Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢБІЛІМЖӘНЕҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
M.S. Narikbaev atyndagy KAZGUU Universiteti
А.С. Алиханова
Б.Н.Шардарбекова
Ж.М. Асылбекова
Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
5B030100- Құқықтану мамандығы бойынша
Нұр-Сұлтан, 2019 ж.
КЕЛІСІЛДІ БЕКІТЕМІН
С. Зиманов атындағы құқықтық Құқық Жоғары
және экономикалық зерттеулер мектебінің директоры
академиясының директоры-провост з.ғ.к., доцент
PhD докторы ___________ С.Г. Пен
_______________ М.М. Дауленов ___ ______ 2019 ж.
___ _________ 2019 ж.
Дипломдық жобаға
ТЕХНИКАЛЫҚ ТАПСЫРМА
Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау
I. Жобаның өзектілігі, түпнұсқалығы және жаңалығының негіздері.
Қазақстан экономикасын дамытудың қазіргі кезеңінде кәсіпкерлік қызмет субъектілері өзара әріптестік пен мемлекетпен ынтымақтастық жағдайында оларға қалыпты даму мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдайлар жасауды қажет етеді. Алайда, мемлекет пен кәсіпкерліктің арасындағы қарым-қатынастарында құқықтық сипаттағы мәселелердің болуы байқалады. Құқық қолдану, оның ішінде сот тәжірибесін талдау көрсеткендей, әртүрлі себептерге байланысты кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін заң талаптарының бұзылуы жиі кездеседі.
Атап айтқанда мемлекеттен кәсіпкерлікті қолдауға бөлінетін грантты ұтып алуға қатысатын кәсіпкерлер арасында-кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі, адал бәсекелестік, отандық тауарлар өндірушілерді, жұмыс орындаушыларды, қызмет көрсетушілерді қолдау қағидалары сақталмай қалатын жағдайлар кездеседі. Осыған байланысты еліміздің және шетелдік кәсіпкерлердің, сонымен қатар кәсіпкерлікпен айналысуға талпынушы жеке тұлғалардың да кәсіпкерлікпен айналысуға деген ынтасы төмендетуде.
Кәсіпкерлікті қолдау және қорғау - дамушы Қазақстан мен қоғам алдында тұрған маңызды басым міндет болып табылады. Қазіргі уақытта ол қанағаттанарлық деңгейде өрісін алған жоқ. Кәсіпкерлердің құқықтық қатынастарды реттеуші заңнама әлі де жетілдірілмеген, құқықтық реттеудің осы саласындағы нормативтік актілер кәсіпкерлік қатынастардың жай-күйі мен дамуына әсер ету салдарын талдаусыз және бағалаусыз қабылданады, іске асырылады және қолданылады.
Осылайша, кәсіпкерлік қызметті реттеу саласындағы нормативтік құқықтық базаға талдау жасауды жүзеге асыру арқылы кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудың тиімді жолдарын тез арада табу қажет ететінін көрсетеді.
II.Жобаның мақсаты.
-Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тетіктерін қалыптастыру;
-Шағын орта және ірі бизнесті құқықтық қолдауды жетілдіру үшін шетелдік тәжірибеге сүйене отырып, шешу жолдары ұсынылған салыстырмалы кесте жасау.
III. Орындалатын жұмыстың көлемі, тәртібі және мерзімі.
1-кезең. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу;
2-кезең. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне талдау жасау, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының салдарын анықтау;
3-кезең. Кәсіпкерлік қызметке қатысты туындаған даулар бойынша соңғы 10 жылдағы сот тәжирибесін қарау;
4-кезең. Анықталған мәселелердің құқықтық реттелуі бойынша нақты ұсыныстар енгізу.
IV. Жобаның сапалы индикаторлары.
а) өңделген құжаттар қолданыстағы заңнамаға сәйкес болуы тиіс;
б) өңделген құжаттар ұсынылып отырған кәсіпкерлік құқықтық қатынастарды реттеуге байланыстыөзектілігі жоғары мәселелерді тиімді шешуге бағытталуы тиіс.
V. Scrum-командасы.
Тұрақты жетекшілер: ғылыми жобаның жетекшісі Жеке құқық департаментінің аға оқытушысы Татебаева Гулдаурен Сәттігұлқызы;
Студенттер Шардарбекова Беназир, Алиханова Айдана, Асылбекова Жанар;
Тапсырыс беруші Атамекен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы;
Тұрақты емес мүшелері: Жеке құқық департаментінің профессоры, заң ғылымдарының докторы Идрышева С.К.; Жеке құқық департаментінің аға оқытушысы, PhD Хамзин Е.Ж.
VI. Scrum-командасы мүшелерінің жауапкершілік матрицасы.
Түсініктеме: Scrum-команданың жауапкершілік матрицасы кесте түрінде,диаграммы немесе басқа да үлгіде құрылуы мүмкін, жобының кезеңдерін жүзеге аыру үшін әрбір мүшенің қатысу деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
Этаптардың атауы
Татебаева Гулдаурен Сәттігұлқызы
Шардарбекова Б., Алиханова А., Асылбекова Ж.
Атамаекен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы
Идрышева Сара Кимадиевна
Хамзин Ердос Жантөренович
Рецензент
1-кезең. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу
Р
И
К
К
NA
К
2-кезең. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне талдау жасау, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының салдарын анықтау
Р
И
К
NA
К
К
3-кезең. Кәсіпкерлік қызметке қатысты туындаған даулар бойынша соңғы 10 жылдағы сот тәжирибесін қарау
Р
И
К
К
NA
К
4-кезең. Анықталған мәселелердің құқықтық реттелуі бойынша нақты ұсыныстар енгізу.
Р
И
К
NA
К
К
Қысқартуларға түсіндірме:
Р - Жетекші
И- Орындаушы
К- Кеңесші
NA - Not Applicable (қолданылмайды)
VII. Жобаның аяқталу нысаны.
Жобаның аяқталу нысаны: 1-4 кезеңдер бойынша кешенді есеп;
2)Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тиімділігін арттыруға арналған ұсыныстар.
Жетекші бағдарлама үйлестірушісі О.М. Горстка
Ғылыми жетекші Г.С. Татебаева
Студенттер: Б. Шардарбекова
А. Алиханова
Ж. Асылбекова
Тапсырысшының өкілі:
Жеке құқық департаментінің
профессоры, з.ғ.д. С. К. Идрышева
Жеке құқық департаментінің
аға оқытушысы, PhD Е.Ж. Хамзин
Рецензент
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2
Негізгі бөлім
1. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1.Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың даму кезеңінің ерекшеліктері ... ... ... ... 3 -9
1.2. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне салыстырмалылық құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-13
А тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.Кәсіпкерлікті қорғау аясында отандық заңнамаға талдау жүргізу ... ... ... ...14-18
2.2.Кәсіпкерлік құқық қатынастардың реттеу саласында озық елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-22
Б тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Азаматтық-құқықтық қатастардың субъектісі ретінде заңды тұлғалардың құқықтық жағдайына зерттеу жүргізу,сот тәжірибесін қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
С тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27-29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30-31
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыста кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау аясындағы қызметіне талдау жасалынып, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының салдарлары анықталады. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейі зерделенеді және кәсіпкерлікке қатысты туындаған даулар бойынша сот тәжірибелері қарастырылады. Кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар енгізіледі.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан экономикасын дамытудың қазіргі кезеңінде кәсіпкерлік қызмет субъектілері өзара әріптестік пен мемлекетпен ынтымақтастық жағдайында оларға қалыпты даму мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдайлар жасауды қажет етеді. Алайда, мемлекет пен кәсіпкерліктің арасындағы қарым-қатынастарында құқықтық сипаттағы мәселелердің болуы байқалады. Құқық қолдану, оның ішінде сот тәжірибесін талдау көрсеткендей, әртүрлі себептерге байланысты кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін заң талаптарының бұзылуы жиі кездеседі.
Атап айтқанда, мемлекеттен кәсіпкерлікті қолдауға бөлінетін грантты ұтып алуға қатысатын кәсіпкерлер арасында - кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі, адал бәсекелестік, отандық тауарлар өндірушілерді, жұмыс орындаушыларды, қызмет көрсетушілерді қолдау қағидалары сақталмай қалатын жағдайлар кездеседі. Осыған байланысты еліміздің және шетелдік кәсіпкерлердің, сонымен қатар кәсіпкерлікпен айналысуға талпынушы жеке тұлғалардың да кәсіпкерлікпен айналысуға деген ынтасын төмендетуде.
Кәсіпкерлікті қолдау және қорғау - дамушы Қазақстан мен қоғам алдында тұрған маңызды басым міндет болып табылады. Қазіргі уақытта ол қанағаттанарлық деңгейде өрісін алған жоқ. Кәсіпкерлік құқықтық қатынастарды реттеуші заңнама әлі де жетілдірілмеген, құқықтық реттеудің осы саласындағы нормативтік актілер кәсіпкерлік қатынастардың жай-күйі мен дамуына әсер ету салдарын талдаусыз және бағалаусыз қабылданады, іске асырылады және қолданылады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 29 қазанда қабылданған Кәсіпкерлік кодексі, кәсіпкерліктің еркіндігін қамтамасыз ететін құқықтық, әлеуметтік жағдайлар мен кепілдіктерін анықтап, кәсіпкерлікті қорғау мен қолдауды қамтамасыз етуі көзделген. Алайда, аталмыш заңнамада кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін нормалар тиісінше өз өрісін таппаған, кейбір нормаларда кәсіпкерлердің құқықтары шектелген.
Осылайша, кәсіпкерлік қызметті реттеу саласындағы нормативтік құқықтық базаға талдау жасауды жүзеге асыру арқылы кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудың тиімді жолдарын тез арада табу қажет ететінін көрсетеді.
Дипломдық жобаның мақсаты
-Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тетіктерін қалыптастыру;
-Шағын, орта және ірі бизнесті құқықтық қолдауды жетілдіру үшін шетелдік тәжірибеге сүйене отырып,шешу жолдары ұсынылған салыстырмалы кесте жасау;
Белгіленген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының келесі міндеттеріанықталды:
1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің дамуының қазіргі сатысын анықтау;
2. Кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдаудың заңнамалық ынталандырылуы мен құралдарының жүйесін зерделеу;
3. Кәсіпкерлік қызметтің отандық және шетелдік тәжірибеде реттелу үрдісінталдау;
4. Кәсіпкерлік қызметтің регламенттейтін Қазақстан Республикасызаңнамалық актілерінің нормаларын қолданудағы қайшылықтарды анықтау;
5. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тетіктерін қалыптастыру мақасатында ұсыныстар енгізу;
Дипломдық жобаны жазу барысында 2015 жылғы 29 қазандағы Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексі, өзге де заңға тәуелді актілер, үкіметтік бағдарламалар, ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері пайдаланылады.
Диплом жобасының жаңалығы: кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз ету мақсатындаақпараттық интернет-сайтын және мобильдік қосымшаны құрастыру, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау аясында сот шешімдеріндегі бұзылған құқықтық нормаларға талдау жасап, кәсіпкерлердің құқықтарын шектейтін нормаларға өзгерістерді енгізу туралы ұсыныс жасау;
Диплом жобасының зерттеу әдістері: жалпы теориялық, әлеуметтік және салыстырмалы-тарихи.
I Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметінің ерекшеліктері
1.1. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың даму кезеңінің ерекшеліктері
1991-2018 жылдар аралығындағы шағын және орта бизнесті қолдауға арналған кәсіпкерлікті қолдау кезеңдерін, институттардың пайда болу кезеңдерін шартты түрде бес кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңді шағын, орта бизнес бойынша нормативтік құқықтық базасын қалыптастыру кезеңі ретінде белгілеуге болады.
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы одағында мемлекеттік меншікті жекешелендіру және елдегі алғашқы кәсіпкерлер субектілерінің пайда болуының негізі қаланды. Дегенмен, жеке меншікке ие болған алғашқы кәсіпкерлер жұмыстарынан пайда таба алмады. Бұл өз кезегінде, кәсіпорындардың жабылуына, материалдық активтердің жоғалуына, еңбек ресурстарының жоғалуына әкелді.
Осы уақыттар аралығында көптеген ірі және орта кәсіпорындар шағын кәсіпорындарға бөлінді.
1992 жылдың соңында Қазақстан Кәсіпкерлерінің Бірінші Форумы өтті, оған елбасы-Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев және Қазақстан Республикасының үкімет мүшелері қатысты. Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мәселесін көтерген бірінші оқиға-осы форум болды. Форумда шағын және орта бизнесті дамытудың бірінші бағдарламасы қабылданды. Қазақстанда жұмыс істейтін шағын және орта бизнес қауымдастықтарының және кәсіподақтарының бизнес қауымдастығын біріктіруге бағытталған бағдарлама аясында, 1992 жылғы желтоқсан айында, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Кәсіпкерлер кеңесі құрылды.Бірлескен жұмыс үкіметке кәсіпкерлерді қолдау және дамытуға бағытталған тиімді заңнамалық және атқарушылық шаралар кешенін қалыптастыру мақсатында болды. Мемлекет бюджетінен қаражат бөлініп, түрлі шаралар жасалынып, қызмет атқарылса да 1992 жылдан басталған жұмыстар өз нәтижесінің төмен екенін көрсетуде.
Шағын және орта бизнесті қаржылай қолдаудың бірінші институты Қазақстанның Кеңестік Социалистік Республикасы базасындағы мемлекеттік банкі болды. Ол ең алғаш шағын және орта кәсіпкерлікке жеңілдік беру шарттарымен кредит бере бастады. Сол кезде екінші деңгейдегі банктер енді құрылу жағдайында еді және кәсіпкерлерге несие беруден, ол кездерде бас тартты.
Шағын және орта, ірі кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру институтын дамыту үшін 1993 жылы 14 сәуірде Қазақстан Республикасындағы банктер туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, кәсіпкерлік субъектісі мен банк арасындағы реттелетін қарым-қатынас лизингілік операциялардың пайда болу негізін қалады. Дегенмен, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғауды жүзеге асыратын ұйымдар, бұл операциялармен көбіне ауыл шаруашылығын техникамен қамтамасыз етуде, албасқа кәсіп түрімен айналысатын тұлғалардың лизингтік операцияларды пайдаланып, кәсіпкерлердің кәсіпкерліктің кең түрімен айналысуға жағдай жасау құқығын шектеп отырғанын көрсетеді. Лизингтік опрацияларды мемлекет тарапынын кәсіпкерлерге қолдау көрсету мақсатында құрылған ҚазАгроҰлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамы ғана жүзеге асырып отыр.
1991-1995 жылдардағы даму кезеңінде кәсіпкерлер қиын жағдайларда болды, өйткені, нормативтік құқықтық база енді құрылып жатқандықтан, жеткілікті қаржылық қолдау көрсетуге қабілетті қаржы институттары, консультациялық көмек көрсететін даму институттары, кадрлар тапшылығы болды. Нақ осы кедергілер институттар көптеп құрылғанның өзінде де Қазақстан Республикасының территориясында, халық және кәсіпкерлер арасында танымал емес және бұл институттар тарапынан қаржылық көмек алу құқықтарының орындалуы ешқандай мемлекеттік органдармен қадағаланып отырмағаны, кәсіпкерлердің нақ осы қаржыны пайдалану құқығының нәтижелері туралы ресми ақпарат үстіртін болып келуі мен қатар бұл институттардан кәсіпкерлік субьектілерін ақпарат алу, ол институттардан құқықтық көмек алу құқығын жүзеге асыруға жағдай жасалынбаған. Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы мен Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры ұлттық экономика министрлігіне тікелей бағынысты болып келетіні және басақ кәсіпкерлікті қорғау үшін қызмет атқаратын ұйымдарға қарағанда, аталған екі институттармен министрліктің тығыз жұмыс жасайтыны анықталды. Кәсіпкерлікті дамыту, бизнес субьектілерін қорғау және қолдау мақсатында бюджеттен қаражаттың тікелей осы институтқа бөлінеді. Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры өз ішінен осы талапты жүзеге асыру мақсатында бірнеше еншілес ұйымдар ашылып, жұмыс атқаруда. Дегенмен, бұл институттың да кәсіпкерлік субьектілері үшін жасап жатқан қызметтеріне қарағанда, осы ұйымды қамтамасыз етуге кеткен шығындары көп деген пайымдамыз. Себебі, институттың статистикалық деректерін зерттеуден түйген нәтиже бойынша, институттың қаржылық және бухгалтерлік шығын көрсеткіш деңгейінен құрылған. Қазіргі таңда, қызмет атқарып тұрған бір институттан да ашық және қол жетімді болуға тиісті статистикалық деректемелер берілмеген. Ол өз кезегінде кәсіпкерлердің Қазақстан Республикасының 2010 жылы 19 наурыз айында қабылданған, мемлекеттік статистика туралы заңының 18 бабына сәйкес, статистикалық ақпаратқа теңдей қол жеткізу құқығын шектеп жатыр.
1996-2000 жылдар аралығындағы екінші кезеңнің ерекшелігі - кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау институттарының қарқынды дамуы кезеңі.
Қазақстан Республикасының Үкіметі тиімді мемлекеттік саясатты қалыптастыруда, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлік секторында маңызды қоғамдық ұйымдардың маңыздылығын түсініп, 1996 жылдың мамырында Жеке қорғаныс туралы Қазақстан Республикасының Заңын қабылдады, бұл өз мүдделерін қорғау үшін шағын және орта кәсіпкерлік құрылымдарын біріктіруді күшейтті, алғашқы кәсіподақтар мен шағын және орта бизнес бірлестіктер алаңның кеңейтуге алып келді.
Шағын және орта, ірі бизнеске арналған инфрақұрылымды дамыту шеңберінде Қазақстан Республикасының Үкіметі шағын кәсіпкерлік бойынша республикалық ақпараттық-көрме орталығын құрды. Оны құрудың басты мақсаты тұтынушылық нарыққа шағын және орта бизнес өнімдері мен қызметтерін алға жылжыту болды. 1991 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі комиссияға консультативтік-кеңесші орган құрылды, сонымен бірге, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдіктерінде шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі комиссиялар құрылды.
Үшінші кезең 2001-2005 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең инновациялық шағын және орта, ірі бизнесті қолдау құралдарын қалыптастыруға, сондай-ақ қаржылық қолдауды одан әрі дамытуға бағытталған. Бұл құралдар 2019 жылғы ақпараттармен айтқанда әлі қолдау құралдары аз қалыптасқан және дамымаған. Қазіргі таңда, институттарда тек оқыту, несие беру, субсидиялау сонымен қатар бір бағытта ғана жұмыс істеп тұрған лизинг және кепілдік ету құралдары бар.
2001 жылы 2001-2002 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті дамыту және қолдау жөніндегі мемлекеттік бағдарлама қабылданды. Бағдарлама шағын және орта бизнес субъектілерін қолдау және қорғау, нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру, шағын және орта бизнес субъектілерін, кадрларды, ғылыми, әдістемелік және ақпараттық қолдауды, шағын және орта кәсіпкерлікті өңірлік дамытуды қолдау бойынша инвестициялық саясат пен механизмдерді жетілдіруге бағытталған инфрақұрылымның тиімділігін одан әрі жетілдіруді көздеді. Бұдан басқа, бағдарлама мемлекеттік қызметшілердің заңсыз қабылданған іс-әрекеттер үшін жауапкершілікті күшейтетін, шағын, орта бизнес субъектілерінің құқықтарын бұзуына әкеп соқтыратын, реттеуші органдардан тексерулерін қоспағанда, Қазақстан Республикасы табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын және орта кәсіпкерлік үшін жеңілдендірген салықтық режимді қамтамасыз етудің тәсілі ретінде қарастырылды. Дегенмен, бүгінгі күнге дейін шағын,орта және ірі кәсіпкерлер субьектілеріне ғылыми, әдіснамалық және ақпараттық қолдау әрі жетілмеген, құықтану мамандығын бітірген тұлғалардың өзі бұларға қиындықпен қол жеткізеді.
2001 жылдың 18 мамырында Қазақстанның Даму Банкі құрылды.
Осы даму институтының арқасында Қазақстанда бизнесті қаржылық қолдаудың негізгі құралдары ретінде -шаруашылық жүргізуші субьектілерге, экспорт бойынша несиелендіру және лизингтік қамтамасыз ету пайдаланылды.
Дегенмен, Қазақстанның Даму Банкі АҚ қолдау құралдарын пайдалануда- ірі бизнес субъектілеріне құқықтық артықшылық берілген, ал орта және шағын кәсіпкерлерге өкінішке орай, құқықтық қолдау аз қолданылады. Қазіргі уақытта Даму банкі, ірі бизнесті дамытуға негізгі қаржылық көмек көрсетін Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдарға арналған Мемлекеттік индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының жетекшісі.
Жергілікті атқарушы органдар шағын және орта бизнеске несие беру кезінде коммуналдық меншікті мүліктен қамтамасыз ету ретінде-кәсіпкерлік субьектілерін қолдаудың жаңа алғы шарты жасалды. Дегенмен, коммуналдық меншік обьектілерін пайдалануға құқық тек шағын кәсіпкерлік субьектілеріне берілді. Алайда, бұл құықытың пайдалану нәтижесі белгісіз және қазіргі таңда кәсіпкерлерді қолдаудың бұл түрін алып тастаған.
2002 жылы Инновациялық қызмет туралыҚазақстан Республикасының Заңы қабылданды, оған сәйкес инновациялық инфрақұрылымға алғаш рет сілтеме жасау, мемлекеттің бәсекеге қабілетті өндірістерді құруға қатысу және инновацияларға арналған мемлекеттік тапсырыс беру пайда болды. 2003 жылы Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы қабылданды. Стратегия дамыту институттарын құру, арнайы экономикалық аймақтардың аумақтарында арнаулы салық режимдерін қолдану аясын кеңейту арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету мәселелерін шешуге арналған. Арнайы экономикалық аймақтардың аумақтарында арнаулы салық режимі құрылып, қазір өз нәтижесін беріп, кәсіпкерлерге қызмет етіп тұр. Ал, арнаулы салық режимінің аясы кеңеймеді.
Инновациялық шағын және орта кәсіпкерлік инфрақұрылымын қалыптастыру технологиялық парктер желісі (кеңес беру, кеңсе және өндірістік ғимараттар беру, қаржылық қолдау) арқылы инновациялық шағын және орта бизнеске көмектесуге бағытталған Ұлттық инновациялық қор акционерлік қоғамының 2003 жылы құрылғаннан басталды.Қазіргі таңда бұл қор, Индустрия және сауда министрлігімен сенімгерлік басқаруда. Қордың жұмыс нәтижесі туралы көрсеткіштер, кәсіпкерлерге көрсеткен құықытық көмегі туралы есебі ақпаратпен қамту орталықтарында жоқ.
Төртінші кезеңге 2006-2010 жылдар кіреді.Бұл кезеңде кәсіпкерлерді қолдаудың өзгеше жолдары қарастырылды. Егер алғашқы үш кезеңде мемлекет барлық реформалардың бастамашысы болған болса, осы кезеңде кәсіпкерлер өзін-өзі ұйымдастырып, институционалдық кәсіпкер ретінде әрекет етуге мәжбүр болды. Бұл кезеңде кәсіпкердің қызметін реттейтін ережелерді жүйелейтін және оларды бірыңғай заң актісіне біріктіретін Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы Заңы күшіне енді.
2006 жылы Концессиялар туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл концессия шарты негізінде, яғни, мемлекеттің-жеке кәсіпкерлермен концессия шартын жасау арқылы, кәсіпкерліктің жаңа нысанын құрудың алғышарттарын қалыптастырды. Инновациялық кәсіпкерлікті дамыту саясатын қолдауға Индустриялық-инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту тұжырымдамасы (арнайы экономикалық және өнеркәсіптік аймақтар, технопарктер, бизнес-инкубаторлар) бекітілді. 2009 жылы кедергілерді жою және шағын және орта бизнесті тексеруге тұлғалар тарапынан қысымның төмендеуі жөніндегі жұмыс күшейтілді. Осы бойынша, шағын және орта бизнесті тексеруге мораторий жарияланды.
Төртінші кезеңде қалыптасқан ұйымдардың бірі-ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамы, ол осы уақытқа дейін агроөнеркәсіп секторына шағын және орта бизнеске қолдау көрсетуде негізгі жетекші болып табылды.
Осы кезеңде құрылған тағы бір институт- Қазақстандық индустрияны дамыту институты. Бұл институтта индустриялық-инновациялық жобаға арналған кешенді жоспарды әзірлеу және зерттеуге, кәсіпорындардың құзыреттілігін арттыруға, технологиялық үдерістерді жетілдіруге және өндірісті ұйымдастыру тиімділігін арттыруға жұмсалатын шығындарды өтеуге өкілеттік бар.
Осылайша, мемлекеттік қолдауды дамытудың осы кезеңі кәсіпкерлік субьектілерінің мемлекеттік қолдаудың институттарының пайда болу кезеңі ретінде сипатталуы мүмкін. Кәсіпкерлікті дамытудың маңызды бағдарламаларының пайда болуы мен қатар шағын және орта, ірі бизнесті мемлекеттік дереккөздерден дамытуға айтарлықтай қаражат бөлінді және әлі де бөлінуде. Біздің пайымдауымызша, Қазақстан экономикасы үшін ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамы өте перспективалы даму институты болып қалуда, алайда бірқатар себептер бойынша әлі күнге дейін жоғарыда көрсетілген институттар мен өзге де институттар өз жұмысында тиімділікке қол жеткізе алмай келеді.
Бесінші кезеңде 2011-2019 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең шағын және орта, ірі бизнес субъектілеріне әкімшілік жүктемені төмендетуге, олардың құқықтарын қорғауды күшейтуге бағытталғандығымен сипатталады. Шағын және орта, ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдау- Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елге қосылу стратегиясын және индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыруға негізделген. Бұл, экономиканы әртараптандыруды, сондай-ақ нарықтық қатынастардың және бәсекеге қабілетті экономиканың негізі ретінде- шағын және орта бизнес секторын дамытуды көздейтін іс-шара.
Біздің ойымызша кәсіпкерлікті жүргізуде, лицензиялауда, бағдарламалар бойынша рұқсаттамалар алудабіртұтассыздық, ал кәсіпкерлердің құқығын бұзу немесе шектеуге әкелген әрекеттері не әрекетсіздігі үшін тиісті тұлғалардың жауапкершілігі мен осындай және тағы басқа құқық бұзушылықтарды анықтаудың алдын-алу бойынша шаралар жоқ. Еліміздегі сарапшылар да осылай тұжырымдауда. Осындай кемшіліктерді жою үшін, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 11 маусымындағы қаулысымен Қазақстан Республикасының рұқсат беру жүйесін одан әрі реформалаудың 2012-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданды.Біздің еліміздегі шағын және орта бизнесті тиімді дамыту үшін жасалған маңызды қадам- Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасының құрылуы.
Шағын және орта, ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдау институтының дамуының барлық бес кезеңін ескере отырып, 1991 жылдан бастап мемлекет шағын және орта, ірі бизнес үшін мемлекеттік қолдаудың ресми институционалдық ортасын қалыптастырғанын атап өту керек. Оған, мынадай маңызды актілердің қабылдануының дәлелі болып табылады.
- 1992 жылғы 4 шілдедегі Азаматтар мен заңды тұлғалардың кəсіпкерлік қызметтің еркіндігіне құқықтарын қорғау туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы;
- 2006 жылғы 31 қаңтардағы Жеке кәсіпкерлік туралы заң;
- 2000 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті дамыту және қолдау жөніндегі 1999-2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы заң;
- 1997 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қолдау мен дамытудың басымдықтары мен аймақтық бағдарламалары туралы заң және т.б.
Шағын және орта,ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдаудың нормативтік базасын жетілдірудің маңызды қадамы - шағын және орта, ірі бизнеске қатысты барлық заңды талаптарды қамтитын Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 29 қазанда қабылданған Кәсіпкерлік кодексі.Бұл кодекс салалық критерийлерді анықтау, салық салу, қаржылық және несиелік қолдау, инновацияларды дамыту, қолданыстағы әкімшілік кедергілерді жою сияқты шағын және орта,ірі кәсіпкерлік қызметінің негізгі аспектілерін реттейтін құқықтық негізді құрайды. Әрине, бұл құжат үнемі толықтырылып, жетілдірілуде.
1.2. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне салыстырмалы құқықтық талдау
Қазақстанның түрлі өңірлерінде жаңа шағын және орта, ірі бизнесті қалыптастыру және дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатында кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бойынша мамандандырылған мекемелер құрылып, дамытылуда. Мемлекет және кәсіпкерлікті дамытуға бағытталып құрылған ұйымдаркәсіпкерлікті дамыту және кәсіпкерлердің құқықтарының жүзеге асуы бойынша түрлі бағдарламаларды қабылдайды, қаржы бөледі, салық салуды жеңілдету, шамадан тыс мемлекеттік және өзге органдардың бақылауының болмауының жолын алу, және тағы басқа кәсіпкерлер құқығын шектейтін рәсімдерді жеңілдету үшін қызмет атқарады.
Тәуелсіздік жылдарында елімізде шағын және орта, ірі бизнеске қолдау көрсету үшін он екі даму ұйымдары құрылды: Қазақстанның Даму Банкі акционерлік қоғамы, Қазақстанның Инвестициялық Қоры, Қазына Капитал Менеджмент акционерлік қоғамы, "KAZAKH INVEST" ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамы, ҚазЭкспортГарант акционерлік қоғамы, Экспорттық несиелерді сақтандыру корпорациясы акционерлік қоғамы, Ұлттық инновациялық қор акционерлік қоғамы, Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры акционерлік қоғамы, Аграрлық несие корпорациясы акционерлік қоғамы, Қазагромаркетинг акционерлік қоғамы, ҚазАгроҚаржы акционерлік қоғамы.
Бұл мекемелердің қызметі шағын және орта,ірі бизнес үшін қаржылық және консалтингтік қолдау көрсету, инвестицияларды тарту, жеңілдікті пайыздық мөлшерлемені несиелеу, инновациялық бизнес-жобаларды бағалау және дамыту, сондай-ақ шет елдердің нарықтарына өнімдерді экспорттауға көмектесу болып табылады.
Біз әзірлеген Қазақстан Республикасының шағын және орта, ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдаудың институционалды инфрақұрылымының үлгісі 1-суретте келтірілген. Мемлекеттік мекемелердің жүйесі мыналарды қамтиды: шағын және орта бизнесті дамыту жөніндегі орталық уәкілетті мемлекеттік орган - Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі жанындағы Кәсіпкерлікті дамыту басқармасы, Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры акционерлік қоғамы, әкімдіктерде басқару.
Шағын және орта, ірі бизнес субъектілерінің аймақтық және салалық қоғамдық бірлестіктері, сондай-ақ инкубаторлар мен технопарктер. 1-суретте көрсетілген мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің әрқайсысы әртүрлі функцияларды орындайды.
1-сурет. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті дамыту және қолдаудың мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелерінің жүйесі.
Республикадағы шағын және орта, ірі бизнес субьектілерін мемлекеттік қолдаудың институционалды құрылымдарына жеке тоқтап өтсек: кең дамыған институттардың бірі инновациялық даму үрдісін үйлестіруді қамтамасыз етуге жәрдемдесу және мемлекеттік қолдау шараларын ұйымдастыру мақсатымен құрылған Технологиялық даму жөніндегі ұлттық агенттік акционерлік қоғамы- инновациялық грант, жобалық қаржыландыру, технологиялық бизнес-инкубациялау қызметтерін ұсыну мен халықаралық технологиялық трансперттеу орталықтарын құру құралдары арқылы қызметін атқарады. Кәсіпкер үшін бұл ұйымда гранттарға электронды түрде өтінім беруге жағдай жасалынған. Дегенмен, жобалар туралы ақпаратқа қол жетімсіз. Сонымен қатар, негізгі сайтынан еркін мәтінмен танысу мүмкін емес. Қандай жобаға гранттардың бөлінгенін және қолдау деңгейінің қарқынын көру мүмкіндігі шектелген.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 26.04.1997 ж. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын құру туралы қаулысына сәйкес құрылған- Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры. Оқыту, краудфандинг, субсидиялау (пайыздық мөлшерлемені азайту) және кепілдік беру құралдары арқылы қызмет атқаратын институт. Кәсіпкерлерге қолдау көрсететін, бұл институттың қаржы бағдарламалары бойынша кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған қаражаттардың нақты бөлінген жері мен мөлшерлемесі, жоба мазмұны еш жерде қамтылмаған. Саll центрлік және электрондық порталында ақпарат пен статистика және есептері тек үстіртін қамтылған. Ақпаратқа, статистикаға деген ашықтық , қол жетімділік жоқ. Сонымен қатар электронды порталдарында ұсынған ақпараттары ескі және кәсіпкерлерді қаржыландыру шарттары түсініксіз.
Қазына Капитал Менеджмент акционерлік қоғамы 2014-2023 жылдарға арналған өзектендірілген Даму стратегиясы өңірде макроэкономикалық өзгерістерді және private equity-дегі жаңа тенденцияларды ескере, Қазақстанның Даму Банкі Бәйтерек Ұлттық Басқарушы Холдингі акционерлік қоғамының өзектендірілген Даму стратегиясының негізінде құрылған институт. Бұл институттың тиімділік көрсеткіші түсініксіз, әрі танымал емес болып табылады, атқарған жұмыстарының нәтижесі белгісіз болып келеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011-2020 жылдарға арналған Даму стратегиясын бекіту туралы, 2011 жылғы 31 қаңтардағы № елу 52 қаулысына сәйкес құрылған- ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі. Институт-несие бағдарламалары, инвестициялық жобаларды қаржыландыру мен субсидиялау және ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдығына лизинг беруді жүзеге асыруда. Ұйымның тұлғалардың құқығын қамтамасыз ету мақсатында жария ұсынатын, "аралық қаржылық ақпаратты шолып тексерудің нәтижелері жөніндегі" ресми есебінде кәсіпкерлердің қызмет жасауына пайдалы ақпараттарды қамтымаған.
Венчурлық қаржыландыру, бизнес инкубациялау және технологиялық консалтинг құралдары арқылы технология кәсіпкерлігін дамытуға жәрдемдесу мақсатында құрылған QazTech Ventures институты. Ол, венчурлық қаржыландыру, бизнес-инкубациялау және технологиялық консалтинг құралдары арқылы кәсіпкерліктің технологияларын дамытуды жүзеге асырады.KazakhExport экспорттық сақтандыру компаниясы, экономиканың басым секторларында шикізаттық емес тауарлар, жұмыстар, қызметтер экспорттар өсіміне қолдау көрсету және қазақстандық кәсіпорындарды қаржы-сақтандыру және қаржылай емес қолдау практикасын қалыптастыру мақсатында құрылған бағдаларламаларды жүзеге асыруда. Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы-бұл коммерциялық емес ұйым. Қазақстан Республикасының Үкіметімен және мемлекеттік органдармен кәсіпкерлік деңгейін күштерін күшейту үшін құрылған. Институт кәсіпкерлік саласындағы заңнаманы жетілдіру арқылы шағын бизнесті дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды, осы салады іскерлік бәсекелестік құру үшін көрмелер, конференциялар, семинарлар және өзге де іс-шараларды ұйымдастыруға және өткізуге қатысуды, сонымен қатар кәсіпкерлерге заң көмегі талап арыздарын (пікірлерді) жасауға дейін көмектесетін, кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін білдіріп, қорғауды жүзеге асыратын ұйым болып табылады. Дегенмен институттың қызметі танымал емес.Сонымен қатар, мемлекетіміздегі басқа да институттарда кездесетін негізгі құқықтық шектеуші факторболып, кәсіпкерлердің статистикалық дерекке қол жеткізу құқығы табылады. Айтылғандар, ұйымдар қарауындағы немесе жүргізіліп-аяқталған қызметтер туралы ақпараттың аз болуынан көрінеді.Ал, кәсіпкерлер арасында туындайтын құқық бұзушылықтарды жою және құқықтарын қорғауды жүзеге асыратын тағы бір институт Атамекен Қазақстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасының Арбитраж орталығы(әрі қарай - Арбитраж орталығы) болып табылады.Қазақстан мен шетелдік кәсіпкерлерінің қандай да бір азаматтық құқықтық қатынасқа түсуі үшін, нерезидент кәсіпкерлер еліміздің құқықтық базасына танысу жасайтыны-бірінші қадам. Сотқа қарағанда, арбитражға жүгіну тиімділіктерімен қоса, арбитражға деген сенімділік, арбитрды дербес таңдау мүмкінділігі, процедураның жұмсақтылы мен арбитраждық шешімнің түпкілікті, сонымен қатар көптеген мемлекеттерде шешімнің орындалуы мүмкіншілігімен қамтамасыз етілуінде. Дегенмен, кәсіпкерлердің арбитраждарға жүгіну құқықтары еліміздің заң нормаларымен біршама шектелген. Бұл өз кезегінде нерезидент кәсіпкерлермен еркін құқықтық қатынасқа түсу еркінің шектелуіне әкелуде. Мысалы, Германия, Австрияда арбитрдің қарауына кез-келген экономикалық сипаттағы мүліктік дауларды қарастыра алады. Ал, Ұлыбританияда кәсіпкерлер арбитрларға, қоғамдық мүддеге қайшы келмейтін кез-келген дауды шешуі үшін жүгіне алады. Кәсіпкердің өз құқығын қорғауда,еріктілік, дербестік қағидаттарының шектелмей, таңдау құқығының болуына байланысты көптеген мәселелер үшін осы арбитраждық орталықтары кеңінен танымал, дамыған аталмыш елдің кәсіпкерлерімен құқықтық қатынасқа түсу әлде қайда өзге мемлекеттер үшін тартымдырақ , ал ел кәсіпкердері үшін заңнама нормалы тежеу болып келуде. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, кәсіпкерлер тиісті мемлекет тарапынын көрсетіліп жатқан бағдарламаларға қатыса алмай жатыр деген қорытындыға келдік.
А тұжырымы
Кәсіпкерлікті дамыту саласындағы мемлекеттің басты рөлі тиісті нормативтік базаны қалыптастыру және бизнесті дамыту қызметтерін көрсететін мекемелер жүйесін құру арқылы тұрақты және жеткілікті бизнес ортасын құру болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстандағы кәсіпкерлік субьектілерін мемлекеттік қолдау мынадай бағыттар бойынша тежеулі қарқында тұр деген тұжырымға келдік :
1) мемлекеттік қаржылық, статистикалық, материалдық, техникалық және ақпараттық ресурстарды, сондай-ақ ғылыми-техникалық әзірлемелер мен технологияларды пайдалану үшін жағдай жасалынбаған;
2) мемлекеттік, салалық және өңірлік даму бағдарламаларын дамымаған;
3) Шағын және орта, ірі бизнес мемлекеттік тіркеу және таратудың жеңілдетілген тәртібінің жоқтығы;
4) оңтайлы салық режимін құрылмағаны;
5) несие беру бағдарламаларының талаптарының жоғарылығы ;
6) кәсіпкерлікті қолдауға және дамытуға инвестицияларды, оның ішінде шетелдік инвестицияларды тарту және пайдалану жүйесіне көп мән берілетіні;
7) кәсіпкерлікті қолдау және дамыту үшін жаңа-электронды оқу және ғылыми-зерттеу орталықтарын, консалтингтік ұйымдарды және ақпараттық жүйелерді құру және қалыптастыру арқылы кадрларды даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыруды ұйымдастылмауы;
9) Институттардың қызмет көрсету саласының бір түрде болуы, жүгіну және кері қарым-қатынас орнату тежеулерімен сипатталды. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне талдау жасауарқылы, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының анықталған салдарына ұсыныс қорытынды бөлімімен қамтылды.
II Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу
2.1. Кәсіпкерлікті қолдау аясында отандық заңнамаға талдау жүргізу
Зерттеу жұмысы барысында, Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес субъектілеріне теріс ықпал ететін нормативтік құқықтық актілерге талдау жүргізу арқылы қолданыстағы заңнаманы қарастырамыз.
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 10-бабының 2-тармағы бойынша, Мемлекеттік органдар кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін қозғайтын шешімдер қабылдау бойынша өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуге міндетті. Дегенмен, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Нұр-Сұлтан қаласының инвестициялар және кәсіпкерлікті дамыту басқармасы Департаменті бойынша, кәсіпкерлікке қатысты толық ақпаратты анық, ашық және қол жетімді етіп, электронды түрде ала алмайды, аумақ бойынша кәсіпкерлерге арналған бағдарламалар, гранттар жайлы мәліметтер интернет сайттарында көрсетілмейді. Кәсіпкерлік қызметті үйлестіруші және ұйымдастырушы, реттеуші ұйымдар қазір өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуге міндетін тиісті дәрежеде орындай алмай отыр. Яғни, құқық реттеуші ұйымдардың өз міндеттерін тиісті орындамауы салдарынан-кәсіпкерлердің құқықтары шектелуде.
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 58-бабының 2-тармағы бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, тіркелген яғни есептік тіркеуден өткен кәсіпкерлік субъектілерінің мүше болуының міндеттік қағидаты бойынша құрылады. Міндетті мүше болуға негізделген кәсіпкерлік қызмет саласындағы өзін-өзі реттеу ұйымдарының мүшелері қатысушылары болып табылатын кәсіпкерлік субъектілерінің Ұлттық палатаға міндетті түрде мүше болу қағидаты қолданылады.
Жоғарыда көрсетіліп кеткен норма, шағын және орта бизнес өкілдерінің жалпы кәсіппен айналысатын субъектілердің құқықтарын шектейді. Кәсіпкерлік субъектілерін міндетті тұрғыда белгілі бір ұйымға мүше болуға міндеттей алмайды. Аталмыш нормадағы тармақты алынып тасталуға немесе міндетті сөзінің орнына құқылы деп алмастыру қажет.
Қазақстан РеспубликасыныңСалық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексішағын және орта бизнестің дамуына құқықтық жағынан кері әсерін тигізуде. Шағын және орта бизнес өкілдері мен сарапшыларының пікірінше, кодекстің кейбір баптары күрделі тілде жазылған, тек кәсіпкерлер ғана емес, заңгерлерге де түсіну қиын. Сонымен қатар, кодекс өте көлемді 1037 беттен, 88 тараудан, 776 баптан тұрады. 776 бап түгел шағын және орта бизнес субъектілерін қамтымаса да, ол шағын және орта бизнесті жүргізуге көптеген шектеулер мен талаптарды және мерзімдерді қамтиды. Мәселен, Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 25 желтоқсандағы өзгерістермен толықтырулар енгізілген, қазіргі таңдағы қолданыстағы Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексінің 146-бабы бойынша, салықтық тексерулерді жүргiзу мерзiмi:
1)Нұсқама табыс етілген күннен бастап отыз жұмыс күнінен аспауға тиіс:
- бейрезиденттер үшін: салықтық тексеруді тағайындаған салық органы- қырық бес жұмыс күніне дейін;
- жоғары тұрған салық органы-алпыс жұмыс күніне дейін;
2)Моноторингке жататын салық төлеушілер үшін:
- салықтық тексеруді тағайындаған салық органы-жетпіс бес жұмыс күніне дейін;
- жоғары тұрған салық органы бір жүз сексен жұмыс күніне дейін ұзартуы мүмкін.
Шағын және орта бизнес өкілдеріне салық органдарынан бөлек өзге де мемлекеттік органдардың тексерістері бар. Ұзақ мерзімді тексерістер шағын және орта бизнес өкілдеріне жұмыс жасауына кедергі келтіреді. Аталмыш бапты ақылға қонымды мерзімдермен, ішкі тәртіпті ескере отырып өзгерту қажет. Мәселен, Беларусь елінің 30 желтоқсан 2018 жылы өзгерістермен толықтырулар енгізілген қолданыстағы Салық Кодексінің 73 және 76 баптар аралығын қарастыру барысында, салықтық тексерулер мерзімі үш жұмыс күнінен бастап, отыз жұмыс күндері аралығын қамтыған. Беларусь елінің бұл нормасы өте тиімді енгізілген.
Ал, Ресейдің 2017 жылғы 29 желтоқсандағы өзгерістермен толықтырулар енгізілген қолданыстағы Салық Кодексінің 89-бабының 8-тармағы бойынша, 2 ай мерзімінен 6 ай аралығына дейін салықтық тексерістер жалғасуы мүмкін деп көрсетілген. Яғни, Ресей заңнамасының бұл нормасы біздің заңнамаға ұқсас, мерзімдер аралығын қамтиды.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексінің2-бабының 4-тармағына сәйкес Заңнамада көзделген жағдайлардан басқа, салықтық қатынастарды реттейтін нормаларды Қазақстан Республикасының салықтық емес заңнамасына қосуға тыйым салынады23Аталған нормада көрсетілген, шағын және орта бизнес субъектілеріне жалпы кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты басқа да шоғырландырылған нормативтік құқықтық актілердегі жеңілдіктерді қолдануға шектеу келтіреді.
Мәселен, Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 3 сәуірдегі өзгерістермен толықтырулар енгізілген қолданыстағы Арнайы экономикалық және индустриялық аймақтар туралы заңнамасының 41-бабының 1-тармағына сәйкес Арнайы экономикалық аймақтың қатысушылары үшін көзделген құқықтық кепілдіктерін, салықтық және өзге де жеңілдіктерді пайдалануға құқылы деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
M.S. Narikbaev atyndagy KAZGUU Universiteti
А.С. Алиханова
Б.Н.Шардарбекова
Ж.М. Асылбекова
Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАСЫ
5B030100- Құқықтану мамандығы бойынша
Нұр-Сұлтан, 2019 ж.
КЕЛІСІЛДІ БЕКІТЕМІН
С. Зиманов атындағы құқықтық Құқық Жоғары
және экономикалық зерттеулер мектебінің директоры
академиясының директоры-провост з.ғ.к., доцент
PhD докторы ___________ С.Г. Пен
_______________ М.М. Дауленов ___ ______ 2019 ж.
___ _________ 2019 ж.
Дипломдық жобаға
ТЕХНИКАЛЫҚ ТАПСЫРМА
Кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау
I. Жобаның өзектілігі, түпнұсқалығы және жаңалығының негіздері.
Қазақстан экономикасын дамытудың қазіргі кезеңінде кәсіпкерлік қызмет субъектілері өзара әріптестік пен мемлекетпен ынтымақтастық жағдайында оларға қалыпты даму мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдайлар жасауды қажет етеді. Алайда, мемлекет пен кәсіпкерліктің арасындағы қарым-қатынастарында құқықтық сипаттағы мәселелердің болуы байқалады. Құқық қолдану, оның ішінде сот тәжірибесін талдау көрсеткендей, әртүрлі себептерге байланысты кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін заң талаптарының бұзылуы жиі кездеседі.
Атап айтқанда мемлекеттен кәсіпкерлікті қолдауға бөлінетін грантты ұтып алуға қатысатын кәсіпкерлер арасында-кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі, адал бәсекелестік, отандық тауарлар өндірушілерді, жұмыс орындаушыларды, қызмет көрсетушілерді қолдау қағидалары сақталмай қалатын жағдайлар кездеседі. Осыған байланысты еліміздің және шетелдік кәсіпкерлердің, сонымен қатар кәсіпкерлікпен айналысуға талпынушы жеке тұлғалардың да кәсіпкерлікпен айналысуға деген ынтасы төмендетуде.
Кәсіпкерлікті қолдау және қорғау - дамушы Қазақстан мен қоғам алдында тұрған маңызды басым міндет болып табылады. Қазіргі уақытта ол қанағаттанарлық деңгейде өрісін алған жоқ. Кәсіпкерлердің құқықтық қатынастарды реттеуші заңнама әлі де жетілдірілмеген, құқықтық реттеудің осы саласындағы нормативтік актілер кәсіпкерлік қатынастардың жай-күйі мен дамуына әсер ету салдарын талдаусыз және бағалаусыз қабылданады, іске асырылады және қолданылады.
Осылайша, кәсіпкерлік қызметті реттеу саласындағы нормативтік құқықтық базаға талдау жасауды жүзеге асыру арқылы кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудың тиімді жолдарын тез арада табу қажет ететінін көрсетеді.
II.Жобаның мақсаты.
-Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тетіктерін қалыптастыру;
-Шағын орта және ірі бизнесті құқықтық қолдауды жетілдіру үшін шетелдік тәжірибеге сүйене отырып, шешу жолдары ұсынылған салыстырмалы кесте жасау.
III. Орындалатын жұмыстың көлемі, тәртібі және мерзімі.
1-кезең. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу;
2-кезең. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне талдау жасау, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының салдарын анықтау;
3-кезең. Кәсіпкерлік қызметке қатысты туындаған даулар бойынша соңғы 10 жылдағы сот тәжирибесін қарау;
4-кезең. Анықталған мәселелердің құқықтық реттелуі бойынша нақты ұсыныстар енгізу.
IV. Жобаның сапалы индикаторлары.
а) өңделген құжаттар қолданыстағы заңнамаға сәйкес болуы тиіс;
б) өңделген құжаттар ұсынылып отырған кәсіпкерлік құқықтық қатынастарды реттеуге байланыстыөзектілігі жоғары мәселелерді тиімді шешуге бағытталуы тиіс.
V. Scrum-командасы.
Тұрақты жетекшілер: ғылыми жобаның жетекшісі Жеке құқық департаментінің аға оқытушысы Татебаева Гулдаурен Сәттігұлқызы;
Студенттер Шардарбекова Беназир, Алиханова Айдана, Асылбекова Жанар;
Тапсырыс беруші Атамекен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы;
Тұрақты емес мүшелері: Жеке құқық департаментінің профессоры, заң ғылымдарының докторы Идрышева С.К.; Жеке құқық департаментінің аға оқытушысы, PhD Хамзин Е.Ж.
VI. Scrum-командасы мүшелерінің жауапкершілік матрицасы.
Түсініктеме: Scrum-команданың жауапкершілік матрицасы кесте түрінде,диаграммы немесе басқа да үлгіде құрылуы мүмкін, жобының кезеңдерін жүзеге аыру үшін әрбір мүшенің қатысу деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.
Этаптардың атауы
Татебаева Гулдаурен Сәттігұлқызы
Шардарбекова Б., Алиханова А., Асылбекова Ж.
Атамаекен Ұлттық кәсіпкерлер палатасы
Идрышева Сара Кимадиевна
Хамзин Ердос Жантөренович
Рецензент
1-кезең. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу
Р
И
К
К
NA
К
2-кезең. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне талдау жасау, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының салдарын анықтау
Р
И
К
NA
К
К
3-кезең. Кәсіпкерлік қызметке қатысты туындаған даулар бойынша соңғы 10 жылдағы сот тәжирибесін қарау
Р
И
К
К
NA
К
4-кезең. Анықталған мәселелердің құқықтық реттелуі бойынша нақты ұсыныстар енгізу.
Р
И
К
NA
К
К
Қысқартуларға түсіндірме:
Р - Жетекші
И- Орындаушы
К- Кеңесші
NA - Not Applicable (қолданылмайды)
VII. Жобаның аяқталу нысаны.
Жобаның аяқталу нысаны: 1-4 кезеңдер бойынша кешенді есеп;
2)Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тиімділігін арттыруға арналған ұсыныстар.
Жетекші бағдарлама үйлестірушісі О.М. Горстка
Ғылыми жетекші Г.С. Татебаева
Студенттер: Б. Шардарбекова
А. Алиханова
Ж. Асылбекова
Тапсырысшының өкілі:
Жеке құқық департаментінің
профессоры, з.ғ.д. С. К. Идрышева
Жеке құқық департаментінің
аға оқытушысы, PhD Е.Ж. Хамзин
Рецензент
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1-2
Негізгі бөлім
1. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ...
1.1.Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың даму кезеңінің ерекшеліктері ... ... ... ... 3 -9
1.2. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне салыстырмалылық құқықтық талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10-13
А тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1.Кәсіпкерлікті қорғау аясында отандық заңнамаға талдау жүргізу ... ... ... ...14-18
2.2.Кәсіпкерлік құқық қатынастардың реттеу саласында озық елдердің тәжірибесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-22
Б тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. Азаматтық-құқықтық қатастардың субъектісі ретінде заңды тұлғалардың құқықтық жағдайына зерттеу жүргізу,сот тәжірибесін қарастыру ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
С тұжырымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27-29
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30-31
КІРІСПЕ
Бұл дипломдық жұмыста кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау аясындағы қызметіне талдау жасалынып, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының салдарлары анықталады. Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейі зерделенеді және кәсіпкерлікке қатысты туындаған даулар бойынша сот тәжірибелері қарастырылады. Кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын қорғау мәселелері бойынша ұсыныстар енгізіледі.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан экономикасын дамытудың қазіргі кезеңінде кәсіпкерлік қызмет субъектілері өзара әріптестік пен мемлекетпен ынтымақтастық жағдайында оларға қалыпты даму мүмкіндігін қамтамасыз ететін жағдайлар жасауды қажет етеді. Алайда, мемлекет пен кәсіпкерліктің арасындағы қарым-қатынастарында құқықтық сипаттағы мәселелердің болуы байқалады. Құқық қолдану, оның ішінде сот тәжірибесін талдау көрсеткендей, әртүрлі себептерге байланысты кәсіпкерлік қатынастарды реттейтін заң талаптарының бұзылуы жиі кездеседі.
Атап айтқанда, мемлекеттен кәсіпкерлікті қолдауға бөлінетін грантты ұтып алуға қатысатын кәсіпкерлер арасында - кәсіпкерлік субъектілерінің теңдігі, адал бәсекелестік, отандық тауарлар өндірушілерді, жұмыс орындаушыларды, қызмет көрсетушілерді қолдау қағидалары сақталмай қалатын жағдайлар кездеседі. Осыған байланысты еліміздің және шетелдік кәсіпкерлердің, сонымен қатар кәсіпкерлікпен айналысуға талпынушы жеке тұлғалардың да кәсіпкерлікпен айналысуға деген ынтасын төмендетуде.
Кәсіпкерлікті қолдау және қорғау - дамушы Қазақстан мен қоғам алдында тұрған маңызды басым міндет болып табылады. Қазіргі уақытта ол қанағаттанарлық деңгейде өрісін алған жоқ. Кәсіпкерлік құқықтық қатынастарды реттеуші заңнама әлі де жетілдірілмеген, құқықтық реттеудің осы саласындағы нормативтік актілер кәсіпкерлік қатынастардың жай-күйі мен дамуына әсер ету салдарын талдаусыз және бағалаусыз қабылданады, іске асырылады және қолданылады.
Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 29 қазанда қабылданған Кәсіпкерлік кодексі, кәсіпкерліктің еркіндігін қамтамасыз ететін құқықтық, әлеуметтік жағдайлар мен кепілдіктерін анықтап, кәсіпкерлікті қорғау мен қолдауды қамтамасыз етуі көзделген. Алайда, аталмыш заңнамада кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтарын қорғауды қамтамасыз ететін нормалар тиісінше өз өрісін таппаған, кейбір нормаларда кәсіпкерлердің құқықтары шектелген.
Осылайша, кәсіпкерлік қызметті реттеу саласындағы нормативтік құқықтық базаға талдау жасауды жүзеге асыру арқылы кәсіпкерлердің құқықтарын қорғаудың тиімді жолдарын тез арада табу қажет ететінін көрсетеді.
Дипломдық жобаның мақсаты
-Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тетіктерін қалыптастыру;
-Шағын, орта және ірі бизнесті құқықтық қолдауды жетілдіру үшін шетелдік тәжірибеге сүйене отырып,шешу жолдары ұсынылған салыстырмалы кесте жасау;
Белгіленген мақсатқа жету үшін зерттеу жұмысының келесі міндеттеріанықталды:
1. Қазақстан Республикасында кәсіпкерлік қызметтің дамуының қазіргі сатысын анықтау;
2. Кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдаудың заңнамалық ынталандырылуы мен құралдарының жүйесін зерделеу;
3. Кәсіпкерлік қызметтің отандық және шетелдік тәжірибеде реттелу үрдісінталдау;
4. Кәсіпкерлік қызметтің регламенттейтін Қазақстан Республикасызаңнамалық актілерінің нормаларын қолданудағы қайшылықтарды анықтау;
5. Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың құқықтық тетіктерін қалыптастыру мақасатында ұсыныстар енгізу;
Дипломдық жобаны жазу барысында 2015 жылғы 29 қазандағы Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексі, өзге де заңға тәуелді актілер, үкіметтік бағдарламалар, ғалымдардың еңбектері, Қазақстан Республикасының статистика агенттігінің мәліметтері пайдаланылады.
Диплом жобасының жаңалығы: кәсіпкерлік қызмет субъектілерінің құқықтарын қамтамасыз ету мақсатындаақпараттық интернет-сайтын және мобильдік қосымшаны құрастыру, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғау аясында сот шешімдеріндегі бұзылған құқықтық нормаларға талдау жасап, кәсіпкерлердің құқықтарын шектейтін нормаларға өзгерістерді енгізу туралы ұсыныс жасау;
Диплом жобасының зерттеу әдістері: жалпы теориялық, әлеуметтік және салыстырмалы-тарихи.
I Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметінің ерекшеліктері
1.1. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың даму кезеңінің ерекшеліктері
1991-2018 жылдар аралығындағы шағын және орта бизнесті қолдауға арналған кәсіпкерлікті қолдау кезеңдерін, институттардың пайда болу кезеңдерін шартты түрде бес кезеңге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1995 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезеңді шағын, орта бизнес бойынша нормативтік құқықтық базасын қалыптастыру кезеңі ретінде белгілеуге болады.
Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы одағында мемлекеттік меншікті жекешелендіру және елдегі алғашқы кәсіпкерлер субектілерінің пайда болуының негізі қаланды. Дегенмен, жеке меншікке ие болған алғашқы кәсіпкерлер жұмыстарынан пайда таба алмады. Бұл өз кезегінде, кәсіпорындардың жабылуына, материалдық активтердің жоғалуына, еңбек ресурстарының жоғалуына әкелді.
Осы уақыттар аралығында көптеген ірі және орта кәсіпорындар шағын кәсіпорындарға бөлінді.
1992 жылдың соңында Қазақстан Кәсіпкерлерінің Бірінші Форумы өтті, оған елбасы-Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев және Қазақстан Республикасының үкімет мүшелері қатысты. Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мәселесін көтерген бірінші оқиға-осы форум болды. Форумда шағын және орта бизнесті дамытудың бірінші бағдарламасы қабылданды. Қазақстанда жұмыс істейтін шағын және орта бизнес қауымдастықтарының және кәсіподақтарының бизнес қауымдастығын біріктіруге бағытталған бағдарлама аясында, 1992 жылғы желтоқсан айында, Қазақстан Республикасының Президенті жанындағы Кәсіпкерлер кеңесі құрылды.Бірлескен жұмыс үкіметке кәсіпкерлерді қолдау және дамытуға бағытталған тиімді заңнамалық және атқарушылық шаралар кешенін қалыптастыру мақсатында болды. Мемлекет бюджетінен қаражат бөлініп, түрлі шаралар жасалынып, қызмет атқарылса да 1992 жылдан басталған жұмыстар өз нәтижесінің төмен екенін көрсетуде.
Шағын және орта бизнесті қаржылай қолдаудың бірінші институты Қазақстанның Кеңестік Социалистік Республикасы базасындағы мемлекеттік банкі болды. Ол ең алғаш шағын және орта кәсіпкерлікке жеңілдік беру шарттарымен кредит бере бастады. Сол кезде екінші деңгейдегі банктер енді құрылу жағдайында еді және кәсіпкерлерге несие беруден, ол кездерде бас тартты.
Шағын және орта, ірі кәсіпкерлік субъектілерін несиелендіру институтын дамыту үшін 1993 жылы 14 сәуірде Қазақстан Республикасындағы банктер туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, кәсіпкерлік субъектісі мен банк арасындағы реттелетін қарым-қатынас лизингілік операциялардың пайда болу негізін қалады. Дегенмен, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғауды жүзеге асыратын ұйымдар, бұл операциялармен көбіне ауыл шаруашылығын техникамен қамтамасыз етуде, албасқа кәсіп түрімен айналысатын тұлғалардың лизингтік операцияларды пайдаланып, кәсіпкерлердің кәсіпкерліктің кең түрімен айналысуға жағдай жасау құқығын шектеп отырғанын көрсетеді. Лизингтік опрацияларды мемлекет тарапынын кәсіпкерлерге қолдау көрсету мақсатында құрылған ҚазАгроҰлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамы ғана жүзеге асырып отыр.
1991-1995 жылдардағы даму кезеңінде кәсіпкерлер қиын жағдайларда болды, өйткені, нормативтік құқықтық база енді құрылып жатқандықтан, жеткілікті қаржылық қолдау көрсетуге қабілетті қаржы институттары, консультациялық көмек көрсететін даму институттары, кадрлар тапшылығы болды. Нақ осы кедергілер институттар көптеп құрылғанның өзінде де Қазақстан Республикасының территориясында, халық және кәсіпкерлер арасында танымал емес және бұл институттар тарапынан қаржылық көмек алу құқықтарының орындалуы ешқандай мемлекеттік органдармен қадағаланып отырмағаны, кәсіпкерлердің нақ осы қаржыны пайдалану құқығының нәтижелері туралы ресми ақпарат үстіртін болып келуі мен қатар бұл институттардан кәсіпкерлік субьектілерін ақпарат алу, ол институттардан құқықтық көмек алу құқығын жүзеге асыруға жағдай жасалынбаған. Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы мен Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры ұлттық экономика министрлігіне тікелей бағынысты болып келетіні және басақ кәсіпкерлікті қорғау үшін қызмет атқаратын ұйымдарға қарағанда, аталған екі институттармен министрліктің тығыз жұмыс жасайтыны анықталды. Кәсіпкерлікті дамыту, бизнес субьектілерін қорғау және қолдау мақсатында бюджеттен қаражаттың тікелей осы институтқа бөлінеді. Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры өз ішінен осы талапты жүзеге асыру мақсатында бірнеше еншілес ұйымдар ашылып, жұмыс атқаруда. Дегенмен, бұл институттың да кәсіпкерлік субьектілері үшін жасап жатқан қызметтеріне қарағанда, осы ұйымды қамтамасыз етуге кеткен шығындары көп деген пайымдамыз. Себебі, институттың статистикалық деректерін зерттеуден түйген нәтиже бойынша, институттың қаржылық және бухгалтерлік шығын көрсеткіш деңгейінен құрылған. Қазіргі таңда, қызмет атқарып тұрған бір институттан да ашық және қол жетімді болуға тиісті статистикалық деректемелер берілмеген. Ол өз кезегінде кәсіпкерлердің Қазақстан Республикасының 2010 жылы 19 наурыз айында қабылданған, мемлекеттік статистика туралы заңының 18 бабына сәйкес, статистикалық ақпаратқа теңдей қол жеткізу құқығын шектеп жатыр.
1996-2000 жылдар аралығындағы екінші кезеңнің ерекшелігі - кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдау институттарының қарқынды дамуы кезеңі.
Қазақстан Республикасының Үкіметі тиімді мемлекеттік саясатты қалыптастыруда, оның ішінде шағын және орта кәсіпкерлік секторында маңызды қоғамдық ұйымдардың маңыздылығын түсініп, 1996 жылдың мамырында Жеке қорғаныс туралы Қазақстан Республикасының Заңын қабылдады, бұл өз мүдделерін қорғау үшін шағын және орта кәсіпкерлік құрылымдарын біріктіруді күшейтті, алғашқы кәсіподақтар мен шағын және орта бизнес бірлестіктер алаңның кеңейтуге алып келді.
Шағын және орта, ірі бизнеске арналған инфрақұрылымды дамыту шеңберінде Қазақстан Республикасының Үкіметі шағын кәсіпкерлік бойынша республикалық ақпараттық-көрме орталығын құрды. Оны құрудың басты мақсаты тұтынушылық нарыққа шағын және орта бизнес өнімдері мен қызметтерін алға жылжыту болды. 1991 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі комиссияға консультативтік-кеңесші орган құрылды, сонымен бірге, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкімдіктерінде шағын кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі комиссиялар құрылды.
Үшінші кезең 2001-2005 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең инновациялық шағын және орта, ірі бизнесті қолдау құралдарын қалыптастыруға, сондай-ақ қаржылық қолдауды одан әрі дамытуға бағытталған. Бұл құралдар 2019 жылғы ақпараттармен айтқанда әлі қолдау құралдары аз қалыптасқан және дамымаған. Қазіргі таңда, институттарда тек оқыту, несие беру, субсидиялау сонымен қатар бір бағытта ғана жұмыс істеп тұрған лизинг және кепілдік ету құралдары бар.
2001 жылы 2001-2002 жылдарға арналған Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті дамыту және қолдау жөніндегі мемлекеттік бағдарлама қабылданды. Бағдарлама шағын және орта бизнес субъектілерін қолдау және қорғау, нормативтік құқықтық актілерді жетілдіру, шағын және орта бизнес субъектілерін, кадрларды, ғылыми, әдістемелік және ақпараттық қолдауды, шағын және орта кәсіпкерлікті өңірлік дамытуды қолдау бойынша инвестициялық саясат пен механизмдерді жетілдіруге бағытталған инфрақұрылымның тиімділігін одан әрі жетілдіруді көздеді. Бұдан басқа, бағдарлама мемлекеттік қызметшілердің заңсыз қабылданған іс-әрекеттер үшін жауапкершілікті күшейтетін, шағын, орта бизнес субъектілерінің құқықтарын бұзуына әкеп соқтыратын, реттеуші органдардан тексерулерін қоспағанда, Қазақстан Республикасы табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын және орта кәсіпкерлік үшін жеңілдендірген салықтық режимді қамтамасыз етудің тәсілі ретінде қарастырылды. Дегенмен, бүгінгі күнге дейін шағын,орта және ірі кәсіпкерлер субьектілеріне ғылыми, әдіснамалық және ақпараттық қолдау әрі жетілмеген, құықтану мамандығын бітірген тұлғалардың өзі бұларға қиындықпен қол жеткізеді.
2001 жылдың 18 мамырында Қазақстанның Даму Банкі құрылды.
Осы даму институтының арқасында Қазақстанда бизнесті қаржылық қолдаудың негізгі құралдары ретінде -шаруашылық жүргізуші субьектілерге, экспорт бойынша несиелендіру және лизингтік қамтамасыз ету пайдаланылды.
Дегенмен, Қазақстанның Даму Банкі АҚ қолдау құралдарын пайдалануда- ірі бизнес субъектілеріне құқықтық артықшылық берілген, ал орта және шағын кәсіпкерлерге өкінішке орай, құқықтық қолдау аз қолданылады. Қазіргі уақытта Даму банкі, ірі бизнесті дамытуға негізгі қаржылық көмек көрсетін Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдарға арналған Мемлекеттік индустриялық-инновациялық даму бағдарламасының жетекшісі.
Жергілікті атқарушы органдар шағын және орта бизнеске несие беру кезінде коммуналдық меншікті мүліктен қамтамасыз ету ретінде-кәсіпкерлік субьектілерін қолдаудың жаңа алғы шарты жасалды. Дегенмен, коммуналдық меншік обьектілерін пайдалануға құқық тек шағын кәсіпкерлік субьектілеріне берілді. Алайда, бұл құықытың пайдалану нәтижесі белгісіз және қазіргі таңда кәсіпкерлерді қолдаудың бұл түрін алып тастаған.
2002 жылы Инновациялық қызмет туралыҚазақстан Республикасының Заңы қабылданды, оған сәйкес инновациялық инфрақұрылымға алғаш рет сілтеме жасау, мемлекеттің бәсекеге қабілетті өндірістерді құруға қатысу және инновацияларға арналған мемлекеттік тапсырыс беру пайда болды. 2003 жылы Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриялық-инновациялық даму стратегиясы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы қабылданды. Стратегия дамыту институттарын құру, арнайы экономикалық аймақтардың аумақтарында арнаулы салық режимдерін қолдану аясын кеңейту арқылы қаржыландыруды қамтамасыз ету мәселелерін шешуге арналған. Арнайы экономикалық аймақтардың аумақтарында арнаулы салық режимі құрылып, қазір өз нәтижесін беріп, кәсіпкерлерге қызмет етіп тұр. Ал, арнаулы салық режимінің аясы кеңеймеді.
Инновациялық шағын және орта кәсіпкерлік инфрақұрылымын қалыптастыру технологиялық парктер желісі (кеңес беру, кеңсе және өндірістік ғимараттар беру, қаржылық қолдау) арқылы инновациялық шағын және орта бизнеске көмектесуге бағытталған Ұлттық инновациялық қор акционерлік қоғамының 2003 жылы құрылғаннан басталды.Қазіргі таңда бұл қор, Индустрия және сауда министрлігімен сенімгерлік басқаруда. Қордың жұмыс нәтижесі туралы көрсеткіштер, кәсіпкерлерге көрсеткен құықытық көмегі туралы есебі ақпаратпен қамту орталықтарында жоқ.
Төртінші кезеңге 2006-2010 жылдар кіреді.Бұл кезеңде кәсіпкерлерді қолдаудың өзгеше жолдары қарастырылды. Егер алғашқы үш кезеңде мемлекет барлық реформалардың бастамашысы болған болса, осы кезеңде кәсіпкерлер өзін-өзі ұйымдастырып, институционалдық кәсіпкер ретінде әрекет етуге мәжбүр болды. Бұл кезеңде кәсіпкердің қызметін реттейтін ережелерді жүйелейтін және оларды бірыңғай заң актісіне біріктіретін Жеке кәсіпкерлік туралы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы Заңы күшіне енді.
2006 жылы Концессиялар туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Бұл концессия шарты негізінде, яғни, мемлекеттің-жеке кәсіпкерлермен концессия шартын жасау арқылы, кәсіпкерліктің жаңа нысанын құрудың алғышарттарын қалыптастырды. Инновациялық кәсіпкерлікті дамыту саясатын қолдауға Индустриялық-инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту тұжырымдамасы (арнайы экономикалық және өнеркәсіптік аймақтар, технопарктер, бизнес-инкубаторлар) бекітілді. 2009 жылы кедергілерді жою және шағын және орта бизнесті тексеруге тұлғалар тарапынан қысымның төмендеуі жөніндегі жұмыс күшейтілді. Осы бойынша, шағын және орта бизнесті тексеруге мораторий жарияланды.
Төртінші кезеңде қалыптасқан ұйымдардың бірі-ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамы, ол осы уақытқа дейін агроөнеркәсіп секторына шағын және орта бизнеске қолдау көрсетуде негізгі жетекші болып табылды.
Осы кезеңде құрылған тағы бір институт- Қазақстандық индустрияны дамыту институты. Бұл институтта индустриялық-инновациялық жобаға арналған кешенді жоспарды әзірлеу және зерттеуге, кәсіпорындардың құзыреттілігін арттыруға, технологиялық үдерістерді жетілдіруге және өндірісті ұйымдастыру тиімділігін арттыруға жұмсалатын шығындарды өтеуге өкілеттік бар.
Осылайша, мемлекеттік қолдауды дамытудың осы кезеңі кәсіпкерлік субьектілерінің мемлекеттік қолдаудың институттарының пайда болу кезеңі ретінде сипатталуы мүмкін. Кәсіпкерлікті дамытудың маңызды бағдарламаларының пайда болуы мен қатар шағын және орта, ірі бизнесті мемлекеттік дереккөздерден дамытуға айтарлықтай қаражат бөлінді және әлі де бөлінуде. Біздің пайымдауымызша, Қазақстан экономикасы үшін ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі акционерлік қоғамы өте перспективалы даму институты болып қалуда, алайда бірқатар себептер бойынша әлі күнге дейін жоғарыда көрсетілген институттар мен өзге де институттар өз жұмысында тиімділікке қол жеткізе алмай келеді.
Бесінші кезеңде 2011-2019 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең шағын және орта, ірі бизнес субъектілеріне әкімшілік жүктемені төмендетуге, олардың құқықтарын қорғауды күшейтуге бағытталғандығымен сипатталады. Шағын және орта, ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдау- Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын, Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елге қосылу стратегиясын және индустриялық-инновациялық даму стратегиясын іске асыруға негізделген. Бұл, экономиканы әртараптандыруды, сондай-ақ нарықтық қатынастардың және бәсекеге қабілетті экономиканың негізі ретінде- шағын және орта бизнес секторын дамытуды көздейтін іс-шара.
Біздің ойымызша кәсіпкерлікті жүргізуде, лицензиялауда, бағдарламалар бойынша рұқсаттамалар алудабіртұтассыздық, ал кәсіпкерлердің құқығын бұзу немесе шектеуге әкелген әрекеттері не әрекетсіздігі үшін тиісті тұлғалардың жауапкершілігі мен осындай және тағы басқа құқық бұзушылықтарды анықтаудың алдын-алу бойынша шаралар жоқ. Еліміздегі сарапшылар да осылай тұжырымдауда. Осындай кемшіліктерді жою үшін, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 11 маусымындағы қаулысымен Қазақстан Республикасының рұқсат беру жүйесін одан әрі реформалаудың 2012-2015 жылдарға арналған тұжырымдамасы қабылданды.Біздің еліміздегі шағын және орта бизнесті тиімді дамыту үшін жасалған маңызды қадам- Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасының құрылуы.
Шағын және орта, ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдау институтының дамуының барлық бес кезеңін ескере отырып, 1991 жылдан бастап мемлекет шағын және орта, ірі бизнес үшін мемлекеттік қолдаудың ресми институционалдық ортасын қалыптастырғанын атап өту керек. Оған, мынадай маңызды актілердің қабылдануының дәлелі болып табылады.
- 1992 жылғы 4 шілдедегі Азаматтар мен заңды тұлғалардың кəсіпкерлік қызметтің еркіндігіне құқықтарын қорғау туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы;
- 2006 жылғы 31 қаңтардағы Жеке кәсіпкерлік туралы заң;
- 2000 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасындағы шағын бизнесті дамыту және қолдау жөніндегі 1999-2000 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы заң;
- 1997 жылғы 19 маусымдағы Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қолдау мен дамытудың басымдықтары мен аймақтық бағдарламалары туралы заң және т.б.
Шағын және орта,ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдаудың нормативтік базасын жетілдірудің маңызды қадамы - шағын және орта, ірі бизнеске қатысты барлық заңды талаптарды қамтитын Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 29 қазанда қабылданған Кәсіпкерлік кодексі.Бұл кодекс салалық критерийлерді анықтау, салық салу, қаржылық және несиелік қолдау, инновацияларды дамыту, қолданыстағы әкімшілік кедергілерді жою сияқты шағын және орта,ірі кәсіпкерлік қызметінің негізгі аспектілерін реттейтін құқықтық негізді құрайды. Әрине, бұл құжат үнемі толықтырылып, жетілдірілуде.
1.2. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне салыстырмалы құқықтық талдау
Қазақстанның түрлі өңірлерінде жаңа шағын және орта, ірі бизнесті қалыптастыру және дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау мақсатында кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бойынша мамандандырылған мекемелер құрылып, дамытылуда. Мемлекет және кәсіпкерлікті дамытуға бағытталып құрылған ұйымдаркәсіпкерлікті дамыту және кәсіпкерлердің құқықтарының жүзеге асуы бойынша түрлі бағдарламаларды қабылдайды, қаржы бөледі, салық салуды жеңілдету, шамадан тыс мемлекеттік және өзге органдардың бақылауының болмауының жолын алу, және тағы басқа кәсіпкерлер құқығын шектейтін рәсімдерді жеңілдету үшін қызмет атқарады.
Тәуелсіздік жылдарында елімізде шағын және орта, ірі бизнеске қолдау көрсету үшін он екі даму ұйымдары құрылды: Қазақстанның Даму Банкі акционерлік қоғамы, Қазақстанның Инвестициялық Қоры, Қазына Капитал Менеджмент акционерлік қоғамы, "KAZAKH INVEST" ұлттық компаниясы" акционерлік қоғамы, ҚазЭкспортГарант акционерлік қоғамы, Экспорттық несиелерді сақтандыру корпорациясы акционерлік қоғамы, Ұлттық инновациялық қор акционерлік қоғамы, Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры акционерлік қоғамы, Аграрлық несие корпорациясы акционерлік қоғамы, Қазагромаркетинг акционерлік қоғамы, ҚазАгроҚаржы акционерлік қоғамы.
Бұл мекемелердің қызметі шағын және орта,ірі бизнес үшін қаржылық және консалтингтік қолдау көрсету, инвестицияларды тарту, жеңілдікті пайыздық мөлшерлемені несиелеу, инновациялық бизнес-жобаларды бағалау және дамыту, сондай-ақ шет елдердің нарықтарына өнімдерді экспорттауға көмектесу болып табылады.
Біз әзірлеген Қазақстан Республикасының шағын және орта, ірі бизнес субъектілерін мемлекеттік қолдаудың институционалды инфрақұрылымының үлгісі 1-суретте келтірілген. Мемлекеттік мекемелердің жүйесі мыналарды қамтиды: шағын және орта бизнесті дамыту жөніндегі орталық уәкілетті мемлекеттік орган - Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі жанындағы Кәсіпкерлікті дамыту басқармасы, Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры акционерлік қоғамы, әкімдіктерде басқару.
Шағын және орта, ірі бизнес субъектілерінің аймақтық және салалық қоғамдық бірлестіктері, сондай-ақ инкубаторлар мен технопарктер. 1-суретте көрсетілген мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелердің әрқайсысы әртүрлі функцияларды орындайды.
1-сурет. Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті дамыту және қолдаудың мемлекеттік және мемлекеттік емес мекемелерінің жүйесі.
Республикадағы шағын және орта, ірі бизнес субьектілерін мемлекеттік қолдаудың институционалды құрылымдарына жеке тоқтап өтсек: кең дамыған институттардың бірі инновациялық даму үрдісін үйлестіруді қамтамасыз етуге жәрдемдесу және мемлекеттік қолдау шараларын ұйымдастыру мақсатымен құрылған Технологиялық даму жөніндегі ұлттық агенттік акционерлік қоғамы- инновациялық грант, жобалық қаржыландыру, технологиялық бизнес-инкубациялау қызметтерін ұсыну мен халықаралық технологиялық трансперттеу орталықтарын құру құралдары арқылы қызметін атқарады. Кәсіпкер үшін бұл ұйымда гранттарға электронды түрде өтінім беруге жағдай жасалынған. Дегенмен, жобалар туралы ақпаратқа қол жетімсіз. Сонымен қатар, негізгі сайтынан еркін мәтінмен танысу мүмкін емес. Қандай жобаға гранттардың бөлінгенін және қолдау деңгейінің қарқынын көру мүмкіндігі шектелген.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 26.04.1997 ж. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қорын құру туралы қаулысына сәйкес құрылған- Даму кәсіпкерлікті дамыту қоры. Оқыту, краудфандинг, субсидиялау (пайыздық мөлшерлемені азайту) және кепілдік беру құралдары арқылы қызмет атқаратын институт. Кәсіпкерлерге қолдау көрсететін, бұл институттың қаржы бағдарламалары бойынша кәсіпкерлікті дамытуға бағытталған қаражаттардың нақты бөлінген жері мен мөлшерлемесі, жоба мазмұны еш жерде қамтылмаған. Саll центрлік және электрондық порталында ақпарат пен статистика және есептері тек үстіртін қамтылған. Ақпаратқа, статистикаға деген ашықтық , қол жетімділік жоқ. Сонымен қатар электронды порталдарында ұсынған ақпараттары ескі және кәсіпкерлерді қаржыландыру шарттары түсініксіз.
Қазына Капитал Менеджмент акционерлік қоғамы 2014-2023 жылдарға арналған өзектендірілген Даму стратегиясы өңірде макроэкономикалық өзгерістерді және private equity-дегі жаңа тенденцияларды ескере, Қазақстанның Даму Банкі Бәйтерек Ұлттық Басқарушы Холдингі акционерлік қоғамының өзектендірілген Даму стратегиясының негізінде құрылған институт. Бұл институттың тиімділік көрсеткіші түсініксіз, әрі танымал емес болып табылады, атқарған жұмыстарының нәтижесі белгісіз болып келеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011-2020 жылдарға арналған Даму стратегиясын бекіту туралы, 2011 жылғы 31 қаңтардағы № елу 52 қаулысына сәйкес құрылған- ҚазАгро ұлттық басқарушы холдингі. Институт-несие бағдарламалары, инвестициялық жобаларды қаржыландыру мен субсидиялау және ауыл шаруашылығы техникасы мен жабдығына лизинг беруді жүзеге асыруда. Ұйымның тұлғалардың құқығын қамтамасыз ету мақсатында жария ұсынатын, "аралық қаржылық ақпаратты шолып тексерудің нәтижелері жөніндегі" ресми есебінде кәсіпкерлердің қызмет жасауына пайдалы ақпараттарды қамтымаған.
Венчурлық қаржыландыру, бизнес инкубациялау және технологиялық консалтинг құралдары арқылы технология кәсіпкерлігін дамытуға жәрдемдесу мақсатында құрылған QazTech Ventures институты. Ол, венчурлық қаржыландыру, бизнес-инкубациялау және технологиялық консалтинг құралдары арқылы кәсіпкерліктің технологияларын дамытуды жүзеге асырады.KazakhExport экспорттық сақтандыру компаниясы, экономиканың басым секторларында шикізаттық емес тауарлар, жұмыстар, қызметтер экспорттар өсіміне қолдау көрсету және қазақстандық кәсіпорындарды қаржы-сақтандыру және қаржылай емес қолдау практикасын қалыптастыру мақсатында құрылған бағдаларламаларды жүзеге асыруда. Атамекен Қазақстан Республикасының Ұлттық кәсіпкерлер палатасы-бұл коммерциялық емес ұйым. Қазақстан Республикасының Үкіметімен және мемлекеттік органдармен кәсіпкерлік деңгейін күштерін күшейту үшін құрылған. Институт кәсіпкерлік саласындағы заңнаманы жетілдіру арқылы шағын бизнесті дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды, осы салады іскерлік бәсекелестік құру үшін көрмелер, конференциялар, семинарлар және өзге де іс-шараларды ұйымдастыруға және өткізуге қатысуды, сонымен қатар кәсіпкерлерге заң көмегі талап арыздарын (пікірлерді) жасауға дейін көмектесетін, кәсіпкерлік субъектілерінің құқықтары мен заңды мүдделерін білдіріп, қорғауды жүзеге асыратын ұйым болып табылады. Дегенмен институттың қызметі танымал емес.Сонымен қатар, мемлекетіміздегі басқа да институттарда кездесетін негізгі құқықтық шектеуші факторболып, кәсіпкерлердің статистикалық дерекке қол жеткізу құқығы табылады. Айтылғандар, ұйымдар қарауындағы немесе жүргізіліп-аяқталған қызметтер туралы ақпараттың аз болуынан көрінеді.Ал, кәсіпкерлер арасында туындайтын құқық бұзушылықтарды жою және құқықтарын қорғауды жүзеге асыратын тағы бір институт Атамекен Қазақстан Республикасы Ұлттық кәсіпкерлер палатасының Арбитраж орталығы(әрі қарай - Арбитраж орталығы) болып табылады.Қазақстан мен шетелдік кәсіпкерлерінің қандай да бір азаматтық құқықтық қатынасқа түсуі үшін, нерезидент кәсіпкерлер еліміздің құқықтық базасына танысу жасайтыны-бірінші қадам. Сотқа қарағанда, арбитражға жүгіну тиімділіктерімен қоса, арбитражға деген сенімділік, арбитрды дербес таңдау мүмкінділігі, процедураның жұмсақтылы мен арбитраждық шешімнің түпкілікті, сонымен қатар көптеген мемлекеттерде шешімнің орындалуы мүмкіншілігімен қамтамасыз етілуінде. Дегенмен, кәсіпкерлердің арбитраждарға жүгіну құқықтары еліміздің заң нормаларымен біршама шектелген. Бұл өз кезегінде нерезидент кәсіпкерлермен еркін құқықтық қатынасқа түсу еркінің шектелуіне әкелуде. Мысалы, Германия, Австрияда арбитрдің қарауына кез-келген экономикалық сипаттағы мүліктік дауларды қарастыра алады. Ал, Ұлыбританияда кәсіпкерлер арбитрларға, қоғамдық мүддеге қайшы келмейтін кез-келген дауды шешуі үшін жүгіне алады. Кәсіпкердің өз құқығын қорғауда,еріктілік, дербестік қағидаттарының шектелмей, таңдау құқығының болуына байланысты көптеген мәселелер үшін осы арбитраждық орталықтары кеңінен танымал, дамыған аталмыш елдің кәсіпкерлерімен құқықтық қатынасқа түсу әлде қайда өзге мемлекеттер үшін тартымдырақ , ал ел кәсіпкердері үшін заңнама нормалы тежеу болып келуде. Жоғарыда айтылғандардың негізінде, кәсіпкерлер тиісті мемлекет тарапынын көрсетіліп жатқан бағдарламаларға қатыса алмай жатыр деген қорытындыға келдік.
А тұжырымы
Кәсіпкерлікті дамыту саласындағы мемлекеттің басты рөлі тиісті нормативтік базаны қалыптастыру және бизнесті дамыту қызметтерін көрсететін мекемелер жүйесін құру арқылы тұрақты және жеткілікті бизнес ортасын құру болып табылады. Қазіргі уақытта, Қазақстандағы кәсіпкерлік субьектілерін мемлекеттік қолдау мынадай бағыттар бойынша тежеулі қарқында тұр деген тұжырымға келдік :
1) мемлекеттік қаржылық, статистикалық, материалдық, техникалық және ақпараттық ресурстарды, сондай-ақ ғылыми-техникалық әзірлемелер мен технологияларды пайдалану үшін жағдай жасалынбаған;
2) мемлекеттік, салалық және өңірлік даму бағдарламаларын дамымаған;
3) Шағын және орта, ірі бизнес мемлекеттік тіркеу және таратудың жеңілдетілген тәртібінің жоқтығы;
4) оңтайлы салық режимін құрылмағаны;
5) несие беру бағдарламаларының талаптарының жоғарылығы ;
6) кәсіпкерлікті қолдауға және дамытуға инвестицияларды, оның ішінде шетелдік инвестицияларды тарту және пайдалану жүйесіне көп мән берілетіні;
7) кәсіпкерлікті қолдау және дамыту үшін жаңа-электронды оқу және ғылыми-зерттеу орталықтарын, консалтингтік ұйымдарды және ақпараттық жүйелерді құру және қалыптастыру арқылы кадрларды даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыруды ұйымдастылмауы;
9) Институттардың қызмет көрсету саласының бір түрде болуы, жүгіну және кері қарым-қатынас орнату тежеулерімен сипатталды. Кәсіпкерлікті реттеуші ұйымдардың қызметіне талдау жасауарқылы, олардың жұмыс жасау нәтижелерінің жоғары болмауының анықталған салдарына ұсыныс қорытынды бөлімімен қамтылды.
II Қазақстан Республикасында және шет елдерде кәсіпкерлік құқықтық қатынастардың реттелу деңгейін зерделеу
2.1. Кәсіпкерлікті қолдау аясында отандық заңнамаға талдау жүргізу
Зерттеу жұмысы барысында, Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес субъектілеріне теріс ықпал ететін нормативтік құқықтық актілерге талдау жүргізу арқылы қолданыстағы заңнаманы қарастырамыз.
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 10-бабының 2-тармағы бойынша, Мемлекеттік органдар кәсіпкерлік субъектілерінің мүдделерін қозғайтын шешімдер қабылдау бойынша өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуге міндетті. Дегенмен, Қазақстан Республикасының Әділет министрлігі, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі, Нұр-Сұлтан қаласының инвестициялар және кәсіпкерлікті дамыту басқармасы Департаменті бойынша, кәсіпкерлікке қатысты толық ақпаратты анық, ашық және қол жетімді етіп, электронды түрде ала алмайды, аумақ бойынша кәсіпкерлерге арналған бағдарламалар, гранттар жайлы мәліметтер интернет сайттарында көрсетілмейді. Кәсіпкерлік қызметті үйлестіруші және ұйымдастырушы, реттеуші ұйымдар қазір өз қызметінің ашықтығын қамтамасыз етуге міндетін тиісті дәрежеде орындай алмай отыр. Яғни, құқық реттеуші ұйымдардың өз міндеттерін тиісті орындамауы салдарынан-кәсіпкерлердің құқықтары шектелуде.
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінің 58-бабының 2-тармағы бойынша Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, тіркелген яғни есептік тіркеуден өткен кәсіпкерлік субъектілерінің мүше болуының міндеттік қағидаты бойынша құрылады. Міндетті мүше болуға негізделген кәсіпкерлік қызмет саласындағы өзін-өзі реттеу ұйымдарының мүшелері қатысушылары болып табылатын кәсіпкерлік субъектілерінің Ұлттық палатаға міндетті түрде мүше болу қағидаты қолданылады.
Жоғарыда көрсетіліп кеткен норма, шағын және орта бизнес өкілдерінің жалпы кәсіппен айналысатын субъектілердің құқықтарын шектейді. Кәсіпкерлік субъектілерін міндетті тұрғыда белгілі бір ұйымға мүше болуға міндеттей алмайды. Аталмыш нормадағы тармақты алынып тасталуға немесе міндетті сөзінің орнына құқылы деп алмастыру қажет.
Қазақстан РеспубликасыныңСалық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексішағын және орта бизнестің дамуына құқықтық жағынан кері әсерін тигізуде. Шағын және орта бизнес өкілдері мен сарапшыларының пікірінше, кодекстің кейбір баптары күрделі тілде жазылған, тек кәсіпкерлер ғана емес, заңгерлерге де түсіну қиын. Сонымен қатар, кодекс өте көлемді 1037 беттен, 88 тараудан, 776 баптан тұрады. 776 бап түгел шағын және орта бизнес субъектілерін қамтымаса да, ол шағын және орта бизнесті жүргізуге көптеген шектеулер мен талаптарды және мерзімдерді қамтиды. Мәселен, Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 25 желтоқсандағы өзгерістермен толықтырулар енгізілген, қазіргі таңдағы қолданыстағы Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексінің 146-бабы бойынша, салықтық тексерулерді жүргiзу мерзiмi:
1)Нұсқама табыс етілген күннен бастап отыз жұмыс күнінен аспауға тиіс:
- бейрезиденттер үшін: салықтық тексеруді тағайындаған салық органы- қырық бес жұмыс күніне дейін;
- жоғары тұрған салық органы-алпыс жұмыс күніне дейін;
2)Моноторингке жататын салық төлеушілер үшін:
- салықтық тексеруді тағайындаған салық органы-жетпіс бес жұмыс күніне дейін;
- жоғары тұрған салық органы бір жүз сексен жұмыс күніне дейін ұзартуы мүмкін.
Шағын және орта бизнес өкілдеріне салық органдарынан бөлек өзге де мемлекеттік органдардың тексерістері бар. Ұзақ мерзімді тексерістер шағын және орта бизнес өкілдеріне жұмыс жасауына кедергі келтіреді. Аталмыш бапты ақылға қонымды мерзімдермен, ішкі тәртіпті ескере отырып өзгерту қажет. Мәселен, Беларусь елінің 30 желтоқсан 2018 жылы өзгерістермен толықтырулар енгізілген қолданыстағы Салық Кодексінің 73 және 76 баптар аралығын қарастыру барысында, салықтық тексерулер мерзімі үш жұмыс күнінен бастап, отыз жұмыс күндері аралығын қамтыған. Беларусь елінің бұл нормасы өте тиімді енгізілген.
Ал, Ресейдің 2017 жылғы 29 желтоқсандағы өзгерістермен толықтырулар енгізілген қолданыстағы Салық Кодексінің 89-бабының 8-тармағы бойынша, 2 ай мерзімінен 6 ай аралығына дейін салықтық тексерістер жалғасуы мүмкін деп көрсетілген. Яғни, Ресей заңнамасының бұл нормасы біздің заңнамаға ұқсас, мерзімдер аралығын қамтиды.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексінің2-бабының 4-тармағына сәйкес Заңнамада көзделген жағдайлардан басқа, салықтық қатынастарды реттейтін нормаларды Қазақстан Республикасының салықтық емес заңнамасына қосуға тыйым салынады23Аталған нормада көрсетілген, шағын және орта бизнес субъектілеріне жалпы кәсіпкерлік субъектілеріне қатысты басқа да шоғырландырылған нормативтік құқықтық актілердегі жеңілдіктерді қолдануға шектеу келтіреді.
Мәселен, Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 3 сәуірдегі өзгерістермен толықтырулар енгізілген қолданыстағы Арнайы экономикалық және индустриялық аймақтар туралы заңнамасының 41-бабының 1-тармағына сәйкес Арнайы экономикалық аймақтың қатысушылары үшін көзделген құқықтық кепілдіктерін, салықтық және өзге де жеңілдіктерді пайдалануға құқылы деп көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz