Стилистикалық фигуралардың сипаты

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 68 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Тілеубергенова А

Стилистикалық фигуралардың сипаты

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

5В020500-қазақ филологиясы мамандығы

Ақтөбе, 2016
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Қорғауға жіберілді
____________
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., АӨМУ профессоры _________Садирова К.Қ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: Стилистикалық фигуралардың сипаты

5В020500-қазақ филологиясы мамандығы

Орындаған: 4-курс студенті А.Тілеубергенова
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к., доцент А.Қ.Айтбенбетова

Ақтөбе, 2016
Диплом жұмысын орындауға тапсырма

Бекітемін
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор _________Садирова К.Қ
________ 2016ж

диплом жұмысын орындауға
ТАПСЫРМА

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Студент Тілеубергенова Айгерім
Жұмыстың тақырыбы: Стилистикалық фигуралардың сипаты

Диплом жұмысында қарастырылуы тиіс сұрақтар тізімі немесе қысқаша мазмұны:
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың аяқталу уақыты: мамыр, 2016жыл
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыстың шығыс мәліметтері
Диплом жұмысында қарастырылуы тиіс сұрақтар тізімі немесе Стилистикадағы негізгі ұғымдардың бірі - стиль. Оны осы күнге дейін әркім әр түрлі түсінеді. Себебі стиль терминінің мазмұны кең,оның жұмсалатын орны көп (Стиль теримні әдебиеттану, бейнелеу өнері, музыка тағы басқа ғылым салаларында да кеңінен қолданылады). Стиль - латынша stylos (қазақша - жазу құралы) деген сөз. Латын тілінде кейіннен стиль сөзі жазу мәнері деген мағынада қолданылатын болған. Оның осы мағынасы Европа білімпаздарының арасына көп тараған. Орта ғасырларда Грецияда, Римде стиль - сөзге сендіру, нандыру тәсілі, стилистика - риторика (шешендік) өнері болып саналған. Стилистика пәні синтаксистік құрылымдардың, әсіресе стилистикалық фигуралардың экспрессивтік мағыналарын тағы басқа да қырларын қарастыратындықтан, солардың тілдің қандай амал-тәсілдері арқылы сөйлемде берілуін анықтау да оның басты мәселелерінің бірі.
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1 Балли Ш. Французская стилистика . -Москва: Наука, 1961. -394 с.
2 Матезиус В. Язык и стиль Парижский лингвистический урок. -Москва: Прогресс, 1967. -523 с.
3 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. -Москва: АНСССР, 1963. -255 с.
4 Винокур Г.О. О задачах истории языка Звягинцев В.А. История языкознания ХIХ и ХХ веков в очерках и извлечениях. Часть II . -Москва: Высшая школа, 1960. -281 с.
5 Щерба Л.В. О трояком аспекте языка и эксперимента в языкознании Звягинцев В.А. История языкознания XIX и XX веков в очерках и извлечениях. Часть II . -Москва: Высшая школа, 1960. - 281с.
6 Гвоздев А.Н. Избранные работы по орфографии и фонетике. -Москва: Издательство Академии педагогических наук РСФСР, 1963. -284 с.
7 Байтұрсынұлы А. Әдебиет танытқыш. -Алматы: Атамұра, 2003. -208-б.
8 Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер . -Алматы: Ғылым, 1999. -361-б.
9 Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілі стилистикасы . -Алматы: Ғылым, 1996. - 190-б.

Тапсырма берілген күн : 25. 09. 2015 жыл.

Ғылыми жетекшісі______________ А.Қ.Айтбенбетова

Тапсырманы орындауға алған
студент _________________ А.Тлеубергенова

МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1 СТИЛИСТИКАЛЫҚ ФИГУРАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
0.1 Стилистикалық фигуралар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
0.2 Стилистикалық қайталамалардың қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
0.3 Фигура (айшықтау) және оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
0.4 Антонимия құбылысы және оның шығармаларындағы көрінісі ... ... ... ... ...26
2 Көркем шығарманың тіліндегі стилистикалық фигуралар ... ... ... ... ... ... 29
2.1 Қайталама сөздер мен бірыңғай мүшелердің стильдік қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
2.2 Стилистикалық фигурадағы айшықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...45
2.3 Шығарма тіліндегі стилистикалық фигуралардың қолданылуы ... ... ... ..58
2.4 Поэтикалық фигуралар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 69

КІРІСПЕ

Стилистика - тіл білімінің бір саласы. Стилистика тілдің көркемдегіш амал тәсілдерін, тілдің жұмсалу аясының түрлі қоғамдық салаларда қолдануын, қатысымдық әрекетінің функциясын атқарады. Стилистика мәселесі өте күрделі, өзінің функционалдығымен қарым-қатынас әрекетіндегі тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық тәсілдерді қолдану принциптерін ретке келтіретін сала.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Стилистика сөйлеу, коммуникация процесіндегі тілді пайдаланудың заңдылықтарын зерттейді. Стилистика түрлі қоғамдық салаларда тілдік амал-тәсілдер мен стилистикалық мүмкіндіктер арқылы коммуникативті-прагматикалық, эстетикалық қызметті қарастырады. Стилистика көптеген ғылыми-практикалық мәселелерді қамтиды. Ол тілдегі стилистикалық амал-тәсілдерді ғана қарастырмайды, стилистикалық мүмкіндіктердің барлық базасын қамтуды көздейді, сондай-ақ ұлттық әдеби тілдің нормасын сақтап, стилистикалық норманы қалыптастырады. Стилистика ғылымы стилистикалық ұғымдар мен белгілердің межесін өзіне тірек ете отырып, теориялық проблемаларды шешеді [1,6].
Ғылыми жаңалығы.Қазіргі стилистика ғылымының проблемалары өте кең: тілдік пәндері кешенді түрде зерттеуді қажет етеді. Тілдік бірліктерді пайдаланудың тәсілдерін үйретеді әрі стилистикалық тәсілдерді коммуникативтік мақсатқа сай іріктеу ұстанымын негізгі меже етіп алады. Адамдық фактордың сөзді саналы түрде ұйымдастыруын есепке алып отырады, тілдік емес ситуациялар мен контекстің тікелей ықпалы арқылы дискурс пен мәтіндегі стилистикалық мүмкіндіктердің жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Стилистика - тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық принциптерін ғана ретке келтіріп қоймайды, прагматикалық әлеуметтік ықпалы ерекше стилистикалық әсер ететін тілдік бірліктердің қызметін толық есепке ала отырып, оны жүзеге асырушы экстралингвистикалық және басқа факторлармен бірлесіп стилистикалық мүмкіндіктерді қарастыратын тіл ғылымының күрделі саласы.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. Қазіргі стилистиканың жалпы филологиялық, тілдік немесе әдебиеттік тұрғыдан бөлінуі де оның мазмұны мен бағыттарының әр түрлілігін көрсетеді. Қазіргі тіл білімінде стилистиканың даму бағыттарының бірнеше түрі мақсаты мен міндетін анықтауда өте маңызды орын алады. Олардың қатарына
- функционалдық стилистика;
- көркемдік тәсілдердің стилистикасы;
- прагмастилистика жатады;
Жалпы тіл ғылымында стилистиканың даму бағыттарының жоғарыдай түрлерінің пайда болуы, стилистика мәселесінің өте күрделі ғылым саласы екенін көрсетеді. Жалпы тіл ғылымында функционалдық стильдерді былайша топтастырады:
- ауызекі сөйлеу тілі;
- ғылыми стиль;
- ресми стиль;
- публицистикалық стиль;
- көркем әдебиет стилі [2,8].
Бітіру жұмысымызда алдымызға мынадай мақсат-міндеттер қойдық:
- көркем әдебиет стиліндегі стилистикалық фигуралар мәселесін айқындау;
- стилистикалық фигуралардың қызметін анықтау;
стилистикалық фигуралардың стиль түзуші фактор ретінде мүмкіндіктерін ашу.
Зерттеу барысында қазақ стилистикасында стилистикалық фигуралардың түбегейлі зерттелмегені байқалды. Стилистикалық фигураларға әдебиет теориясында әдебиет тарапынан анықтама берілген. Ал стилистикалық айшықтау түрлерінің тіл білімінде стилистикалық қызметі, стиль түзуші фактор есебіндегі мәселелері жан-жақты қарастырылмаған. Тек жекелеген авторлар, мысалы ғалым Д.Әлкебаева М.Жұмабаев поэзиясындағы стилистикалық айшықтау түрлеріне тоқталған. Ал қазақ тіліндегі стилистикалық фигуралардың стилистикалық қызметі, тілдік стильдік ерекшеліктерін, стиль түзуші фактор есебінде әлі де терең зерттеулерді қажет ететіні зерттеу жұмысымыздың өзектілігін айқындай түседі.
Зерттеудің қазіргі жағдайына баға Стилистикалық фигуралар жоғарыда аталған функционалдық стильдердің барлығында бірдей қолданыла бермейді. Стилистикалық фигуралар көркем әдебиет стиліне тән стилистикалық тәсілдер болып табылады.
Зерттеу нысаны. Ұлт тілінде көркем әдебиет тілінің алатын орны ерекше. Көркем әдебиет тілінде сол тілдің барлық байлығы еркін қолданылады. Көркем әдебиет стилі - стилистикада әдеби шығарманың көркемдік формасын құрайтын ерекше стиль түрі. Көркем әдебиет стилінің сыртқы құрылымдық жағы туралы әдебиетшілер мен тілшілер арасында ортақ пікірлер бар, сондай-ақ тілдік-стильдік тұрғыдан бөлектенетін тұстары да бар. Көркем әдебиет стилі тіл аясының негізін құрайды. Жалпы алғанда олардың арақатынасы ортақ болғанмен, соған қарамастан „көркем әдебиет тілі" бір-біріне ұқсас емес. Көркем әдебиет стилі өзінің әдеби тілмен ішкі бірлігі жағынан қаралатын объективті шындығын ешуақытта жоғалтпайды, керісінше қазақ ұлттық әдеби тілінің барлық тілдік-стильдік ерекшеліктері көркем әдебиет стилінде көрсетіліп отырады [3,36].
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздері. Көркем әдебиет стиліне әдеби тілдің нормасы да кіреді, сондықтан көркем әдебиет тілі арқылы әдеби тілге қатысты ізденістен көркемдік-эстетикалық топпен бірге стилистикалық категориялары өрбіп шығады. Көркем әдеби стилі жалпы әдеби тілдің ұлттық нормаларына, көркем сөздің нормаларына иек артады. Жалпы халықтық тілден, ауызша әдеби тілден, ауызекі сөйлеу тілінен, ұлттық әдеби тілден негізі қаланған көркем әдебиет стилі көркемдік, құрылымдық, эстетикалық өрісін беруде өзгеше стильдік мәнер түзе алады.
Стилистиканың ерекше бағытының бірі - безендіруші стилистика. Безендіруші стилистика - тілдегі экспрессивті әдіс-тәсілдерді қамтиды. Қазіргі стилистикада көріктеу, шеберлік тәсілдері көркем әдебиет стиліне ғана тән деп қарауға болмайды, ол барлық стиль түрлерінде коммуникативті-прагматикалық мақсатпен жүзеге асатын шеберлік тәсілдері безендіруші стилистикада жан-жақты көрініс табады. Безендіруші стилистиканың зерттейтін мәселелері мыналар болып саналады: тілдік бірліктердің безендіруші тапсырмаларының сапалық және тиімділік қасиеттерін әр түрлі стилистикалық амалдардың көмегімен анықтау. Олар: стилистикалық мағына, стилистикалық тәсіл, стилистикалық амал, стилистикалық тапсырма.
Зерттеудің практикалық негізі. Стилистикалық тәсілдер деп стильдерді құрастырушының әр түрлі тілдік бірліктерді қолданудағы амал-тәсілдерін айтады. Олар: троптың түрлері, стилистикалық фигуралар, стиль құраудың стратегиясы мен тактикасы. Қолданыс аясында тілдік бірліктердің анық, көркем, бейнелі шығуына стилистикалық мағына үлкен ықпал етеді. В.Г.Винокур бұл безендіруші стилистиканың негізгі базасын құрайтын атауларды „узуальды-стильді комплекс" деп атаған [4,16], ол мәтінде коммуникативтік актінің құрылымдық-стильдік базасын толық қалыптастырады.
Тілдік бірліктердің ішінде сөз айрықша маңызды орынға ие. Тілдің функционалдық жүйесінде сөздің ролін стилистика саласы анықтап бере алады. Тілдің функционалдық стильдерге қарай ажыратылатын нормалар екені белгілі, осы бағытта сөздің стильдік, прагматикалық мәнін ашуға болады. Тілдің айшықтау белгілерін қолдану, прагматикалық мақсатын айқындап, стилистикалық ерекшеліктерін анықтау мәселесі стилистика ғылымымен тығыз байланысты.
Тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай білген жөн. Тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де аса қажет тәсіл - стилистикалық фигура (латынша figura - келбет, бейне) - сөз тіркестерін дағдылы синтаксистік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшықпен құру. Мұндағы мақсат біреу-ақ - сөздерге ерекше екпін, леп, тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға, тыңдаушыға әсерін күшейту [5,25]. Фигураның түрлері: арнау, қайталау, шендестіру (антитеза), дамыту (градация), ауыстыру (инверсия), эллипсис, егіздеу (параллелизм).
Бітіру жұмысымызда қарастыратын басты мәселе - көркем әдебиет тілін лингвистикалық поэтикамен байланыста зерттеу. Жоғарыда стилистикалық фигуралар функционалдық стильдердің барлығында кездесе бермейді дедік. Алайда, ауызекі сөйлеу стилінде стилистикалық фигураның бір түрі қайталаулар молынан ұшырасады. Қайталаулар - көркем әдебиет стилінде суреткерлік стильдік ерекшелік ретінде танылатын стилистикалық тәсіл, ауызекі сөйлеу стилінде мәнерлік қасиеті айтылған ойға параллельдік қатар түзу үшін пайдаланылады [6,102].
Қазір бәрі өзгерді, өмір өзгерді, заман өзгерді, мода өзгерді, адам өзгерді, пиғылы да өзгерді немесе заман жақсарды, өмір жақсарды, бәрі де жақсарды деген сөйлемдердегі бірінші қайталау өзгерді сөзін сөйлеуші бірнеше рет қайталап айтады, сол арқылы көлемді құбылыстың сырын баян етеді, ал екінші сөйлемде қайталау болып тұрған сөз жақсарды, ол бар-жоғы екі рет қайталанып тұрғанмен, заман мен өмірге ортақ зат-құбылыстың жақсарғанын көрсету үшін қолданылып тұр. Дегенмен біз зерттеу объектісі ретінде стилистикалық фигуралар көп кездесетін көркем әдеби стилін алдық.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады

1 СТИЛИСТИКАЛЫҚ ФИГУРАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ
1.1 Стилистикалық фигуралар

Әдеби тілді ажарлаумен, құбылтумен қатар, керек жағдайда айшықтай білген жөн. Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлілігі үшін де аса қажет тәсіл - фигура (айшықтау) - сөз тіркестерін, сөйлемді дағдылы синтаксистік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшықпен құру. Мұндағы мақсат біреу-ақ - сөздерге ерекше екпін, леп, тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға әсерін күшейту.
Айшықтаудың түрлері көп, бітіру жұмысымызда фигураның бірнеше түрін қарастырамыз.
Арнау - адамның, яғни ақынның өзіне не өзгеге, кейде тіпті жалпы жұртқа арнайы тіл қатуы, көпшілікке қайырыла сөйлеуі, олармен іштей кеңесуі. Арнауды Ахмет Байтұрсынов әуелден үш топқа бөлген: жарлай арнау, сұрай арнау және зарлай арнау [7,223]. Кейін бұл үлгіге айналды.

Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,
Ұстарасыз аузыңа түсті мұртың.
Жақсы менен жаманды айырмадың,
Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың...
Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,
Аузымен орақ орған өңкей қыртың.
Өзімдікі дей алмай өз малыңды,
Күндіз күлкің бұзылды, түнде ұйқың...
Бас-басына би болған өңкей қиқым,
Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын.
(Абай)

Бұл жарлай арнаудың үлгісі: ақын жеке адамға емес, жалпы жұртқа қайырыла сөйлеп, жеке адаммен оңаша емес, жалпы жұртпен жария кеңескен.

Өн бойымды күш қысып,
Қаным неге қайнайды?
Ащы тілім ашынып,
Неменеге сайрайды?
Жас іркіліп мөлтілдеп,
Көзім неге жайнайды?
Ақ қағазды қаралап,
Қалам неге ойнайды
Ақын неге қайғырып,
Терең ойға бойлайды?
(Ә.Есмәмбетов)

- Шырағым-ау, шашың неге ағарды?
Әлде біреу кемітті ме бағаңды?
Сенің қара тұлымыңнан сипаған,
Сарғайдың ба ойлап мендей ағаңды?
- Тентегім-ау, мұртың неге қыраулы
Көрдің бе әлде көп бейнетті, сынауды?
(Қ.Бекқожин)

Бұлар - сұрай арнаудың үлгілері: ақын немесе ақын жырға қосып отырған адам өз ойын өзгеге арнап, сан-сала сауал арқылы айтып жеткізеді де, өзі сол сауалдарға жауап күтеді. Бұл - бірінші түрі. Енді мына шумақтарды талдап көрелік.

Орай да борай қар жауса,
Қалыңға боран борар ма?
Туырлығы жоқ тұл үйге
Ту байласаң тұрар ма?
Қаптай соққан боранда
Қаптама киген тоңар ма?
Ту түбіне тұлпар жығылса,
Шаппаған нәмәрт оңар ма?
(Махамбет)

Немесе мынау өлеңді оқып көрелік:

Қызығалдақтай қызық өмір
Күні келсе солмай ма?
Еркін жүрген ерке көңіл
Қайғы-зарға толмай ма?

Тасқан қайтып, толған солып,
Сарғайтпай ма сондайда?
Алтын жастық жалған болып,
Аһ ұрар күн болмай ма?

Бұлар да сұрай арнаудың үлгілері. Бірақ мұндағы өзгешелік - арнауда қойылған сұрақтарға автор жауап күтпейді, өйткені олар ешқандай жауапсыз-ақ түсінікті, арнаудың өн бойында өзінен-өзі анықталып жатыр. Сұрай арнаудың мұндай түрлерін шешендік, яғни риторикалық арнау деп атайды.

Әуелі бас қосқаным Жағалбайлы,
Жылқысын көптігінен баға алмайды.
Өлгені Төлегеннің рас болса,
Құдайым Қыз Жібекті неге алмайды?!
(„Қыз Жібек")
Азаны шертер іштегі,
Аузыма сөз түспеді.
Жұртым-ау, кімнен айрылдық,
Ажал сұм неткен күшті еді.
(Д.Әбілов)

Алғашқысы - Жібектің зары, соңғысы - Дихан ақынның ұлы ғалым Сәтпаев Қаныш қайтыс болғанда аһ ұрып, аза тұтып айтқан бір ауыз өлеңі. Екеуі де - зарлай арнаудың үлгілері.
Фигураның тағы бір түрі - қайталау - сөз әсерін күшейте отырып, оқырман назарын айрықша аударғысы келген нәрсені не құбылысты бірнеше мәрте қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға мұқият сіңіре түсу.
Мұның да бірнеше түрі бар.
Күн еді - өмір бойы күлді! - дер ме?
Күн еді - сүймеуші еді түнді! - дер ме?
Күн еді күндей айқын күле білді,
Сол күлумен ақыры өлді - дер ме?
„Күн еді - өмір бойы күлді - дер ме? "

Бұл - жай қайталаудың үлгісі. Мұнда ақынның ерекше мән бере толғап, толғана жырлап отырғаны - жер дүниеге шуағын шашып тұрған күн, оқырман назарын да осыған мықтап аударып, оның ойында күн туралы бүтін бір ұғым қалыптастырғысы келді де, күн деген сөзге ерекше акцент жасап, бірнеше жерде қайталап отыр.

Ау қызғыш құс, қызғыш құс!
Ел қорғаған мен едім.
Мен де айрылдым елімнен.
Көл қорыған сен едің,
Сен де айрылдың көліңнен.
(Махамбет)
Сарыарқаның бір тауы бар,
Бір тауы бар сымбатты.
Сол таудан сен сыр тауып ал,
Сыр тауып ал, қымбаттым.

Қалың зергер, құзды шаттар,
Құзды шаттар қалың ну.
Сарқырайды мұз бұлақтар,
Мұз бұлақтар у да шу.

Бұлар еспе қайталаудың үлгісі. Мұндайда ой мен сыр шынында да бір түрлі есіле түйдектеп, еселеніп келеді де, алдыңғы ұғымның аяғы соңғы ұғымның басына қайталана көшіп, өлеңге әсем әуез, әдемі әсер дарытқандай болады.

Ұйқыдан соң -
Жапырақпын
Жаңбыр шайып жаңғырған.
Ұйқыдан соң -
Құспын
Ұзақ ұшып көліне кеп дем алған.
Ұйқыдан соң -
Көк айдынмын
Мөлдіреген шайқалып.
Ұйқыдан соң -
Ну орманмын
Желбіреген жайқалып.
Ұйқыдан соң -
Дауыл өткен,
Жауын өткен
Менде қала қалпы бар.
Ұйқыдан соң -
Жаңа ашылған күн көзіндей,
Жаңа ашылған гүл жүзіндей,
Ой аспаным жарқырар!
(С.Мәуленов)

Бұл - әдепкі қайталаудың, яғни анафораның (грекше anaphora - биікке шығару) үлгісі. Мұнда өлеңнің әр жолы немесе әрбір ой ағымы бір сөзден басталып отырады.

Күншілдер өледі:
Көңілін от қарып:
Батырлар өледі:
Борышын атқарып.
Бұзықтар өледі:
Пышаққа құлшынып:
Сұлулар өледі:
Құшаққа тұншығып.
Арғымақ өледі:
Артында шаң қалып.
Ақындар өледі:
Бәріне таң қалып!
(Қ.Мырзалиев)

Бұл - кезекті қайталаудың яғни эпифораның (грекше epiphora - соңынан алып жүру) үлгісі. Мұнда өлеңнің әр жолының соңындағы немесе әрбір ой ағымының аяқ жағындағы бір сөз бірнеше мәрте қайталанып отырады.
Фигураның бір түрі - шендестіру, яғни антитеза (грекше antithesis - қарама-қарсылық) - бір-біріне кереғар құбылыстарды, мән-мағынасы әр тарап ұғымдарды, түр-түсі әр бөлек нәрселерді өзара бетпе-бет қою арқылы бұлардан мүлде басқа бір құбылыстың, ұғымның, нәрсенің суретін, сыр-сипатын, кескін-кейпін анықтау, аңғару, елестету [8,231].
Мысал үшін „Ер Тарғын" жырындағы Ақжүністің Қартқожаққа:

Қара жерге қар жауар,
Қарды көр де етім көр.
Қар үстіне қан тамар,
Қанды көр де бетім көр, -

деп тақпақтап айтқан жұртқа мәлім жауабын немесе Абайдың „Қан сонарда бүркітші шығады аңға" деп басталатын әйгілі өлеңіндегі түлкі мен бүркіттің арпалысын суреттеп:

Біреуі - көк, біреуі - жер тағысы,
Адам үшін батысып қызыл қанға.
Қар - аппақ, бүркіт - қара, түлкі - қызыл,
Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға, -

деп жазған өлең жолдарын әдебиет зерттеушілері шендестірудің шебер үлгісі деп ұсынып жүр. Шендестіру қазіргі қазақ әдебиеті ақындарының өлеңдерінде де жиі ұшырайды, және жаңа шыраймен көрінеді. Мысалмен дәлелдеп өтейік.

Бояулар: қара, қызыл, қоңыр, сары...
Қолында суретшінің соның бәрі.
Тек сарымен бояса, нетер еді?
Онда тегіс құлазып кетер еді.
Тек қарамен бояса қайтер еді?
Күндіз де түн бе деп айтар еді.
Ал бәрімен, әр түспен бояса ше?
Бәлкім ару күлімдер қара шашты.
Бәлкім гүлдер жайқалар алаулаған.
Бәлкім, таулар мұнартар манаураған.
Бір-бірімен тұтасын бояу біткен
Сәуле болып құйылар сонау көктен.
Сезімім кенет менің күбір етті:
Біріккен бояу қандай құдіретті?..
(Е.Ибраһим)

Фигураның бір түрі - дамыту, градация (латынша - gradatio - бірден бірге күшейе беру) - алдыңғы сөзден соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, адыңғы құбылыстан соңғы құбылысты асыра, асқақтата түсу [8,232]. Мұның жа жұртқа мәлім мынадай үлгілері бар.

Шырағым, Бурыл шу! - деді.
Құбылып Бурыл гуледі.
Табаны жерге тимеді.
Тау мен тасты өрледі.
Төрт аяқты сермеді.
Құлақтың түбі терледі.
Тер шыққан соң өрледі,
Адырды көзі көрмеді,
Көлденең жатқан көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі...
Арандай аузын ашады,
Аяғын топ-топ басады,
Бір төбенің тозаңын
Бір төбеге қосады.
Кешке таман Тайбурыл
Жын қаққанға ұқсады.
Құлан менен құлжаның
Марал менен бұғының
Ұзатпай алдын тосады.
Көл жағалай отырған
Көкқұтан мен қарабай
Көтеріліп ұшқанша
Белінен қия басады.
(„Қобыланды батыр")

Қиқу салып құзға ұшқан,
Құздан суық мұзға ұшқан,
Мұздан биік бұлтқа ұшқан,
Бұлттан биік көкке ұшқан
Қарулы қыран кім еді?
(Т.Жароков)

Осылардың қай-қайсысы да оқырманды бір түрлі еліктіріп, түйдектеле, еселене келетін екпінімен ертіп әкетіп бара жатады. Градацияның мұншалық қызық әсері өлеңдегі секілді прозалық шығармаларға да өзгеше рең береді.
М.Әуезов „Абай жолы" эпопеясында дамытудың дәл осы қасиетін біліп қолданған:
Ақшоқыда туған өлең, өлең мен ән, сан салалы жырлар көшіріліп жатталып, әуендеп толқып, тарап жатты. Алуан сырлы жаңа сөз Арқаның қоңыр желіндей жай жылжып, бірақ кең жайылып тұрады. Бұл атырап, бұл сахара бұрын естімеген сарын есті. Ғасырлар бойы жұмбақтай үнсіз сұрақпен мелшиіп, мүлгіп тұрған далаға жел қанатымен жырдай жауап есті: Игі желдей... Жыл жетерін білдіретін көктем желіндей есті. Ақшоқыда туған өлең мен ән жатталып, көшіріліп, әуендеп толқып Ералыға жетті. Ақшоқыда туған өлең мен ән жатталып, әуенге қосылып, кең атырапқа тарап жатты. Даланың қоңыр желіндей, жай соққан самалындай лүпіп-толқып, Тобықты жайлауларын түгел шарпып өтті. Сырттағы Керейге, ойдағы Уаққа, Арқадағы Қаракесекке, Қуандыққа да кетті. Аягөз, Тарбағатай, Алтай, Наймандарына да жетіп жатты.
(„Абай жолы")
Қазақ поэзиясында қолданылу сипаттарына қарап градацияны, шартты түрде Е.Ысмайыловтың үлгісімен екіге бөлуге болады. Бірі - түйдектету:

Адам ол - қайғырымпаз, қуанымпаз,
Жиіркенімпаз, сүйімпаз, уанымпаз.
Дариядай шалқымпаз, шаттанымпаз.
Керкетімпаз, тасымпаз, суалымпаз.
(С.Мұқанов)

Екіншісі - баяулату:
Әм жабықтым, әм жалықтым,
Сүйеу болар қай жігіт,
Көңілден кеткен соң тыным?
Әм сүйіндім, әм түңілдім,
Үнемі неткен үміт,
Өткен соң бар жақсы жылым?
(Лермонтов - Абай)

Ал мына шумақта осының екеуі де - түйдектеу де, баяулату да бар:

Соқ, жігіт! Соқ! Соқ, жігіт! Күйіңді тарт!
Лапылдат! Жандыр! Күйдір! Құмарт! Құмарт!
Безілдет! Сарнат! Зарлат! Үздіктірші!
Керек жоқ! Лақтыр әрі! Қысқарт! Қысқарт!
( І.Жансүгіров)

Жалаң түр қуаламай, әр иіні мен иіріміне парасатты сыр ұялата, құр босқа алабұртпай, терең және кең тыныспен тебірене білсе, дамыту - аса әсерлі, адам жанын баурағыш нәрсе. Өйткені оның әр бұрылысына адамның әрі аяулы, әрі асқақ сезімі жатады. Мәселен, мына соңғы шумақтағы әр сөз - жай сөз емес, жігіт күйін тыңдаған қыздың керемет құштарлыққа толы көкірегінің оты мен өрті, дауылы мен жауыны. Осыған қарап, күйге еліткен ханшаның безгектей безілдеп, жанын қоярға жер таппаған қым-қиғаш қайсар қалпын да, оқ тиген киіктей омақаса құлап түскен аянышты халін де әбден сезіп, тіпті көріп отырамыз. Сонымен, дамытудың стилистикалық қызметі - оқиғаны бірінен соң бірін дамыта, түйдектете баяндай келе, оқырманның жан дүниесіне әсер ету.
Фигураның келесі бір түрі - сөз орнын ауыстыру, яғни инверсия (латынша - inversio - орын өзгерту, төңкеру) - прозалық, әсіресе поэзиялық шығармаларда сөздердің әдеттегі грамматикалық түзілу тәртібінен тыс, орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер құру. Тіл мен стильдегі үйреншікті тәсілді де оқта-текте орнымен қолданудың оғаштығы жоқ.
Қазақ жазушыларының ішінде инверсияға көбірек бой ұратын - Ғабиден Мұстафин. Оның романдарынан жиі ұшырайтын ауыспалы тіркестерге оқырман басында тосырқай қарағанмен, кейін үйреніп кетеді. Мысал келтіріп өтейік:
Сапардың Аманы ... шаңқан боздың басынан аса секірердей, ерінен көтеріле, ұмтыла береді алға... Жаныңнан безгенің келе бер, - дегендей, етпетінен түсіп, көзінен от шаша күрілдеп жатыр көкжал. Қайтып тұра алған жоқ, талшоқпар жүйемелдете тиді шекеге.
(„Дауылдан кейін")
Осы үш сөйлемнің де аяқталуы әдеттен тыс, үш сөйлемнің де соңғы сөздері өз орындарынан ауысып түскен, жазылған емес, сөйленген, оқылған емес, естілген сөздер секілді оқыс әсер туғызады. Инверсияның құбылту күші міне осында.
Сен құрметте оны!
Түсіндің бе, қарағым?
Ол ақшаға сатқан жоқ,
Тізеден кесіп аяғын.
Еріккеннен де ұстап жүрген жоқ,
Қолтықтағы ұзын таяғын.
(Ә.Сәрсенбаев)

Осы өлеңдегі әдеттегі заңды тіркестер тәртібімен құрсақ, былай болар еді: Ол аяғын тізеден кесіп, ақшаға сатқан жоқ; қолтықтағы ұзын таяғын еріккеннен де ұстап жүрген жоқ, түсіндің бе, қарағым? Сен оны құрметте! Ал ақын осы тіркесті инверсия айшығына салып, әдейі „бұзған" да, жай сөз емес, өлеңге айналдырып, бұрынғы ұғым үстіне енді әсерлі жылу, қызу қосқан.
Фигураның бір түрі - сөз тастап кету, яғни эллипсис (грекше ellepsis - түсіріп тастау, аттап айту) - сөйлем ішінде немесе өлең шумағында атап айтпаса да түсінікті кейбір сөздерді әдейі жазбай тастап кету.

Ақ көбігің... ақ жүзің
Айнам еді бір қарар.
Өткізген түнім... күндізім...
Тербетер мені, ой салар.

Сол майдандар... қатты айқас
Есіңде ме, ер Айдар?
Өшкен құрбан... аққан жас...
Өтті жылдар... көп айлар...
(Ж.Саин)

Осындағы әр ойдың арасында жеке сөз емес, бүтін сурет не үлкен шындық қалып қойып отыр. Айталық, ақ көбік айна болу үшін тап-таза, мөп-мөлдір болса керек. Оны ақын айтпайды. Айдарда өткен түн мен күн ақынды тербету үшін олар - жай түн мен күн емес, ірі-ірі оқиғаға, шындыққа, сырға толы түн мен күн. Оларды да автор айтпайды. Қай майдан? Қандай құрбан? Жас төккен кімдер? Қай тұстағы жылдар мен айлар? Бұларды да автор тәптіштеп жатқан жоқ. Өйткені бұлардың бірқатары ақынның шындықты суреттеу тенденциясынан айқын көрініп тұрса, бір алуаны жалпы логикадан түсінікті, ал қайсыбірін, тіпті айтудың қажеті жоқ.
Эллипсис кейде эвфемизмнің орнына да қолданыла береді: кейбір былапыт сөздерді бүкпелей жұмсартып жатпай-ақ, тастап кетсе де түсінуге болады: Шап, әкеңнің... - дедім мен оған ақырып. („Мөлдір махаббат").
Эллипсис кейде адамның ішкі халін, қиын-қиын көңіл-күйін, шым-шытырық оқшау сезімдері мен ұғымдарын, шытырман психологиялық иірімдерін аңғарту үші де жұмсалады. Ала-құла ой, қиыр-шиыр қиял, әрі-сәрі түс, кейбір қияли кісінің оқыс күйініш-сүйініші. Осылардың бәрін эллипсис арқылы ұқтыруға болады. Мысалға ақылы ауысқан Қаракөздің мына сөздерін алып қаралық:
Жығылып барам. Ұйықтайын ба? Өлсем бе? Құлап кетем, тау басынан ұшып келем... жерде тоғай... көп тоғай? Шақырады... Иә, иә, барам... Келе жатырмын... тоғай. Ә... қайда кетті? (М.Әуезов)
Осыны әсіресе сахнадан Қаракөздің аузынан тыңдағандағы адамның үрейін ұшыратын сұмдық әсер кейіпкер сөзіне эллипсис арқылы дарып тұр.
Фигураның тағы бір түрі - егіздеу, яғни параллелизм (грекше parallelos - қатар жүру, қатынасу) - екі ұдай нәрсені, құбылысты, ұғымды, сезімді қатар қойып, жұптап суреттеу. Мұның түрлері көп. Біз кейбіреулеріне тоқталып өтеміз.

Көк ала бұлт сөгіліп.
Күн жауады кей шақта.
Өне бойың егіліп,
Жас ағады аулақта.
Жауған күнмен жаңғырып,
Жер көгеріп, күш алар.
Аққан жасқа қаңғырып,
Бас ауырып, іш жайнар.
(Абай)

Бұл - адамның көңіл күйін табиғат құбылыстарымен салыстыра егіздеудің, яғни психологиялық параллелизмнің классикалық үлгісі, ақын жаздағы жаңбыр мен адамның көз жасын қатар суреттей келіп, екі түрлі шындықты танытады да, шынайы философиялық түйін шығарады.

Сарғая күтіп көктемді
Сап-сары боп су ақты.
Шынтаққа алып сексенді
Жағада жалғыз шал жатты.
Су сарғайды ылайлы,
Шал қарғайды құдайды.
Көктем келді, сарысу
Бола қалды мөп-мөлдір.
Жылға бойы у да шу,
Жамырады жас өмір...
Сылқ-сылқ етіп су күлді,
Шал бір ауыр күрсінді.
(Қ.Аманжолов)

Бұл да психологиялық параллелизм арқылы жасалған әсерлі сурет, сурет қозғаған сезім, сезімнен туған сыр, шынында да табиғаттың биыл „кеткен көктемі келер жылы жаңғырып қайта оралады, ал адамның өткен жас шағы ғұмыры қайтып келер ме? Шал соны ойлап күрсінеді.

Екі жаяу келеді:
Біреуінде күрек бар, лүпілдеген жүрек бар,
Біреуінде күрек жоқ, жүрек бар да, жүрек жоқ.
Бірі шаршап келеді, күні бойы жер қазып:
Бірі шаршап келеді, жолдасына ор қазып.
Бірі үй сап, сол үйдің жылынуын тілейді:
Бірі - орға досының жығылуын тілейді.
Екі жаяу келеді, ортасында - бір күрек:
Сол күректің астына қашан түсер сұм жүрек.
(Е.Ибраһим)

Бұл ақиқат өмірдегі жақсылық пен жамандықты, солар қалыптастырған екі түрлі бітімді, осылардан туатын адамдық пен зұлымдық туралы екі түрлі ұғымды жарыстыра егіздейді. Бұл параллелизм де парасатты байлауға апарады.
Сағындың ба, Қарақұм,
Сарыарқадан жаңбыр болып келейін,
Сағындың ба, Қарақұм,
Жаңа туған ән-жыр болып келейін.
(М.Әлімбаев)

Манаурайды балбырап таң ғажайып,
Торғын төсін тосады таңға жайып.
(Қ.Шаңғытбаев)
Қыңыр болды не керек - болайын деп болды ма?
Бір үн болды керемет - болайын деп болды ма?
(Ж.Нәжімеденов)

Бұлар - әр алуан синтаксистік параллелизмнің үлгілері. Егіздеудің мұндай түрлері де ақынның тілі мен стиліне айтарлықтай ажар береді, өрнек төгеді, нәтижесінде өлеңге кәдімгідей кенеулі күй, сүйкімді әуез бітіреді.
Сонымен, көркем әдеби тілді айшықтаудың түрлеріне жеке-жеке тоқталып өттік. Енді қазақ әдебиетінде, жекелеген ақындар шығармаларында айшықтаудың атқаратын стилистикалық қызметін қарастырамыз.

.2 Стилистикалық қайталамалардың қызметі

Қайталаманы қазақ ғалымдары ішінде алғаш таныған А.Байтұрсынұлы Әдебиет танытқыш еңбегінде: Бір сөзді яки лебізді қайта-қайта айту қайталақтау деп аталады. Ондай қайта-қайта айту - нәрсенің өзін яки амалына көбірек назар салғызу үшін істеледі, -дейді [ 2.78].
Академик З.Қабдолов қайталауды фигураның бір түрі ретінде қарастырады. Ғалым:Фигураның бір түрі - қайталау - сөз әсерін күшейте отырып, оқырман назарын айрықша аударғысы келген нәрсені не құбылысты бірнеше мәрте қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға мұқият сіңіре түсу, -деп көрсетеді [1.55].
Қайталаманы тұңғыш рет лингвистикалық бірлік ретінде қарастырған Р.Сыздық болды. Ғалым Абайдың сөз өрнегі атты монографиясында Абай шығармаларында қолданылған қайталамаларға терең талдау жасайды. Ғалымның қайталама туралы көзқарасы Сөз құдіреті еңбегінде одан әрі дамытылады [9.63].
Қайталамалардың актив қолданылатын орны - көркем шығарма. Онда жиі қолданыла отырып, қайталамалар стильдік және құрылымдық қызметтер атқарады. Қайталаманың көркемдеуіш тәсіл ретіндегі стильдік қызметі жазушының шеберлігі мен дара стиліне тығыз байланысты болып келеді.
Ғалым О.Бүркітов өзінің докторлық диссертациясында қайталамалардың стильдік қызметі туралы былай дейді: қайталамалардың негізгі ерекшеліктерінің бірі - оның стильдік қызметінің ауқымдығының кеңдігі [3.8].
Ә.Нұрпейісов Соңғы парыз романында диалог пен монологтарды беру барысында қайталама құбылысын батыл қолданып, көркемдік аясын, стильдік қызметін кеңейте түскен. Жазушы белгілі бір сөзді неше рет қайталаса, сол сөздің соншалықты стилистикалық қызметі болады және де ол қызмет біркелкі емес, әрқилы болып келеді.
Енді сол қайталамаларға тоқталайық.
Дыбыстық қайталамалар.
Дыбыстық қайталамалар қайталама категориясының бір түрін құрайды. Дыбыстар монолог пен диалогта белгілі бір мақсатқа сай қайталанады. Дыбыстық қайталамалардың алғаш пайда болған жанры поэзиялық шығармалар болса да, қазіргі әдеби тілімізде оларды көркем проза тілінен де, публицистикалық шығармалар тілінен де мол кездестіруге болады. Мұның өзі қайталамалардың толық қалыптасқан қайталама түрі екендігін көрсетеді. Дыбыстық қайталамалар өз ішінен ассонанс, аллитерация, паронимикалық аттракция, ұйқас, ырғақ, дыбысқа еліктеушілік сияқты түрлерге бөлінеді.
Паронимикалық аттракция. Кейде көркем прозада дыбыс үйлесімі мен ырғақты жалаң қудалаудың салдарынан ойдың олқыланып қалатыны болады. Бір түбірден өрбіген сөздер лингвистикада паронимикалық аттракцияны құрайды. паронимия ( грек. Para - қасындағы және onuma -есім) - семантикалық ерекшеліктері бар сөздердің дыбыстық ұқсастығы [2.62].
Бұл ерекшелік диалог барысында да байқалады.
-Әй, ана қызыл мойынды көрдің бе?
-Е, көрмегенде ше!..
-Осы жарықтықтың жер түбінен көрінетіні-ақ жақсы (Соңғы парыз, 197б).
Бұл диалогтарда көр етістіктері жиі қайталанып диалогқа ерекше назар аудартқандай болып тұр. Сол арқылы бір тосын оқиғаның болатындығын сездіріп, кейіпкерді соған сай сипаттайды. Осы сияқты шығарма тілінде қолданылған қайталамалардың барлығы да стильдік қызметтер атқарады.
Ырғақ пен ұйқас.
Осыған дейін әдебиеттану ғылымының ауқымында қарастырылып келген ырғақ пен ұйқасты қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі туралы еңбегінде О.Бүркітов дыбыстық қайталама түрлері ретінде қарастырады. Ырғақ жалпылық сипатқа ие болатын қайталама болса, ұйқас - өлең мәтіндерінің соңында бірнеше жақын немесе бірдей дыбыстардың қайталануы [3.27]. Көркем проза ырғағы туралы профессор Б.Шалабай: Проза ырғағы эмоционалдық әсер күші жағынан өлең ырғағынан басым түсіп жатады. Жалпы, сөйлеу бөліктерінің қай-қайсысы болса да белгілі ырғақсыз құрылмайтыны белгілі. Ырғақты құрылым мазмұнды жүйелі, әсерлі еткізіп және дәл солай қабылдауға көмектеседі. Біз қарастырып отырған Соңғы парыз романындағы ырғақ пен ұйқасқа құрылған диалог пен монологта да осыны айтуымызға болады. Мысалы,
-Бишаралар үй жоқ, күй жоқ тағы боп кеткен шығар. Сенің де түрің келісіп тұрған жоқ екен. Бүгін монша жағып жатыр деген. Бар, жуынып кел! - деп анасы бұны тұрғызып еді...
-Басыңның сақинасы қалай? Мазалап жүрген жоқ па?
-Мені қайтесің. Қара шаңырақ астында таң атырып, күн батырып отырған кісіге қағынды келетін бе еді. Бұл үйдің жандары қайда кеткен?( Соңғы паыз, 79б).
-Саған, сірә, дауа болмас, -деді Бәкизат басын шайқап. ( Соңғы парыз,78 б)
Лексикалық қайталамалар
Әр алуан стильдік қызметте жұмсалатын қайталамалардың тағы бір түрі - лексикалық қайталамалар. Лексикалық қайталамалар туралы Л.Н.Квиквидзенің берген түсінігі: К лексическим повторам мы относим повтор слова без кокого-либо изменения его грамматических форм, а так же повтор основы слова, т.е. повторение слова с изменением его флексии, поскольку основа - значимая часть слова, выражающая его главный смысл. Кроме того, элементами лексического повтора могут быть словосочетания и целые фразы, фигурирующие в тексте без изменения и являющиеся или определением - формулировкой какого-либо пониятия, или образным фразеологизмом [ 5.11].
Лексикалық қайталамалар қайталама категориясының басқа да түрлері секілді өзіндік ерекшеліктерге ие болып, өз ішінен бірнеше түрлерге тармақталады.
К.Қ.Есіркепова өзінің 1960-80 жылдардағы әйел-ақындар поэзиясының тілі атты еңбегінде лексикалық қайталамалардың оқиға мазмұнын аша түсіп, әр түрлі сипаттағы іс-әрекеттерді бір арнаға жинастыратынын, ең алдымен бір жайтқа ерекше назар аудартуды көздейтіндігіне тоқталып өткен [6.32]
Жазушы лексикалық қайталамаларды монолог пен диалог құруда оқиғаға назар аударту үшін ұтымды қолдана білген. Әсіресе жеке сөздер мен сөз тіркестері жиі қайталанып келіп, түрлі қызметтер атқарады.
Қайталамалар әр түрлі сөз таптарына жатады. Солардың бірі - зат есім.
-Орамал арқылы сүюге де болмай мА?
-Орамал-л?..
-Иә, орамал арқылы. Құдай біледі шешеңе орамал арқылы сүйіспеймін деп уәде берген жоқ шығарсың? ( Соңғы парыз, 144 б)
Бұл диалогтардағы зат есімдердің қайталануы ойды жалғастыру, оқиға барысына назар аударту мақсатында жұмсалған.
Қазақ прозасында алғаш 20-30 жылдардан бастап қана қолданыла бастаған қайталама тәсілі 60-80 жылдарда көптеген жазушылардың жиі қолданатын тәсіліне айналған.
Қаламгер шеберлігіне байланысты диалог пен монолог жасауда қайталамалардың шығарма тілінің әсерлілігі мен орамдылығына қызмет етуі мүмкін.
Қайталамалар тілдің көркемдігіш тәсілдерінің бірі болып табылады. Суреткер қаламынан туған қайталамалар шығарманың стильдік бояуын арттырып, кейіпкер сезімін жеткізуде, ойды образды түрде бейнелеуде, оқырманды баурап алуда ұтымды қолданылады.

1.3 Фигура (айшықтау) және оның түрлері

Фигура (айшықтау) әдеби тілдің әсемдігі мен әсерлігін күшейтетін тәсіл. Синтаксистік қалыптың өзгеру себептері. Фигураның түрлері. Арнау және оның түрлері. Жарлай арнау, сұрай арнау, зарлай арнау. Олардың өзіндік ерекшеліктері. Қайталаудың мағыналық сипаты. Оның түрлері: жәй қайталау, еспе қайталау, әдепкі қайталау, кезекті қайталау. Антитезаның (шендестіру) қарам-қарсы ұғымдарды бір-біріне бетпе-бет қою арқылы жаңа сапалық мағына немесе ұғым тудыру қасиеті. Градация (дамыту) және оның көркем ойды ажарлаудағы ролі. Оның Е.Ысмайлов бөліп көрсеткен екі түрі: түйдектеу мен баяулату. Инверсия (сөз орнын ауыстыру). Инверсияның жазушы стилімен байланысы. Элипсис (сөз тастап кету) және оның эфимизммен байланысы. Егіздеудің (параллелизм) екі ұдай құбылыстарды салыстыра суреттеушілік қызметі. Әдеби тілді ажарлау мен айшықтаудағы басқа да мағыналық өзгерістер туралы қазіргі ой-пікірлер.Заттар мен құбылыстардың алуан түрлі өзгеріс-күйлері, қимыл қозғалыстары, реңктері болады. Троп солардың бәрін біршама дәл бейнелеуге қызмет етеді. Риторикамен стилистикада троп түрлері ежелден қарастырылып келеді. Квинтилиан оның 7 түрін атап көрсетсе, М.В. Ломоносов 11 үлгісін ұсынған, ал А.А. Потебня 3 түрі бар екенін айтады. А.Байтұрсынов троп түрлері туралы: "Тіл көрнекі болу үшін дерексіз нәрсе деректі нәрседей, жансыз нәрсе жанды нәрседей суреттеліп, адамның сана-саңлауына келіп түсерлік дәрежеге жетуі керек. Қалыпты түріндегі сөз ондай дәрежеге жету үшін түрлі әдістер істеледі. Ол әдістер негізгі түріне қарай үш топқа бөлінеді:
1. көріктеу,
2. меңзеу,
3. әсерлеу дейді.
Троп түрлеріне көріктеу, меңзеу, теңеу, ауыстыру, бейнелеу, алмастыру, кейіптеу, бернелеу, әсірелеу, арнау, қайталақтау, шендестіру, дамыту, түйдектеу, бүкпелеу, кекесіндеу, т.б. жатқызылады. Троп сөздің нәзік иірімінің күш-қуатын ажарландырып, эмоционалды-экспрессивті мәнін бейнелі жеткізеді. Сөз бір мезгілде тура және астарлы мағынада қолданылады, бұлардың бір-бірімен байланысының өзі заттар мен құбылыстардың ұқсастығына қатысты келеді. Тілде троп түрлері өте көп, ол екі нәрсенің, не құбылыстың бір-бірімен сабақтастығы мен арақатынасын ашу негізінде жасалады (метонимия, синекдоха), не сипатталатын құбылыстың белгілерін екінші бір құбылыс ерекшеліктеріне ұқсату, ауыстыру тәсілі негізінде туындайды (метафора, теңеу), сондай-ақ троп бір нәрсені үлкейту не кішірейту, не сықақтау яки қарсы мағынада сипаттаумен, әсірелеу сарынымен де шендеседі (гипербола, литота, кейіптеу, ирония). Троп көркем әдебиет стилінде, публицистика мен ауызекі сөйлеуде жиі қолданыс тапқанымен, ғылыми-техникалық мәтіндерде, ресми іс қағаздарында қолданылмайды. Көркем мәтінде троптың бірнеше түрі бір мезгілде қатар қолданыла береді. Мысалы, Жарқ етпес қара көңілім не қылса да, Аспанда ай менен күн шағылса да (Абай)

1.4 Антонимия құбылысы және оның шығармаларындағы көрінісі

Тіл - ғасырлар жемісі, халықтың ұлттық мұрасы. Ол халықтың рухани болмысымен біте қайнасып, өмірімен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.