерінің ішінде кең тараған бірқатар сөздердің болуы. Герман субстраты туралы жорамал дегенді де қараңыз.
6. Сөздердің екпінінің түбірге түсуі, одан кейін сөздің бірінші буынына түсуі.
Герман тілдерінің арасындағы айырмашылықтар басқа тіл шоғырларындағы, мысалы роман немесе славян тілдерінің ішіндегі тілдердің арасындағы айырмашылықтардан әлдеқайда көп. Тілдерде жалпы байқалатын аналитизмге деген үрдіс бойынша герман тілдерін де екі топқа бөлуге болады. Неміс, голланд, әсіресе исланд тілдеріндегі аналитизм деңгейі әлсіз, ал ағылшын, швед және африкаанс сияқты тілдерде аналитизм мейлінше күшті дамыған.
Герман филологиясы (Герман тілдерінің тарихы)
- Англия тілдері
- Батыс герман тілдері
- Ингвеон тілі
- Солтүстік-батыс герман тілдері
- Солтүстік герман тілдері
- Шығыс герман тілдері
Қайтадан қалпына келтірілген тілдер: Протогерман тілі
Өлі тілдер:
- Бургунд тілі
- Вандал тілі
- Гот тілі
- Көне ағылшын тілі
- Көне голланд тілі
- Көне гутни тілі
- Көне жоғарғы неміс тілі
- Көне норвег тілі
- Көне фриз тілі
- Қырым гот тілі
- Ломбард тілі
- Норн тілі
- Орта ағылшын тілі
- Орта голланд тілі
- Орта жоғарғы неміс тілі
- Орта төменгі неміс тілі
- Протонорвег тілі
Қазіргі тілдер:
-Ағылшын тілі
- Африкаанс тілі
- Голланд тілі
- Даниялық тілі
- Идиш тілі
- Исланд тілі
- Неміс тілі
- Норвег тілі
- Фарер тілі
- Фриз тілі
- Швед тілі
- Шотланд тілі
Диахроникалық ерекшеліктері:
-Вернер заңы
- Герман a-өзгеруі
- Герман субстраты туралы жорамал
- Герман умлауты
- Герман ызыңды заңы
- Гримм заңы
- Дауыстылардың ұлы өзгерісі
- Жоғары неміс дауыссыздарының өзгеруі
- Ингвеон назалдық спирант заңы
- һольцман заңы
Синхроникалық ерекшеліктері:
-Герман әлсіз етістіктері
- Герман етістігі
- Герман күшті етістіктері
- Грамматикалық тек өзгерісі
- Претеритті-презентті етістік
- Үнді-еуропалық аблаут
Тілдердің тарихтары:
- Ағылшын тілінің тарихы
- Ағылшын тілінің фонологиялық тарихы
- Голланд тілінің тарихы
- Дания тілінің тарихы
- Исланд тілінің тарихы
- Неміс тілінің тарихы
- Төменгі неміс тілінің тарихы
- Швед тілінің тарихы
- Шотланд тілінің тарихы
Көне фриз тілі - 4-ші - 5-ші ғасырларда Райн және Ельба өзендерінің арасында және Солтүстік теңіздің жағалауында қоныстанған халықтың 8-ші - 16-шы ғасыр аралығында сөйлеген тілі. Олардың бастапқы қонысы қазіргі солтүстік Алмания және Дания жерлерінде орналасқан. Ал сол аймақтың солардан бұрын бұрынғы тұрғындарының, яғни Тацитустың суреттеп жазған фризиялықтардың тілінің көне фриз тіліне қатысы анық емес. Көне фриз тілі даму барысында 16-19-шы ғасырларда қолданылған орта фриз тіліне айналды [3, б. 69].
Бүкіл Орта ғасырлар кезеңінде Фрисландия қазіргі Белгияның жеріндегі Брюгге қаласынан солтүстік Алманиядағы Везер өзеніне дейін созылып жатты. Ол кездері фриз тілі Солтүстік теңіздің бүкіл оңтүстік жағалауында кең жайылған болатын. Қазіргі кезде ол аймақ Үлкен Фризия деп аталып, оның тұрғындары фриз мәдениетінің қалдықтарын сақтап келеді, бірақ көп жерлерде фриз тілі сақталмаған.
Солтүстік Алмания мен Данияның 4-ші ғасырдан бастап Англияда қоныстанған тұрғындары Фрисландияда қоныстанған халыққа мәдениет жағынан өте жақын болып, тілдері бірдей болды. Сондықтан көне фриз тілі мен көне ағылшын тілінің арасындағы ұқсастық ерекше байқалады. Орта ғасырлардың соңғы бөлігінде орын алған фонетикалық өзгерістер фриз және ағылшын тілдеріне әсер етті, бірақ көне саксон тіліне аз әсер етті, ал басқа батыс герман тілдеріне мүлдем әсер етпеді, сондықтан ағылшын және фриз тілдерінің өзара ұқсастығы арта түсті.
