Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің теориялық негіздері
1.1. Шағын және орта кәсіпкерліктің классикалық теориясы ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесі мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.Тарау. Қазіргі кездегі шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизміне әлеуметтік талдау
2.1. Қ. Р. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мен қазіргі жағдайына әлеуметтік талдау (соңғы бес жыл 2003.2007 жж. немесе 2002.2006 жж.) ... ... .22
2.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау іс шараларының барысына әлеуметтік талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3. ОҚО шағын және орта кәсіпкерліктің алдыңғы жылдармен салыстырғандағы мемлекеттік қолдау тиімділігіне әлеуметтік талдау жасау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4.ОҚО әйелдер кәсіпкерлігінің дамуы атты социологиялық зерттеу ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.Тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің теориялық негіздері
1.1. Шағын және орта кәсіпкерліктің классикалық теориясы ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесі мен қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.Тарау. Қазіргі кездегі шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизміне әлеуметтік талдау
2.1. Қ. Р. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мен қазіргі жағдайына әлеуметтік талдау (соңғы бес жыл 2003.2007 жж. немесе 2002.2006 жж.) ... ... .22
2.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау іс шараларының барысына әлеуметтік талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.3. ОҚО шағын және орта кәсіпкерліктің алдыңғы жылдармен салыстырғандағы мемлекеттік қолдау тиімділігіне әлеуметтік талдау жасау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
2.4.ОҚО әйелдер кәсіпкерлігінің дамуы атты социологиялық зерттеу ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда елімізде әлеуметтік-экономикалық даму барысындағы кәсіпкерліктің маңызы зор. Сондықтан да орта және шағын кәсіпкерлікті мемлекет қолдауға бар мүмкіндігін жұмсауда. Дегенменде мемлекет тарапынан шешілмей жатқан түйіткілдерде бар. Мәселен Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау аясын, оның даму барысындағы проблемаларды шешу жолдарына арналады. Шетел тәжірбиесін зерделей және тұжырымдай отырып, ең тиімді тәжірбиені іс-жүзінде орындау және ондағы кемшіліктерді түзетіп, еліміздегі орта және шағын кәсіпкерлікке ыңғайлы етіпқолданысқа енгізу. Сонымен қатар орта және шағын кәсіпкерлікті әлеуметтік талдау бұнда олардың даму тенденциясы, әлеуметтік жағдайға ықпалы, қаржы және несиелендірудегі кемшіліктер.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Кәсіпкерлікті зерттеудің басталуы 18–ші ғасырға жатады. Және «кәсіпкер» терминінің негізін салушы Р.Кантильонның атымен байланысты. М.Вебердің «Протестанттық этика мен капитализм рухы» мен В.Зомбарттың «Буржуасының» пайда болуына дейін кәсіпкерлікті зерттеу экономитка ғылымдарының артықшылығы болып табылды. Дәл осы еңбектер, сондай-ақ, Й.Шумпетердің «Экономикалық даму теориясы» кәсіпкерлікті талдауға әлеуметтік келудің негізін қалады. Олардың идеясын И.Кирцнер, Ф.Мизес, Ф.Хайек, П.Дракер, Д.Макклеланд, Дж.Шэкль дамытты. Й.Шумпетердің кәсіпкерлік әлеуметтану саласында сіңірген еңбегі тұтастай теориясын жасауында. Ол теория кәсіпкерліктің инновациялық қызметі мен кәсіпкерліктің психзологиялық бейнесін жасауға талпынуды үйлестіреді. Сондай-ақ, кәсіпкерлікті зерттеуге функционалдық келудің негізі қаланды.
Бұл еңбекте сондай-ақ, кәсіпкерлер тобын талдауға келуге басқа жол-құрылымдық тәсіл қарастырылады. Бұл тәсіл кәсіпкерлердің әлеуметтік-экономикалық құрылым мен экономикалық институттар жүйесіндегі алар орнын анықтайды. Аталған тәсіл іріктеу құруда (жасы, жынысы, ұлты,
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Кәсіпкерлікті зерттеудің басталуы 18–ші ғасырға жатады. Және «кәсіпкер» терминінің негізін салушы Р.Кантильонның атымен байланысты. М.Вебердің «Протестанттық этика мен капитализм рухы» мен В.Зомбарттың «Буржуасының» пайда болуына дейін кәсіпкерлікті зерттеу экономитка ғылымдарының артықшылығы болып табылды. Дәл осы еңбектер, сондай-ақ, Й.Шумпетердің «Экономикалық даму теориясы» кәсіпкерлікті талдауға әлеуметтік келудің негізін қалады. Олардың идеясын И.Кирцнер, Ф.Мизес, Ф.Хайек, П.Дракер, Д.Макклеланд, Дж.Шэкль дамытты. Й.Шумпетердің кәсіпкерлік әлеуметтану саласында сіңірген еңбегі тұтастай теориясын жасауында. Ол теория кәсіпкерліктің инновациялық қызметі мен кәсіпкерліктің психзологиялық бейнесін жасауға талпынуды үйлестіреді. Сондай-ақ, кәсіпкерлікті зерттеуге функционалдық келудің негізі қаланды.
Бұл еңбекте сондай-ақ, кәсіпкерлер тобын талдауға келуге басқа жол-құрылымдық тәсіл қарастырылады. Бұл тәсіл кәсіпкерлердің әлеуметтік-экономикалық құрылым мен экономикалық институттар жүйесіндегі алар орнын анықтайды. Аталған тәсіл іріктеу құруда (жасы, жынысы, ұлты,
1. Рахметов, Әлеуметтану /Оқу құралы/ 2002 ж., 122-128 б.
2. Предпринимательство в конце XX века Отв. ред. А.А. Дынкин, А.Р. Стерлин. М.: Наука, 1992 ж. 53 б.
3. Алдаберген Ә., Кәсіпкерлікке кең ауқымды қолдау қажет. /Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту / Егемен Қазақстан. 2006 ж., 21сәуір-2-4 б.
4. Бажиева М., Қазақстандағы Республикасындағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті. Хабаршы. Экономика сериясы, 2006 ж., №4-58 б.
5. Мәуленқұлова Г.Е., Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын ақпараттық қамтамасыз ету мәселесі. ҚазҰУ хабаршы,. Экономика сериясы. 2006ж., №582-85 б.
6. Мейірбеков М., Елдегі кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары. Хабаршы 2004ж., №3-13б.
7. Ермекбаева Б., Кәсіпкерлікке салық салу механизмін жетідлдірудің кейбір мәселелері. Альпари, 2006ж., №2,48-51б.одель И.М., Модель Б.С.
8. Закон Республики Казахстан «О частном предпринимательстве в Республике Казахстан», Казахстанская правда 2003г., 8 февраля.
9. Аталиева Дария. Шағын кәсіпкерлік тәжірбиесі, өзекті мәселелері мен дамуын кешенді бағалау. Аталиева Тараз 2004ж., -30 бет.
10. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау жолдары мен дамыту әдістері. Афтореферат. Алматы-2004 ж.
11. Н.Әбдірешқызы, Кәсіпкерлік-экономиканың тірегі. Ақиқат №3- 4, 2006 ж.
12. Деятельность малых предприятий Республики Казахстан за 2000-2007 годы. Статистичиский сборник Под.ред Ю. К. Шокаманова.-Алматы 2007.
13. Шағын және орта бизнестің дамуы. Қазақстан және оның өңірлері. 2007ж., №3-22б.
14. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы» Вестник КазНУ серия экономическая №4 (56) 2006ж.
15. «Шағын және орта кәсіпкерлік-ел экономикасының негізі» Егемен Қазақстан 2007ж., 23 сәуір. 12 б.
16. Кәсіпкерліктің жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттің рөлі. Альпари 2006 ж., №2, 237 б.
17. Шағын кәсіпкерлік: оны құру, қолдау және дамыту тәсілдері. Бизнес бұлағы №7-8 Шілде-тамыз 2006 ж. 7 б.
18. Абдуллаева Б,. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару. Қаржы-қаражат-2008 ж., №1-18 б.
19. Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау. Егемен Қазақстан, 2006 ж., 19 қараша 12 б.
20. Мақып С., Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар. Ақиқат-2008 ж., №1-20 б.
21. Омаров А., Предприимчивость руководителя. 19. М.: Политиздат, 1990 г.
22. Алтаева Г., Шағын бизнес. Оңтүстік Қазақстан 2008 ж., 27 ақпан-6 б.
23. Дайырбекова Г., Кәсіпорынның қызмет ету тиімділігі. Оңтүстік Қазақстан, 2007 ж., №8, 41-48 б.
24. Молдабек А., Шағын кәсіпкерлік.Шымкент келбеті.2007 ж, 3 ақпан-4 б.
25. Меркель И., Кәсіпорынды қолдау жан-жақта болған жөн. Понарома Шымкент 2007 ж., №7-8-4 б.
26. Асқарова. Кәсіпорын бизнесін бағалау. Оңтүстік Қазақстан, 2007ж., №2-3б.
27. Мырзабеков С., Шағын және орта кәсіпкерлік өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру. Оңтүстік Қазақстан. 2007 ж., №2-3-23б.
28. Несіпбай А.., Бизнестің инвеститциялық жауапкершілігі./Инвеститция/ Панорома Шымкент 2008 ж., 25 қаңтар 10б.
29. Мұхамеджанова К., Кәсіпорын өнімділігі. Оңтүстік Қазақстан 2007 ж., 28 қаңтар 2 б.
30. Мұхамеджанова К., Оңтүстік Қазақстандағы Кәсіпорын кірісі. Шымкент келбеті, 2008 ж., -23 сәуір-4 б.
31. Шағын кәсіпкерліктің көкжиегі. Оңтүстік Қазақстан, 2007 ж., 14 қаңтар- 52 б.
2. Предпринимательство в конце XX века Отв. ред. А.А. Дынкин, А.Р. Стерлин. М.: Наука, 1992 ж. 53 б.
3. Алдаберген Ә., Кәсіпкерлікке кең ауқымды қолдау қажет. /Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту / Егемен Қазақстан. 2006 ж., 21сәуір-2-4 б.
4. Бажиева М., Қазақстандағы Республикасындағы шағын бизнестің қалыптасуы мен дамуы. Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті. Хабаршы. Экономика сериясы, 2006 ж., №4-58 б.
5. Мәуленқұлова Г.Е., Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын ақпараттық қамтамасыз ету мәселесі. ҚазҰУ хабаршы,. Экономика сериясы. 2006ж., №582-85 б.
6. Мейірбеков М., Елдегі кәсіпкерлікті тиімді дамыту жолдары. Хабаршы 2004ж., №3-13б.
7. Ермекбаева Б., Кәсіпкерлікке салық салу механизмін жетідлдірудің кейбір мәселелері. Альпари, 2006ж., №2,48-51б.одель И.М., Модель Б.С.
8. Закон Республики Казахстан «О частном предпринимательстве в Республике Казахстан», Казахстанская правда 2003г., 8 февраля.
9. Аталиева Дария. Шағын кәсіпкерлік тәжірбиесі, өзекті мәселелері мен дамуын кешенді бағалау. Аталиева Тараз 2004ж., -30 бет.
10. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау жолдары мен дамыту әдістері. Афтореферат. Алматы-2004 ж.
11. Н.Әбдірешқызы, Кәсіпкерлік-экономиканың тірегі. Ақиқат №3- 4, 2006 ж.
12. Деятельность малых предприятий Республики Казахстан за 2000-2007 годы. Статистичиский сборник Под.ред Ю. К. Шокаманова.-Алматы 2007.
13. Шағын және орта бизнестің дамуы. Қазақстан және оның өңірлері. 2007ж., №3-22б.
14. Қазақстан Республикасында шағын бизнестің қалыптасуы және дамуы» Вестник КазНУ серия экономическая №4 (56) 2006ж.
15. «Шағын және орта кәсіпкерлік-ел экономикасының негізі» Егемен Қазақстан 2007ж., 23 сәуір. 12 б.
16. Кәсіпкерліктің жаңа формаларын ынталандырудағы мемлекеттің рөлі. Альпари 2006 ж., №2, 237 б.
17. Шағын кәсіпкерлік: оны құру, қолдау және дамыту тәсілдері. Бизнес бұлағы №7-8 Шілде-тамыз 2006 ж. 7 б.
18. Абдуллаева Б,. Шағын бизнестегі несиелік тәуекелді басқару. Қаржы-қаражат-2008 ж., №1-18 б.
19. Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау. Егемен Қазақстан, 2006 ж., 19 қараша 12 б.
20. Мақып С., Әлеуметтік кәсіпкерлік корпорациялар. Ақиқат-2008 ж., №1-20 б.
21. Омаров А., Предприимчивость руководителя. 19. М.: Политиздат, 1990 г.
22. Алтаева Г., Шағын бизнес. Оңтүстік Қазақстан 2008 ж., 27 ақпан-6 б.
23. Дайырбекова Г., Кәсіпорынның қызмет ету тиімділігі. Оңтүстік Қазақстан, 2007 ж., №8, 41-48 б.
24. Молдабек А., Шағын кәсіпкерлік.Шымкент келбеті.2007 ж, 3 ақпан-4 б.
25. Меркель И., Кәсіпорынды қолдау жан-жақта болған жөн. Понарома Шымкент 2007 ж., №7-8-4 б.
26. Асқарова. Кәсіпорын бизнесін бағалау. Оңтүстік Қазақстан, 2007ж., №2-3б.
27. Мырзабеков С., Шағын және орта кәсіпкерлік өндірісінің экономикалық тиімділігін арттыру. Оңтүстік Қазақстан. 2007 ж., №2-3-23б.
28. Несіпбай А.., Бизнестің инвеститциялық жауапкершілігі./Инвеститция/ Панорома Шымкент 2008 ж., 25 қаңтар 10б.
29. Мұхамеджанова К., Кәсіпорын өнімділігі. Оңтүстік Қазақстан 2007 ж., 28 қаңтар 2 б.
30. Мұхамеджанова К., Оңтүстік Қазақстандағы Кәсіпорын кірісі. Шымкент келбеті, 2008 ж., -23 сәуір-4 б.
31. Шағын кәсіпкерліктің көкжиегі. Оңтүстік Қазақстан, 2007 ж., 14 қаңтар- 52 б.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-Тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің
теориялық негіздері
1.1. Шағын және орта кәсіпкерліктің классикалық
теориясы ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесі мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2-Тарау. Қазіргі кездегі шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
механизміне әлеуметтік талдау
2.1. Қ. Р. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мен қазіргі жағдайына
әлеуметтік талдау (соңғы бес жыл 2003-2007 жж. немесе 2002-2006
жж.) ... ... .22
2.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау іс шараларының
барысына әлеуметтік талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.30
2.3. ОҚО шағын және орта кәсіпкерліктің алдыңғы жылдармен салыстырғандағы
мемлекеттік қолдау тиімділігіне әлеуметтік талдау жасау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4.ОҚО әйелдер кәсіпкерлігінің дамуы атты социологиялық
зерттеу ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .70
Кіріспе
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда елімізде әлеуметтік-
экономикалық даму барысындағы кәсіпкерліктің маңызы зор. Сондықтан да орта
және шағын кәсіпкерлікті мемлекет қолдауға бар мүмкіндігін жұмсауда.
Дегенменде мемлекет тарапынан шешілмей жатқан түйіткілдерде бар. Мәселен
Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау аясын, оның
даму барысындағы проблемаларды шешу жолдарына арналады. Шетел тәжірбиесін
зерделей және тұжырымдай отырып, ең тиімді тәжірбиені іс-жүзінде орындау
және ондағы кемшіліктерді түзетіп, еліміздегі орта және шағын кәсіпкерлікке
ыңғайлы етіпқолданысқа енгізу. Сонымен қатар орта және шағын кәсіпкерлікті
әлеуметтік талдау бұнда олардың даму тенденциясы, әлеуметтік жағдайға
ықпалы, қаржы және несиелендірудегі кемшіліктер.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Кәсіпкерлікті зерттеудің басталуы
18–ші ғасырға жатады. Және кәсіпкер терминінің негізін салушы
Р.Кантильонның атымен байланысты. М.Вебердің Протестанттық этика мен
капитализм рухы мен В.Зомбарттың Буржуасының пайда болуына дейін
кәсіпкерлікті зерттеу экономитка ғылымдарының артықшылығы болып табылды.
Дәл осы еңбектер, сондай-ақ, Й.Шумпетердің Экономикалық даму теориясы
кәсіпкерлікті талдауға әлеуметтік келудің негізін қалады. Олардың идеясын
И.Кирцнер, Ф.Мизес, Ф.Хайек, П.Дракер, Д.Макклеланд, Дж.Шэкль дамытты.
Й.Шумпетердің кәсіпкерлік әлеуметтану саласында сіңірген еңбегі тұтастай
теориясын жасауында. Ол теория кәсіпкерліктің инновациялық қызметі мен
кәсіпкерліктің психзологиялық бейнесін жасауға талпынуды үйлестіреді.
Сондай-ақ, кәсіпкерлікті зерттеуге функционалдық келудің негізі қаланды.
Бұл еңбекте сондай-ақ, кәсіпкерлер тобын талдауға келуге басқа жол-
құрылымдық тәсіл қарастырылады. Бұл тәсіл кәсіпкерлердің әлеуметтік-
экономикалық құрылым мен экономикалық институттар жүйесіндегі алар орнын
анықтайды. Аталған тәсіл іріктеу құруда (жасы, жынысы, ұлты, отбасылық
жағдайы, кәсіпкерлік топты реттеу арналары; кәсіпкердің кәсіпорынға
көзқарасы) нақты критерилер береді, теориялық тазалық бойынша уәде
бермейді, өйткені статусы бойынша кәсіпкерлік корпусқа жататын адам бүкіл
ғұмыры бой кәсіпкерлік қызметті бір рет те атқармауы мүмкін.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі кезде кәсіпкерліктің даму
процестеріне байланысты әдебиеттерге және дамыған демократиялық
мемлекеттерге, тәжірибеге сондай-ақ Қазақстан Республикасы соның ішінде
Оңтүстік Қазақстан облысында жүргізіліп отырған Кәсіпкерлікке мемьлекеттік
қолдауын талдау егізінде, кәсіпркелік фаеномен туралы тұтас бір ғылыми
тұжырымдама жасау мақсаты қойылды. Қазақстандағы орта және шағын
кәсіпкерліктің енді қалыптасып келе жатқандығын ескере отырып, еліміздегі
кәсіпкерлікті дамытуға арналған іс-шараларға баға беру. Қазақстан
Республикасының орта және шағын кәсіпкерліктің қалыптасуымен бдамуына
өткен жылдармен салыстырмалы талдау жасап, сараптау қажеттігі туындады.
Жұмыстың мақсатына жету үшін мынадай міндеттер жүзеге асырылды:
- кәсіпкерліктің теориялық-әдістемелік негізіхн талдау.
- Орта және шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдауға баға беру.
- Қазақстан Республикасындағы орта және шағын кәсіпкерліктің
қалыптастырудағы әлеуметтік-экономикалық факторларды анықтау.
Жұмыстың зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасы соның ішінде
Оңтүстік облысындағы орта және шағын кәсіпкерліктің даму ерекшеліктері,
Қазақстанның тиімді орта және шағын кәсіпкерлікті қалыптастыру
механизмдері, сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
барысындағы орта және шағын кәсіпкерліктің себеп-салдары таңдалды.
Жұмыс объектісіне Қазақстан Республикасының соның ішінде Оңтүстік
Қазақстан облысының орта және шағын кәсіпкерлігі алынды.
Жұмыстың теориялық, әдістемелік және деректік негізі ретінде
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өзгерістер барысында орта және шағын
кәсіпкерліктің белгілі теориялық-әдістемелік әдістер топтамасы
пайдаланылды.Олардың ішінде жұмыстың теориялық негізін кәсіпкерліктің
феномені мен маңызды принциптері, кәсіпкерлікті талдау барысында ғылыми
тұжырымдамалар құрады. Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде диалектикалық
заңдылықтар мен логикалық принциптер қолданылды. Жұмыста қарастырылған
мәселелерді толыққанды зерттелуі, бірінші кезекте талдау және жинақтау,
жүйелілік, салыстырмалы талдау әдістерін қолдану арқасында мүмкін болды.
Жұмыста зерттеудің деректік негізі ретінде Қазақстан Рекспубликасының
Конститутциясы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
жарғылары, статистика және талдау Қазақстан Республикасының орта және шағын
кәсіпкерлік жөнінде ақпаратты газет, журналдардан алынды.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан алты тараушадан тұрады.Бірінші бөлімде,
кәсіпкерлікке теориялық түсініктеме, яғни оның әлеуметтік мәні мен маңызы.
Кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып жатқан мәселелерге түсініктеме.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасы Оңтүстік Қазақстан Облысы
бойынша кәсіпкерліктің дамуын талдау, салыстыру, мәселелеріне тоқталып өту.
Бірінші бөлімде, кәсіпкерлікке теориялық түсініктеме, яғни оның
әлеуметтік мәні мен маңызы. Кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып жатқан
мәселелерге түсініктеме.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасы Оңтүстік Қазақстан Облысы
бойынша кәсіпкерліктің дамуын талдау, салыстыру, мәселелеріне тоқталып өту.
1-Тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің
теориялық негіздері.
1.1.Шағын және орта кәсіпкерліктің классикалық теориялары.
Кәсіпкерлікті зерттеу пәнаралық зерттеулердің объектісі болып
табылады. Экономикалық жүйедегі кәсіпкерлік қызметтің талдауымен дәстүрлі
түрде айцналысатын экономикалық ғылымнан басқа, кәсіпкерлік әрекеттің
әртүрлі аспектілерін психологтар, жанжалтанушылар, экономикалық
антропология саласындағы мамандар да зерттейді.
Кәсіпкерлік әлеуметтануы экономикалық әлеуметтану шеңберіндегі орта
деңгейдегі теория болып табылады. Сондықтан да бастапқы кездері кәсіпкерлік
әлеуметтануы Экономикалық әлеуметтану жалпы курсының бөлігі ретінде
оқылды.
Осының салдарыныан кәсіпкерлік әлеуметтануының жекелеген курстары
пайда болды. Дегенмен олар кейде менеджмент әлеуметтануымен қосылып кетті.
Бұл дұрыс емес, өйткені басқару әлеуметтануы мен кәсіпкерлік
әлеуметтануының айырмашылығы айтарлықтай. Бірақ. әлілдік болу үшін айта
кету керек, осы екі пән арасында түйісу нүктесі де бар. Біріншіден, бұл
интрапренттік яғни, фирмашілік кәсіпкерлік ұғым. Бірақ, кәсіпкерлік
әлеуметтану көзқарасымен қарағанда инрапренердің негізгі рөлі ұйымдасқан-
мәдени ортаны қалыптастыруға негізделген. Екіншіден, кәсіпкерлік
әлеуметтануы мен менеджмент әлеуметтануын ірі корпорацияларды
басқарушылардың еңбек ниеттемесіндегі өзгерістер жақындастырады.
СПбМУ дағы әлеуметтану факультетіндегі Кәсіпкерлік әлеуметтану курсы
1994 жылдан бастап таңдау бойынша арнайы курс ретінде оқытылады. Ал, 1997
жылы экономика және еңбек әлеуметтануы бөлінгеннен бері аталған курс бөлім
жоспарына міндетті ретінде қосылды.
Кәсіпкерлікті зерттеудің басталуы 18–ші ғасырға жатады. Және
кәсіпкер терминінің негізін салушы Р.Кантильонның атымен байланысты.
М.Вебердің Протестанттық этика мен капитализм рухы мен В.Зомбарттың
Буржуасының пайда болуына дейін кәсіпкерлікті зерттеу экономитка
ғылымдарының артықшылығы болып табылды. Дәл осы еңбектер, сондай-ақ,
Й.Шумпетердің Экономикалық даму теориясы кәсіпкерлікті талдауға
әлеуметтік келудің негізін қалады. Олардың идеясын И.Кирцнер, Ф.Мизес,
Ф.Хайек, П.Дракер, Д.Макклеланд, Дж.Шэкль дамытты. Й.Шумпетердің
кәсіпкерлік әлеуметтану саласында сіңірген еңбегі тұтастай теориясын
жасауында. Ол теория кәсіпкерліктің инновациялық қызметі мен кәсіпкерліктің
психзологиялық бейнесін жасауға талпынуды үйлестіреді. Сондай-ақ,
кәсіпкерлікті зерттеуге функционалдық келудің негізі қаланды. 1
Бұл еңбекте сондай-ақ, кәсіпкерлер тобын талдауға келуге басқа жол-
құрылымдық тәсіл қарастырылады. Бұл тәсіл кәсіпкерлердің әлеуметтік-
экономикалық құрылым мен экономикалық институттар жүйесіндегі алар орнын
анықтайды. Аталған тәсіл іріктеу құруда (жасы, жынысы, ұлты, отбасылық
жағдайы,; кәсіпкерлік топты реттеу арналары; кәсіпкердің кәсіпорынға
көзқарасы) нақты критерилер береді, теориялық тазалық бойынша уәде
бермейді, өйткені статусы бойынша кәсіпкерлік корпусқа жататын адам бүкіл
ғұмыры бой кәсіпкерлік қызметті бір рет те атқармауы мүмкін.
Біздің елге келер болсақ, бұндай талпыныстар бізде ескі, коммунистік
идеологияны өзгертуге қабілетті жаңа идеологияны іздестіру ретінде
ұсынылады. Нарықтық қоғамда біршама тартымды болып көрінетіні, өзіндік іске
асу жолымен экономикалық жетістікке жетудің мүмкінсіздігі, өзіңе өзің
жасау мүмкіндігі. Бұл идеология біздің қоғамды қаруландырар ма еді деп
ойландырады, егер бизнестегі этникалық іс-әрекет мәселесі шешілер болса.
Бұл еңбекте кәсіпкерлік этика мәселелері айтарлықтай анық көрсетілген.
Бұл мәселе отандық әдебиеттерде, әсіресе әлеуметтік әдебиеттерде жеткілікті
зерттелмеген. Уақыт өте келе экономикалық теорияның этикадан арасы
алшақтады, сөйтіп ақыр аяғында адамгершілік бағалаудан толық еркін қазіргі
замандық экономикалық модельдеу мен магистралдық бағыттың құрылуына алып
келді. Алайда, байқалғаны бір модель дәстүрі мен меннтальитеті әртүрлі
елдерде әртүрлі деңгейдегі тиімділікпен жетілдіріледі. Бұл бақылау
экономикадағы неоиндустриалдық бағыттың құрылуына алып келді. Бұл бағыттың
өкілдері Р.Коуз, О.Уильямсон, Д.Норт экономикалық айналымға сенім сияқты
этикалық категорияны ендіреді. Осылайша, айналым тұйықталады. Алайда,
бизнес этикасын таллдауға әлеуметтік тәсілмен келу де бар болуына құқығы
бар. Өйткені, морал социалогиясының зеттеуінің бір бағыты еңбек саласында
мораль нормасының қалыптасуы болып табылады. Атап айтар болсақ, нақты
әлеуметтік топтардағы еңбек саласында адамгаршілік қатынастардың
қалыптасуы.
Бизнестегі этикалық әрекет мәселесін алға қою және шешу біздің
еліміздегі кәсіпкерлікті дамытуға арналған ыңғайлы қоғамдық ортаға ықпал
етуі мүмкін.
Қоғамның тұрақты дамуы мен тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етудің
қалыпты деңгейіне қол жеткізудің маңызды стратегиялық факторларының бірі
өркениетті заманауи кәсіпкерлікті қалыптастыру болып табылады. Әлемдік
шаруашылықта тең бәсекелес болу үшін кіші және орта бизнесті дамыту бойынша
әлеуметтік ойлардың тарихы мен қазіргі заманғы шет ел практикасын зеттеуді
жалпыландыру керек.
Кәсіпкерлік әрекет теориясы үш бағытта дамыды: Бірінші бағыттың
өкілдері кәсіпкерді тәуекелмен байланыстырды. Оның негізін қалаушылар деп
И.Тюнен мен Ф.Найтты айтуға болады. И.Тюнен кәсіпкерлікті болжанбаған
тәуекел деп атады. Кәсіпкер өз ісіндегі тәуекелді пайдаланып, өз кәсібі
үшін толық жауапкершілікті ала отырып, жоғары табыс алады. Осы концепцияны
дамыта отырып Ф.Найт тәуекелді болжап болмайтын төтенше анықсыздықпен
салыстырды. Адам кездейсоқтықты пайдалана білу қабілетіне иемдене отырып,
басқалармен салыстырғанда дұрыс та жылдам болжап, кәдімгі бизнесменге
қарағанда үлкен табыс алады.
2. Екінші бағыт Ж.Б.Сэя мен А.Маршаллдың көзқарастарынан айниды.
Олардың есептеуі бойынша кәсіпкердің қызметі өндіріс факторларын
рационалды түрде комбинациялауға негізделген.
3. Экологиялық әлеуметтанудың теоретигі Й.Шумпетер үшінші бағыт-
біршама негізді және болашақты бағыттың өкілі болып табылады. Ол бизнес-
коммерцияның белсенді де инновациялық сипатын атап көрсетеді. Шумпетердің
пікірі бойынша істің қызметіне тұтынушы үшін әлі таныс емес жаңа
материалдық игілікті немесе алодыңғы игілікті жаңа сапасымен құру;
өнеркәсіпте әлі қолданбаған өндіріс тәсілін қолдану; тұрмыстың жаңа
нарығын жаулап алу немесе алдыңғысын біршама кеңірек пайдалану; шикізаттың
немесе жартылай фабрикаттың жаңа түрін пайдалану;істі жаңаша ұйымдастыруды
ендіру, мысалы монополиялық жағдай немесе керісінше монополияны жою
жатады.
Й.Шумпетер жасаған куәсіпкерліктің-шығармашыл кәсіпкер моделі біздің
көзқарасымыз бойынша кәсіпкерлік әрекет модельдерінің танымалдарының бірі
болыа табылады. Осы орайда бизнес капиталға деген меншікпен не байланысты
не байланыссыз, еңбек белсенділігімен қатар жүруші немес қатар жүрмеуші
болуы мүмкін.
Осылайша, қазіргі заманғы кәсіпкерлік әрекеттің мақсатты теориясы әлі
қалыптасқан жоқ. Алайда кәсіпкерлік әрекеттің мазмұнын ашатын көптеген
теориялар жасалған, және осы теориялар бізге осы салада ары қарай зерттеуді
жалғастыруға мүмкіндік береді.
А.Хоскингтің айтуынша, дербес кәсіпкер өз ісін өз есебінен жүргізетін,
бизнесті басқаруменн жеке айналысушы, қажеттік құралдармен қамтамасыз
етуге жауапкершілікті өз мойнына алатын, дербес шешімс қабылдайтын тұлға.
Оның сыйақысы сол әрекеттің нәтижесінде алынған табыс пен екркін
кәсіпкерлікпен айналысудан алатын рахаты болып табылады. Сондай-ақ
осылармен қатар ол өзінің кәсіпорыны құрдымға кеткен жағдайда шығын
тәуекелін өзіне алу керек. Осы факторлармен қатар бизнесте кәсіпкерлік
жағдайдың профилдері мен модельдері болады. Кәсіпкер өзі жеке шешім
қабылдағанды жөн көреді. Жаңалықтарды жылдам қабылдағыш, әр нәрседен
нәтиже алуды мақсат тұтады. Тәуекел еткенді жақсы көреді. Өз әрекетінің
нәтижесін көргенді қалайды. Іске белсенді қатысқанды жақсы көреді. Сын мен
мадаққа ашық қарайды, жылдам даму мен жаңаруды жақсы көреді. Бизнесті
қарастыру барысында іскерлік ортада өзін жақсы сезінеді. Өзіне жіне
серіктесінің қабілетіне өте талапшыл.
ХХ ғасырдың батыс зерттеушілері, атап айтар болсақ, Мак бер энд
Компани халықаралық даму бойынша Американдық агенттікті қолдау барысында
кәсіпшіл адамдардың тұлғасы мен әлеуметтік сипатын зерттеуге көп көңіл
бөлді кәсіпкер профилін анықтау бойынша жүргізілген зерттеулер
анықтағандай, табысты кәсіпкерді ұдайы көрсетіп отыратын отыз бір тұлғалық
мінездемені анықтады. Олардың ішінде біршама маңызды деген он мінездемені
төменде келтіреміз.
1. Мүмкіндікті іздестіру және бастамашылдық (жаңа немесе өзгеше
іскерлік мүмкіндіктерді көреді және пайдаланады, жағдайға байланысты әрекет
етеді)
2. Нық және табантірегіштік (қарсылықты жою үшін ұдайы күш салуға
дайыналға қойған мақсаттарына жету үшін стратегияны өзгертеді).
3. Тәуекелге бел бууға дайындық (тәуекел етушілік жағдайларды жөн
көреді тәуекелді азайту үшін шара қолданады, немесе нәтижені бақылауға
алады.)
4. Тиімділік пен сапаға бағыт ұстау (жүзеге асыру жолын жылдамырақ,
арзанырақ, жақсырақ реттеу, жетістікке жетуге ұмтылу, тиімділік
стандпрттарын жақсарту).
5. Жұмыстық байланыстарға берілу (барлық жауапкершілікті өзіне алады,
жұмысты орындау үшін жеке құрбандықтарға барады, іске бағыныштыларымен
бірге немесе олар үшін кіріседі).
6. Мақсатқа ұмтылу және ұзақ уақытқа көру (қысқа мерзімдік міндеттерді
ұдайы қойып толықтырып отыру).
7. Хабардар болуға ұмтылу (клиенттер, жеткізушілер, бәсекелестер
туралы ақпаратты өзі жинайжы, осы мақсат үшін жеке және іскерлік
байланыстарды пайдаланады).
Жүйелі түрде жоспарлау және бақылау (ірі міндеттерді кіші міндеттерге
бөле отырып жоспарлайды, қаржылық көрсеткіштерді бақылап отырады және шешім
қабылдау барысында осы көрсеткіштерді пайдаланады, жұмыстың орындалуын
бақылайтын жеке процедураны жасайды).
9. Сендіре білу және байланыс орната білу қабілеттілігі (адамдарға
ықпал етіп сендіре білу үшін мұқият стратегияларды пайдаланады).
10. Тәуелсіздік және өзіне сенушілік (басқа адамдардың ережесе мен
бақылауынан тәуелсіз болуға ұмтылады, сәттілік жоқ болған жағдайда өзінің
қиын міндеттерді орындау қабілетіне сенеді, тек өзіне ғана үміт артады)2
Осылайша, коммерциялық әрекет қалдықты табысқа, нарықтың агенттерінің
қол жетімсіз стандартарына бағыт ұстаған инновациялық модель ретінде
болады. Кәсіпкер инновациялық өзгерістердің процуденті ретінде капиталист
немесе корпорация менеджері болып табылуы мүмкін.
Төртінші кезең кәсіпкерлік әрекетті талдау кезінде назарды
басқарушылық акцентке аударумен байланысты. Алдыңғы қатарлы батыс
елдерінің экономикасында кәсіпкерліктің дамуына үлкен мән беріледі. Өйткені
ол үлкен капитал салмай ақ жаңа өндірістік күштерді құруға мүмкіндік
береді.
Экономистердің көқзқарасына сәйкес кіші және орта бизнес ұлттық
байлықты еселеп, жаңа жұмыс орындарын ашады, ресурстарды жақсырақ
пайдалану тәсілдерін табады, қаржылық шығындардың азаю жолын іздестіреді.
Тұтынушылар үшін материалдық және рухани игілікпен қатар ыңғайлылық
іздестіреді. Кәсіпкерлікті зерттеу пәнаралық спатқа ие.
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесі мен
қажеттілігі.
Кіші және орта кәсіпорын өнім түрлерін жылдам өзгерте алуы мен
өндіру тәсілі, қызмет ету саласында жаңалыққа бейімділігімен
ерекшелінеді. Кіші кәсіпорындардың еңбек ұжымында бейресми қатынастары
қалыптастырып жұмсалады басқаруға, табыстарды бөлуге қатыса алуы
кіші кәсіпорын нысандарының басты ерекшелігі болып табылады.
Бір еңбек ұжымымен, бригадамен жұмыс істеуге ұмтылуы, жұмыстың
нәтижесінің жоғары болуына жалпы қызығушылық пен жұмыс орнының
сақталуын қалаудың сапалы болуын қамтамасыз етеді.
Кішігірім кәсіпорындардың көптеген жұмыссыздық мәселесін шешуге,
бәсекелес ортаны қалыптастыруға, қаржы рыногын жандандыруға,
түрғындардың сатып алушылық қабілетін жоғарлатуға, ірі
кәсіпкершіліктің дамуына үлкен әсерін тигізеді.
Кіші кәсіпорын нысандарының құрылуының бірнеше ыңғайлары бар:
жаңа кәсіпорынды ашу; бар, бизнес нысанын сатып алу, франчайзинг
және отбасылық бизнес көбінесе кәсіпкерлер өзінің ісін жаңа өніммен
қызмет түрін өндіру идеясы пайда болған жағдайда бастаса, ал
кейбіреулері өз ісін ашу арқылы жағдайын жақсартуды көздейді.
Осы саладағы мамандар мемлекеттік алдында тұрған негізгі
міндеттер мыналар;
• негізгі инфрақұрылымдық; штаттық, ақша-қаржылық және инвестициялық
механизімді жаңа принциптерді жаңарту жолымен басқарылатын
рынок концепциясына көшу;
• экономикалық өзгерістердің қарқыны мен құрылымын рынок
күштерімен келісіп алу және халық шаруашылығы салаларының
ұйымдық-технологиялық кешенін іріктемелі мемлекеттік және
құрылымдық-технологиялық кешенін іріктемелі мемлекеттік және
құрылымдық-инвестициялық саясат есебінен сақтау;
• институционалдық жаңғыртуларды жалғастыру, соның ішінде
жекешелендіруді дәйекті түрде одан әрі жалғастыру,
бәсекелестікті, жеке кәсіпкерлікті дамыту, экономиканы
монополиясыздандыру және т.т.
Мұның өзі шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсету және
жаңа тиімді жұмыс орындарын ашу мүмкіндіктері мен бағыттарын
белгілейді.
Осы саладағы мемлекеттік шаралар арасында шағын нарықтық
инфрақұрылмды дамыту басты орын алады. Нарықтық экономикасы дамыған
елдердің тәжирбесі шағын кәсіпкершіліктің ұлттық экономикада аса
маңызды функцияларын орындайтын сұраныс пен ұсынысты теңдестіру
арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше миханизімін қамтамасыз
ететін жалпыұлттық өнімінің тең жартысынан астамын өндіретін жаңа
жұмыс ұсыныс орындарының 70 пайызға жуығын ашатын, адам
ресурыстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі
ықпал жасайтынын дәлелдейді 3.
Елде шағын және орта кәсіпкерлікті кең көлемде дамыту нарықтық
қатынастар қалыптасуының көптеген проблемаларын неғұрлым тиімді
шешуге; реформалардың әлеуметтік базасын ұлғайтуға, олардың
тиянақтылығының кепілдіктерін қамтамасыз етуге, бәсекелестікті
дамытуға, өндірістің құрылымын кеңейтіп, тиімді етуге, адам
ресурыстарын мен ұйымды-технологиялық ресурстарды жұмылдыруға
мүмкіндік береді.
Осыған байланысты Ресей Федерациясында шағын бизнесті дамыту
тәжірибесін зерттеу біздің еліміз үшін пайдалы болады, онда шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің 1996-97 жылдарға арналған
федералдық бағдарламасы бар. Сол бағдарламаға сәйкес шағын кәсіпорындардың
саны көбейтуге, кәсіпкерлік қызметке жалпы қолайлы жағдайлар жасау
арқылы шағын кәсіпкерліктің инновациялық және өндірістік саласының
алға жылжу бағытында сапалы құрылымдылық өзгерістерге жетуге, шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің кәсіпкерлер үшін қолайлы
жүйесін дамытуға, экономиканың бұл секторына инвестциялар тартуға
бағытталған шаралар кешенін жүзеге асыру көзделіп отыр.
Федералдық бағдарламада шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің мынадай аса маңызды бағыттары бөліп көрсетілген;
-Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында
мемлекеттік саясаттың нормативтік құқықтық негізін жетілдіру;
-Шағын және орта кәсіпорындар қызметкерлерінің әлеуметтік қорғаны
мен қауіпсіздігі;
-аймақтарда шағын және орта кәсіпкерлік инфрақұралымын дамыту;
-кадрлар даярлау;
-ақпаратпен қамтамасыз ету;
-Шағын және орта кәсіпорындардың өндірістен және инновациялық
қызметі;
-салық саясатын жетілдіру;
-Шағын және орта кәсіпкерлікте және меншік және басқа инвестициялар
үшін жеңілдіктер жүйесін жасау;
-мемлекеттік федералдық және аймақтық инвестициялық бағдарламалар.
Бағдарламада шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау саласындағы
мемлекеттік саясаттың мақсатты бастауларын тереңдете пысықтау,
бегіленген шаралардың кезеңділігі, шағын кәсіпкерлік саласындағы
ұлттық саясаттың негізгі элементерін Ресей эканомикасын сауықтырудың
негізгі проблемаларымен неғұрлым тығыз ұштастыру, реформаларды одан
әрі тереңдету көзделген.
Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын дамыту.
Мемлекеттік және тәуелсіз ұйымдардың, соның ішінде шетелден ұйымдардың
күш жұмсауы нәтижесінде 1994-1995 жылдарғы арналған федералдық
бағдарламаны жүзеге асыру барысында федералдық және аймақтық деңгейлерде
шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымның элементтерін қалыптастыру
басталады.
Сонымен бірге қызмет жеткілікті дәрежеде жүйелі емес және
көптеген аймақтарды қамтымайды 4.
Шағын және орта кәсіпкерлікке қолдау көрсету құрылымы деп бұл
жағдайда шағын кәсіпкерлікті дамуын қамтамассыз ететін, шағын
кәсіпорындарға ақылы және басқа негізде білім, консалтинг, ақпарат,
технология, техника, қаржы салаларында, қауіпсіздікті қамтамасыз ету
саласында қызмет көрсететін және қолданылып отырған заң негізінде
кәсіпкерлермен,сондай-ақ бір-бірімен өзара қимыл жасайтын
мемлекеттік, қоғамдық және комерциялық құрылымдар жүйесі айтылып
отыр.
Қазіргі кезеңнің негізгі міндеті-жинақталған тәжірибені зерделей
және тұжырымдай отырып, ең тиімді кәсіпорындарды дамыта отырып,
қолдау көрсетудің кешенді жүйесін жасауға жақындау, бар тәжірибені
басқа аймақтарға тарату және оны қалалар мен аудандардағы түпкі
тұтынушыларға жеткізу.
Инфрақұрылым кәсіпорындарының шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің
елеулі салаларын қамтитын тармақты жүйесі осы бөлімде көзделген
шараларды орындаудың нәтижесі болмақ. Кәсіпкерлікті дамыту тұрғысынан
ең жайлы аймақтар облысқа бағынатын қалалар мен аудандар деңгейінде
қолдау көрсету инфрақұрылымының элементерін қалыптастыруға көшеді.
Жүздеген мың кәсіпкерлер кеңес пен билікті көмек алатын болады.
Олардың тәжірибесі барлық мүдделі ұйымдардың игілігіне айналады.
Сонымен бірге федоралдық және аймақтық деңгейлердегі ғана емес, сондай-
ақ мемлекеттік емес құрылымдар бюджеттерінің және техникалық көмек
бағдарламаларының қаражаты, кәсіпкерлердің өз қаражаты іске қосылады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесін
одан әрі дамыту мақсатында мына міндеттерді шешу көзделген;
-Мемлекеттік органдар ақпараттың кәсіпкерлер үшін ашық болуын
қамтамасыз ету.
-Шағын бизнес бойынша ақпараттың басқару органдары, кәсіпкерлік
құрылымдар, шетелден және халықаралық ұйымдар үшін ашық болуын қамтамасыз
ету;
-аймақтарда ақпараттық-талдау орталықтары жүйесінің құрылуын аяқтау.
Шағын және орта кәсіпкерлікті ақпаратпен қамтамассыз ету жүйесін
жасау кезінде бұрын құрылған ақпарат ресурстарын және бағдарламалық-
техникалық құралдарын барынша жүйеге келтіре отырып пайдалану белгіленген.
Ақпараттық-талдау орталықтарының жүйесі аймақтық және салалық
принцип бойынша қалыптасады 5.
Шағын және орта кәсіпорындардың өндірістік және инновациялық қызметті.
Қазіргі кезеңде шағын бизнестің дамуы ең алдымен шикізат өңдеумен, өлшем
мен тауар өндірумен айналысатын шағын кәсіпорындар жүйелерін
қолдаумен байланысты, мұның, өзі рынокта тиісті технология мен
технологиялық жабық болуын қажет етеді.
Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметінің негізіне бұрын ірі
ғылыми орталықтарда, соның ішінде ғылым академиялары мен жоғары
мектеп жүйесінде жасалған интеллектуалдық меншік, сондай-ақ алаңдарға
жабдыққа және отын-энергетика ресурстарына ақы төлеу жөнінде осы
орталықтар оған беретін жеңілдік режимдері алынғаны олардың өсуі
үшін қолайлы факторлар болды.
Мемлекеттік қолдау жүйесі:Елімізде мемлекет басшысының қолдауымен
кіші бизнесті өркендетуде көптеген кедергілер жойылып, кәспкерлікті
дамытуға қажетті экономикалық және заңдылық базаны қалыптастыруға
10 жылдан аса уақыт өткеніне қарамастан әлі де бұл салада шұғыл
түрде шешімді қажет ететін күрделі мәселелер аз емес. Атап айтатын
болсақ оларға:
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының жеткіліксіз
дамуы; қолданып жүрген заңдарды жергілікті деңгейде орындау тәжірибесінің
әлсіздігі; салық салу және салықтық тексеру жүйелерінің тым күрделілігі;
негізгі қаражатты алуға және айналым қаражатын молайту үшін
несиелік қорларға қол жеткізудің шектеулігі: мамандарды даярлау және
шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қолдаудың тұтас жүйесінің жоқтығы;
шағын кәсіпкерліктің мемлекеттік құрылымдар мен өзара іс-қимыл
жасаудың ұйымдық мәселелері; шағын кәсіпкерліктің даму жолындағы
әкімшілік тосқауылдар тағы басқа .
Шағын кәсіпкерліктің дамыуын тежеп отырған бұл мәселелерді шешу
мақсатында ҚР-да шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдардың 2001- 2002
жылдарға арналған Мемілекеттік бағдарламасы 2001 ж. 7 мамырында ҚР
Президентінің №597 жарлығымен бекітілді.
-шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасап отырған әкімшілік
тосқауылдарды жеңу үшін, шағын кәсіпкерлік субьектілеріне қатысты
бақылау және қадағалау міндетін жүзеге асыратын өкіметті ұйымдардың
өкілеттіліктерін, жүргізілетін тексерудің тәртібі мен лауазымда
тұлғалардың өкілеттіліктерін белгілейтін үлгілерін дайындау;
-шағын кәсіпкерлік саласындағы мақсаттық құқықтық актілерді жетілдіру;
-шағын кәсіпкерліктің табысты дамуын айқындайтын басты шарттардың
бірі қаржы-несиесін және инвестициялық тұрғыда қолдау саясатының
тетіктерін жетілдіру;
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың
2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
ҚР-да шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолданудың 2001- 2002 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Әзірлеу негізі.
ҚР Президентінің Қазақстанның–2030 жылға дейінгі. Дамыу стратегиясын
одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы 2000 жылғы 17
ақпандағы № 344 жарлығы. Негізгі әзірлеушісі.
ҚР-да Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігі.
Мақсаты.
Шығын кәсіпкерлікті өндірістік саласының серпінді дамуын
қамтамасыз ететін мемлекеттік қолдау саясатын жетілдіру.
Міндеттері.
Бағдарлама мақсатарын іске асыру үшін мынандай міндеттерді шешу
көзделіп отыр:
-халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
-қоғамдық ұйымдардың шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау
мәселелеріндегі рөлін күшейту;
-шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторын басымдылықты дамыту;
-шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз етужүйесін жетілдіру
және дамыту.
Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары:
Шағын кәсіпкерлік саласындағы нормантивтік құқықтық актілерді
жетілдіру және олардың орындалуына бақылау жасауды күшейту;
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғаудың құрылатын инфрақұрылымын
пайдаланудың тиімділігін арттару;
Шағын кәсіпкерлікті кадырлық, ғылыми-әдістемелік және ақпаратық
қамтамасыз ету;
Шағын кәсіпкерлікті қаржылық-несиелік және инвестициялық тұрғыдан
қолдау саясатының тетіктерін жетілдіру;
Шағын кәсіпкерлікті аймақтық дамыту.
Қаржыландыру көздері.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды қаржылық қамтамасыз
ету республикалық және жергілікті бюджет қаражаты есебінен
көрсетілген мақсаттарға жыл сайын көзделетін қаржының, сондай-ақ ҚР-ң
алатын мақсатты заемдардың мемлекеттік заттай гранттардың шегінде
жүзеге асырылады.
Бағдарламаны іске асырудың күтілетін түпкі нәтиже.
2002 жылдың аяғына дейін шағын кәсіпкерлік субьектілері
санының 500 мыңға дейін өсуі, олардың өндірістік, қаржылық, ғылыми-
техналогиялық, сауда-делдалдық және басқа салалардағы ұтымды ара-
қатынасына қол жеткізу, жаңа тұрмыс орындарының құрылуы мен шағын
бизнес саласында жұмыспен қамтылған адамдар санының артуы.
Іске асыру мерзімдері: 2001-2002 жылдар
ҚР Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың
2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын ҚР-ң Табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті
қолдау жөніндегі агенттігі ҚР Президентінің Қазақстан -2030 жылға
дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар
туралы 2000 жылдардағы кезең ішінде іске асыру ҚР -да жеке
кәсіпкерліктің жасақталуы мен қалыптасуына негіз қалады.
Шағын кәсіпкерлік экономиканың жинақталған салыстырмалы түрде
аздаған инвестициялары мен тәуекелінің неғұрлым аздығы мен қысқа
мерзім ішінде, бірінші кезекте тауар айналысы саласындағы сол
кездегі жағдайда өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкіндік береді.
Бағдарламаның бірінші кезектегі шараларын іске асыру, ең
алдымен шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеп отырған мынандай
проблемаларды шешуге бағыталған:
-шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының жеткіліксіз дамуы.
-қолданылып жүрген заңдарды жергілікті деңгейде орындау
тәртібінің әлсіздігі;
-салық салу және салықтық тексеру жүйелерінің тым күрделігі;
-негізгі қаражаттарды алуға және айналым қаражатын молықтыру
үшін несиелік ресурстарға қол жеткізудің шектеулілігі
-кадрларды даярлау және шағын кәсіпкерлікті ақпараттық
қолдаудың тұтас жүйесінің жоқтығы.
Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау бағдарламасының міндеті
мен мақсатымен айқындалған және мыналар:
-халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету,
-қоғамдық бірлестіктердің шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау
мәселелеріндегі ролін күшейту;
-шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру
және дамыту арқылы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тұрақты қызметі
үшін қолайлы жағдайлар жасау.
Бағдарламаның негізгі бағыттары мен оны іске асырудың тетігі.
Қол жеткен оң үрдістерді орнықтыру мен кәсіпкерлікті дамытуға
кедергі болып отырған проблемаларды жою мақсатында бағдарламада:
-шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғаудың инфрақұрылымын құрып,
оны пайдаланудың тиімділігін арттыру;
-шағын кәсіпкерлік саласындағы нормативтік құқықтық актілерді
жетілдіру және олардың орындалуына бақылауды күшейту;
-шағын кәсіпкерлікті аймақтарда дамыту бойынша бірқатар іс-шараларды
жүзеге асыру сияқты негзгі бағыттар көзделген6.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі жолдарының бірі -
салықтық реттеу болып табылады.
Орта және шағын кәсіпкерлікке қолданылатын салық саясатын жетілдіруде
келесі мәселелерді ұстанған жөн:
-халыққа салық салуда халықтың әл-ауқатымен санасу;
Салық салу мемлекеттің өз қызыметін атқару мүмкіндігін
қамтамасыз етеді. Орта және шағын кәсіпкерлікке қолданылатын тиімді
салық салу жүйесі қоршаған ортадағы қолайсыз жағдайдан әлеуметтік-
экономикалық құрылымдардың тәуелділігін кемітуге мүмкіндік береді.
Дамыған елдердің тәжірбесі көрсетіп отырғандай, кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға,
жаңа жұмыс орындарын құруға, бәсекелес ортаның қалыптасуына,
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуде маңызды роль атқарады.
Шағын және орта кәсіпкерлік инновациялық экономикадан алатын өз
орнын жедел іздеуі үшін өзінің икемділігін, жинақтылығын, нарықтың
шынайлығын пайдалану тиіс.
Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау барысында
салық жеңілдіктері мынандый мақсаттарды көздейді: Монополияға қарсы
күрес, бәсекелестікті қолдау мен дамыту, өндіріске ғылым жаңалығын
енгізуге жағдай жасау, жаңа жұмыс орындарын ашу, жұмыссыздық денгейін
қысқарту, өндірістен өнімге, тауарға, көрсетілген қызметке деген
тұтынушы сұранысының артуына жағдай жасау.
Индустриялдық инновациялық даму стратегиясын іске асыру, сондай-
ақ инвестициялар көлемін өсіру және салықтық әкімшіліктерді одан әрі
жетілдіру есебінен ел экономикасын теңгерімді дамытуды қамтамасыз
ету мақсатында орта мерзімді кезеңде салық саясатының негізгі
бағыттары анықталады. Олар:
-шағын кәсіпкерлік субьектілері үшін арнаулы салық режимін
қолдану аясын кеңейту және оларды ең алдымен, экономиканың шикізат
емес секторына инвестициялар салуға тарту үшін шаралар қабылдау;
-талдау тәсілдері мен әдістерін және салықтық есептіліктің
номералдығын дамыту;
-шағын кәсіпкерлік субьектілері үшін арнаулы салық режимін
қолдану аясын кеңейту және оларды ең алдымен, экономиканың шикізат емес
секторларына инвестициялар салуға тарту үшін шаралар қолданылады;
-шетел тәжірибесі негізінде оқу орталықтарын құрып, онда шағын
кәсіпорындар басшыларына арнайы жеңілдік жүйемен білім мен кеңес
беруді ұйымдастыру.
Салық жеңілдіктері арқылы кәсіпкерліктің одан әрі дамуына, болашақтағы
салық түсімдерінің артуына әсер етуге болады7.
2-Тарау. Қазіргі кездегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизміне
әлеуметтік талдау.
2.1. Қ.Р. шағын кәсіпкерліктің дамуы мен қазіргі жағдайына әлеуметтік
талдау (соңғы бес жыл 2003-2007 жж. немесе 2002-2006 жж.)
Елімізде өнім өндіріп, оны ұқсатумен айналысатын кәсіпкерлер еңбегін
қолдауға жіті назар аударылып отыр. Кәсіпкерлік қызмет бостандығына
мемлекеттік кепілдіктерді іске асыру және жеке кәсіпкерлік мен заңды
тұлғалардың қызметіне негізсіз араласуға жол бермеу мақсатында
1996 жылғы 14 маусымда Қазақстан Республикасының Президентінің
Кәсіпкерлік қызмет бостандығына мемлекеттік кепілдіктерді імке асыру
жөніндегі қосымша шаралар туралы жарлығы шыққан. Елбасы
1997 жылдың 14 маусымында тағы да Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы заңға қол қойды. Осы заңның 3-бабының 1-тармағына сай, шағын
кәсіпкерлік субьектілері деп- заңды тұлға құрмайтын жеке адамдар және
қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан сапайтын, сонымен қатар
активтерінің жалпы құны орта есеппен айлық есептік көрсеткіштің 60 мың
есе көлемінен аспайтын әрі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды
тұлғаларды айтады8.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003 жылғы 4 сәуірде Шағын
кәсіпкерлік субьектілеріне мемлекеттік меншіктің пайдаланылмайтын
субьектілерінен кейіннен меншікке өтеусіз беру құқығымен мүліктік жалға
алуға немесе сенімгерлік басқаруға беру ережесін бекіту туралы №327 қаулыны
қабылдады. Әсіресе, Елбасының халыққа арнаған 2002 жылғы Жолдауында,
Үкіметтің 2003 жылғы елдегі жағдай мен ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы тұжырымдамаларында шағын және орта бизнесті барынша
нығайту қажеттігі жөнінде қатаң талап қоюы кәсіпкерлерге тың күш, жігер
берді. Осыған орай, Салық кодексінде шағын бизнес субьектілері және
ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін заңды тұлғалар үшін арнаулы салық
ережелерін қарастыру арқылы салықтың салмағын барынша төмендетуге мүмкіндік
туды. Атап айтсақ, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін заңды тұлғаларға
80пайыз салық жеңілігі қолданылатын арнайы патент бойынша жұмыс істеу
қарастырылған 9.
Ал, шаруа қожалықтарына бірыңғай жер салығын төлеу арқылы бюджетпен
есептесуге болады. Бірыңғай жер салығы тәртібіне өту үшін шаруа-кәсіпкердің
жер учаскесіне жеке меншік құқығына (пайдалану құқығы) болу керек.
Сонымен қатар, жер-жердегі кәсіпкерлерден түскен шағымдарды сараптай
келе Кіріс министірінің бұйрығымен 2007 жылдың 28 мамырынан 1
қазанға дейін кәсіпкерлерді жөнсіз мазалай беруді азайту мақсатында арнаулы
салық тәртібін пайдаланатын субьектілерге тексеру жүргізуді тоқтатса,
Президентіміз өзінің Жарлығымен барлық кәсіпкерлерді 2003 жылы 9 ай бойы
ткесеруге мороторий жариялап, олардың жалтақтамай, алаңсыз жұмыс істеп,
шаруасын түзеп алуына мүмкіндік жасады. Осының арқасында кәсіпкерлердің ел
экономикасындағы үлесі 3 пайыздан 20 пайызға көтерілді.
29 қыркүйек 2001 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің №692
Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан кәсіпкерлер кеңесі
құрылды. Бұл ұйым-кеңесшіл орган. Кеңес қызметінің құқықтық негізі-
Конститутция, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің актілері және басқа да Қазақстан Республикасының құқық
нормативті актілері.
1. Елдің дамуы үшін отандық ірі бизнестің потенцияларын жұмылдыру.
2. Отандық инвеститцияны қорғау және пайдаланудың негізгі бағыттарын
анықтау.
Жалпы кәсіпкерлікті дамыту барысында мемлекет тарапынан қолдау жүріп
жатыр. 1994 жылы 10 маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 1994-1996 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы осы саланы дамыту жөніндегі алғашқы ресми құжат еді.
Бағдарламаның басты мақсаты-экономиканың қуатты жеке секторын, жеке
кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын кәсіпкерліктің, жетік инфрақұрылымын
қалыптастыруға қолайлы құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, қаржы және
ұйымдық жағдайлар жасау делінді. Ал, басқа жағдайлар да кассалық аппаратсыз
жұмыс істеуге болмайды. Салық органын табыс салығын тоқсандық табыстың
пайыз көлемін (мысалы 2,5 млн *3: 100═75000 теңге) екіге бөліп төлеуге
болады. Яғни, 37500 теңге табыс салығын, 37500 теңге әлеуметтік салық
есебіне аударылады. Егер жұмыскердің жалақысы ең төмен деңгейден аспаса
(2003 жылы 5000 теңге), онда одан жинақтаушы зейнетақы қоры (ЖҚЗ) үшін 10
пайыз ұсталып, табыс салығы алынбау керек. Табыс салығы әрбір жұмыскер үшін
жеке есептеліп алынады10
Енді кәсіпкердің құқығына тоқталайық. Президентіміз Нұрсұлтан
Назарбаев халыққа арнаған Жолдауында шағын кәсіпкерлерді жан-жақты қолдау
ісін жетілдіре түсуді тағы да нақтылады. Оның алдында кәсіпкерлер форумында
сөйлеген сөзінде кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеуді оңайлатындырып, 3
жерден емес бір терезе принципі бойынша жүргізу керектігін ұсынады.
Осыған байланысты елімізде Заңды тұлғаларды тіркеу мәселелерді бойынша
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңға 2004
жылдың 18 наурызында қол қойылды. Бұл заң бойынша, кәсіпкерлер бұрындары
статистикалық, салық мекемесі мен әділет департаментіне жеке-жеке құжат
тапсырумен әлек болса, енді тек әділет органына құжат тапсырады. Яғни, бір
мекемеден тірлігіңіз тынады. Әділет департаменті 10 жұмыс күні ішінде 3
түрлі куәлік дайындап береді. Мұндай тіркеу ісіне бұрындары 1 ай мерзім
кетуші еді11.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз өз экономикасының дамуы негізінде
өзінің ұлттық стратегиясын қалыптастырды. Нарықтық экономикаға көшуге және
бәсекені дамытуға бағытталу өндіріс құрылымын қайта өзгертуді қажет етеді.
Әлемдік тәжірбиеде дәлелденгедей бұл жағдайды меншіктің әр түріне
негізделген кәсіпкерлердің дамуынсыз шешу мүмкін емес. Бүгінгі күнде
өндірістің, нарықтың жалпы қоғамның дамуының жүзеге асыратын кәсіпкерлі
екенін нақты тәжірбие дәлелдеп берді.
Сондықтан да, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев осы жылы яғни, 2006
жылғы Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру туралы старатегиясында
айтып өткендей, біз шағын кәсіпкерлікті дамытуға тиіспіз.
Шағын кәсіпкерліктің субьектісіне мыналар жатады: білімі жоқ жеке
тұлға, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлға, жұмыскерлердің жылдық
орташа саны 50 адамнан аспайтын, бір жылдағы жалпы актив құны алпыс мың
есепті көрсеткіштен артық емес айлық есепті көрсеткіш республикалық
бюджетте белгіленеді.
Мемлекет кәсіпкерлердің айналасуға болатын қызмет түрлерінің тізімін
әрдайым кеңейте түсуде. Мәселен, 31 наурыз 1999 жылы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Жұмыстың және қызметтің жеке түрлерінің нарығын дамыту туралы
№343 қаулысы кәсіпкерлер жұмысын жандандыруға ықпал еткені даусыз. Яғни
қазіргі біздің елімізде кәсіпкерліктің шағын кәсіпкерлік даму үстінде және
оған көптеген жағдай жасалынуда. Ел экономикасының тірегеіде осы шағын
кәсіпкерлікке байланысты даму үстінде. Сондықтан қазіргі таңда халықтың да
әл-ауқаты жақсарған бұған себепші әрине кәсіпкерлік. Жеке тұлға табыс табу
үшін кәсіпкерлік пен айналыса отырып ол сонымен қатар елдің экономикасына
елеулі үлесін қосып қана қоймай халықты жұмыспен қамтиды12.
Өңірлер бөлінісінде жұмыспен қамтылғандардың басым көпшілігі Алматы
қаласының (жұмыспен қамталғандардың жалпы санының 28-3,8 пайызы) және
Оңтүстік Қазақстан облысының 9,6 пайызы, сондай-ақ Астана қаласының 9,3
пайызы, Шығыс Қазақстан облысы 8,1 пайызы және Қарағанды 6,9 пайызы
облыстарының шағын бизнес кеәсіпорындарына келеді.
2007 жылдың желтоқсанында өнімдер шығару 85,6 млрд. теңгені құрады.
Есептік деректері бойынша жалпы шығарылымның 25,9 пайызына жуығын өз
қызметін сауду: автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке
пайдаланатын заттарды жөндеу, 24,4 пайызы-құрылыс, 16,6 пайызы-жылжымайтын
мүлікпен жасалынатын операциялар, жалға беру және кәсіпорындарға қызмет
көрсету саласында жүзеге асыратын шағын бизнес кәсіпорындары алды. Өңірлер
бөлінісінде өнімдер шығарудың ең көбі Алматы (тауарлардың жалпы
шығарылымының 32,4 пайызы) және Астана қалалрындағы (16,9 пайызы), сондай-
ақ Атырау (7,4 пайызы), Алматы (4,9 пайызы) облыстарындағы
шағын бизнес кәсіпорындарына келеді.
2007 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша республикада
186,9 мыңнан астам шаруа (фермер) қожалықтары тіркелген. Жұмыс істеп
тұрған шаруа қажалықтарының саны 156,8 мың бірлікті құрады. Шаруа
(фермер) қожалықтарында жұмыспен қамтылғандар саны 404,2 мың адам болып
табылады
2007 жылдың 1 қаңтарында республикада есептік деректер бойынша
кәсіпкерлік пен қызметпен айналысатын қызметкерлер саны 582,8 мың адамды
құрады. Олардың ең көп саны Алматы қаласына (12,8 пайызы) және Шығыс
Қазақстан облысына (10, 4 пайызы) келеді12.
Дегенмен шағын кәсіпкерлік даму үстінде. Өндірістің жеке
кәсіпкерлікке диверсификациялануына және оның мәртебесінің занды тұлғаға
өтуіне байланысты және еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты тікелей және
жанамалай шаралардың жүйелері құрылатын болады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің деректері бойынша
тіркеуден өткен жеке кәсіпкерлердің 2007 жылдың 1 қазанғы саны 330,8 мың
адам, олардағы жалдамалы жұмыскерлер саны 219,8 мың адам. Егеменді
Қазақстанымызда кәсіпкерліктің даму тарихына он бес жыл толды. Шағын
кәсіпкерліктің өсу динамикасын келесі кестелерден көруге болады13.
1996-2002 жылдар кезіндегі Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
өсу динамикасы.
№2 кесте
Жылдар 1996 1997 1998 1999 2000 2001
2002
Кәсіпорындар 19060 20606 21260 17539 21907 31145 63422
саны
Өсу қарқыны 100 108 103 82 124 142 203
2003-2008 жылдар кезіндегі Қазақстан Республикасының шағын
кәсіпкерліктіңөсу динамикасы.
№3 кесте
Жылдар 2003 2004 2005 2006 2007
2008
Кәсіпорындар 992898 115354 130770 143160 141783 195700
өсуі
Өсу қарқыны 157 116 113 111 99 138
Жоғары да келтірілген кестелерде көрсетілгендей тоқсаншы жылдары
шағын кәсіпорындардың қалыптасуы жоғарғы қарқында, ал екі мыңыншы жылдары
өсу қарқынының төмендегенін, бірақ жалпы кәсіпорындардың санының өсуінің
сақталып қалғанын көруге болады. Осы қарастырылған жылдарда кәсіпкерлікті
соның ішінде шағын бизнесті қолдау және дамытуға бес мемлекеттік
бағдарламалар жасалынды және қабылданды. Кәсіпкерлікті қолдаудың және
дамытудың мемлекттік бағдарламаларын талдау оларды іске асыру республикада
кәсіпкерлік секторды қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті.
14
Конференция уақытында кәсіпкерлік пен осы саладағы мемлекет саясатын
дамыту мәселелеріне арналған пікірсайыстар болды. Пікір-сайыстар барысында
қатысушылар заңнамаға жасалған соңғы өзгертулермен, ағымдағы жағдаймен және
осы саладағы келешек мүмкіндіктермен танысты. Қатысушыларға дамыған
мемлекеттердегі және өтпелі кезең елдеріндегі шағын және орта бизнесті
қолдау жөніндегі шетелдік тәжірибе, 10 жылғы қызмет қорытындылары және
кәсіпкерлікті дамыту қорының жаңа стратегиясы ұсынылды.
Шағын бизнес кәсіпорындарының саны
№4 кесте
ТіркелгенЖұмыс істейтіндері
і
Барлығы Пайызбен Белсен % Жұмыс 2007ж
% ділері пен желтоқсан
қамтыл айындағы
ған адам өнім
саны өндіру.
млн.тенге
Қазақстан 189671 120365 100% 55865 100% 605512 131503,3
Республикасы
Ақмола 5895 3681 3,1% 1853 3,3% 27376 3509,5
Ақтөбе 7342 5422 3,9% 2215 4,0% 26124 4975,6
Алматы 8386 4664 4,4% 2679 4,8% 35123 6965,7
Атырау 5056 3799 2,7% 1892 3,4% 19615 8998,9
Шығыс 12332 7891 58,9% 5178 9,3% 50208 5415,2
Қазақстан
Жамбыл 4939 3392 2,6% 1637 2,9% 20923 2652,0
Батыс 3657 2869 1,9% 1413 2,5% 16868 3677,5
Қазақстан
Қарағанды 11797 3263 6,2% 4135 7,4% 42468 6841,5
Қостанай 6609 3873 3,5% 2255 4,0% 97512 4053,8
Қызылорда 3356 2355 1,8% 1565 2,8% 16558 5649,4
Маңғыстау 5598 4807 3,0% 2347 4,2% 22100 4766,6
Павлодар 8442 5008 4,5% 2182 3,9% 26708 5317,7
Солтүстік 4094 2539 2,2% 1513 2,7% 18638 3508,1
Қазақстан
Оңтүстік 16354 10070 8,6% 5142 9,2% 57171 4625,7
Қазақстан
Астана қ. 20620 14376 10,9% 5826 10,4% 61859 25079,8
Алматы қ. 66279 37347 35,0% 14093 25,1% 136262 35466,5
Әлемнің дамыған елдерінде шағын және орта бизнес қоғамның орта сыныбын
құрайтын экономика желісі болып табылатыны мәлім.
Шетелде шағын және орта бизнес кәсіпорындары экономиканың барлық
субъектілерінің 99% дерлік құрайды. Ал Қазақстанда шағын бизнес
субъектілері бүкіл экономиканың 92% ғана құрайды. Әлемнің дамыған
елдеріндегі елдің ЖІӨ-індегі ШОК үлесі 45-55% шегінде ауытқиды, Қазақстанда
шағын бизнес үлесі елдің ЖІӨ-нің барлығы 15,7% құрайды. Мұнда ШОК-тің
жұмыспен қамтылуы экономикалық белсенді халықтың 50-70% құрайды, ал
Қазақстанда бұл көрсеткіш 21%-дан аспайды. ЭЫДҰ елдерінде 1000 адамға ШОК
саны 50-80 кәсіпорынды, ал Қазақстанда ол 41 кәсіпорынды құрайды.
ҚР-ның Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері бойынша
2001 жылдан 2007 жылға дейінгі кезеңде елде тіркелген ШОК санының 221-
ден 846 мың бірлікке дейін төрт еседей дерлік өсуі байқалып отыр. Бірақ бұл
кезеңдегі әрекет етуші ШОК санының үлесі іс жүзінде өзгеріссіз - 76-77%
деңгейінде қалды. Жұмыс істеуші ШОК саны 4 есе дерлік ұлғайып, 639 мың
бірлікке жетіп, елдегі барлық шаруашылық субъектілерінің жалпы санының 91%-
дан астамын құрайды 14.
Халықаралық конференция қатысушылары Қазақстандағы кәсіпкерлікті әрі
қарай тиімді дамыту жөніндегі ұсыныстарды әзірледі. Бұл ұсыныстар ҚР-ның
Үкіметіне талқылау үшін беріледі. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ
2007жылы елдегі шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту мақсатында
Қазақстан Республикасының Үкіметімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-Тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің
теориялық негіздері
1.1. Шағын және орта кәсіпкерліктің классикалық
теориясы ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесі мен
қажеттілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2-Тарау. Қазіргі кездегі шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
механизміне әлеуметтік талдау
2.1. Қ. Р. Шағын және орта кәсіпкерліктің дамуы мен қазіргі жағдайына
әлеуметтік талдау (соңғы бес жыл 2003-2007 жж. немесе 2002-2006
жж.) ... ... .22
2.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау іс шараларының
барысына әлеуметтік талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.30
2.3. ОҚО шағын және орта кәсіпкерліктің алдыңғы жылдармен салыстырғандағы
мемлекеттік қолдау тиімділігіне әлеуметтік талдау жасау.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4.ОҚО әйелдер кәсіпкерлігінің дамуы атты социологиялық
зерттеу ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .70
Кіріспе
Жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазіргі таңда елімізде әлеуметтік-
экономикалық даму барысындағы кәсіпкерліктің маңызы зор. Сондықтан да орта
және шағын кәсіпкерлікті мемлекет қолдауға бар мүмкіндігін жұмсауда.
Дегенменде мемлекет тарапынан шешілмей жатқан түйіткілдерде бар. Мәселен
Қазақстан Республикасында орта және шағын кәсіпкерлікті қолдау аясын, оның
даму барысындағы проблемаларды шешу жолдарына арналады. Шетел тәжірбиесін
зерделей және тұжырымдай отырып, ең тиімді тәжірбиені іс-жүзінде орындау
және ондағы кемшіліктерді түзетіп, еліміздегі орта және шағын кәсіпкерлікке
ыңғайлы етіпқолданысқа енгізу. Сонымен қатар орта және шағын кәсіпкерлікті
әлеуметтік талдау бұнда олардың даму тенденциясы, әлеуметтік жағдайға
ықпалы, қаржы және несиелендірудегі кемшіліктер.
Жұмыстың зерттелу деңгейі. Кәсіпкерлікті зерттеудің басталуы
18–ші ғасырға жатады. Және кәсіпкер терминінің негізін салушы
Р.Кантильонның атымен байланысты. М.Вебердің Протестанттық этика мен
капитализм рухы мен В.Зомбарттың Буржуасының пайда болуына дейін
кәсіпкерлікті зерттеу экономитка ғылымдарының артықшылығы болып табылды.
Дәл осы еңбектер, сондай-ақ, Й.Шумпетердің Экономикалық даму теориясы
кәсіпкерлікті талдауға әлеуметтік келудің негізін қалады. Олардың идеясын
И.Кирцнер, Ф.Мизес, Ф.Хайек, П.Дракер, Д.Макклеланд, Дж.Шэкль дамытты.
Й.Шумпетердің кәсіпкерлік әлеуметтану саласында сіңірген еңбегі тұтастай
теориясын жасауында. Ол теория кәсіпкерліктің инновациялық қызметі мен
кәсіпкерліктің психзологиялық бейнесін жасауға талпынуды үйлестіреді.
Сондай-ақ, кәсіпкерлікті зерттеуге функционалдық келудің негізі қаланды.
Бұл еңбекте сондай-ақ, кәсіпкерлер тобын талдауға келуге басқа жол-
құрылымдық тәсіл қарастырылады. Бұл тәсіл кәсіпкерлердің әлеуметтік-
экономикалық құрылым мен экономикалық институттар жүйесіндегі алар орнын
анықтайды. Аталған тәсіл іріктеу құруда (жасы, жынысы, ұлты, отбасылық
жағдайы, кәсіпкерлік топты реттеу арналары; кәсіпкердің кәсіпорынға
көзқарасы) нақты критерилер береді, теориялық тазалық бойынша уәде
бермейді, өйткені статусы бойынша кәсіпкерлік корпусқа жататын адам бүкіл
ғұмыры бой кәсіпкерлік қызметті бір рет те атқармауы мүмкін.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Қазіргі кезде кәсіпкерліктің даму
процестеріне байланысты әдебиеттерге және дамыған демократиялық
мемлекеттерге, тәжірибеге сондай-ақ Қазақстан Республикасы соның ішінде
Оңтүстік Қазақстан облысында жүргізіліп отырған Кәсіпкерлікке мемьлекеттік
қолдауын талдау егізінде, кәсіпркелік фаеномен туралы тұтас бір ғылыми
тұжырымдама жасау мақсаты қойылды. Қазақстандағы орта және шағын
кәсіпкерліктің енді қалыптасып келе жатқандығын ескере отырып, еліміздегі
кәсіпкерлікті дамытуға арналған іс-шараларға баға беру. Қазақстан
Республикасының орта және шағын кәсіпкерліктің қалыптасуымен бдамуына
өткен жылдармен салыстырмалы талдау жасап, сараптау қажеттігі туындады.
Жұмыстың мақсатына жету үшін мынадай міндеттер жүзеге асырылды:
- кәсіпкерліктің теориялық-әдістемелік негізіхн талдау.
- Орта және шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдауға баға беру.
- Қазақстан Республикасындағы орта және шағын кәсіпкерліктің
қалыптастырудағы әлеуметтік-экономикалық факторларды анықтау.
Жұмыстың зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасы соның ішінде
Оңтүстік облысындағы орта және шағын кәсіпкерліктің даму ерекшеліктері,
Қазақстанның тиімді орта және шағын кәсіпкерлікті қалыптастыру
механизмдері, сонымен қатар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
барысындағы орта және шағын кәсіпкерліктің себеп-салдары таңдалды.
Жұмыс объектісіне Қазақстан Республикасының соның ішінде Оңтүстік
Қазақстан облысының орта және шағын кәсіпкерлігі алынды.
Жұмыстың теориялық, әдістемелік және деректік негізі ретінде
Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық өзгерістер барысында орта және шағын
кәсіпкерліктің белгілі теориялық-әдістемелік әдістер топтамасы
пайдаланылды.Олардың ішінде жұмыстың теориялық негізін кәсіпкерліктің
феномені мен маңызды принциптері, кәсіпкерлікті талдау барысында ғылыми
тұжырымдамалар құрады. Жұмыстың әдістемелік негізі ретінде диалектикалық
заңдылықтар мен логикалық принциптер қолданылды. Жұмыста қарастырылған
мәселелерді толыққанды зерттелуі, бірінші кезекте талдау және жинақтау,
жүйелілік, салыстырмалы талдау әдістерін қолдану арқасында мүмкін болды.
Жұмыста зерттеудің деректік негізі ретінде Қазақстан Рекспубликасының
Конститутциясы, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
жарғылары, статистика және талдау Қазақстан Республикасының орта және шағын
кәсіпкерлік жөнінде ақпаратты газет, журналдардан алынды.
Жұмыстың құрылымы екі тараудан алты тараушадан тұрады.Бірінші бөлімде,
кәсіпкерлікке теориялық түсініктеме, яғни оның әлеуметтік мәні мен маңызы.
Кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып жатқан мәселелерге түсініктеме.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасы Оңтүстік Қазақстан Облысы
бойынша кәсіпкерліктің дамуын талдау, салыстыру, мәселелеріне тоқталып өту.
Бірінші бөлімде, кәсіпкерлікке теориялық түсініктеме, яғни оның
әлеуметтік мәні мен маңызы. Кәсіпкерліктің дамуына кедергі болып жатқан
мәселелерге түсініктеме.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасы Оңтүстік Қазақстан Облысы
бойынша кәсіпкерліктің дамуын талдау, салыстыру, мәселелеріне тоқталып өту.
1-Тарау. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизмінің
теориялық негіздері.
1.1.Шағын және орта кәсіпкерліктің классикалық теориялары.
Кәсіпкерлікті зерттеу пәнаралық зерттеулердің объектісі болып
табылады. Экономикалық жүйедегі кәсіпкерлік қызметтің талдауымен дәстүрлі
түрде айцналысатын экономикалық ғылымнан басқа, кәсіпкерлік әрекеттің
әртүрлі аспектілерін психологтар, жанжалтанушылар, экономикалық
антропология саласындағы мамандар да зерттейді.
Кәсіпкерлік әлеуметтануы экономикалық әлеуметтану шеңберіндегі орта
деңгейдегі теория болып табылады. Сондықтан да бастапқы кездері кәсіпкерлік
әлеуметтануы Экономикалық әлеуметтану жалпы курсының бөлігі ретінде
оқылды.
Осының салдарыныан кәсіпкерлік әлеуметтануының жекелеген курстары
пайда болды. Дегенмен олар кейде менеджмент әлеуметтануымен қосылып кетті.
Бұл дұрыс емес, өйткені басқару әлеуметтануы мен кәсіпкерлік
әлеуметтануының айырмашылығы айтарлықтай. Бірақ. әлілдік болу үшін айта
кету керек, осы екі пән арасында түйісу нүктесі де бар. Біріншіден, бұл
интрапренттік яғни, фирмашілік кәсіпкерлік ұғым. Бірақ, кәсіпкерлік
әлеуметтану көзқарасымен қарағанда инрапренердің негізгі рөлі ұйымдасқан-
мәдени ортаны қалыптастыруға негізделген. Екіншіден, кәсіпкерлік
әлеуметтануы мен менеджмент әлеуметтануын ірі корпорацияларды
басқарушылардың еңбек ниеттемесіндегі өзгерістер жақындастырады.
СПбМУ дағы әлеуметтану факультетіндегі Кәсіпкерлік әлеуметтану курсы
1994 жылдан бастап таңдау бойынша арнайы курс ретінде оқытылады. Ал, 1997
жылы экономика және еңбек әлеуметтануы бөлінгеннен бері аталған курс бөлім
жоспарына міндетті ретінде қосылды.
Кәсіпкерлікті зерттеудің басталуы 18–ші ғасырға жатады. Және
кәсіпкер терминінің негізін салушы Р.Кантильонның атымен байланысты.
М.Вебердің Протестанттық этика мен капитализм рухы мен В.Зомбарттың
Буржуасының пайда болуына дейін кәсіпкерлікті зерттеу экономитка
ғылымдарының артықшылығы болып табылды. Дәл осы еңбектер, сондай-ақ,
Й.Шумпетердің Экономикалық даму теориясы кәсіпкерлікті талдауға
әлеуметтік келудің негізін қалады. Олардың идеясын И.Кирцнер, Ф.Мизес,
Ф.Хайек, П.Дракер, Д.Макклеланд, Дж.Шэкль дамытты. Й.Шумпетердің
кәсіпкерлік әлеуметтану саласында сіңірген еңбегі тұтастай теориясын
жасауында. Ол теория кәсіпкерліктің инновациялық қызметі мен кәсіпкерліктің
психзологиялық бейнесін жасауға талпынуды үйлестіреді. Сондай-ақ,
кәсіпкерлікті зерттеуге функционалдық келудің негізі қаланды. 1
Бұл еңбекте сондай-ақ, кәсіпкерлер тобын талдауға келуге басқа жол-
құрылымдық тәсіл қарастырылады. Бұл тәсіл кәсіпкерлердің әлеуметтік-
экономикалық құрылым мен экономикалық институттар жүйесіндегі алар орнын
анықтайды. Аталған тәсіл іріктеу құруда (жасы, жынысы, ұлты, отбасылық
жағдайы,; кәсіпкерлік топты реттеу арналары; кәсіпкердің кәсіпорынға
көзқарасы) нақты критерилер береді, теориялық тазалық бойынша уәде
бермейді, өйткені статусы бойынша кәсіпкерлік корпусқа жататын адам бүкіл
ғұмыры бой кәсіпкерлік қызметті бір рет те атқармауы мүмкін.
Біздің елге келер болсақ, бұндай талпыныстар бізде ескі, коммунистік
идеологияны өзгертуге қабілетті жаңа идеологияны іздестіру ретінде
ұсынылады. Нарықтық қоғамда біршама тартымды болып көрінетіні, өзіндік іске
асу жолымен экономикалық жетістікке жетудің мүмкінсіздігі, өзіңе өзің
жасау мүмкіндігі. Бұл идеология біздің қоғамды қаруландырар ма еді деп
ойландырады, егер бизнестегі этникалық іс-әрекет мәселесі шешілер болса.
Бұл еңбекте кәсіпкерлік этика мәселелері айтарлықтай анық көрсетілген.
Бұл мәселе отандық әдебиеттерде, әсіресе әлеуметтік әдебиеттерде жеткілікті
зерттелмеген. Уақыт өте келе экономикалық теорияның этикадан арасы
алшақтады, сөйтіп ақыр аяғында адамгершілік бағалаудан толық еркін қазіргі
замандық экономикалық модельдеу мен магистралдық бағыттың құрылуына алып
келді. Алайда, байқалғаны бір модель дәстүрі мен меннтальитеті әртүрлі
елдерде әртүрлі деңгейдегі тиімділікпен жетілдіріледі. Бұл бақылау
экономикадағы неоиндустриалдық бағыттың құрылуына алып келді. Бұл бағыттың
өкілдері Р.Коуз, О.Уильямсон, Д.Норт экономикалық айналымға сенім сияқты
этикалық категорияны ендіреді. Осылайша, айналым тұйықталады. Алайда,
бизнес этикасын таллдауға әлеуметтік тәсілмен келу де бар болуына құқығы
бар. Өйткені, морал социалогиясының зеттеуінің бір бағыты еңбек саласында
мораль нормасының қалыптасуы болып табылады. Атап айтар болсақ, нақты
әлеуметтік топтардағы еңбек саласында адамгаршілік қатынастардың
қалыптасуы.
Бизнестегі этикалық әрекет мәселесін алға қою және шешу біздің
еліміздегі кәсіпкерлікті дамытуға арналған ыңғайлы қоғамдық ортаға ықпал
етуі мүмкін.
Қоғамның тұрақты дамуы мен тұрғындардың өмір сүруін қамтамасыз етудің
қалыпты деңгейіне қол жеткізудің маңызды стратегиялық факторларының бірі
өркениетті заманауи кәсіпкерлікті қалыптастыру болып табылады. Әлемдік
шаруашылықта тең бәсекелес болу үшін кіші және орта бизнесті дамыту бойынша
әлеуметтік ойлардың тарихы мен қазіргі заманғы шет ел практикасын зеттеуді
жалпыландыру керек.
Кәсіпкерлік әрекет теориясы үш бағытта дамыды: Бірінші бағыттың
өкілдері кәсіпкерді тәуекелмен байланыстырды. Оның негізін қалаушылар деп
И.Тюнен мен Ф.Найтты айтуға болады. И.Тюнен кәсіпкерлікті болжанбаған
тәуекел деп атады. Кәсіпкер өз ісіндегі тәуекелді пайдаланып, өз кәсібі
үшін толық жауапкершілікті ала отырып, жоғары табыс алады. Осы концепцияны
дамыта отырып Ф.Найт тәуекелді болжап болмайтын төтенше анықсыздықпен
салыстырды. Адам кездейсоқтықты пайдалана білу қабілетіне иемдене отырып,
басқалармен салыстырғанда дұрыс та жылдам болжап, кәдімгі бизнесменге
қарағанда үлкен табыс алады.
2. Екінші бағыт Ж.Б.Сэя мен А.Маршаллдың көзқарастарынан айниды.
Олардың есептеуі бойынша кәсіпкердің қызметі өндіріс факторларын
рационалды түрде комбинациялауға негізделген.
3. Экологиялық әлеуметтанудың теоретигі Й.Шумпетер үшінші бағыт-
біршама негізді және болашақты бағыттың өкілі болып табылады. Ол бизнес-
коммерцияның белсенді де инновациялық сипатын атап көрсетеді. Шумпетердің
пікірі бойынша істің қызметіне тұтынушы үшін әлі таныс емес жаңа
материалдық игілікті немесе алодыңғы игілікті жаңа сапасымен құру;
өнеркәсіпте әлі қолданбаған өндіріс тәсілін қолдану; тұрмыстың жаңа
нарығын жаулап алу немесе алдыңғысын біршама кеңірек пайдалану; шикізаттың
немесе жартылай фабрикаттың жаңа түрін пайдалану;істі жаңаша ұйымдастыруды
ендіру, мысалы монополиялық жағдай немесе керісінше монополияны жою
жатады.
Й.Шумпетер жасаған куәсіпкерліктің-шығармашыл кәсіпкер моделі біздің
көзқарасымыз бойынша кәсіпкерлік әрекет модельдерінің танымалдарының бірі
болыа табылады. Осы орайда бизнес капиталға деген меншікпен не байланысты
не байланыссыз, еңбек белсенділігімен қатар жүруші немес қатар жүрмеуші
болуы мүмкін.
Осылайша, қазіргі заманғы кәсіпкерлік әрекеттің мақсатты теориясы әлі
қалыптасқан жоқ. Алайда кәсіпкерлік әрекеттің мазмұнын ашатын көптеген
теориялар жасалған, және осы теориялар бізге осы салада ары қарай зерттеуді
жалғастыруға мүмкіндік береді.
А.Хоскингтің айтуынша, дербес кәсіпкер өз ісін өз есебінен жүргізетін,
бизнесті басқаруменн жеке айналысушы, қажеттік құралдармен қамтамасыз
етуге жауапкершілікті өз мойнына алатын, дербес шешімс қабылдайтын тұлға.
Оның сыйақысы сол әрекеттің нәтижесінде алынған табыс пен екркін
кәсіпкерлікпен айналысудан алатын рахаты болып табылады. Сондай-ақ
осылармен қатар ол өзінің кәсіпорыны құрдымға кеткен жағдайда шығын
тәуекелін өзіне алу керек. Осы факторлармен қатар бизнесте кәсіпкерлік
жағдайдың профилдері мен модельдері болады. Кәсіпкер өзі жеке шешім
қабылдағанды жөн көреді. Жаңалықтарды жылдам қабылдағыш, әр нәрседен
нәтиже алуды мақсат тұтады. Тәуекел еткенді жақсы көреді. Өз әрекетінің
нәтижесін көргенді қалайды. Іске белсенді қатысқанды жақсы көреді. Сын мен
мадаққа ашық қарайды, жылдам даму мен жаңаруды жақсы көреді. Бизнесті
қарастыру барысында іскерлік ортада өзін жақсы сезінеді. Өзіне жіне
серіктесінің қабілетіне өте талапшыл.
ХХ ғасырдың батыс зерттеушілері, атап айтар болсақ, Мак бер энд
Компани халықаралық даму бойынша Американдық агенттікті қолдау барысында
кәсіпшіл адамдардың тұлғасы мен әлеуметтік сипатын зерттеуге көп көңіл
бөлді кәсіпкер профилін анықтау бойынша жүргізілген зерттеулер
анықтағандай, табысты кәсіпкерді ұдайы көрсетіп отыратын отыз бір тұлғалық
мінездемені анықтады. Олардың ішінде біршама маңызды деген он мінездемені
төменде келтіреміз.
1. Мүмкіндікті іздестіру және бастамашылдық (жаңа немесе өзгеше
іскерлік мүмкіндіктерді көреді және пайдаланады, жағдайға байланысты әрекет
етеді)
2. Нық және табантірегіштік (қарсылықты жою үшін ұдайы күш салуға
дайыналға қойған мақсаттарына жету үшін стратегияны өзгертеді).
3. Тәуекелге бел бууға дайындық (тәуекел етушілік жағдайларды жөн
көреді тәуекелді азайту үшін шара қолданады, немесе нәтижені бақылауға
алады.)
4. Тиімділік пен сапаға бағыт ұстау (жүзеге асыру жолын жылдамырақ,
арзанырақ, жақсырақ реттеу, жетістікке жетуге ұмтылу, тиімділік
стандпрттарын жақсарту).
5. Жұмыстық байланыстарға берілу (барлық жауапкершілікті өзіне алады,
жұмысты орындау үшін жеке құрбандықтарға барады, іске бағыныштыларымен
бірге немесе олар үшін кіріседі).
6. Мақсатқа ұмтылу және ұзақ уақытқа көру (қысқа мерзімдік міндеттерді
ұдайы қойып толықтырып отыру).
7. Хабардар болуға ұмтылу (клиенттер, жеткізушілер, бәсекелестер
туралы ақпаратты өзі жинайжы, осы мақсат үшін жеке және іскерлік
байланыстарды пайдаланады).
Жүйелі түрде жоспарлау және бақылау (ірі міндеттерді кіші міндеттерге
бөле отырып жоспарлайды, қаржылық көрсеткіштерді бақылап отырады және шешім
қабылдау барысында осы көрсеткіштерді пайдаланады, жұмыстың орындалуын
бақылайтын жеке процедураны жасайды).
9. Сендіре білу және байланыс орната білу қабілеттілігі (адамдарға
ықпал етіп сендіре білу үшін мұқият стратегияларды пайдаланады).
10. Тәуелсіздік және өзіне сенушілік (басқа адамдардың ережесе мен
бақылауынан тәуелсіз болуға ұмтылады, сәттілік жоқ болған жағдайда өзінің
қиын міндеттерді орындау қабілетіне сенеді, тек өзіне ғана үміт артады)2
Осылайша, коммерциялық әрекет қалдықты табысқа, нарықтың агенттерінің
қол жетімсіз стандартарына бағыт ұстаған инновациялық модель ретінде
болады. Кәсіпкер инновациялық өзгерістердің процуденті ретінде капиталист
немесе корпорация менеджері болып табылуы мүмкін.
Төртінші кезең кәсіпкерлік әрекетті талдау кезінде назарды
басқарушылық акцентке аударумен байланысты. Алдыңғы қатарлы батыс
елдерінің экономикасында кәсіпкерліктің дамуына үлкен мән беріледі. Өйткені
ол үлкен капитал салмай ақ жаңа өндірістік күштерді құруға мүмкіндік
береді.
Экономистердің көқзқарасына сәйкес кіші және орта бизнес ұлттық
байлықты еселеп, жаңа жұмыс орындарын ашады, ресурстарды жақсырақ
пайдалану тәсілдерін табады, қаржылық шығындардың азаю жолын іздестіреді.
Тұтынушылар үшін материалдық және рухани игілікпен қатар ыңғайлылық
іздестіреді. Кәсіпкерлікті зерттеу пәнаралық спатқа ие.
1.2. Шағын және орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау жүйесі мен
қажеттілігі.
Кіші және орта кәсіпорын өнім түрлерін жылдам өзгерте алуы мен
өндіру тәсілі, қызмет ету саласында жаңалыққа бейімділігімен
ерекшелінеді. Кіші кәсіпорындардың еңбек ұжымында бейресми қатынастары
қалыптастырып жұмсалады басқаруға, табыстарды бөлуге қатыса алуы
кіші кәсіпорын нысандарының басты ерекшелігі болып табылады.
Бір еңбек ұжымымен, бригадамен жұмыс істеуге ұмтылуы, жұмыстың
нәтижесінің жоғары болуына жалпы қызығушылық пен жұмыс орнының
сақталуын қалаудың сапалы болуын қамтамасыз етеді.
Кішігірім кәсіпорындардың көптеген жұмыссыздық мәселесін шешуге,
бәсекелес ортаны қалыптастыруға, қаржы рыногын жандандыруға,
түрғындардың сатып алушылық қабілетін жоғарлатуға, ірі
кәсіпкершіліктің дамуына үлкен әсерін тигізеді.
Кіші кәсіпорын нысандарының құрылуының бірнеше ыңғайлары бар:
жаңа кәсіпорынды ашу; бар, бизнес нысанын сатып алу, франчайзинг
және отбасылық бизнес көбінесе кәсіпкерлер өзінің ісін жаңа өніммен
қызмет түрін өндіру идеясы пайда болған жағдайда бастаса, ал
кейбіреулері өз ісін ашу арқылы жағдайын жақсартуды көздейді.
Осы саладағы мамандар мемлекеттік алдында тұрған негізгі
міндеттер мыналар;
• негізгі инфрақұрылымдық; штаттық, ақша-қаржылық және инвестициялық
механизімді жаңа принциптерді жаңарту жолымен басқарылатын
рынок концепциясына көшу;
• экономикалық өзгерістердің қарқыны мен құрылымын рынок
күштерімен келісіп алу және халық шаруашылығы салаларының
ұйымдық-технологиялық кешенін іріктемелі мемлекеттік және
құрылымдық-технологиялық кешенін іріктемелі мемлекеттік және
құрылымдық-инвестициялық саясат есебінен сақтау;
• институционалдық жаңғыртуларды жалғастыру, соның ішінде
жекешелендіруді дәйекті түрде одан әрі жалғастыру,
бәсекелестікті, жеке кәсіпкерлікті дамыту, экономиканы
монополиясыздандыру және т.т.
Мұның өзі шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсету және
жаңа тиімді жұмыс орындарын ашу мүмкіндіктері мен бағыттарын
белгілейді.
Осы саладағы мемлекеттік шаралар арасында шағын нарықтық
инфрақұрылмды дамыту басты орын алады. Нарықтық экономикасы дамыған
елдердің тәжирбесі шағын кәсіпкершіліктің ұлттық экономикада аса
маңызды функцияларын орындайтын сұраныс пен ұсынысты теңдестіру
арқылы нарықтық қатынастарды үдетудің ерекше миханизімін қамтамасыз
ететін жалпыұлттық өнімінің тең жартысынан астамын өндіретін жаңа
жұмыс ұсыныс орындарының 70 пайызға жуығын ашатын, адам
ресурыстарының жандандырылуына және инновациялық потенциалға елеулі
ықпал жасайтынын дәлелдейді 3.
Елде шағын және орта кәсіпкерлікті кең көлемде дамыту нарықтық
қатынастар қалыптасуының көптеген проблемаларын неғұрлым тиімді
шешуге; реформалардың әлеуметтік базасын ұлғайтуға, олардың
тиянақтылығының кепілдіктерін қамтамасыз етуге, бәсекелестікті
дамытуға, өндірістің құрылымын кеңейтіп, тиімді етуге, адам
ресурыстарын мен ұйымды-технологиялық ресурстарды жұмылдыруға
мүмкіндік береді.
Осыған байланысты Ресей Федерациясында шағын бизнесті дамыту
тәжірибесін зерттеу біздің еліміз үшін пайдалы болады, онда шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің 1996-97 жылдарға арналған
федералдық бағдарламасы бар. Сол бағдарламаға сәйкес шағын кәсіпорындардың
саны көбейтуге, кәсіпкерлік қызметке жалпы қолайлы жағдайлар жасау
арқылы шағын кәсіпкерліктің инновациялық және өндірістік саласының
алға жылжу бағытында сапалы құрылымдылық өзгерістерге жетуге, шағын
кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау көрсетудің кәсіпкерлер үшін қолайлы
жүйесін дамытуға, экономиканың бұл секторына инвестциялар тартуға
бағытталған шаралар кешенін жүзеге асыру көзделіп отыр.
Федералдық бағдарламада шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау
көрсетудің мынадай аса маңызды бағыттары бөліп көрсетілген;
-Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау мен дамыту саласында
мемлекеттік саясаттың нормативтік құқықтық негізін жетілдіру;
-Шағын және орта кәсіпорындар қызметкерлерінің әлеуметтік қорғаны
мен қауіпсіздігі;
-аймақтарда шағын және орта кәсіпкерлік инфрақұралымын дамыту;
-кадрлар даярлау;
-ақпаратпен қамтамасыз ету;
-Шағын және орта кәсіпорындардың өндірістен және инновациялық
қызметі;
-салық саясатын жетілдіру;
-Шағын және орта кәсіпкерлікте және меншік және басқа инвестициялар
үшін жеңілдіктер жүйесін жасау;
-мемлекеттік федералдық және аймақтық инвестициялық бағдарламалар.
Бағдарламада шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау саласындағы
мемлекеттік саясаттың мақсатты бастауларын тереңдете пысықтау,
бегіленген шаралардың кезеңділігі, шағын кәсіпкерлік саласындағы
ұлттық саясаттың негізгі элементерін Ресей эканомикасын сауықтырудың
негізгі проблемаларымен неғұрлым тығыз ұштастыру, реформаларды одан
әрі тереңдету көзделген.
Аймақтарда шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымын дамыту.
Мемлекеттік және тәуелсіз ұйымдардың, соның ішінде шетелден ұйымдардың
күш жұмсауы нәтижесінде 1994-1995 жылдарғы арналған федералдық
бағдарламаны жүзеге асыру барысында федералдық және аймақтық деңгейлерде
шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымның элементтерін қалыптастыру
басталады.
Сонымен бірге қызмет жеткілікті дәрежеде жүйелі емес және
көптеген аймақтарды қамтымайды 4.
Шағын және орта кәсіпкерлікке қолдау көрсету құрылымы деп бұл
жағдайда шағын кәсіпкерлікті дамуын қамтамассыз ететін, шағын
кәсіпорындарға ақылы және басқа негізде білім, консалтинг, ақпарат,
технология, техника, қаржы салаларында, қауіпсіздікті қамтамасыз ету
саласында қызмет көрсететін және қолданылып отырған заң негізінде
кәсіпкерлермен,сондай-ақ бір-бірімен өзара қимыл жасайтын
мемлекеттік, қоғамдық және комерциялық құрылымдар жүйесі айтылып
отыр.
Қазіргі кезеңнің негізгі міндеті-жинақталған тәжірибені зерделей
және тұжырымдай отырып, ең тиімді кәсіпорындарды дамыта отырып,
қолдау көрсетудің кешенді жүйесін жасауға жақындау, бар тәжірибені
басқа аймақтарға тарату және оны қалалар мен аудандардағы түпкі
тұтынушыларға жеткізу.
Инфрақұрылым кәсіпорындарының шағын кәсіпкерлікке қолдау көрсетудің
елеулі салаларын қамтитын тармақты жүйесі осы бөлімде көзделген
шараларды орындаудың нәтижесі болмақ. Кәсіпкерлікті дамыту тұрғысынан
ең жайлы аймақтар облысқа бағынатын қалалар мен аудандар деңгейінде
қолдау көрсету инфрақұрылымының элементерін қалыптастыруға көшеді.
Жүздеген мың кәсіпкерлер кеңес пен билікті көмек алатын болады.
Олардың тәжірибесі барлық мүдделі ұйымдардың игілігіне айналады.
Сонымен бірге федоралдық және аймақтық деңгейлердегі ғана емес, сондай-
ақ мемлекеттік емес құрылымдар бюджеттерінің және техникалық көмек
бағдарламаларының қаражаты, кәсіпкерлердің өз қаражаты іске қосылады.
Шағын және орта кәсіпкерлікті ақпаратпен қамтамасыз ету жүйесін
одан әрі дамыту мақсатында мына міндеттерді шешу көзделген;
-Мемлекеттік органдар ақпараттың кәсіпкерлер үшін ашық болуын
қамтамасыз ету.
-Шағын бизнес бойынша ақпараттың басқару органдары, кәсіпкерлік
құрылымдар, шетелден және халықаралық ұйымдар үшін ашық болуын қамтамасыз
ету;
-аймақтарда ақпараттық-талдау орталықтары жүйесінің құрылуын аяқтау.
Шағын және орта кәсіпкерлікті ақпаратпен қамтамассыз ету жүйесін
жасау кезінде бұрын құрылған ақпарат ресурстарын және бағдарламалық-
техникалық құралдарын барынша жүйеге келтіре отырып пайдалану белгіленген.
Ақпараттық-талдау орталықтарының жүйесі аймақтық және салалық
принцип бойынша қалыптасады 5.
Шағын және орта кәсіпорындардың өндірістік және инновациялық қызметті.
Қазіргі кезеңде шағын бизнестің дамуы ең алдымен шикізат өңдеумен, өлшем
мен тауар өндірумен айналысатын шағын кәсіпорындар жүйелерін
қолдаумен байланысты, мұның, өзі рынокта тиісті технология мен
технологиялық жабық болуын қажет етеді.
Шағын инновациялық кәсіпорындар қызметінің негізіне бұрын ірі
ғылыми орталықтарда, соның ішінде ғылым академиялары мен жоғары
мектеп жүйесінде жасалған интеллектуалдық меншік, сондай-ақ алаңдарға
жабдыққа және отын-энергетика ресурстарына ақы төлеу жөнінде осы
орталықтар оған беретін жеңілдік режимдері алынғаны олардың өсуі
үшін қолайлы факторлар болды.
Мемлекеттік қолдау жүйесі:Елімізде мемлекет басшысының қолдауымен
кіші бизнесті өркендетуде көптеген кедергілер жойылып, кәспкерлікті
дамытуға қажетті экономикалық және заңдылық базаны қалыптастыруға
10 жылдан аса уақыт өткеніне қарамастан әлі де бұл салада шұғыл
түрде шешімді қажет ететін күрделі мәселелер аз емес. Атап айтатын
болсақ оларға:
Шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының жеткіліксіз
дамуы; қолданып жүрген заңдарды жергілікті деңгейде орындау тәжірибесінің
әлсіздігі; салық салу және салықтық тексеру жүйелерінің тым күрделілігі;
негізгі қаражатты алуға және айналым қаражатын молайту үшін
несиелік қорларға қол жеткізудің шектеулігі: мамандарды даярлау және
шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қолдаудың тұтас жүйесінің жоқтығы;
шағын кәсіпкерліктің мемлекеттік құрылымдар мен өзара іс-қимыл
жасаудың ұйымдық мәселелері; шағын кәсіпкерліктің даму жолындағы
әкімшілік тосқауылдар тағы басқа .
Шағын кәсіпкерліктің дамыуын тежеп отырған бұл мәселелерді шешу
мақсатында ҚР-да шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдардың 2001- 2002
жылдарға арналған Мемілекеттік бағдарламасы 2001 ж. 7 мамырында ҚР
Президентінің №597 жарлығымен бекітілді.
-шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасап отырған әкімшілік
тосқауылдарды жеңу үшін, шағын кәсіпкерлік субьектілеріне қатысты
бақылау және қадағалау міндетін жүзеге асыратын өкіметті ұйымдардың
өкілеттіліктерін, жүргізілетін тексерудің тәртібі мен лауазымда
тұлғалардың өкілеттіліктерін белгілейтін үлгілерін дайындау;
-шағын кәсіпкерлік саласындағы мақсаттық құқықтық актілерді жетілдіру;
-шағын кәсіпкерліктің табысты дамуын айқындайтын басты шарттардың
бірі қаржы-несиесін және инвестициялық тұрғыда қолдау саясатының
тетіктерін жетілдіру;
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың
2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
ҚР-да шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолданудың 2001- 2002 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.
Әзірлеу негізі.
ҚР Президентінің Қазақстанның–2030 жылға дейінгі. Дамыу стратегиясын
одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы 2000 жылғы 17
ақпандағы № 344 жарлығы. Негізгі әзірлеушісі.
ҚР-да Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және
шағын бизнесті қолдау жөніндегі агенттігі.
Мақсаты.
Шығын кәсіпкерлікті өндірістік саласының серпінді дамуын
қамтамасыз ететін мемлекеттік қолдау саясатын жетілдіру.
Міндеттері.
Бағдарлама мақсатарын іске асыру үшін мынандай міндеттерді шешу
көзделіп отыр:
-халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
-қоғамдық ұйымдардың шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау
мәселелеріндегі рөлін күшейту;
-шағын кәсіпкерліктің өндірістік секторын басымдылықты дамыту;
-шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз етужүйесін жетілдіру
және дамыту.
Бағдарламаны іске асырудың негізгі бағыттары:
Шағын кәсіпкерлік саласындағы нормантивтік құқықтық актілерді
жетілдіру және олардың орындалуына бақылау жасауды күшейту;
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғаудың құрылатын инфрақұрылымын
пайдаланудың тиімділігін арттару;
Шағын кәсіпкерлікті кадырлық, ғылыми-әдістемелік және ақпаратық
қамтамасыз ету;
Шағын кәсіпкерлікті қаржылық-несиелік және инвестициялық тұрғыдан
қолдау саясатының тетіктерін жетілдіру;
Шағын кәсіпкерлікті аймақтық дамыту.
Қаржыландыру көздері.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауды қаржылық қамтамасыз
ету республикалық және жергілікті бюджет қаражаты есебінен
көрсетілген мақсаттарға жыл сайын көзделетін қаржының, сондай-ақ ҚР-ң
алатын мақсатты заемдардың мемлекеттік заттай гранттардың шегінде
жүзеге асырылады.
Бағдарламаны іске асырудың күтілетін түпкі нәтиже.
2002 жылдың аяғына дейін шағын кәсіпкерлік субьектілері
санының 500 мыңға дейін өсуі, олардың өндірістік, қаржылық, ғылыми-
техналогиялық, сауда-делдалдық және басқа салалардағы ұтымды ара-
қатынасына қол жеткізу, жаңа тұрмыс орындарының құрылуы мен шағын
бизнес саласында жұмыспен қамтылған адамдар санының артуы.
Іске асыру мерзімдері: 2001-2002 жылдар
ҚР Республикасында шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың
2001-2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын ҚР-ң Табиғи
монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және шағын бизнесті
қолдау жөніндегі агенттігі ҚР Президентінің Қазақстан -2030 жылға
дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар
туралы 2000 жылдардағы кезең ішінде іске асыру ҚР -да жеке
кәсіпкерліктің жасақталуы мен қалыптасуына негіз қалады.
Шағын кәсіпкерлік экономиканың жинақталған салыстырмалы түрде
аздаған инвестициялары мен тәуекелінің неғұрлым аздығы мен қысқа
мерзім ішінде, бірінші кезекте тауар айналысы саласындағы сол
кездегі жағдайда өзгертуге және тұрақтандыруға мүмкіндік береді.
Бағдарламаның бірінші кезектегі шараларын іске асыру, ең
алдымен шағын кәсіпкерліктің дамуын тежеп отырған мынандай
проблемаларды шешуге бағыталған:
-шағын кәсіпкерлікті қолдау инфрақұрылымының жеткіліксіз дамуы.
-қолданылып жүрген заңдарды жергілікті деңгейде орындау
тәртібінің әлсіздігі;
-салық салу және салықтық тексеру жүйелерінің тым күрделігі;
-негізгі қаражаттарды алуға және айналым қаражатын молықтыру
үшін несиелік ресурстарға қол жеткізудің шектеулілігі
-кадрларды даярлау және шағын кәсіпкерлікті ақпараттық
қолдаудың тұтас жүйесінің жоқтығы.
Бағдарламаның мақсаты мен міндеттері.
Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау бағдарламасының міндеті
мен мақсатымен айқындалған және мыналар:
-халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету,
-қоғамдық бірлестіктердің шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау
мәселелеріндегі ролін күшейту;
-шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру
және дамыту арқылы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тұрақты қызметі
үшін қолайлы жағдайлар жасау.
Бағдарламаның негізгі бағыттары мен оны іске асырудың тетігі.
Қол жеткен оң үрдістерді орнықтыру мен кәсіпкерлікті дамытуға
кедергі болып отырған проблемаларды жою мақсатында бағдарламада:
-шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғаудың инфрақұрылымын құрып,
оны пайдаланудың тиімділігін арттыру;
-шағын кәсіпкерлік саласындағы нормативтік құқықтық актілерді
жетілдіру және олардың орындалуына бақылауды күшейту;
-шағын кәсіпкерлікті аймақтарда дамыту бойынша бірқатар іс-шараларды
жүзеге асыру сияқты негзгі бағыттар көзделген6.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың негізгі жолдарының бірі -
салықтық реттеу болып табылады.
Орта және шағын кәсіпкерлікке қолданылатын салық саясатын жетілдіруде
келесі мәселелерді ұстанған жөн:
-халыққа салық салуда халықтың әл-ауқатымен санасу;
Салық салу мемлекеттің өз қызыметін атқару мүмкіндігін
қамтамасыз етеді. Орта және шағын кәсіпкерлікке қолданылатын тиімді
салық салу жүйесі қоршаған ортадағы қолайсыз жағдайдан әлеуметтік-
экономикалық құрылымдардың тәуелділігін кемітуге мүмкіндік береді.
Дамыған елдердің тәжірбесі көрсетіп отырғандай, кәсіпкерліктің
қалыптасуы мен дамуы халықты әлеуметтік қорғау жүйесін дамытуға,
жаңа жұмыс орындарын құруға, бәсекелес ортаның қалыптасуына,
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуде маңызды роль атқарады.
Шағын және орта кәсіпкерлік инновациялық экономикадан алатын өз
орнын жедел іздеуі үшін өзінің икемділігін, жинақтылығын, нарықтың
шынайлығын пайдалану тиіс.
Өндірістегі шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау барысында
салық жеңілдіктері мынандый мақсаттарды көздейді: Монополияға қарсы
күрес, бәсекелестікті қолдау мен дамыту, өндіріске ғылым жаңалығын
енгізуге жағдай жасау, жаңа жұмыс орындарын ашу, жұмыссыздық денгейін
қысқарту, өндірістен өнімге, тауарға, көрсетілген қызметке деген
тұтынушы сұранысының артуына жағдай жасау.
Индустриялдық инновациялық даму стратегиясын іске асыру, сондай-
ақ инвестициялар көлемін өсіру және салықтық әкімшіліктерді одан әрі
жетілдіру есебінен ел экономикасын теңгерімді дамытуды қамтамасыз
ету мақсатында орта мерзімді кезеңде салық саясатының негізгі
бағыттары анықталады. Олар:
-шағын кәсіпкерлік субьектілері үшін арнаулы салық режимін
қолдану аясын кеңейту және оларды ең алдымен, экономиканың шикізат
емес секторына инвестициялар салуға тарту үшін шаралар қабылдау;
-талдау тәсілдері мен әдістерін және салықтық есептіліктің
номералдығын дамыту;
-шағын кәсіпкерлік субьектілері үшін арнаулы салық режимін
қолдану аясын кеңейту және оларды ең алдымен, экономиканың шикізат емес
секторларына инвестициялар салуға тарту үшін шаралар қолданылады;
-шетел тәжірибесі негізінде оқу орталықтарын құрып, онда шағын
кәсіпорындар басшыларына арнайы жеңілдік жүйемен білім мен кеңес
беруді ұйымдастыру.
Салық жеңілдіктері арқылы кәсіпкерліктің одан әрі дамуына, болашақтағы
салық түсімдерінің артуына әсер етуге болады7.
2-Тарау. Қазіргі кездегі шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау механизміне
әлеуметтік талдау.
2.1. Қ.Р. шағын кәсіпкерліктің дамуы мен қазіргі жағдайына әлеуметтік
талдау (соңғы бес жыл 2003-2007 жж. немесе 2002-2006 жж.)
Елімізде өнім өндіріп, оны ұқсатумен айналысатын кәсіпкерлер еңбегін
қолдауға жіті назар аударылып отыр. Кәсіпкерлік қызмет бостандығына
мемлекеттік кепілдіктерді іске асыру және жеке кәсіпкерлік мен заңды
тұлғалардың қызметіне негізсіз араласуға жол бермеу мақсатында
1996 жылғы 14 маусымда Қазақстан Республикасының Президентінің
Кәсіпкерлік қызмет бостандығына мемлекеттік кепілдіктерді імке асыру
жөніндегі қосымша шаралар туралы жарлығы шыққан. Елбасы
1997 жылдың 14 маусымында тағы да Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік
қолдау туралы заңға қол қойды. Осы заңның 3-бабының 1-тармағына сай, шағын
кәсіпкерлік субьектілері деп- заңды тұлға құрмайтын жеке адамдар және
қызметкерлерінің орташа жылдық саны 50 адамнан сапайтын, сонымен қатар
активтерінің жалпы құны орта есеппен айлық есептік көрсеткіштің 60 мың
есе көлемінен аспайтын әрі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды
тұлғаларды айтады8.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 2003 жылғы 4 сәуірде Шағын
кәсіпкерлік субьектілеріне мемлекеттік меншіктің пайдаланылмайтын
субьектілерінен кейіннен меншікке өтеусіз беру құқығымен мүліктік жалға
алуға немесе сенімгерлік басқаруға беру ережесін бекіту туралы №327 қаулыны
қабылдады. Әсіресе, Елбасының халыққа арнаған 2002 жылғы Жолдауында,
Үкіметтің 2003 жылғы елдегі жағдай мен ішкі және сыртқы саясаттың негізгі
бағыттары туралы тұжырымдамаларында шағын және орта бизнесті барынша
нығайту қажеттігі жөнінде қатаң талап қоюы кәсіпкерлерге тың күш, жігер
берді. Осыған орай, Салық кодексінде шағын бизнес субьектілері және
ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін заңды тұлғалар үшін арнаулы салық
ережелерін қарастыру арқылы салықтың салмағын барынша төмендетуге мүмкіндік
туды. Атап айтсақ, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін заңды тұлғаларға
80пайыз салық жеңілігі қолданылатын арнайы патент бойынша жұмыс істеу
қарастырылған 9.
Ал, шаруа қожалықтарына бірыңғай жер салығын төлеу арқылы бюджетпен
есептесуге болады. Бірыңғай жер салығы тәртібіне өту үшін шаруа-кәсіпкердің
жер учаскесіне жеке меншік құқығына (пайдалану құқығы) болу керек.
Сонымен қатар, жер-жердегі кәсіпкерлерден түскен шағымдарды сараптай
келе Кіріс министірінің бұйрығымен 2007 жылдың 28 мамырынан 1
қазанға дейін кәсіпкерлерді жөнсіз мазалай беруді азайту мақсатында арнаулы
салық тәртібін пайдаланатын субьектілерге тексеру жүргізуді тоқтатса,
Президентіміз өзінің Жарлығымен барлық кәсіпкерлерді 2003 жылы 9 ай бойы
ткесеруге мороторий жариялап, олардың жалтақтамай, алаңсыз жұмыс істеп,
шаруасын түзеп алуына мүмкіндік жасады. Осының арқасында кәсіпкерлердің ел
экономикасындағы үлесі 3 пайыздан 20 пайызға көтерілді.
29 қыркүйек 2001 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің №692
Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан кәсіпкерлер кеңесі
құрылды. Бұл ұйым-кеңесшіл орган. Кеңес қызметінің құқықтық негізі-
Конститутция, Қазақстан Республикасының заңдары, Қазақстан Республикасы
Президентінің актілері және басқа да Қазақстан Республикасының құқық
нормативті актілері.
1. Елдің дамуы үшін отандық ірі бизнестің потенцияларын жұмылдыру.
2. Отандық инвеститцияны қорғау және пайдаланудың негізгі бағыттарын
анықтау.
Жалпы кәсіпкерлікті дамыту барысында мемлекет тарапынан қолдау жүріп
жатыр. 1994 жылы 10 маусымда қабылданған Қазақстан Республикасының
Кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың 1994-1996 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдарламасы осы саланы дамыту жөніндегі алғашқы ресми құжат еді.
Бағдарламаның басты мақсаты-экономиканың қуатты жеке секторын, жеке
кәсіпкерліктің, әсіресе, шағын кәсіпкерліктің, жетік инфрақұрылымын
қалыптастыруға қолайлы құқықтық, әлеуметтік-экономикалық, қаржы және
ұйымдық жағдайлар жасау делінді. Ал, басқа жағдайлар да кассалық аппаратсыз
жұмыс істеуге болмайды. Салық органын табыс салығын тоқсандық табыстың
пайыз көлемін (мысалы 2,5 млн *3: 100═75000 теңге) екіге бөліп төлеуге
болады. Яғни, 37500 теңге табыс салығын, 37500 теңге әлеуметтік салық
есебіне аударылады. Егер жұмыскердің жалақысы ең төмен деңгейден аспаса
(2003 жылы 5000 теңге), онда одан жинақтаушы зейнетақы қоры (ЖҚЗ) үшін 10
пайыз ұсталып, табыс салығы алынбау керек. Табыс салығы әрбір жұмыскер үшін
жеке есептеліп алынады10
Енді кәсіпкердің құқығына тоқталайық. Президентіміз Нұрсұлтан
Назарбаев халыққа арнаған Жолдауында шағын кәсіпкерлерді жан-жақты қолдау
ісін жетілдіре түсуді тағы да нақтылады. Оның алдында кәсіпкерлер форумында
сөйлеген сөзінде кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркеуді оңайлатындырып, 3
жерден емес бір терезе принципі бойынша жүргізу керектігін ұсынады.
Осыған байланысты елімізде Заңды тұлғаларды тіркеу мәселелерді бойынша
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы заңға 2004
жылдың 18 наурызында қол қойылды. Бұл заң бойынша, кәсіпкерлер бұрындары
статистикалық, салық мекемесі мен әділет департаментіне жеке-жеке құжат
тапсырумен әлек болса, енді тек әділет органына құжат тапсырады. Яғни, бір
мекемеден тірлігіңіз тынады. Әділет департаменті 10 жұмыс күні ішінде 3
түрлі куәлік дайындап береді. Мұндай тіркеу ісіне бұрындары 1 ай мерзім
кетуші еді11.
Қазіргі кезде біздің мемлекетіміз өз экономикасының дамуы негізінде
өзінің ұлттық стратегиясын қалыптастырды. Нарықтық экономикаға көшуге және
бәсекені дамытуға бағытталу өндіріс құрылымын қайта өзгертуді қажет етеді.
Әлемдік тәжірбиеде дәлелденгедей бұл жағдайды меншіктің әр түріне
негізделген кәсіпкерлердің дамуынсыз шешу мүмкін емес. Бүгінгі күнде
өндірістің, нарықтың жалпы қоғамның дамуының жүзеге асыратын кәсіпкерлі
екенін нақты тәжірбие дәлелдеп берді.
Сондықтан да, Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев осы жылы яғни, 2006
жылғы Бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру туралы старатегиясында
айтып өткендей, біз шағын кәсіпкерлікті дамытуға тиіспіз.
Шағын кәсіпкерліктің субьектісіне мыналар жатады: білімі жоқ жеке
тұлға, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлға, жұмыскерлердің жылдық
орташа саны 50 адамнан аспайтын, бір жылдағы жалпы актив құны алпыс мың
есепті көрсеткіштен артық емес айлық есепті көрсеткіш республикалық
бюджетте белгіленеді.
Мемлекет кәсіпкерлердің айналасуға болатын қызмет түрлерінің тізімін
әрдайым кеңейте түсуде. Мәселен, 31 наурыз 1999 жылы Қазақстан Республикасы
Үкіметінің Жұмыстың және қызметтің жеке түрлерінің нарығын дамыту туралы
№343 қаулысы кәсіпкерлер жұмысын жандандыруға ықпал еткені даусыз. Яғни
қазіргі біздің елімізде кәсіпкерліктің шағын кәсіпкерлік даму үстінде және
оған көптеген жағдай жасалынуда. Ел экономикасының тірегеіде осы шағын
кәсіпкерлікке байланысты даму үстінде. Сондықтан қазіргі таңда халықтың да
әл-ауқаты жақсарған бұған себепші әрине кәсіпкерлік. Жеке тұлға табыс табу
үшін кәсіпкерлік пен айналыса отырып ол сонымен қатар елдің экономикасына
елеулі үлесін қосып қана қоймай халықты жұмыспен қамтиды12.
Өңірлер бөлінісінде жұмыспен қамтылғандардың басым көпшілігі Алматы
қаласының (жұмыспен қамталғандардың жалпы санының 28-3,8 пайызы) және
Оңтүстік Қазақстан облысының 9,6 пайызы, сондай-ақ Астана қаласының 9,3
пайызы, Шығыс Қазақстан облысы 8,1 пайызы және Қарағанды 6,9 пайызы
облыстарының шағын бизнес кеәсіпорындарына келеді.
2007 жылдың желтоқсанында өнімдер шығару 85,6 млрд. теңгені құрады.
Есептік деректері бойынша жалпы шығарылымның 25,9 пайызына жуығын өз
қызметін сауду: автомобильдерді, тұрмыстық бұйымдарды және жеке
пайдаланатын заттарды жөндеу, 24,4 пайызы-құрылыс, 16,6 пайызы-жылжымайтын
мүлікпен жасалынатын операциялар, жалға беру және кәсіпорындарға қызмет
көрсету саласында жүзеге асыратын шағын бизнес кәсіпорындары алды. Өңірлер
бөлінісінде өнімдер шығарудың ең көбі Алматы (тауарлардың жалпы
шығарылымының 32,4 пайызы) және Астана қалалрындағы (16,9 пайызы), сондай-
ақ Атырау (7,4 пайызы), Алматы (4,9 пайызы) облыстарындағы
шағын бизнес кәсіпорындарына келеді.
2007 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша республикада
186,9 мыңнан астам шаруа (фермер) қожалықтары тіркелген. Жұмыс істеп
тұрған шаруа қажалықтарының саны 156,8 мың бірлікті құрады. Шаруа
(фермер) қожалықтарында жұмыспен қамтылғандар саны 404,2 мың адам болып
табылады
2007 жылдың 1 қаңтарында республикада есептік деректер бойынша
кәсіпкерлік пен қызметпен айналысатын қызметкерлер саны 582,8 мың адамды
құрады. Олардың ең көп саны Алматы қаласына (12,8 пайызы) және Шығыс
Қазақстан облысына (10, 4 пайызы) келеді12.
Дегенмен шағын кәсіпкерлік даму үстінде. Өндірістің жеке
кәсіпкерлікке диверсификациялануына және оның мәртебесінің занды тұлғаға
өтуіне байланысты және еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты тікелей және
жанамалай шаралардың жүйелері құрылатын болады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігінің деректері бойынша
тіркеуден өткен жеке кәсіпкерлердің 2007 жылдың 1 қазанғы саны 330,8 мың
адам, олардағы жалдамалы жұмыскерлер саны 219,8 мың адам. Егеменді
Қазақстанымызда кәсіпкерліктің даму тарихына он бес жыл толды. Шағын
кәсіпкерліктің өсу динамикасын келесі кестелерден көруге болады13.
1996-2002 жылдар кезіндегі Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерліктің
өсу динамикасы.
№2 кесте
Жылдар 1996 1997 1998 1999 2000 2001
2002
Кәсіпорындар 19060 20606 21260 17539 21907 31145 63422
саны
Өсу қарқыны 100 108 103 82 124 142 203
2003-2008 жылдар кезіндегі Қазақстан Республикасының шағын
кәсіпкерліктіңөсу динамикасы.
№3 кесте
Жылдар 2003 2004 2005 2006 2007
2008
Кәсіпорындар 992898 115354 130770 143160 141783 195700
өсуі
Өсу қарқыны 157 116 113 111 99 138
Жоғары да келтірілген кестелерде көрсетілгендей тоқсаншы жылдары
шағын кәсіпорындардың қалыптасуы жоғарғы қарқында, ал екі мыңыншы жылдары
өсу қарқынының төмендегенін, бірақ жалпы кәсіпорындардың санының өсуінің
сақталып қалғанын көруге болады. Осы қарастырылған жылдарда кәсіпкерлікті
соның ішінде шағын бизнесті қолдау және дамытуға бес мемлекеттік
бағдарламалар жасалынды және қабылданды. Кәсіпкерлікті қолдаудың және
дамытудың мемлекттік бағдарламаларын талдау оларды іске асыру республикада
кәсіпкерлік секторды қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті.
14
Конференция уақытында кәсіпкерлік пен осы саладағы мемлекет саясатын
дамыту мәселелеріне арналған пікірсайыстар болды. Пікір-сайыстар барысында
қатысушылар заңнамаға жасалған соңғы өзгертулермен, ағымдағы жағдаймен және
осы саладағы келешек мүмкіндіктермен танысты. Қатысушыларға дамыған
мемлекеттердегі және өтпелі кезең елдеріндегі шағын және орта бизнесті
қолдау жөніндегі шетелдік тәжірибе, 10 жылғы қызмет қорытындылары және
кәсіпкерлікті дамыту қорының жаңа стратегиясы ұсынылды.
Шағын бизнес кәсіпорындарының саны
№4 кесте
ТіркелгенЖұмыс істейтіндері
і
Барлығы Пайызбен Белсен % Жұмыс 2007ж
% ділері пен желтоқсан
қамтыл айындағы
ған адам өнім
саны өндіру.
млн.тенге
Қазақстан 189671 120365 100% 55865 100% 605512 131503,3
Республикасы
Ақмола 5895 3681 3,1% 1853 3,3% 27376 3509,5
Ақтөбе 7342 5422 3,9% 2215 4,0% 26124 4975,6
Алматы 8386 4664 4,4% 2679 4,8% 35123 6965,7
Атырау 5056 3799 2,7% 1892 3,4% 19615 8998,9
Шығыс 12332 7891 58,9% 5178 9,3% 50208 5415,2
Қазақстан
Жамбыл 4939 3392 2,6% 1637 2,9% 20923 2652,0
Батыс 3657 2869 1,9% 1413 2,5% 16868 3677,5
Қазақстан
Қарағанды 11797 3263 6,2% 4135 7,4% 42468 6841,5
Қостанай 6609 3873 3,5% 2255 4,0% 97512 4053,8
Қызылорда 3356 2355 1,8% 1565 2,8% 16558 5649,4
Маңғыстау 5598 4807 3,0% 2347 4,2% 22100 4766,6
Павлодар 8442 5008 4,5% 2182 3,9% 26708 5317,7
Солтүстік 4094 2539 2,2% 1513 2,7% 18638 3508,1
Қазақстан
Оңтүстік 16354 10070 8,6% 5142 9,2% 57171 4625,7
Қазақстан
Астана қ. 20620 14376 10,9% 5826 10,4% 61859 25079,8
Алматы қ. 66279 37347 35,0% 14093 25,1% 136262 35466,5
Әлемнің дамыған елдерінде шағын және орта бизнес қоғамның орта сыныбын
құрайтын экономика желісі болып табылатыны мәлім.
Шетелде шағын және орта бизнес кәсіпорындары экономиканың барлық
субъектілерінің 99% дерлік құрайды. Ал Қазақстанда шағын бизнес
субъектілері бүкіл экономиканың 92% ғана құрайды. Әлемнің дамыған
елдеріндегі елдің ЖІӨ-індегі ШОК үлесі 45-55% шегінде ауытқиды, Қазақстанда
шағын бизнес үлесі елдің ЖІӨ-нің барлығы 15,7% құрайды. Мұнда ШОК-тің
жұмыспен қамтылуы экономикалық белсенді халықтың 50-70% құрайды, ал
Қазақстанда бұл көрсеткіш 21%-дан аспайды. ЭЫДҰ елдерінде 1000 адамға ШОК
саны 50-80 кәсіпорынды, ал Қазақстанда ол 41 кәсіпорынды құрайды.
ҚР-ның Статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері бойынша
2001 жылдан 2007 жылға дейінгі кезеңде елде тіркелген ШОК санының 221-
ден 846 мың бірлікке дейін төрт еседей дерлік өсуі байқалып отыр. Бірақ бұл
кезеңдегі әрекет етуші ШОК санының үлесі іс жүзінде өзгеріссіз - 76-77%
деңгейінде қалды. Жұмыс істеуші ШОК саны 4 есе дерлік ұлғайып, 639 мың
бірлікке жетіп, елдегі барлық шаруашылық субъектілерінің жалпы санының 91%-
дан астамын құрайды 14.
Халықаралық конференция қатысушылары Қазақстандағы кәсіпкерлікті әрі
қарай тиімді дамыту жөніндегі ұсыныстарды әзірледі. Бұл ұсыныстар ҚР-ның
Үкіметіне талқылау үшін беріледі. Шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры АҚ
2007жылы елдегі шағын және орта бизнесті қолдау және дамыту мақсатында
Қазақстан Республикасының Үкіметімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz