Майда еритін дәрумендер тобы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:

3. Экспериментальная часть
3.1

Выводы
Список использованных источников
Экологическая часть
Экономическая часть

Кіріспе

Дәрумендер өсімдік пен мал өнімдерінен алынатын азық - түліктерде болады. Адам әр түрлі тағам ішу арқылы өзіне қажетті дәрумендерді алып отырады. Күнделікті ішіп отыратын тағамдарымыздың кейбіреулерінің құрамында адам организміне аса қажетті дәрумендер жетіспейді. Демек, тағамда дәрумендер жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға жиі шалдығады. Соған қарағанда Ас дәмімен тәтті немесе Ас жүрген жерде ауру тұрмайды деп жұрт бекерге айтпаған. Дәрумендер адам өмірінің арқауы, онсыз адамның денсаулығы ойдағыдай болмайды, тіпті адам тіршілік ете алуы да мүмкін емес. Олай болса дәрумендерді қарапайым тілмен айтқанда тіршілік нәрі, өмір серігі деуге болады.
Дәруменнің өмір арқауы екенін алғашқыда орыс ғалымы Н. И. Лунин білген көрінеді. Ол 1880 жылы хайуанаттарға ғылми тәжірибе жасап көреді. Ғалым екі топ тышқанды бөліп алып, арнаулы бөлмеде бағады. Ол тышқанның бір тобын колға үйретіп, сүтпен асыраса, екінші тобына жасанды, яғни құрамындағы кұнды заттары алынған сүтті беріп байқайды. Байқағанда бірінші топтағы тышқандар өседі, семіреді, тіпті балалап көбейеді. Ал екінші топтағылар жүдей бастайды да, кейін қырылып бітеді. Сөйтіп ғалым тәжірибесін қорытады. Ғалым тіршілік үшін арқау болатын арнаулы заттар керектігін шамалайды. Бірақ ғалымның организмге табиғи азық-түлік түрлерінен басқа да қасиетті, нәрлі заттар керек деген бұл пікірін ширек ғасыр бойы ешкім елемей келген болатын.
Адам өмірі үшін маңызды заттардың бір тобы - дәрумендер болып табылады. Дәрумендердің табиғи және синтетикалық түрлері болады. Негізінен дәрумендер адамдардың немесе жануарлардың күнделікті тұтынатын тағамдарымен бірге ағзаға түсіп, ағзадағы ферменттер әсерінен ағзада түзіледі. Кей жағдайларда, яғни, адам гиповитаминозға шалдықса, дәрумендерді ағзаға дәрілік препарат ретінде қабылдап жеткізуге болады. Дәрумендер тағамның, көкөністердің, дәнді - дақылдардың құрамында болатын маңызды қосылыстар. Олардың әрқайсысының өзіне тән химиялық структурасы бар. Қазіргі таңда бізге дәрумендердің 13 тобы белгілі, оған қоса әлі зерттеліп ғылымға қосылмаған түрлері де жеткілікті [1].
Дәрумендердің биологиялық белсенділігіне қысқаша тоқталатын болсақ, әрбір дәрумен биологиялық белсенді болып келеді. Бірақ өз ішінен биологиялық белсенділігі төмен, орташа және жоғары болып бөлінеді. Жалпы биологиялық белсенділік дегеніміз биологиялық үрдістердің интенсивтілігі болып табылады.
Дәрумендердің синтезіне тоқтала кетейік. Негізінен көптеген дәрумендер адам ағзасында синтезделеді де, артық мөлшері бауыр, бүйрек, тік ішек жолдарымен сыртқа шығарылады. Соңғы уақытта, техника мен технология дамыған жағдайда, адам денсаулығы үшін, ағзада жетіспейтін дәрумендерді дәрілік препарат ретінде ағзаға жіберіледі. Әрине бұл дәрілік препараттар синтетикалық дәрумендер болып табылады. Яғни оларды кешенді қосылыстардан немесе табиғи өнімдерден синтетикалық жолмен синтездеп алады [2].
Дәруменнің мал үшін де маңызы зор. Мал азығында дәрумен жеткіліксіз болса, малдың өнімі төмендейді, олар жүдеп, әр түрлі ауруларға шалдығады. Мал азығында А, Д, Е, К дәрумендері жеткілікті мөлшерде болуы қажет. Мысалы, А дәрумені жетіспеген жағдайда сиыр не бие көз ауруына шалдығады, сүті кемиді, сондай-ақ олар қысыр қалуы, іш тастауы мүмкін. Малға қажетті дәрумен балауса шөпте, жоңышқада, сүрленген шөптерде, тағыда басқа болады. Қыста адәруменозға шалдыққан, тағыда басқа түрлі жағдайлармен жүдеген малға дәрумен концентраттарын, сәбіз, балық майы, тағыда басқа дәрумені мол азық беру керек. Мал азығындағы дәрумен мөлшерін көбейту үшін арнайы дәрумен препараттары мен құрғақ ашытқылар шығарылады.
Дәрумендер-төмен молекулалы биологиялық белсенді органикалық қосылыстар тобы, организмнің дұрыс дамуы мен тіршілік етуі үшін қажетті, әр түрлі құрылымнан тұрады, олар қайталанбайтын өте нәрлі қоректік фактор болып табылады. Дәрумендер біздің организмнің көптеген функцияларын сақтайтын өмірлік маңызы зор. Демек, организмге дәрумендерді жеткілікті және үнемі тұтыну өте маңызды.
Дәрумендердің химиялық құрылымын білу оларды химиялық синтездеу жолымен алуға мүмкіндік береді. Микробиологиялық синтезбен қатар, өнеркәсіптік ауқымда дәрумендерді өндірудің негізгі жолы болып табылады.
Дәрумендер метаболизмді реттеуге қатысады. Олар организмде кездесетін фотохимиялық процестердің биологиялық катализаторлары немесе реагенттері болып табылады, сондай-ақ ферменттердің қалыптасуына белсенді қатысады. Дәрумендер қоректік заттардың сіңуіне әсер етеді, жасушалардың қалыпты өсуіне және бүкіл дененің дамуына ықпал етеді. Ферменттердің ажырамас бөлігі бола отырып, дәрумендер олардың қалыпты қызметін және белсенділігін анықтайды. Жетіспеушілік, және көп дәруменнің ағзада болмауы метаболикалық бұзылуларға әкеледі. Дәрумендердің жетіспеушілігі немесе болмауы салдарынан дәрумендік жетіспеушілік дамиды [3].
Дәрумендердің жетіспеушілігі жекелеген органдар мен тіндердің жай-күйіне, сонымен қатар ең маңызды функцияларға: өсу, көбею, зияткерлік және физикалық мүмкіндіктері, организмнің қорғаныш функцияларына әсер етеді. Дәрумендердің ұзақ уақыт бойы жетіспеушілігі, ең алдымен, еңбекке қабілеттіліктің төмендеуіне, содан кейін денсаулығының нашарлауына әкеледі және ең ауыр жағдайларда бұл өлімге әкелуі мүмкін. Сол себепті осы аталған жұмысымның тақырыбы аса қызығушылық танытты.
Жұмыстың өзектілігі: Дәрумендер ағза бойындағы биохимиялық және физиологиялық өзгерістердің қалыпты жүруіне ықпал ететін тіршілік үшін маңызы зор, төмен молекулалы органикалық қосылыстар. Осыған орай, таңдалынған тақырып өзекті әрі тәжірибелік және теориялық маңызды болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Дәрумендер және олардың функционалдық туындыларының синтезі мен биологиялық белсенділігін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
oo дәрумендердің түрлеріне, негізгі топтарына және қасиеттеріне жалпы сипаттама беру;
oo дәрумендердің химиялық құрылымын, биологиялық белсенділігін анықтауға жүргізілетін негізгі әдістерді анықтау;
oo алынған нәтижелерді, мәліметтерді талқылап қорытындылау.
Зерттеу объектісі: С дәрумені.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы.
Жасалған жұмыс студенттердің оқу процессінде, биология және медицинада, тағы да ғылыми зерттеу орталықтарында қолданылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы.
Дипломдық жұмыс кіріспе, әдебиетке шолудан, зерттеу материалдары мен әдістерден, зерттеу нәтижелері мен оларды талқылау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Мәтін қазақ тілінде 48 бетте баяндалған, 6 кесте және 31 суретпен көркемделген. Пайдаланған әдебиеттер 25 аталымынан, 4 интернет желісіндегі ақпараттардан, олардың ішінен 8 әдебиет шет тіліндегі және 13 әдебиет орыс тілінен алынған.

1.1 Дәрумендерге жалпы сипаттама

Дәрумендер дегеніміз адам мен жануарлардың тіршілігіне, олардың ағзасындағы зат алмасудың бірқалыпты болуы үшін аз мөлшерде өте қажетті биологиялық белсенді органикалық қосылыстар. Дәрумен (латынша vita - тіршілік және амин) туралы ілімнің 1880 жылы негізін салған орыс дәрігері Николай Лунин. Ал 1912 жылы поляк дәрігері Казимеж Функ сол кезге дейін жасалған тәжірибе нәтижесін қорытындылап, ғылымға дәрумен терминін енгізді. Дәрумен - салыстырмалы құрылысы күрделі емес және әртүрлі табиғаты бар төменгі молекулярлы органикалық қосылыстардың тобы. Бұл жиынды химиялық табиғаты бойынша органикада біріктіріледі, олардың ортақ қасиеті гетеротрофтылармен азық түрінде тұтынатынында. Автотрофты ағзалар да дәруменге мұқтаж болып келеді, дегенмен олар дәруменді синтез жолымен немесе тікелей қоршаған ортадан алады.
Ғылми зерттеуге қарағанда дәрумендер денедегі уыттағыш арнаулы заттар құрамында болады екен, олар қоректік заттардың ағзаларға сіңімділігін тездететін күшті заттар қатарына кіреді. Адамның денсаулығын нығайтып, оны түрлі аурулардан қорғап, жұмыс қабілетін арттыру үшін дәрумендер организмге күнделікті тағамдар арқылы белгілі мөлшерде үзбей жетіп тұруы қажет. Әрине, бұл жағдай тәжірибеде ойлағандай бола бермейді. Қазіргі озат медицина ғылымы дәрумендердің сексенге тарта түрін тауып отыр. Бірақ олардың бәрі бірдей пайдаланылмайды. Әзірге әбден сыналған, тіршілік үшін маңызы күшті аз ғана: А, Д, Е, К, С, РР, В1,В2, В12 сияқты дәрумендер бар [4].
Тағамдар құрамында (немесе қоршаған ортада) дәрумендер саны айтарлықтай көп емес болғандықтан, олар микронутриент болып табылады. Дәрумендер қатарына әдетте микроэлементтер мен алмастырылмайтын амин қышқылдары жатқызылмайды.
Дәрумендерді зерттейтін ілім витаминология деп аталады. Ағзаға дәрумендердің қалыпты түсіп отыруын бұзатын 3 приципиальды патологиялық жағдайлар: авитаминоз - дәруменнің болмауы, гиповитаминоз - дәруменнің жетіспеуі, гипервитаминоз - дәруменнің шамадан тыс көп болуы. Дәрумендердің көбісі коферменттер болып табылады. Дәрумендердің көпшілігі ферменттердің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Ағзада үздіксіз жүріп жататын химиялық реакциялар, мысалы, ішкен тағамның, мал азығының ыдырап, қорытылуы, ферменттердің қызметіне байланысты. Тағамның құрамында дәрумен жеткіліксіз болса, адам әр түрлі ауруға шалдығады. Ал дәруменді (әсіресе, А және Д дәрумендерін) шамадан тыс көп қабылдау ағзаның улануына (гипервитаминоз) соқтырады. Ол көбінесе, жас балаларда жиі кездеседі. Қазір барлық дәрумендерді суда еритін дәрумен және майда еритін дәрумен деп екіге бөледі [5].
Дәрумен жетіспеушілік, авитаминоз - күнделікті ішетін тағамда дәрумендердің жетіспеуінен, олардың бойға сіңуінің бұзылуынан не дәрумен синтезделуінің тежелуінен туатын аурулар. Егер адам үнемі дәрумені аз, бірыңғай тағаммен (консервіленген, кептірілген, рафинадталған) тамақтанса, ағзаға, негізінен көмірсулар (қант, тағы да басқа) ғана түсіп, ақуыз бен майлар аз түссе, ал көкөніс пен жеміс-жидектер мүлдем болмаса дәрумен жетіспеушілік дамиды. Сондай-ақ азық-түлік дұрыс сақталмаса немесе олардан сапасыз тағам дайындалса, азық-түлік құрамындағы дәрумендер бұзылады. Мысалы, құрамында никотин қышқылы (РР дәрумені) аз дәнді дақылдармен ғана қоректену пеллагра ауруына, ал қауызы алынған күрішпен және өте ұнтақталған бидай ұнынан жасалған нанмен ғана тамақтану бери-бери сырқатына әкелуі мүмкін.
Тағамда дәрумендердің жеткіліксіз болуы, адам ағзасын әлсіретеді. Мұндай жағдайды гиповитаминоз деп атайды. Оған ауа райыныңқолайсыз жағдайы, ауасы лас жерде ұзақ уақыт жұмыс істеу, сондай-ақ гастрит, асқазан ісігі, гельминтоз, лямблиоз, тағы да басқа аурулар себеп болады. Дәрумен жетіспеушілік болғанда ағзада зат алмасу процесі бұзылып, оның жұқпалы ауруларға қарсы тұру қабілеті нашарлайды. Сондай-ақ, адамның көңіл-күйі күйзеліске ұшырағанда, ауа-райының құбылмалы кезеңдерінде, әйелдердің жүктілігі не сәбиін емізуі, тағы да басқа жағдайларда ағзада дәрумен жетіспеушілік артады. Мұндай жағдайда дәрігерге қаралып, арнаулы дәрумендер қабылдап, көкөніс пен жемістерді көбірек пайдалану қажет. Дәрумен жетіспеушілік және гиповитаминоз жануарларда да болады. Мал көбінесе көктемде авитаминозбен ауырады. Дәрумен жетіспеушіліктен аналық мал қысыр қалады, төл нашар өседі. Мысалы, В дәрумені жетіспеген жағдайда құс полиневритпен, шошқа пеллаграмен ауырады. Д дәрумені жетіспесе, төл қатпа болады, ірі мал сүйек ауруына шалдығады [6].
Жемістер мен көкөністер құрамында дәрумендер көп. 2012 жылы 13 зат (немесе топ) дәрумен деп табылды. Тағы біршама заттар, мысалы, карнитин және инозитол, әлі де қарастырылуда. Дәрумендер латын алфавитінің әріптерімен белгіленеді: A, B, C, D, E, H, K және т.б. Кейіннен дәрумендердің кейбіреулері өзіндік жеке зат емес, дәрумендердің жеке кешендері екені анықталды. Мысалы, В тобының дәрумендері жақсы зерттелген. Дәрумендердің атауы зерттелуіне қарай өзгеріп отырды. Нақты мәлімет 1 кестеде келтірілген.

Кесте 1 - дәрумендердің химиялық атаулары мен белгіленуі

Әріптік белгіленуі
Халықаралық номенклатура бойынша химиялық атау (басқа атаулары жақшаның ішінде көрсетілген)
А1
Ретинол (аксерофтол, антицефталмикалық дәрумен)
А2
Дегидроретинол
В1
Тиамин (аневрин, антиневриттік)
В2
Рибофлавин
В3, РР
Никотинамид (никотин қышқылы, ниацинамид, пеллаграға қарсы дәрумен)
В6
Пиридоксин
В9, Вс, М
Фолий қышқылы (фолацин)
В10
Парааминобензой қышқылы (п - аминобензой қышқылы)
В11, ВТ
Левокарнитин
В12
Цианокобаламин (анемияға қарсы дәрумен)
В13
Орот қышқылы
В15
Пангамо қышқылы
С
Аскорбин қышқылы (цингаға қарсы және темекі құмарлыққа қарсы дәрумен)
D1
Ламистерол
D2
Эргокальциферол (кальциферол, рахитқа қарсы дәрумен)
D3
Холекальциферол
D4
Дигидротахистерол
D5
7 - дегидротахистерол
Е
α-, β-, γ- токоферолдар
К1
Филлохинон
К2
Фарнохинон
N
Лип қышқылы, тиоктикалық қышқыл
P
Биофлавоноидтар, полифенолдар
U
Метионин S - метилметионинсульфонийхлорид

Дәрумендердің заманауи атауы 1956 жылы биохимиялық номенклатура бөлімінің Комиссиясымен таза және қолданбалы химия Халықаралық одағы қабылдады [7].

1.2 Дәрумендердің жіктелуі

1956 жылы Халықаралық Одақтық биохимиялық саласында дәрумендерді ерігіштігіне қарай үлкен екі топқа бөлді:
oo суда ерімтал дәрумендер;
oo май бойында ерімтал дәрумендер;
Дәрумендердің алғашқы кезде А, В, С, Д, Е болып топталулары, олардың химиялық құрам-құрылымынан немесе биологиялық белсенділігінен ешқандай мәлімет бермейді. Ал, қазіргі кезде дәрумендерді сол әріптермен таңбалайды және олардың биологиялық маңызын сипаттайтын әсерлері қатар жазылады. Әдебиеттерге сүйене кетсек, барлық дәрумендерді тағамдардан алу мүмкін емес екен. Ағзаға жетіспеген жағдайда ғана біз тағам, жеміс-жидек және т.б астардан аламыз. Дәрумендердің көбісі коферменттер болып табылады. Яғни, ферменттердің бөлігі екен, үздіксіз адам ағзасында жүріп жатқан химиялық реакция. Ағзда олардың қорытылуы тікелей ферменттерге байланысты. Екінші кестеде дәрумендердің ерігіштігіне қарай бөлінуі толығымен көрсетілген.

2 кесте - дәрумендер атаулары мен ерігіштігіне қарай бөлінуі

Таңбалануы
Аталуы
Биологиялық әсері
Су бойында ерімтал В тобына жататын витаминдер
В1
Тиамин
Невритке қарсы
В2
Рибофлавин
Өсіру витамині
В3
Пантотен қышқылы
Дерматитке қарсы
В5
Ниацин,никотинамид
Пеллаграға қарсы
В6
Пиридоксин
Дерматитке қарсы
В9
Фолацин,Фолий қышқылы
Анемияға қарсы
В12
Цианкобаламин
Антианемиалық
Н
биотин
Себореяға қарсы
В тобына жатпайтын витаминдер
С
Аскорбин қышқылы
Цингага қарсы
Р
биофлавоноидтер
Капеллия беріктілігін арттырады
Майда ерімтал витаминдер
А
Ретинол
Ксерофтальмияға қарсы
Д
Кальциферол
Рахитке қарсы
Е
Токоферол
Өсіп өңу витамині
К
Нафтохиниондар
Қан аққанға қарсы антигемморогиялық

Майда еритіндерге А, Д, Е, К дәрумендері. Суда еритін дәрумендерге С, РР және В тобындағы барлық дәрумендер жатады.
Майда еритін дәрумендер ағзада жиналады, себебі олардың түзілу мекені майлы тіндер мен бауыр болып табылады. Суда еритін дәрумендердің белгілі бір саны сақталмайды және көп қолданылған жағдайда сумен шығарылады. Бұл жағдай суда еритін дәрумендердің гиповитаминозы мен майда еритін дәрумендердің гипервитаминозының кең тарағанын көрсетеді [8].
А дәрумені (ретинол) ағзаның өсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде көруді жақсартады. А дәрумені шаштың, тырнақтың өсуі мен терідегі жасушалардың мүйізденуіне әсер етеді. Ол жетіспегенде тері құрғап жарылып, түсі күңгірттенеді. Май бездерінің құрамы өзгереді, көздің қасаң қабығы бұзылады. Адам іңірде, түнде нашар көреді. Бұл ауруды ақшам соқыр (куриная слепота) деп атайды. А дәрумені бауырда, сүтте, жұмыртканың сарысында көп болады. Өсімдіктердің қызыл, сары жемістерінде, сәбізде, қызанақта, өрікте, асқабақта кездеседі. А дәруменінің ағзаға қажет тәуліктік мөлшері 2,5-10,5 мг.
D дәрумені (кальциферол) адамның терісінде күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол кальций мен фосфордың ішектен бөлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам ағзасы D дәруменін тағамның құрамынан да қабылдайды. Жас сәбилерде D дәруменінің жетіспеуінен болатын ауру мешел (рахит) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады. Жұқпалы аурулармен көп ауырады. Сондықтан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D дәрумені балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт өнімдерінде мол. D дәруменінің қажетті тәуліктік мөлшері 2,5 мг.
С дәрумені (аскорбин қышқылы). Ағзаның жұқпалы ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Сүйекке және тіске беріктік қасиет береді. С дәрумені биологиялық тотығу кезінде зиянды заттардың түзілуін тежейді. Ол қарсы денелерді түзетін ферменттердің құрамына кіреді. Терідегі қантамырлардың қабырғасының бүлінуіне де кедергі жасайды. С дәрумені жетіспеген жағдайда ағза тез шаршайды, сілемейлі қабықшалар қабынады, қызылиек қанталайды. Бұл дәрумен ұзақ уақыт жетіспесе, адам кауіпті құрқұлақ (цинга) ауруына шалдығады. Адам ағзасы С дәруменін түзбейтіндіктен, тамақпен бірге қабылдануы керек. С дәрумені ағзаға қыс пен көктем айларында көбірек қажет. Жаңа піскен көкөністер, жемістер және тұздалған орамжапырақ құрамында көбірек кездеседі. Әсіресе итмұрынның, қарақаттың құрамында мол болады. Ағзаға қажетті тәуліктік мөлшері 60-100 мг [9].
В1 дәруменi (тиамин ) ағзада дұрыс зат алмасуы үшін (әсіресе кеміртегінің) аса қажет. дәрумен жетіспегенде шаршағандық сезіліп, ас қорыту процесі бұзылады. ағза тиаминге зәру болған жағдайда жүйке жүйесі үлкен ауруға шалдығуы мүмкін. В1 дәруменіне әсіресе сыра ашытқысы, келтірілген және тығы зд алған наубайханалық шикізаттар анағұрлым бай. Ал тағамдық азықтардың ішінде, әсіресе жармалар (көбіне қара құмық және сұлы жармалары), құнарсыз ұн сорттарынан пісірілген нан болғаны жөн. Дене және ой еңбегімен көп шұғылданғанда және суықта ұзақ болғанда ағза В1 дәруменін көп қажет етеді.
В2 дәрумені (рибофлавин), басқа да дәрумендер сияқты ағзаның бірқалыпты өсуіне қажетті, ол биологиялық тотығу процестеріне қатысады. Жарақаттардың тез жазылуына мүмкіндік береді, көздің жақсы көру қабілетін сақтайды. Бұл дәрумен жетіспеген жағдайда ерін құрғап, кезереді, ұшық шығады, денеге түскен жарақат баяу жазылады. Вг дәрумені нан ашытқысында, бауырда, сондай-ақ сүт пен сүт тағамдарында көбірек болады. дәрумен ыстыққа төзімді, бірақ жарықтық әсерінен тез бұзылады.
В6 дәруменi (пиридоксин) ақуыздардың құрамдас бөлігі болып табылатын амин қышқылдарының алмасуы на қатысады. В6 дәруменінің жетіспеушілігі жас балалардың бойының өсуін тежеп, қан аздығы мен сезіміне тез қозғыштығын тудырады, ал екіқабат әйелдердің бетінде қара дақ пайда болады. В6 дәрумені мал етінде, балықта, сүтте, ірі қара малдың бауырында, ашытқыларда және көптеген өсімдік өнімдеріне бар; әдеттегідей дұрыс тамақтанып жүрген жағдайда бұл дәрумен ағзада жеткілікті болады. В6 дәруменін молырақ қажетсіну ағзаның өсуі, әйелдің екіқабат және бала емізу кезеңдерінде жиірек байқалуы мүмкін.
В12 дәрумені (цианокобаламин ) қанның пайда болу процесіне қатысады. Бұл дәрумен жетіспеген жағдайда ағзада қан азаю процесі дамиды. Бауырда, бүйректе, балық тағамдарында (әсіресе балықтың бауыры мен уылдырығында) көбірек болады. Еттің, сүт пен ірімшіктің, жұмыртқа сары уызының құрамында В12 дәрумені анағұрлым аз.
В15 дәруменi (кальций пангаматы). Химиялық табиғаты мен әсер ету күші әлі жеткілікті зерттелмеген. Емдік мақсатта атеросклероз, қан айналысының бұзылуы, бауыр ауруларына және басқа да сырқаттарға пайдаланылады.
Е дәруменi(токоферол) бұлшық еттердің және жыныс бездерінің қызметін жақсартады. Ол өсімдік майының, жаңғақтық, бұршақ пен жүгері тұқымдарының және көкөністің құрамында көбірек болады. Сондай-ақ малдың бауырында, жұмыртқада, сүттің құрамында бар.
К дәруменi (филлохинон) қанның ұю процестеріне қатысады. Өсімдіктердің көктеп енетін бөліктерінде (жасыл жапырақты саумалдық, түбірлі және жапырақты қырықжапырақ, қалақай және т. б.), сондай-ақ сәбіз және томат құрамында болады. Малдан алынатын өнімдердің ішінде бауырдан басқа да К дәрумен жоқ.
Р дәруменi (биофлавоноидтер) -- жіңішке қан тамырларының беріктігін арттырып, қызметін қалыпқа түсіріп отыратын биологиялық заттар тобы. Бұл С дәруменімен араласқанда анағұрлым тиімді. Р дәрумені шайдың (әсіресе көк шайдың) құрамында, сондай-ақ итмұрын, лимон, құрма, қара қарақат, жұзім, өрікте және қарақұмық ұнтағында өте көп.
РР дәрумені (ниацин). Табиғатта ең таралған суеріткіш топтары никотинді қышқыл және никотинамид деген атпен белгілі. Көмірсулар алмасуын жақсартады, тамырларды кеңетеді, қан ағымын жақсартады, бауыр жұмысын жақсартады, жара мен терең жаралардың жазылуына әсер етеді. РР дәрумені жетіспеген жағдайда көңіл-күйдің болмауы, еріннің құрғақтығы мен бозарыңқылығы, іш өту және бұлшық ет ауруы. Көктем мен жаз кезінде теріде қызғылт тез өсетін дақ пайда болады, зақымданған тері жуандайды да кір қызыл-қоңыр түске боялады, қабыршықтанады.
Пантотен қышқылы зат алмасуының маңызды реакцияларына қатысады. Мал өнімдерінен және өсімдіктен дайындалатын көптеген тағамдардың құрамында бар. Бұл дәруменнің тәулік ішінде адам ағзасына қажет мөлшері күнделікті тамақ құрамында жеткілікті болуға тиіс.
1906 жылы ағылшын биохимигі Фредерик Хопкинс ақуыздар, майлар мен көмірсулардан басқа, адамдар тұтынатын тағамның құрамында адам ағзасына қажетті бір зат бар екенін болжады және ол оған accessory food factors деген атау берді. 1912 жылы Казимир Функ витамин деген атау беруді ұсынды, витамин сөзі латын тілінен vita - өмір, amine - амин деген мағына береді (ол барлық витаминдерде азот тобы бар деп қате болжам жасаған деді) [10].

1.3 Майда еритін дәрумендер тобы

А дәруменінің өзінің ашылуы 1913 жылы болды. Ғалымдардың екі тобы - Висконсия университетінен Элмер Макколиум (1859 - 1929) және Маргарет Дэвис (1887 - 1967) және Йельс университетінен Томас Осборн (1859 - 1929) және Лафайет Мендель (1872 - 1935), бір-біріне тәуелсіз зерттеудің нәтижесі мынадай қорытындыға келді, сүтті май мен тауық жұмыртқасының сарысында өмір сүруге қажетті зат бар екенін айтты. Макколум оларды екі топқа бөлді - А майда еритін фактор (шын мәнінде А, Е және Д дәрумендері бар еді) және В суда еритін фактор.
1920 жылы Джек Сесиль Драммонд (1891 - 1952) дәрумендердің жаңа номенклатурасын ұсынды және одан кейін дәрумендер заманауи атауға ие болды. Сол жылы Хопкинс А дәруменін қатты қыздырғанда немесе тотыққанда ыдырайтынын көрсетті.
1931 жылы швейцариялық химик Пауль Каррер (1889 - 1971) А дәруменінің химиялық құрылысын жазды. Оның жетістігі 1937 жылы химия бойынша Нобель сыйлығымен марапатталды. 1937 жылы Гарри Холмс (1879 - 1958) және Рут Корбет А дәруменін кристалдады.
1946 жылы Давид Адриан ван Дорп (1915 - 1995) және Йозеф Фердинанд Аренс (1914 - 2001) А дәруменін синтездеп алды. Ал 1947 жылы Отто Ислер (1920 - 1992) оның синтезінің өндірістік әдісін жасап шығарды.
А дәруменінің көздің көру қабілетіндегі рөлін Джордж Уолд ашты, осы еңбегі үшін 1967 жылы Нобель сыйлығымен марапатталды.
Майда еритін дәрумендер адам мен жануарлардың тіршілігіне организмнің зат алмасуының бірқалыпты болуын аз мөлшерде өте қажетті биологиялық активті органикалық қоспалар.
Физико - химиялық қасиеті. А витаминінің тобындағы заттар криссталды заттар болып келеді. Олар суда ерімейді, бірақ органикалық еріткіштерде жақсы ериді.
А дәрумені дегеніміз (1 сурет) - молекуласында β -ионды сақинасы бар, полиқанықпаған бірінші реттік спирт.

1 сурет - А дәруменінің құрылымдық формуласы
А дәруменінің құрамында бөлінбейтін циклды спирт бар, ол β-ионды сақинасынан, біріншілік спирттер тобынан және бүйірлік тізбектерден изопреннің қалдықтарынан тұрады. Адам ағзасында ретиналь (А дәруменінің альдегиді) мен ретиной қышқылына дейін тотығады. Бауырда ретинилпальмитат, ретинилацетат және ретинилфосфат түрінде сақталады.
Көкөністерде әсіресе сәбізде қызғылт түсті пигменттер - каротиноидтар кездеседі. Каротиноидтар каротинге және ксантофиллге бөлінеді. Бұлар жемшөппен бірге жануарлар организміне барғаннан кейін, каротиназа ферментінің көмегімен бауырда ыдырап ажырайды да, А1 дәруменін түзеді. Каротиноидтардың ішіндегі әсіресе активтісі β - каротин, бұл каротиннің бір молекуласы ретинолдың екі молекуласын түзеді.Ал каротиндері біреуден ғана А дәруменін түзеді. Бірқатар ксантофиллдер де (криптоксантин, лутеин т.б.) ыдарап айрылу арқылы А дәруменін түзеді.
Адамның және жануарлардың организмінде А дәрумені бірнеше қызмет атқарады: тері қабатында, тыныс жолдарында және ас қорыту жолында эпителий жасушаларының түзілуін реттейді, өсіп келе жатқан организмдегі жасушалардың өсуіне және олардың жіктеліп бөлінуіне қатысады. А дәруменінің альдегид туындысы опсин ақуызымен бірігіп, көздің тор қабатында жүретін химиялық процестерді реттейді. Қорғаныш белоктарының (антителалар) және ферменттің түзілуіне қатысады [11].
А дәрумені жетіспеген жағдайда эпителийдің әр түрлі зақымдалулары көбейеді, көздің көруі нашарлайды, көз алмасының ылғалдануы бұзылады. Сондай - ақ иммунды функциялар төмендеуі мен бой өсуінің тежелуі байқалады.
А дәрумені адам мен жануарлар ағзасында көптеген биохимиялық маңызды функцияларды орындайды. Ретиналь родопсиннің компоненті болып саналады. А дәрумені ретиной қышқылы формасында даму мен бойдың өсуін реттейді. Ретинол жасушалық мембрананың құрылымдық компоненті болып саналады, ағзаның антиоксиданттық қорғанысын қамтамасыз етеді.
Жануарларға, мысалы тышқандарға жүргізген тәжірибелер нәтижесінде А дәрумені құрамында күкірт бар амин кышқылдары алмасуларына қатысатындығы анықталды, әсіресе, бұл дәруменнің өсіп-өну процесіндегі маңызы күшті. Ретинол жетіспесе ақуыздың биосинтезі бұзылып, ұрпақтың тіршілігін жоюына алып келіп соғады.
А дәрумені мен қалқанша безі гормоны -- тироксиннің арасында антогонистік қарым-қатынас бар. Жануарлардың қалқан бездерін сылып тастағанда, олардың ұлпаларында А дәрумені кеп мөлшерде жиналады екен. Шамасы, тироксин ретинолдың биологиялық тотығуын жылдамдататын болуы тиіс.
Адам ағзасы тәулігіне орта есеппен 1,5 мг А дәруменін қажет етеді. Осы мөлшердің үштен бірі ретинол ретінде алынса, екіден үші каротин арқылы алынады. Ал, бұл продәруменнің үштен бірі ғана А дәруменін беретінін еске алатын болсак, бір мг А дәруменін алу үшін тамақта үш мг каротин болуы керек. Сонымен күнделікті тағамымызда шамамен 0,5 мг ретинол және 3 -- 5 мг каротин болуы тиіс.
А дәрумені (ретинол) ағзаның өсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде көруді жақсартады. А дәрумені шаштың, тырнақтың өсуі мен терідегі жасушалардың мүйізденуіне әсер етеді. Ол жетіспегенде тері құрғап жарылып, түсі күңгірттенеді. Май бездерінің құрамы өзгереді, көздің қасаң қабығы бұзылады. Адам іңірде, түнде нашар көреді. Бұл ауруды ақшам соқыр (куриная слепота) деп атайды. А дәрумені бауырда, сүтте, жұмыртқаның сарысында көп болады. Өсімдіктердің қызыл, сары жемістерінде, сәбізде, қызанақта, өрікте, асқабақта кездеседі. А дәруменінің ағзаға қажет тәуліктік мөлшері 2,5-10,5 мг [12].
А дәруменінің жетіспейтінінен туындайтын аурулар: Өте суық немесе ыстық күндері А дәруменін ағза көп қажет етеді. Ал бала емізетін әйелдер бұл көрсетілген мөлшерді шамамен екі есе артық қабылдайды. Ағзада ретинол жетіспесе адамның көз жанары нашарлайды (тауық көз болады, көзі іріңдейді және т.б. көз ауруларына шалдығады). Ағза ойдағыдай есіп жетілмейді, терісі кұрғап, қабыршықтанады, бөрітеді, шаштың түсі оңып, түсе бастайды. Қазіргі уақытта мұндай клиникалык белгілер сирек кездескенмен, ағзада зат алмасуының көптеген процестері нашарлайтыны байқалады. Организмде А дәрумені жетіспеген кезде эпителий клеткаларының қалыпты түзілуі бұзылады. Бұл адәруменоздың бір себебі. Мұндай адәруменоз кезінде теріде сызат пайда болып, ол қабыршықтана бастайда, осының салдарынан микроорганизмдер және зиянды заттар клеткаға оңай ене алады. Ретинолдың жетіспеуі салдарынан лизоцим болмайды, көздің шырышты қабатын ауруға ұшраты да, оның эпителийі құрғайды. Мұндай сырқатты ксерофтальмия деп атайды. Ксерофтальмия сырқаты кезінде көздің шынайнасы (қасаң қабаты) қатты зақымданады, соның салдарынан соқыр болып қалады.
Адәруменоз сырқатының алғашқы белгісі тауықкөз (түнгі суқараңғы) болады. А дәруменінің жетіспеушілігін салдарын көру үшін, егеуқұйрыққа тәжірибе жасаған кезде,жас төлдер өсуін тоқтатқан және сперматогенез процесі тыйылған.
Ретинолдың көздің көруіне байланысты химиялық процестерінің қатысуы жақсы зерттелген. Көру процесінде А дәруменінің тотыққан түрі - ретиналь активті қызмет атқарады. Ретиналь опсин ақуызымен байланысса да, родопсин түзеді. Радопсин дегеніміз көздің тор қабатындағы көру қарашығы. Жарықтың әсерінен родопсин екі бөлікке опсинге және ретинальға жіктеледі, ал қараңғы кезде родопсин қайтадан өзінің қалпына келеді.
Ретинол ауадағы оттектің әсерінен ыдырайды және жарыққа өте сезімтал. Барлық қосылыстары цис - транс - изомеризациясы бойынша жіктелген, әсіресе 11 және 13 байланыстары, бірақ 11 - цис - ретинальдың барлық қос байланыстары транс - конфигурацияға ие. 3 кестеде А дәруменінің тобына кіретін қосылыстардың қасиеттері корсетілген.

3 кесте - А дәруменінің тобына кіретін қосылыстардың қасиеттері

Қосылыстар
Молярлық массасы
Балқу температурасы, 0С
Ретинол
286,43
64
Ретиналь
284,45
64 - 64
Ретиной қышқылы
300,45
181
Ретинолпальмитат
524,8
28 - 29
Ретинолацетат
328,5
57 - 58

Ретинол молекуласының құрамында көміртегінің 20 атомы бар, β-иондық сақина изопреннің екі қалдығымен байланысқан. Ядродағы қос байланыс біреу, бұл қосылыс А дәрумені ретінде белгілі. Тұщы суда тіршілік ететін балықтар майында және балық көзінің тор қабатында кездесетін екінші А1 дәрумені табылады. Бұл дәрумен кұрылымының А дәруменнен айырмашылығы ядродағы С3 және С4 атомдарының арасында екінші қос байланыс бар.
Жануарлардан алынатын өнімдерде барлық формада кездеседі, бірақ таза ретинол тұрақты емес, оның негізгі бөлігі ретинолдың күрделі эфирінен табылады (өндірісте негізінен пальмитат немесе ацетат түрінде шығарылады).
Өсімдіктерде А дәруменінің дәрумен туындылары - кейбір каротиноидтар кездеседі. Дәруменнің алдындағы заттар құрылысы бойыншы өзіне жақын екі топтың заттары болуы мүмкін: каротиндар (α-, β- және γ-каротиндар) және ксантофиллдар (β-криптоксантин). Каротиноидтар да изопреноидты қосылыстар болып саналады, α және γ-каротиндар бір β-ионды сақинада болады және тотыққанда ретинолдың бір молекуласы түзіледі, ал β-каротинде екі ионды сақина бар, осылайша ол жоғары биологиялық белсенділікті басқарады және одан ретинолдың екі молекуласы түзіледі.
Ретинол жануарлардан және өсімдіктерден алынатын өнімдерде кездеседі, әсіресе көбісі теңіз балықтары мен сүтқоректілердің бауырында кездеседі (4-кесте). Адам үшін дәруменнің көзі каротиндер бола алады. Оларды көп қолданса да улы емес, бірақ ретинолды толығымен алмастыра алмайды, тек қана шектеулі саны ғана А дәруменіне айналуға қабілетті. Β-каротиннің көптеген саны саны сәбіздің әр түрлі сұрыптарында кездеседі, бірақ оның концентрациясы сұрыптан сұрыпқа лезде өзгеруі мүмкін (100 грамда 8 мг-нан 25 мг-ға дейін). Ең жақсы көздері қызыл бұрыш, көк пияз, салат, асқабақ және қызанақ болып табылады [13].

4 кесте - А дәруменінің негізгі көздері

Өсімдіктерден алынатын (каротиноидтар)
Жануарлардан алынатын (ретиноидтар)
Көк және сары көкөністер (сәбіз, асқабақ, тәтті бұрыш, шпинат, брокколи, көк пияз, укроп), бұршақтар (соя, горох), шабдалы, өрік, алма, жүзім, қарбыз, қауын, шиповник, теңіз шошқасы, алша
Балық майы, бауыр (әсіресе, сиырдыкы), уылдырық, сүт, сүт майы, маргарин, қаймақ, сүзбе, ірімшік, жұмыртқаның сарысы

Синтетикалық ретинол (күрделі эфир түрінде) β-ионынан ақырындап қос байланыстарды жалғау арқылы алынады.

2 сурет - А дәруменінің метаболизмі

Бұл екінші суреттен метаболизмге қатысатын негізгі заттардың құрылымдық формуласын көре аламыз [14].
А дәруменінің өнімнен немесе дәрілік формадан ассимиляциялануы арнайы гидролаздардың қатысуымен (карбоксилэстараз және липаза) бүйрекүсті безінде және тәк әшектің шырышты қабатында жүреді. 6 айға дейінгі балаларда гидролаздың қызметі жеткіліксіз түрде. Сіңірілу үшін майлы тағамдар мен өттің жеткілікті саны болуы маңызды. Сіңірілу мицеллдің құрамында өтеді, сосын эритроциттерде, олар хиломикрондардың құрамына қосылады. Ішектің эпителий ұлпасына түскен дәрумен пальмитин қышқылының эфиріне айналады және сол күйде лимфаға түседі, сосын қанға түседі. Бұлшықеттерден тек қана ретинол ацетаты жұтылады.
Белгілі бір органдардың жасушаларында ретиноид байланыстырушы кешені + ретинол - байланыстырушы ақуызды (РБА) танитын арнайы цитозольды рецепторлар бар. Көздің сетчаткасында ретинол ретинальға айналады, ал бауырда ол биологиялық өзгерістерге ұшырайды , бірінші беленді метаболиттерге айналады (ретинальға, сосын глюкуронид түрінде шығарылатын ретиной қышқылына), ал сосын бүйрекпен және ішепен шығарылатын белсенділігі төмен өнімдерге ыдырайды. Препарат ішекке түсіп энтерогепатикалық циркуляцияға қатысады. Элиминация ақырын жүзеге асады: 21 күнде адам ағзасынан қолданылған дозаның 34 пайызы ғана шығарылады. Сондықтан препаратты қайта қолданғанда кумуляцияның үлкен қаупі бар.

3 сурет - А дәруменінің ағзадағы химиялық өзгерістері

Осыған байланысты ағзаның ауруға төзімділігі әлсірейді. Сондықтан тағамның құрамында әрдайым А дәрумені мен каротиннің болуы қажет екенін ұмытпау керек. Яғни сары немесе қызыл түсті өсімдіктер, балық, теңіз жануарлары, сүт, сары май, жұмыртқа, мал мен балық бауырынан жасалған тағамдар дастарханымыздан жиі орын алғаны жөн. Сөйтіп, адам мен жануарлар ағзасы тек бос түріндегі А дәруменді ғана сіңіріп қоймай, сонымен бірге каротиндердің құрамына енетін А дәруменін де сіңіре алады.
Табиғатта таралуы: А1 және А2 дәрумендері жануарлар организмінде болады. Әсіресе, балықтың бауыры, жануарлар бауыры, жұмыртқаның сары уызы, жазда сиыр сүтінен алынған сары май дәрумендерге бай келеді. Ал етте олар біршама аз. Каротиноидтар сәбізде, өрікте, петрушка жапырағында, асқабақта және барлық жасыл өсімдіктерде кездеседі.
А дәруменінің жануарлар организміне кажетті мөлшері мынадай: тірідей салмағының 1кг мөлшеріне 6 мкг (I мкг - 10 г). Ал ересек адам үшін тәулігіне 0,7 мг А дәрумені қажет [15].
1924 жылы А.Гесс, М.Вейнштек және оларға тәуелсіз Г.Стинбок өсімдік майы мен қоректік өнімдерге толқын ұзындығы 280-310 гм ультракүлгін сәулемен әсер етіп, балалардағы рахиттың дамуына кедергі келтіретін белсенде препарат алды. Сосын ол белсенділік қандай да бір стеринмен байланысты екені белгілі болып, ол стерин - дәрумені деп аталатын эргостерин екені анықталды. 1932 жылы А.Виндаус эргосерилді ашытқыдан бөліп алды, және нағыз D дәрумені эргостерин емес, дәрумені немесе кальциферол деп аталатын ультракүлгін сәуленің әсерін түзілетін өнім екендігін көрсетті. 1956 жылы Халықаралық комиссия химиялық номенклатура бойынша дәруменіне жаңа атау - эргокальциферол беруді ұсынды.
D дәрумені (кальциферол) адамның терісінде күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол кальций мен фосфордың ішектен бөлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам ағзасы D дәруменін тағамның құрамынан да қабылдайды. Жас сәбилерде D дәруменінің жетіспеуінен болатын ауру мешел (рахит) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады. Жұқпалы аурулармен көп ауырады. Сондықтан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D дәрумені балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт өнімдерінде мол. D дәруменінің қажетті тәуліктік мөлшері 2,5 мг.
D тобының дәрумендері. D дәрумені (кальциферол; антирахитикалық дәрумен) химиялық құрылысы мен биологиялық белсенділігі бойынша бір бірінен ерекшеленетін әр түрлі қосылыстар түрінде кездеседі. Адамдар мен жануарлар үшін дәрумендері белсенді препараттар болып саналады, кейбір әдебиеттерде дәрумені (дигидроэргокальциферол) кездеседі. дәрумендері, яғни эрго-стерин және холестерин негізінен табиғи өнімдердің құрамында кездеседі.
Эргостерин ультракүлгін сәуленің әсерінен аралық өнімдер (люмистерин, тахистерин) түзіп (4 сурет) дәруменіне айналады:

УК

4 сурет - D2 дәрумені (эргокальциферол)

дәрумендері түссіз кристалл заттар, балқу температурасы 115-1170 С, суда ерімейді, бірақ майда, хлоформда, эфирлерде және басқа майеріткіштерде жақсы ериді [16] .
Кальциферолдардың негізгі қызметі организмде кальцийдің алмасуын реттеу болып табылады. Д дәрумені өзінен-өзі биологиялық активті емес, реттегіш қызметі олардың гидроксильденген туындыларына байланысты. Ондай туындалардаң полярлық қызметі бар. D3дәрумені ең алдымен бауырда гидроксильденеді, одан кейін бүйректе I,25-дигидроксихолекальциферол (5 сурет) және 1,24,25-тригидроксихолекалциферол түзіледі.

5 сурет - I,25-дигидроксихолекальциферол

Бұл заттар бүйректен негізінен ащы ішекке және сүйек талшығына барады, сол арада кальцийдің және фосфордың алмасуын реттейді. D дәруменінің осы гидроксильденген метаболиттері ішектердің шырыш кабатында кальций ионының сорылуын реттейді. D дәрумені стероидтың гормондар сияқты транскрипция деңгейіне әсер етеді және ол кальцийді байланыстырушы ақуыздардың синтезделуіне себеп болады. Ол ақуыздың м.м. 10 000-12 000. Ақуыз ішекте кальцийдің 2-4 атомын қосып алады да,қан арқылы сұйық қабатқа (тканіне) және басқа да мүшелер мен қабаттарға жетеді.
D дәруменінің жетіспейтінінен туындайтын аурулар: Баланың өсіп-жетілуіне өте қажет. D дәрумені әрі баланың, әрі ананың тұрмыс жағдайы мен денсаулығына байланысты екенін көріп отырмыз. Осыған орай бұрынғы уақытта жиі кездесетін D дәруменінің жетіспеуі балаларда көп кездесетін ауру рахиттың қозуына, соның негізінде фосфор-кальций алмасуы өзгерісінің дамуына және сүйек ұлпасындағы кальций фосфатының түзілуінің бұзылуына алып келеді. Сондықтан рахиттың негізгі симптомдары остеогенез қалыпты үрдісін бұзу болып табылады. Бұл ауруды емдеу өте киынға түседі.
D дәрумені және оның продәрумендері табиғатта кең таралған. Жануар тектес азық-түліктерде - балық бауырының майында, сиыр, қой және бауырда көп болады. Сол сияқты сарымайда, сүтте, жұмыртқада кездеседі. Эргостерол сонымен қатар ашытқы, өсімдік дәндерінің майында және саңырауқұлақтарда кездеседі. Ауыл шаруашылығы малдарының D дәруменін қажет етуі: тірідей массасының әр 100 кг мөлшеріне 25 мкг болуы керек. Мал шаруашылығында рахит ауруының алдын алу үшін торайларда, шөжелерде ультра күлгін сәулемен қыздырады, күн түсіп тұрған күндері жас төлдерді ашық жерге шығарып бағады [17].
Биологиялық рөлі. D дәруменінің мәні соңғы уақытта түсіндіріле бастады. Физиологиялық жағдайларда кальциферолдар функциональды инертті екендігіне дәлелдер табылды.
Табиғатта таралуы және тәуліктік қажеттілігі. дәруменінің көп мөлшері жануарлардан алынатын өнімдерде кездеседі: сүт майында, жұмытқаның сарысында,бауырда және майда, сондай-ақ емдеуде және рахит ауруын емдеуде кең қолданылатын балық майында. Өсімдік өнімдерінің ішінде дәруменіне ең байы өсімдік майы; көптеген дәрумені ашытқыда. D дәруменінің тәуліктік қажеттілігі балалар үшін жас ерекшелігіне қарай 10 - 25 мкг (500 - 1000 МЕ). Ал ересек адамдар үшін D дәруменінің минимальды мөлшері жеткілікті. D дәруменінің тәулігіне 1500000 МЕ көп мөлшерін қабылдағанда байқалған. D ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.