Фонологиясы және грамматикасы
Сол сияқты, кейбір дауысты дыбыстардың алдында тұрған k дауыссызы tʃ-ға айналды. Мысалы, фриз тіліндегі tsiis (ірімшік) және tsjerke (шіркеу) сөздері дәл сол мағына беретін ағылшын тіліндегі cheese және church сөздері бір-біріне голланд тіліндегі kaas және kerk сөздеріне қарағанда әлдеқайда ұқсас. Англия мен Фрисландияда кең тараған мына бір мәтел екі тілдің арасындағы ерекше ұқсастықты одан әрі көрсетеді: Bread, butter, and green cheese is good English and good Fries - Brea, bûter, en griene tsiis is goed Ingelsk en goed Frysk.
Көне фриз тілінде (ш.1150-1550 жж.) грамматикалық септіктер болған. Осы кезеңнен сақталып қалған құжаттардың кейбіреулері 12-13-ші ғасырларға жатады, бірақ көбі 14-15-ші ғасырларға жатады. Негізінен алғанда бұл заңгерлік құжаттар. Фриз тіліндегі ең алғашқы құжаттар 9-шы ғасырда жазылған; бірақ сол аймақта одан бұрынғы кезде жазылған руналық жазбалар да бар, олардың тілі де фриз тілі болып шығуы әбден ықтимал, бірақ олар көбінесе бірнеше сөзден тұратын сөйлемдер ғана.
Көне фриз мәтіндер жинағы
Латын тілінде жазылған кейбір құжаттарда жазылып алынған көне фриз адам есімдері және кейбір руникалық жазбалар сақталған. Тұтас мәтіндер 13-шы ғасырдан белгілі, әсіресе ресми құжаттар және заңдар. Олардың тілі стандартталғаны көрініп тұр [4, б. 64].
Германистика.
Германистика (лат. germanus германдық) немесе герман филологиясы - бұл герман тілдері мен әдебиетін, сонымен қатар фольклор мен Ескі мен Жаңа герман халқының мәдениетін зерттеп оқитын үндіеуропалық филологиясының облысы. Германистика - герман тілдер тобына жататын, соның ішінде неміс тілінің барлық көрінісінде танып білу, халықтардың тілдері мен мәдениетін зерттеп оқитын тілтанудың тағы бір бөлінісі. Қазіргі замандағы германистика герман тілдер тобына жататын ағылшын тілін танып білуде едәуір көңіл бөліп отыр.
Тарихы.
Романистика сияқты германистика да Орта ғасырда көбінесе гуманитарлық пән ретінде пайда болды. Бірақ, біраз уақыт бойы Еуропа тілтанушыларының назары романистикаға шынжырланған еді. Романистика - классикалық латын және романдық тiлдердiң арасындағы қатынастарды түсiндiретiн ғылым. Романистикаға деген қызығушылық XII-XIII ғасырлар аралығында өсті, әсіресе өмірге трубадурлар поэзиясы келгеннен бастап. Германистика ғылым ретінде тек қана XVI-XVII ғасырларда пайда болды. Бұл герман халықтарының бір-біріне деген қызығушылықтан және Еуропаның саяси-экономикалық орталығы Жерорта теңізінен солтүстіккке ауысқанынан басталды.
Германистика романистикаға қарағанда біршама өзгеше пәнді ұсынады, себебі герман тілдері роман тілдеріне қарағанда айқын жазып алынған ортақ арғы тегі болмаған еді. Өйткені, латынмен салыстырсақ, арғы герман тілі ауызша таралып еді. Бұл тұрғыдан қарайтын болсақ, германистика славистикамен(славян тілдерді зерттейтін ғылым) ұқсас еді.
Бұл салада көп еңбек сіңірген белгілі германисттер: Расмус Кристиан Раск және Якоб Гримм.
Расмус Кристиан Раск
Расмус Кристиан Раск (Расмус Христиан Раск немесе даттық Rasmus Christian Rask; 1787-1832) - даттық тілтанушы және ориенталист, үндіеуропалық және салыстырмалы-тарихи тілтанудың негізін салушылардың бірі болып табылады. Ол германистика, балтистика, иранистика, африканистика, ассириология тұрғысынан еңбектер жазды. Сонымен қатар үндіеуропалық және германдық қатаң дауыссыздарында аралық жүйелік сәйкестіктердің бар болуын ашты. 1826 жылы Авеста тілінің көне екеінін және Санскритпен жақын туыстас екенін дәлелдеді. Сына жазуының бірқатар мәтіндерінің шифрын анықтады [5, б. 31].
Студент бола тұра Р.К. Раск өзінің лингвистика тұрғысында жарқын қабілеттіліктерін ашты. Оқуын бітірісімен Копенгагендегі Университеттік кітапханасында кітапхана көмекшісі болып қызмет атқарады. Қызмет барысында 1811 жылы Копенгагенде "Исландық немесе көнесолтүстік тіліне басшылық" (Véjledning til del Islandske eller gamle Nordiske Sprog) еңбегі жарық көрді. Кейін 1832 жылы осы еңбектің қысқартылған өңдеуі басылды. 1814 жылы Бьерн Хальдорсеннің исландық сөздігіне жаңалық енгізді. 1813 жылдан 1815 жылға дейінгі аралықта Исландияда бола тұра, сол жердің тарихын зерттеп, сагалар жинап, көнесолтүстік немесе исландық тілінің шығу тарихы туралы еңбегін жазып бітірді. Бұл еңбегі Герман филологиясында және салыстырмалы тілтанудың тарихында елеулі орын алады.
1 бөлімі: өз заманындағы салыстырмалы грамматика методологиясының ең алғаш көрінісі еді.
2 бөлімі: исланд тілінің фонетикалық және формалды құрылысының методикалық зерттеуі - оның готтық (яғни германдық) тілімен туыстас екенін дәлелдейді.
3 бөлімі: осы тілдің басқа да еуропалық тілдермен туыстығын, соның ішінде литво-славяндық тілмен туыстығын дәлелдейді. Герман тілдерінің Грекия мен Латын тілдерімен туысқандық ара-қатынасын зерттейді.
Азия мен Герман тілдерін жақын танып білу үшін Үнді еліне сапар шегеді. Оның алдында "Исландия әдебиетшілерінің қоғамын" құрып, поэтикалық және прозалық Эдданың екі бөлімінпере (Авцелиустың швед тіліндегі аудармасы, Стокгольм, 1818), англосаксон грамматикасын (Angelsaksisk Sproglaere, 1817), исланд грамматикасының швед тұрғысынан өңдеуін (Anvisning till Isländskan eller Nordiska Forosprâket, 1818) шығарып кетеді. Раск Финляндияға, Сантк-Петербургке, кейін Парсы елдеріне сапар шегеді. Алты аптаның ішінде парсы тілін жетік меңгеріп, Үнді еліне аттанады. Ең алдымен Бомбейге барады, онда парсы от-тұтынушыларды кездестіріп, олардың әулие тарихы мен әдебиетімен танысады. Содан кейін Цейлонға жол жүреді. Бұл жерде жүріп, ол Transactions of the literary and agricultural Society of Colombo газетінде A Dissertation respecting the best Method of expressing the sounds of the Indian languages in European Characters және Singalesisk skriftlaere мақалаларын жазады (1821) [6, б. 36].
1823 жылы Расмус Кристиан Раск Копенгагенге қайтып келеді. Өзімен көнеиран және буддалық бағалы қолжазбаларын алып келеді. Келісімен Копенгаген Университетінде әдебиет және тарих профессоры атағын алады. Кейінгі шығармалары: Spansk Sproglaere (1824), Frisisk Sproglaere (1825), Italiensk Sproglaere (1827), Dansk Retskrivningslaere (1826) және тағы да басқалары.
1830 жылы дат грамматикасын ағылшын тілінде шығарды. 1831 жылы шығыс тілдерінің профессоры болып атанды.
1.2 Тілдік нұсқалар мен диалект сөздердің пайда болуы және олардың мәні
Диалект - белгілі бір аймақ, облыс тұрғындары қолданатын тіл ерекшеліктері бар халық тілінің бөлігі. Диалект халық тілінің құрамына кіре отырып, өзіне тән лексикалық, дыбыстық, грамматикалық ерекшеліктерге ие болады. Әдеби тіл мен диалектінің өзара қарым-қатынасы өте күрделі. Әдеби тіл Диалектке әсер ете отырып, өзі де олардың есебінен байып отырады. Негізгі тілдік ерекшеліктері бірынғай говорлардың жиынтығы. "Диалект" термині "говор", "говорлар тобы" және "наречие" мағыналарында да қолданылады.
Ағылшын тілі - Ұлыбританияның, Америка Құрама Штаттарының, Аустралияның, Жаңа Зеландияның және Канаданың көп бөлігінің ұлттық тілі. Бүгінгі күнде жоғарыда аталған мемлекеттерде ағылшын тілі қолданыстарына қарай өзгеріске ұшыраған. Кез-келген тілдің ресми түрде бекітілген дыбысталуының ерекшеліктері бар, сондықтан американдық, аустралиялық және канадалық ағылшын тілдерінің болуы ешкімде күмән туғызбайды. Алайда тілдік нұсқаны диалектімен шатастыруға болмайды (аудандық, кәсіби немесе әлеуметтік топтармен бірігуші адамдардың сөйлеу мәнері).
Тілдік вариант пен диалектикалық сөздің арасында шек қою қиынға соғады, өйткені екеуін де белгілі бір топқа тән адамдардың сөйлеу мәнері деп қарастырамыз. Алайда мына жайтты ұмытпағанымыз жөн, тілдің кейбір варианттары жеке бір тіл ретінде бөліне бастады, бұл диалектімен ешқашан да болмайды.
Диалектілерді зерттеу тілдің терең тарихына үңілуге, сол тілдің әдеби, кәсіби, тілдік варианттарының нормасының қалыптасуын анықтауға мүмкіндік береді. Диалектикалық мәліметтерді зерттеу арқылы біз сол тілдің айтылуындағы және грамматикасындағы кемшіліктерін анықтай отырып, сол тілдің даму тарихының негізіне ие боламыз [7, б.45].
Диалектілер қоғамның білімсіз мүшелері арасында қолданылатын дөрекі сөйлеу мәнері деген көзқарас бар. Дегенмен бұл ой дұрыс емес, өйткені біріншіден, әдеби норма бір немесе бірнеше диалектілермен қалыптасады, екіншіден кез-келген жергілікті диалектінің тілдік ерекшеліктері оларды қолданушылардың есепсіздігімен емес, қатаң тарихи заңдылықтарымен байланысты.
Барлық жағдайларда (фонетика, грамматика, лексика ) бір диалектілерді қолданатын тұрғындардың болуы ақылға қонымсыз.
Тіл - күрделі қоғамдық құбылыс, ол әр түрлі әлеуметтік, кәсіби, аудандық формацияларға жататын адамдардың қоғамында, нақты күнделікті сөзлеу тілінде бар. Бүкіл Ұлыбританияның аумағында әдеби стандарттың кеңінен таралуығ диалектілік контактілер, белгілі бір қоғам мүшесіе жататындардың кәсіби дәне әлеуметтік сөйлеу үлгілерінің әсер етуі, теледидар мен радионың әсері - мұның бәрі соңғы нәтижесінде диалектіні жеке ұстанушыларды анықтайды. Тіпті жеке диалектілерді қолданушылардың тілі бір ауылдың шеңберінде немесе қоғамның шеңберінде өзінің өзгешеліктеріне ие. Айта кететін жайт, урбанизация процесінің дамуы территориялық диалектілердің таралу аймағын тарылтады. Бұл ағылшын тілінің теориясын, тарихын, этимологиясындағы ареалдық диалектілердің таралу мүмкіндіктерін кеңейтеді. Сондықтан да әр диалектикалық лексеманың, диалектикалық мәннің, фонетикалық немесе грамматикалық өзгешеліктің орны ерекше, бұл олардың қазіргі күнде қолданыста болуына тәуелсіз [8, б. 74].
Қазіргі кездегі ағылшын тілінің аудандық диалектілерінің жіктелуі үлкен қиындықтарға алып келеді, өйткені олардың аралығы үлкен тұрақсыздықпен ерекшелінеді, ал тілдік стандарты диалектілік тілдің таралу облысына еніп келуде. Ең күрделі амалдардың бірін А. Эллис жасаған болатын. Алайда бұл жіктелудің кемшіліктері болмағанымен, ол қазіргі Ұлыбританияның диалектілік картасын анық көрсетеді және көптеген диалектологтардың негіздемесі ретінде алынған. Жалпылай алғанда, А.Эллистің сызбасына жүгіне отырып, қазіргі ағылшын диалектілерін келесідей түрде жіктеуге болады: солтүстік диалектілер, олар үш топқа бөлінеді - 1) Нортамберленд, сол. Дарем, 2) оң. Дарем, Камберленданың көп бөлігі, Уэстморленд, сол. Ланкашир, Йоркширдегі Вест-Райдингтің таулы бөлігі, 3) Ист-Райдинг пен Йоркширдегі Норт-Райдинг [9, б. 32];
Орташа диалектілер, олар он топқа бөлінеді: 1) Линкольншир, 2) оңт.-шығ. Ланкашир, сол.-шығ. Чешир, сол.-бат. Дарбишир, 3) сол.-бат. Ланкашир, оңт. Риббл, 4) орташа Ланкашир, Мэн аралы, 5) оңт. Йоркшир, 6) Чеширдің көп бөлігі, сол. Стаффордшир, 7) Дарбиширдің көп бөлігі, 8) Ноттингемшир, 9) Флинт, Денбай, 10) шығ. Шропшир, оңт. Стаффордшир, Уорикширдің көп бөлігі, оңт. Дарбишир, Лестершир;
Шығыс диалектілер, бес топқа бөлінеді: 1) Кембриджшир, Ратленд, солт.-шығ. Нортхемптоншир, 2) Эссекстің, Хартфордширдің, Хантингдонширдің көп бөілігі, Бедфордшир, Нортхемптонширдің орташа бөлігі, 3) Норфолк мен Саффолк, 4) Бакингемширдің көп бөлігі, 5) Миддлсекс, оңт-шығ. Бакингемшир, оңт. Хартфордшир, оңт-бат. Эссекс;
Батыс диалектілер, екі топқа бөлінеді: 1) батыс және оңт. Шропшир (Северн өзенінен батысқа қарай), 2) Херфордшир, оның шығыс бөлігінен басқа, Рэднор, Брэкноктың шығыс бөілігі;
Оңтүстік диалектілер, он топқа бөлінеді: 1) Пемброкшир мен Гламорганширдің бөлігі, 2) Уилтшир, Дорсетшир, Сомерсетширдің солтүстік және шығыс бөліктері, Глостерширдің көп бөлігі, оңт-бат. Девоншир, 3) Хемпширдің көп бөлігі, Уайт аралы, Беркширдің көп бөлігі, Саррейдің оңтүстік бөлігі, Сассекстің батыс бөлігі, 4) солт. Глостершир, шығ. Херфордшир, Вустершир, Уорикширдің оңт. бөлігі, Оксфордширдің солтүстігі, оңт-бат. Нортхемптоншир, 5) Оксфордширдің көп бөіліг, 6) Саррейдің солтүстігі, солт-бат. Кент, 7) Кенттің көп бөлігі, Сассекстің шығысы, 8) бат. Сомерсетшир, сол.-шығ. Девоншир, 9) шығ. Корнуолл, Девонширдің көп бөлігі, 10) бат. Корнуолл.
Қазіргі аудандық ағылшын диалектілерінің ерекшелігі олардың консерватизмі. Әдеби тілден ауытқулары эволюцияға емес, керісінше эволюцияның болмауына негізделген: диалектілерінде тілдің тарихындағы тілдік құбылыстар, сондай-ақ өзге тілдің кірмелері - скандинавиялық, нормандық және т.б. сақталған. Тағы бір ағылшын диалектілерінің ерекшелігі - кез-келген тілдік деңгейдегі варианттылығы болып табылады (фонетика, грамматика мен әсіресе лексика) [10, б. 65].
Көптеген авторлар диалектілердің құрылысының сипаттамалық белгісі артықтылығы болып табылады. Мысалы, Ирландияда қолданылатын тіркестер: It's sorry you will be вместо You will be sorry немесе парафразалар мынадай, I love орнына I do love, бұл оңтүстік батыс графстваларда қолданылады.
Әлеуметтік диалектілер бір-бірімен генетикалық, функционалдық және құрылымдық байланысқан топтардан тұрады:
Кәсіби диалектілер, яғни әлеуметтік диалектінің бір түрі, бір мамандықтағы немесе бір іспен айналысатын адамдарды біріктіреді.
Көптеген шет елдердің тіл мамандары тілдің болуының экстралингвистикалық шарттары тек оның лексикалық-семантикалық құрамында көрініс табады деген ойда: үлкен немесе кішкене әлеуметтік боялған тілдердің қабаты пайда болады, олар олар әлеуметтік диалектілердің болуын айқындайды. Шындығына келгенде, барлық өзінің көріністерінде және түрлерінде тек әлеуметтік құбылыс ретінде көрінеді (сонымен қатар әр түрлі диалектілерде): тілдің болуына әсер ететін негізгі факторлар тек ішкітілдік сипатқа ие немесе тіл өз-өзін басқаратын жүйе деп санау дұрыс емес, ал әлеуметтік факторлар - бұл перифериялық құбылыстар. Тіл мен адам бөлінбейтін бөлшек. Проф. Р.А. Будагов айтқандай, тілдің қоғамдық табиғаты оның тұрмыстық қолданысын, қызметтерін, лексикасы мен фразеологиясының, грамматикасы мен стилистикасының ерекшеліктерін көрсетеді.
1.3 Диалект сөздердің әдеби стандарттан негізгі айырмашылықтары
Тілдің диалектісі мен әдеби стандарт бір-бірімен тығыз байланысты (үлгілік, тұрақтанған тіл, оның нормалары дұрыс және көпшілікпен міндетті болып қабылданады және диалектілерге және қарапайым сөздерге қарама-қарсы қолданылады), диалектілік тіл стандарттың негізінде пайда болады, ал тілдік стандарт диалектикалық тілдің негізінде құрылады. Ағылшын тілінің әдеби тілі де ерекше жағдай болып саналмайды: 15 ғ. Ұлыбританияда көптеген диалектілер болды, өйткені ол кезде ауылдан қалаға тұрғындар ағылып келіп жатқан, нәтижесінде диалектілер араласып, тілдік стандарт пайда болды. Уақыт өте бұл тіл жетіліп, кейіннен ол тілде мемлекеттің білімді адамдары сөйлей бастады.
Алайда былайша ойлаған дұрыс емес болар еді, стандарт - ол өзгеріске ұшырамайтын айтылудың бекітілген түрі. Тілдің табиғи эволюцияға ұшырауы мен экстралингвистикалық факторлар әдеби стандарттардың өзгерісіне алып келді (алайда өзгеру процесі өте жай жүреді). Кейбір тілдің нормалары қолданыстан шығып, бір құбылыстардың өзгерісіне қарай ауыстырылып отырады.
Диалектілік тілдің әдеби стандарттардан өзгешелік деңгейі мына факторлармен анықталады: диалектінің даму мен пайда болу тарихымен, қоғамның әлеуметтік экономикалық құрылымымен және т.б. Көп жағдайларда диалектілік тілде тілдік стандарттан шыққан тілдің нормаларын табуға болады.
Әдеби варианттың [оu] дифтонгысы диалогта [эo] немесе [au] болып көрінеді: go [gэo] немес [gаu]; row [rэo] немес [гаu].
Өз кезегінде [au] дифтонгысы әдеби варианта [a:] ретінде көрінеді: mouth [ma:f], about [э'Ьа:t], loud la:d].
1. [ai] дифтонгысы жазба әдеби тілде i болып жазылады, диалогта [oi] болып айтылады: time [toim], fine [foin], line [loin] және т.б.
2. [ai] екпінсіз буынында [i] редицирленеді: by туself [bi mi'self]. [ei] дифтонгысы [ai] болып айтылады: pale [pail], day [dai], baby ['baibi] және т.б.
3. Әдеби қысқа [е] орнына диалогта әдетте қысқа [i] қолданылады: get [git], catch [kitj], steady ['stidi], ал қысқа [i] орнына-[e]: spirit ['sperit].
4. Ағылшын әдебиетіндегі [ju:] диалогта [u:] болып көрінеді: duke [du:k], tune [tu:n], suit [su:t], new [nu:]. Басқа жағынан алғанда, паразиттік j [d, tJ, r, v] кейін ғана көрінеді: parents ['peirjэns], favour ['feivjэr].
5. Қысқа о [^]: god [g^d], dog [d^g], loss [i^s] ретінде көрінеді.
6. Қысқа [^] [i] немесе [е] болып айтылады: sich, sech (such), jist, jest (just), brisk, bresh (brush).
7. Созылыңқы [u:] мен [i:] оларды дифтонгқа айналдырушы жартылай дауыссыз дыбыстар болып қолданылады: booze [buwz], [bauz], treat [trijt].
8. Көп жағдайларда [э:] дыбысы [а:] болып айтылады: first [fa:st].
Жоғарыда келтірілген мысалдар әдеби стандарт пен диалектілік тіл арасындағы айырмашылықты көрсетеді, мұнымен ағылшын тіліндегі елдің әр түрлі жерлерінен келген екі адам, ағылшын тілінде сөйлей тұра бір-бірін түсіне алмайтындығы түсіндіріледі [11, б.123].
Алайда уақыт өте келе, аудандық диалектілер азайып барады, олар бір-бірімен араласып, әдеби тілге жақындай түседі. Бұл георграфиялық мобильділік, тұрғындардың арасындағы білім деңгейінің артуымен, тұрғындардың көбісінің қалаға көшіп келуі сынды факторларға негізделген. Мысалы, 50-60 жыл бұрын ағылшын тіліндегі мемлекеттер оннан астам диалектілерде сөйлеген, алайда ол диалектілер азайып кетіп, тіпті жоғалып кетуі де мүмкін. Олар әлі де қолданыста болғандықтан, ағылшын тілін меңгерушілер үшін аса маңызды.
Қазіргі ағылшын диалектілерінің фонетикалық жүйесінің синхрондфқ күйі қандай да болмасын ареалдағы оның тарихи дамуының өзгешелігіне, жеңілгендерге жеңгендердің тілін мойындатуға, диалектілердің өзара контактілеріне негізделген. Егер кейбір аудандарда (әсіресе оңтүстікте) кейбір дыбыстар мен дыбыстар жүйесінің айтылуы әдеби стандарттармен сәйкес келсе (соңғысы қандай да болмасын деңгейде барлық диалектілерге енген), онда басқа ареалдарда жалпыұлтық тілмен айырмашылықтарды атауға болады - жеке дыбыстарды ағылшын диалектілерінде айту әдеби тілден ажыратылады, бірақ та жеке аудандарда дифференцияланады.
Диалектілердің әдеби стандарттардан негізгі фонетикалық ерекшеліктері сандық сипаттамалармен қатар, жеке дыбыстардың сапалық көрсеткіштерінде көрінеді. Диалектілер үшін әдеби вариантта мүлдем қолданылмайтын дыбыстардың айтылуы тән. Басқа жағынан алғанда, әдеби тілде айтылатын көптеген дыбыстар диалектілерде болмайды. Сөздерде паразиттік дыбыстарды, эспентезаларды, диссимиляцияны, қозғалмалы формативтерді қолдану да тән. Төменде дауыстылардың, дауыссыздардың және олардың тіркестерінің диалектілерде қолданылу ерекшеліктері қарастырылады [12, б. 51].
Шотландияда, Ольстерде, Нортамберленде, Даремде, Камберленде, Йоркширде, Ланкаширде, Оксфордширде, Бедфордширде, Лестерширде жабық а буыны созылыңқы [a:] ретінде келесідей әдеби тілдің сөздерінде қолданылады: father, alms, dark. Мына сөздер мысал бола алады: lad [la:d], sad [sa:d], cat [ca:t].
Оңтүстік Ланкаширде, оңтүстік Вустерширде, оңтүстік Чеширде, Дарбиширде, Хертфордширде, шығыс. Саффолкте, Шропширде, Глостерширде а осы позициясында [o] болып көрінеді, әсіресе m, n алдында: apple [opl], lad [lod], back [bok], man [mon].
а+к комбинациясы айтылуы бойынша әдеби варианттан ерекшеленбейді. Алайда оңтүстік Ланкаширде, бат. және оңт-бат. Йоркширде, сол. Дарбиширде бұл тіркестің дауыстысы [ai] немесе [ei] дифтонгтары ретінде іске асырылады: back [beik] немесе [baik], black [bleik] немесе [blaik].
Sh алдында жабық буындарда а [ai] болып шығ. Девонширде, оңт. Ланкаширде, бат. Уилтширде, Сомерсетширде, бат. Йоркширде айтылады: ash [aish]. Орталық Ланкаширде а осы позицияда [oi] ретінде көрінеді: wash [woish]. Сол.-бат. Ланкаширде, сол.-бат. Йоркширде, сол. Дарбирширде, сол.-бат. Уилтширде sh алдындағы а [ei] ретінде көрсетіледі, ал Эдинбургте, Лестерширде, Сомерсетширде, шығ. Девонширде, Кентте, Сассексте - созылыңқы [a:] болып көрінеді. Шығ. және орталық Уилтширде осы жағдайларда [ei] дифтонгысын табамыз [13, б. 24].
A+nd диалектілерде айтылуы көп жағдайларда әдебиден ажыратылмайды. Алайда Нортамберленде, сол. Даремде, орталық Камберленде, сол. Дарбиширде, сол. Хартфордширде, Лестерширде, шығ. Оксфордширде, Глостерширде, сол.-шығ. Норфолкте бұл тіркестің дауыстысы сәйкес сөздерде [o:] ретінде көрінеді: candle [ko:ndl], land [lo:nd]. Созылыңқы [a:] осы тіркесте шығ. пен бат. Сассексте, Саррейдің оңтүстігінде, оңт-шығ. Кентте, Шотландияда қолданылады: hand [ha:nd], brand [bra:nd].
Asp, ass, ast тіркестеріндегі а айтылуы графствалардың солтүстік жерлеріндегі әдеби тілмен сәйкес келеді, дегенмен оңтүстік және оңт-батыс графстваларда а бұл жағдайларда әдетте [э] ретінде көрінеді, ал Шотландияда [e] ретінде көрінеді. Осылайша, Нортамберленде, Даремде, Камберленде, Йоркширде, Линкольнширде, Ноттингемширде былайша: grass [grэs], fast [fэst].
Аl+дауыссыз комбинациясында l әдетте айтылмайды. Бұл кезде дауысты а бұл комбинацияда не [a:] ретінде, не [o:] ретінде көрінеді. Оңтүстік Нортамбереленде, Дорсетширде, Шетланд аралдарында, сол. Даремде, Сассексте, Сомерсетширде және т.б. мыналарды естуге болады: talk [ta:k], walk [wa:k]. Басқа жағынан алғанда, шығ. Дарбиширде, сол.-шығ. Оксфордширде, Линкольнширде, Саффолкте және т.б. а осы позицияда [o:] ретінде көрінеді: half [ho:f], walk [wo:k], ал Глостерширде, оңт. Сассексте, Дорсетширде, сол. Шропширде дауысты а көрсетілген тіркесте [э] ретінде көрінеді: half [hэf], talk [tэk].
A+l, a+ll тіркестерінде дауысты a әр түрлі көрінеді. Бұл кезде l кейбір графтсваларда сақталынған, ал басқаларында мүлдем айтылмайды. Оңтүстік Нортамберленде, сол.-шың. Йоркширде, шығ. Стаффордширде, Дорсетте, шығ. Кентте көрсетілген тіркестер [a:l] ретінде жүзеге асырылады, ал Глостерширде, Уилтширде, сол.-батыс және шығыс Сомерсетширде [эl] естіледі. Орталық Йоркширде қарастырылатын тіркес [uэl] ретінде көрінеді. Эссексте, Глостерширде, Уорикширде all айтылатын тіркесі әдеби нормадан ажыратылмайды. Көп жағдайларда, бұл тіркестегі l айтылмайды, дауысты а [a:] ретінде естіледі, мысалы, Шетланд аралдарында, сол. Шотландияда, Нортамберленде, сол. Камберленде, сол. Ланкаширде: fall [fa:], small [sma:]. Дарбиширде, сол.-шығ. Шропширде, Сассексте, Эдинбургте, Уэстморленде, оңт. Лестерширде осы тіркес [o:] ретінде көрінеді: all [o:], fall [fo:]. Шотландияда сөздің соңында l айтылмайды, тіпті u кейін де [14, б. 20].
А шартты ашық буынында ағылшын диалектілерінде [ei] ретінде іске асырылады, яғни әдеби тілдегідей. Алайда біраз графстваларда бұл дыбыс созылыңқы [i:] ретінде іске асырылады, мысалы, Нортамберленде, сол. Даремде, орталық Камберленде, оңт. Шотландияда: make [mi:k], name [ni:m]. Бат. Вустерширде, шығ. Дорсетширде, Саффолкте, Глостерширде а шартты ашық буында [ai] дифтонгысы ретінде іске асырылады: lane [lain], take [taik], ал орталық және шығыс Уилтширде, шығ. Девонширде, орталық Камберленде, Сассексте, Сомерсетширде - ашық [э:] ретінде: frame [frэ:m], make [mэ:k]. Кейбір графстваларла а шартты ашық буында [iэ] ретінде көрінеді, ал басқаларында - [oi] ретінде.Оңт. Уэстморленде, сол.-бат. Йоркширде, сол. және орталық Ланкаширде а шартты ашық буында [uэ] ретінде жүзеге асырылады, немесе [wuэ] ретінде. Көптеген графстваларда (оңт. Нортамберленд, Уэстморленд, оңт. Чешир, Лестершир, Саррей) а шартты ашық буында қысқа [^] ретінде көрінеді. Мұнда мынадай жағдайлар да жатқызылады: late [l^t], take [t^k]. Басқа жағынан алғанда, осы позицияда кейбір графстваларда а [e] ретінде қолданылады: made [med], bane [ben] (Сассекс, Эдинбург, сол. Нортамберленд) немесе қысқа [i] ретінде: ale [il], sake [sik] (сол.-шығ. Шропшир, бат. пен орталық Шотландия, Абердин, Оркней мен Шетланд аралдарында) [15, б. 80].
Дауысты i жабық буында диалектілерде келесідей іске асырылады. Оңт. Оксфордширде, сол.-бат. Девонширде, Лестерширде i [e] ретінде айтылады: big [beg]. Бат. Сомерсетте i жабық буында неміс тіліндегі schon сөзіндегідей о ретінде көрінеді: film [folm]. I бар бір буынды сөз ұзақ дауыстымен бат. Сомерсетширде, шығ. және оңт. Девонширде, сол. Дарбиширде, оңт. Норфолкте қолданылады: bit [bi:t]. Басқа жағынан алғанда, созылыңқы [i:] әдеби вариантта қысқа [i] ретінде көрінеді.
A+r тіркесі (әдеби вариант - [a:] ) Шотландияда [er] ретінде іске асырылады: arm [erm], harm [herm]. Осы тіркес [o:] ретінде Глостерширде, оңт. Вустерширде, оңт. Оксфордширде, сол. Кентте, Сассексте қолданылады: park [po:k]. Ирландияда осыған ұқсас сөздерде [o:r] ретінде қолданылады. Қарастырылатын тіркестер оңт. Даремде, сол. Йоркширде, Лестерширде [э] ретінде көрінеді, ал оңтүстік графтсваларда - [a:] ретінде көрінеді [16, б. 59].
Or тіркесі созылыңқы [a:] ретінде оңт-шығ. Кентте, оңт. Саррейде, Уилтширде, Дорсетширде, Сомерсетширде көрінеді: fork [fa:k]. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz