Шортанбай - қазақ әдебиетіндегі зар заман дәуірінің көрнекті өкілі

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Диплом жұмысың тақырыбы ақын, жырау, ислам дінін насихаттаушы, зар заман дәуірінің өкілі, өткір жырымен, кесек ойымен қазақ елінің қорғаны болған, жұртын имандылыққа ұйытып, халықтың ұлттық кейпін сақтау үшін күрескен Шортанбай жырау шығармаларының публицистикалық қыры болса, сондай-ақ, өмір жолының біраз сарыны қамтылады.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. ХІХ ғасыр, зар заман поэзиясының бел өкілі, өз дәуіріндегі әлеуметтік қайшылықтарды, туған халқының отаршылдық езгідегі ауыр халін қаз- қалпы бейнелеп, ел- жұртын адалдық, адамгершілік, имандылыққа шақырған Шортанбай Қанайұлы мұрасы ұрпақ санасында мәңгі сақталып, ұмыт болмауы үшін амал қылу.
Шортанбайдың шығармалары мұрасына қатысты пікір ХІХ ғасырдың соңғы ширегінен бері қарай айтылып келеді. Соның ішінде басты назар аударуды қажет ететін Мұхтар Әуезов зерттеулері, Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов тұжырымдары және 1959 жылғы Әдеби мұра және оны зерттеу атты ғылыми- теориялық конференцияның материалдары, Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, Ы.Дүйсенбаев, Х.Сүйіншәлиев, М.Мағауин, С.Талжанов, К.Жүністегі, Б.Омарұлы, А.Шәріп пікірлері.
Өткен ғасырда - ақ өзінің терең философиялық көзқарасымен де, еркіндікті аңсаған асау жырымен де түркі әлеміне қатты әсер еткен Шортанбай мұрасы XX ғасырда сан дауға түсіп, бар ғұмырын жіктеп айтатын кешегі ауылдағы дуалы ауыз қариялардан өмір жолы толық жазылып та алынбады.
Ақынның нағашы жұрты бір кезде Ғабиден Мұстафин ғапа жазып Ескен қария да, оның баласы Әбді садықта үнемі келді. Бұл түбегейлі ойды жеткізуші арамыздағы көзі тірі қарт ұстаз Жұматай Құтжан тегі екенін де айта кетелік.
Шортанбай туралы алғаш мәліметті 17 -- 18 жасында оның атқосшысы болған Әбеу ақсақал, Көпжан Бәймен ұлы берсе, кейінде Ескен жыршыдан, толғауларын айтқаны үшін жиырма жылға жуық ғұмырын саяси лагерьде өткізген Анарбектен, тоқсанға келіп көз жұмған Қази ақыннан алған едік.
Күні бүгінге дейін қожаның бәрі Қаратаудан деген сарынмен оның туған жері туралы да жаңсақ пікір қалыптасқан. Шортанбайдың анасы кім екенін, нағашысының атын біле бермейтін, әкесі Қанай туралы еш дерегі жоқ адамдардың жаңсақ пікірі жұртты шатастырады.
XVII ғасырда Шұбыртпалы руы Арқаға қоныстана алмай, сыр бойын мекен етіп жүргенде Шортанбайдың бабалары сол румен қыз алысып, араласып бірге көшіп жүрген. Ақынның әкесі Қанай Арқадағы Айыртауды (Ақадыр маңы) мекен өтіп, Сарым ішіндегі Нақып қожаның қызы Шүкіманға үйленеді. Нақып -- осы деректерді айтушы Есмағанбет қарияның үлкен әкесі. Нақып қожаның үлкен қызы Гүлім жан Көр сән Бидай тегі базарға тұрмысқа шыққан. Гүлім жан ақылды да өткір адам болған. Онан күйеуі Базар да ығып отырады екен.
Базар
Хан алдына барғанда
Хан таппаған мінімді.
Би алдына барғанда
Би таппаған мінімді.
Гүлім жанның алдында
Көрмей-ақ қой күнімді.
деген. Гүлім жанның мазары Босаға стансасына жақын. Бәйбішенің өзі ұстаған кебеже, сандықтарының беті мазардың маңдайшасына қондырылған. Шортанбайдың әкесі Қанай осы маңдағы -- бүгінде Қанай бұлағы атанған жерге бұлақ суын бұрып, егін салған. Егін арығынын, ізі әлі сайрап жатыр. Осы мәліметті алғаш айтқан Шортанбай үшін 18 жыл түрмеде отырған Анарбек жыршы -- Базардың немересі. Базар -- Шортанбайдың әкесі Қанаймен туған бажа.
Ақынның өзі де Бес ата ішіндегі Қояншы тағай -- Сарымның бір қызына үйленсе (қазіргі үлкендер оны жіктеп айта алмай отыр), баласы Аязбайды Жанғұттының Қасеннің қызына, Алда бергенін Есбайдың немересіне үйлендіріп, қызы Бәтішті Бөрі бай Ақпан байға тұрмысқа ұзатқан. Ал жалғыз қарындасы Қала ұлыны кезінде Кәрсән -- Қозы бақ Бейсен дегенге берген еді. Одан туған Кәрі бек күйші белсенділердің қолынан қаза тапқан.
Қасен қызына үйленген Аязбай әкесінен бұрынырақ 70-жылдардың орта шенінде қаза болған. Онан зұлмат заманнан етіп бізге жеткен тұқым жоқ.
Міне, осы тұста алпысты алқымдап қалған Шортанбай Ойыл, Қостанай, Қызылжар, Кереку, Семей, Жетісу, Шу өңірін аралап, ел мұңын жырлап, насихатын айтудан бір танбаған. Оның 1881 жылғы Семей сапары да осының бірі еді. Барарында да, қайтарында да Қарқаралыға соғып, Құнанбай ауылында болады. Ауылға күншілік жол қалғанда түнде далаға түнеген екен, сонда дүниеден қайтары туралы аян беріліпті дейді қариялар. Аязбай тоғанындағы өз үйіне жете алмаған ақын әрі досы, әрі құрдасы Жанғұттының үйінде болашақты болжаған жырын айта отырып, дүниеден көшеді.
Шортанбай Жақсы Жәкеңе өзін нағашы Ыбырайымның мазары іргесіне жерлеуін тапсырып, ертең ертемен Жәкең қабірінің басына келсе, рухы бұл маңнан кетіп бара жатқанының куәсі боларын да айтыпты.
Ақын қабірі басына әзірше мазар салмауын, оны бүлдіріп тастар заман да болатынын, кейінгі ұрпақтар тұсында ғана рухы көтерілетінін, сол ұрпақтар қабірін қамқорлыққа аларын ескертіп кеткен екен.
Шортанбай досының бар айтқанын көзі көрген Жақсы Жәкең келер жылы Мекеге қажылық сапарға шығып, сонда -- Мекеде дүниеден қайтқан. Жанғұтты әрі досы, әрі құрдасы Шортанбай қазасын оның отбасы, бала - шаға былай деп естірткенін Анарбек жыршыдан алған едік:
Алланың бір мекені
Түр тағы еді, Шортанбай әулиенің ұрпағы еді. Мұңдас бала жастан бірге өскен -- Жақсыға жол үшінде ажал келді.
Елі мен жерінің мұңын жырлап, қолынан келгенінше қамқоры болған ақын рухы көтерілер заман да, оның ойлы, ырысты мұрасын дәріптер ұрпақ та дүниеге енді келгендей. Ұлы ақынның арманы орындала бергей.
Зерттеу жұмысының нысаны. Шортанбй Қанайұлының публицистикалық қырын ашу үшін зерттеу нысаны ретінде жыраудың өмірі мен шығармашылық жолы, публицистикалық еңбектері алынды.
Ғылыми жұмыста негізгі басымдық сан қырлы жырау Ш.Қанайұлының публицистикалық шеберлігіне берілді.
Жұмыстың деректік негізі ретінде автордың әр жылдары жарық көрген кітаптары және баспасөз беттеріндегі материалдары пайдаланылды. Бір айта кетерлігі, Шортанбай жыраудың публицистикалық шығармалары, газет бетінде ұзақ жылдар бойы үзбей жарияланып тұрған мақала-материалдары жекелеген кітап-жинақтарға көптеп енбеген, жеке жинақ болып тек соңғы жылдарда басылым көрген. Сол тұрғыда жырау жайында жазылған түрлі материалдар ұдайы назарда болды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері.
Шортанбай жырау публицистикасын зерттеудің мақсаты автордың бұрын-соңды жарық көрген публицистикалық, танымдық дүниелері және мерзімдік баспасөз материалдарына сараптау мен қорытындылау жүргізу негізінде сол кезеңдегі қалыптасу және даму жолдарын жаңа тарихи көзқарас тұрғысынан зерделеу болды. Осы мақсатқа байланысты зерттеу міндеттері төмендегідей:
- Ш.Қанайұлы шығармашылығына қатысты деректерді жүйелеу мен сараптау;
- Ш.Қанайұлы шығармаларына қоғамдық, әлеуметтік мән-маңызына баға беру;
Ш.Қанайұлының рухани-әлеуметтік, ұлттық үрдістерді ұлықтау бағытындағы ізденістеріне объективті тұрғыдан баға беру;
Ш.Қанайұлы жергілікті халықтың тарихы мен мәдениетін насихаттаудағы, ауыл өмірін ұлықтаудағы қызметін көрсету.
Міне, осы тұрғыда, тәуелсіз қазақ елі өзіндік тұмса тарихын қайта тектеп, таразылап, жаңаша леппен жазып жатқан шақта қоғам өмірінің айнасы қазақ баспасөзінің, оның ішінде қазақ публицистикасының қалыптасуы мен даму тарихына барлау жасау, оның бүгінгі тәуелсіздік талаптарына сай, ұлттық ұстаным мен мемлекеттік мүдделерді кеңінен насихаттау барысына ғылыми тұрғыда баға беру барынша өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Белгілі жырау, публицист Ш.Қанайұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты танымдық дүниелер мол болғанымен, нақтылы зерттеу материалдары соншалықты көп емес. Ал бұл жайт өз кезегінде тақырыптың өзектілігін ғана көрсетіп қоймай, тәуелсіз, егемен елдің рухани игіліктерге қатысты өскелең сұранысынан туындап отырғанын да көрсетеді. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- Ш.Қанайұлының сөз саптау шеберлігіне шолу жасалынды;
- жыраудың шығармашылық шежіресі қазақтың ұлттық үдерісі аясында алынып, ғылыми тұрғыға негізделген баға берілді;
- ұлттық публицистиканың, оның ішінде аймақ көсемсөзінің көрнекті өкілдерінің бірі Ш.Қанайұлының шығармашылығына қатысты жазылған мақала-материалдарға, пікірлерге сараптама жүргізілді, бұл орайда ұлттық болмыс сипаттарына негізделген авторлық ұстаным ерекшеліктері басты назарда болды;
- Ш.Қанайұлы шығармалары өңірдің дамуына, ұлттық руханиат пен жаңа, жас мемлекеттің қалыптасуына қосқан үлесіне баға беріліп, талдау жасалынды;
- аймақ өңірі баспасөзінде айрықша қолтаңба қалдыра білген жырау шығармашылығының стильдік ерекшеліктері көркемдік-эстетикалық ізденістер аясында зерделенді.
Зерттеу жұмысының әдістері. Жұмыста баяндау, талдау, салыстыру, сараптау, жинақтау, жүйелеу, қорыту әдістері қолданылды. Зерттеу жұмысы екі кезеңде жүргізілді.
Бірінші кезеңде жұмыс тақырыбына орай қазақ публицистикасының, қалыптасуы мен даму тарихына барлау жасалынып, жанрларына анықтама беріліп, жан-жақты талдау жүргізілді. Осының негізінде зерттеу жұмысының мақсаты, нысаны анықталды. Ш.Қанайұлының өмірі мен шығармашылығына қатысты пікір, толғамдар алға тартылды
Екінші кезеңде Ш.Қанайұлының публицистикасының өзіндік ерекшеліктеріне, дәстүр сабақтастығы және жаңашылдық сипат үрдісіне талдау жасалынды. Жекелеген мақалаларының тақырыбына, проблемасына, идеясына нақтылы тоқталып, жан-жақты баға берілді, ұлттық мүдде мен мемлекеттік ұстанымдарды тоғыстырудағы оң талаптарына, осы тұрғыдағы мол мұраларына шолу жасалынды. Ш.Қанайұлы жазба-материалдарының көркемдік сипаты (тіл өрнегі, стильдік оралымдары) талқыға түсті.
Зерттеу жұмысының теориялық маңызы. Ш.Қанайұлының шығармашылығына, оның ішінде публицистік шеберлігіне қатысты байыпты зерттеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңызы. Зерттеу жұмысында ұсынылып отырған ой-тұжырымдар, пікірлер оқушылардың, қалың бұқараның Ш.Қанайұлы шығармашылығына қатысты білімін тереңдетуге және оны дұрыс игеруіне ықпал етеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1.Зар заман және ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің даму ерекшеліктері

1.1 Шортанбай- қазақ әдебиетіндегі зар заман дәуірінің көрнекті өкілі

Қилы кезеңде қырық түрлі қисынмен ұғындырылған зар заман, зар заман ағымы, зар заман ақындары деген ұғымдар үрей көлеңкесінен, саясат салқынынан арылып, енді қазақ тарихындағы, қазақ әдебиетінің тарихындағы белгілі бір құбылыс ретінде өз арнасына құйыла бастады.
Қазақ әдебиетінің тарихындағы тұтас бір дәуірді қамтыған зар заман ағымы, зар заман -- көлеңкесінен қорыққан, дамуды көре алмаған, дүниеге марксистік - лениндік материалистік көзбен қарай алмаған сарыуайым, кертартпа шер - қайғының шырмауындағы байғұс жандардың ойдан шығарған елес дүниесі емес, зар заман -- тарих ақиқаты. Зар заман ағымы -- қазақ әдебиетінің тарихындағы аса бір нақты құбылыс.
Зар заман ақындарының мұрасына асығып - аптықпай, науқаншылдық пен даурықпай түпкілікті оралар шақ туды.
XIX ғасыр әдебиет тарихында екі кезеңге: I жартысындағы, II жартысындағы әдебиет болып бөлініп келе жатыр. Ал әдебиет тарихындағы тұтас дәуірлерді қамтитын ағын -сарындардың, түрлі бағыттардың хронологиялық шарттылықтардың шеңберіне сыймай жататыны жөнінен келгенде, ертелі-кеш айтылған ғылыми ой-пікірлерді әрі қарай бекіте түсу, дамыта беру, жүйелеу, тұжырымдау мәселелері әр уақытта назарда болуға тиіс. Мәселен, ұлт - азаттық сарын қазақ әдебиетінде бірнеше ғасырды, тіпті тұтас тарихын қамтиды. Және ол тек орыс отаршылдығына ғана қарсы туған сарын емес.
Ал қазақ әдебиетінің тарихында зар заман дегенді жалпы алып, қазақтың бар заманы зар заман еді, сондықтан оны жеке әдеби ағым ретінде алып қарастырудың ендігі жерде реті бар ма дегендей пікірге де ойлана қарап, ой айту міндет. Қыруар іс тынғанымен, коп шаруасы жөнге келтіріліп, ғылыми жүйесін жасауды күтіп жатқан ұлы әдебиетіміздің бір кездерде Мұхтар Әуезов өзінен бұрынғы пікірлерді ілгері дамытып, тұжырымдап кеткен, қазіргі қайсыбір жағдайда айтып жүргеніміздей жүздеген жылдарды емес, нақты жүз жылдық дәуірді қамтиды деп атап кеткен зар заман ағымын неге жоққа шығаруға тиіспіз? Қайта, кезінде сараланып, басты сипаттары аталғанымен, кейіннен басқа арнаға бұрылып жіберілген, енді қайта қарастырылып жатқан қазақ әдебиеті тарихындағы бұл дәуірді мықтап негіздеп, толықтырып ғылыми сипаттамасын жасап, теориялық негізде орнықтыратын кез туды емес пе?
Күні бүгінге шейін зар заман ақындары төңірегінде әріде де, беріде де айтылып қойған, айтылып жатқан жайлар аз емес. Дулат ақын мұрасы зар заман тұрғысынан зерттеліп (Э. Пертаева, Қ. Раев еңбектері), көркемдік кестесі, әлеуметтік салмағы жағынан қарастырылды. Мұрат Мөңкеұлының әдеби мұрасы жайлы диссертация қорғалды. Діни -ағартушылық ағым өкілі ретінде Әбубәкір Кердерінің шығармашылық мұрасына назар аударылды. Зар заман поэзиясын зерттеу Б. Омарұлы монографиялық еңбектерінде кеңи түсті. Жекелеген ақын-жыраулар шығармалары баспа жүзіп көріп жатыр.
Олардың әдеби мұрасын бағалауға келуде әдебиет тарихын дәуірлеу, әдеби мұраны саралау, ғылыми негізде жүйелеу, игеру мәселелеріне соқпай өте алмаймыз. Осы, басты, түп қазық жайлардың арғы - бергісі саралап, анықтап, күмәнді, күдікті, жасырын, жадағай тұстарын біліп алмай тұрып соз айту -- бос әуре. Мәселен, қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық ағыны алайық. Бұл әдебиет тарихының профессоры Бейсенбай Кенжебаев негіздеген дәуірлерінде [1] XX ғасыр басындағы әдебиетке тән бағыт. Ал Мұхтар Әуезов оны зар заман ағымы әдебиетінің (яғни жүз жылдық дәуір әдебиетінен) бір сипаты деп айғақтаған [2].
Әдебиет тарихында теориялық тұрғыдан негізделуі басталғанымен, санамызға сіңгенімен, қазіргі әдебиет тарихына қатысты оқулық, зерттеулердің қолданып зар заман атауы ұзақ жылдар бойы, соңғы уақытқа шейін қағаберіс қалып келді. 1932 жылы Сәкен Сейфуллин қазақ әдебиетінің төңкеріске дейінгі тарихын екі дәуірге бөлді:
1) Билер дәуірі, 2) Орыс патшасына бағынған дәуір [3] . Сәбит Мұқанов Шортанбай дәуірін зар заман әдебиеті деп, ғылыми негізде баға берді [4]. Былайғы уақытта бұл дәуір қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіне қатысты пікір айтқан Е. Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Ә. Қоңыратбаев, Ы. Дүйсенбаев сияқты ғалымдарымыздың да арнайы тоқтап, айрықша мән беріп өткен дәуірі болды.
Соңғы жылдары ғалым Мекем Мырзахметов зар заман әдебиетін орыс отаршылдығына қарсы туған сипатына қарап: Отаршылдық дәуірдегі әдебиет деп атауды ұсынады [5]. Демек, әдебиет тарихында аса белгілі, алабөтен қалыпта пайда болған үлкен әдеби процесті, әдеби ағымды арнайы сөз етпеу, елемей қою -- ғылым үшін қиянат.
Мұхтар Әуезовтың 1927 жылғы Әдебиет тарихы оқулығына енген Зар заман ақындары атты зерттеуі- күні бүгінге дейін құнын жоймаған, ілгеріде де жоймайтын, жылдар көшінде, саясат желінің өтінде жоғалтқандарымызды табуға тірек болатын, мәні зор еңбек. Әуезов зар заман ақыны кім, дәуірі қандай еді, көтерген мәселелері қандай дегенді нақты да дәлелді қозғаған-ды. Белгілі мәселені қойып, әрі қарай тарата талдайды. Зар заман деген бағыт неден басталып, немен бітті? Ақындары кім? Бұрынғы өлеңдерден басқалық жаңалығы бар ма? Кейінгі заманға қандай сарқыт қалдырды? Одан соң әдебиетте бұл дәуір қандай орын алады [2, 193] деген күрделі мәселелерді көлденең тартып, соның жауабын беруге ұмтылады.
Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеуде, әр кезеңнің әдебиетіне тән бағыт, ағым, сарындарды саралауда салмақты, дәлелді тұжырым - түйіндер жасайды.
Сөз жоқ, қазақ әдебиеттану ғылымында қыруар зерттеу - ізденістер, жетістіктер бар. Фольклористикада, әдебиет теориясында, әдебиет тарихын дәуірлеуде көп-көп жұмыс істелді. Ал дәл белгілі бір әдеби ағым, оның сипат, ерекшеліктері, теориялық, саясат -әлеуметтік негіздері жайлы даралап айтқан еңбек көп емес. Зар заман ағымына қатысты тұжырым - тоқтамында Мұхтар Әуезов Шортанбай ақынның атын бірнеше жерде бөліп атайды. Оның себебі тек ақынның Зар заман атты толғауында ғана болмаса керек.
Зар заман деген -- XIX ғасырда өмір сүрген Шортанбай ақынның заман халін айтқан бір өлеңнің аты.
Шортанбайдың өлеңі ілгері, соңғы ақындарды барлық күй, сарынын бір арнаға тұтастырғанда жиынды өлең болғандықтан, бүкіл бір дәуірде бір сарынмен өлең айтқан ақындардың барлығына Зар заман ақындары деген ат қойдық [2, 193], -- дегені Шортанбайдың бұл әдебиеттегі орны ала-бөтен айрықша екенін негіздейді.
М. Әуезов зар заман ақындары деген терминге бірнеше теориялық тұжырымды негіз етеді. Айрықша назар аударар бір түйін: ...зар заман ақындарынан бастап біздің әдебиет екінші жікке қарай ауысады. Бұдан бұрын қарастырған әдебиет жұрнақтарының барлығы ауызша әдебиет десек, мыналарды жазба әдебиеттің басы деу керек [2, 193], -- деген ғылыми жағалығы айқын ой.
М. Әуезов жүйелеуіндегі зар заман әдеби ағымы мынандай мәселелерді ажыратудан барып айғақталады:
1. Зар заман ақындары деп кімді айтамыз?
2. Бұл дәуірдің алғашқы ақындары кімдер?
3. Барлығының басын қосатын күй қайсы?
4. Көпшілігі қандай жайды тақырып еткен, нені толғаған?
Бұл еңбекте М. Әуезов заман сырына терең үңіледі. Барша ерекшелік, өзгешелігін қамти айтады. Біздің зар заман ақындары дегенде, жалпы қазақтың атам заманнан бергі өмір тарихындағы зарды емес, дәл осы М.Әуезов атап беріп отырған, орыспен арадағы саяси ахуалға байланысты туған мұң мен зарды нысанада ұстауымыз қажет. Отаршылдық саясаттың зардаптары мен мақсаттары саяси жүйе ретінде, тарихтың белгілі бір беті ретінде көрінген тұсты бар сипат - өзгешелігімен тұтас қабылдап, оның әдебиетке түскен көлеңкесін нақты сөйлеу қажет.
Зар заманның ақындарының көпшілігі XIX ғасырдың орта кезінен бері қарай, Исатай, Махамбет, Кенесарылар қозғалысының артынан шығады. Қалың қазақтың ұйқысын шайқап шыққандай болып, орта жүзді, кіші жүзді түгел оятқан Исатай, Кенесары қозғалыстары қайғылы қалмен біткен соң, елдің тауы шағылып, иығы түскен, бұрын болымсыз үміт болса, белгісіз келешектен күткен азғана сәуле болса, барлығы да жаңағы ерлердің жолсыз жорығынан соң суалып біткендей болады. Сондықтан XIX ғасырдың орта кезінен кейін зар заман күйі қалың елге түгел танылады [2, 195].
Әуезовтің алабөтен айырып айтуынша зар заманның зары орыс отаршыларының келе бастауынан басталған зар, мұң ғана емес, яғни Ресейге бодан бола салып зар еңіреу емес. Мұхтар Әуезов зар заман әдебиетін айқындап берген көп себеп үміттің үзіліп, жолсыз жорықтың жеңіліспен аяқталып, баса айтады. Патша үкіметінің отаршылдық саясаты жайлы жиырмасыншы жылдары Халел Досмұхамедұлы да батыл айтып, Исатай -- Махамбет бастаған ұлт-азаттық көтерілістің себептеріне аса қырағы саяси бағаны сол кезде берген еді.
Он сегізінші, он тоғызыншы ғасырдағы қазақтың қозғалысының ең күштілері -- Сырымдікі, Исатайдікі, Кенесарыныкі. Үш қозғалыстың бас мақсаты -- қазақты орыстың құшағынан құтқару [6, 69].
Болжал әдебиетінің негізгі мазмұны қазақ халқының болашақ баянсыз тағдыр-талайы болып табылады: жер тозады, жайлау тарылады, ауа райы, табиғат қаталданады, адамдар кедейленеді, мінез-құлық, өзгереді, жаман ғадеттер молаяды, бір созбен айтқанда, қазақ елі мен жері өзгеріп, азып-тозады. Аталған ауыр күндердің хақтығын болжай отырып, халық өз басындағы жаман ғадет, қасиеттерден арылмаса, бұдан шығар жолдың жоқтығын, болашақта құлдық пен құру күтіп тұрғанын жырлайды.
Болжалдық әдебиеттегі бұндай үмітсіз, зарлы сарын әсіресе XIX ғасырдың екінші жартысында -- саяси бостандықтан үміт кесілгенде (Исатайдың, Кенесарының т.б. 1. X. Досмұхамедұлы, Аламан, Ана тілі, 1991, 69-бет. - 173 - көтерілістердің жаншылуы), қазақ жерін отарлау күшейгенде, ел жиі-жиі жұтқа ұшырап, кедейленгенде -- күшейе түсті [6, 22], -- дегенде зар заман ағымына тән жайлар әңгіме болғанын байқаймыз.
Халық поэзиясының тағы бір соқталы түрі -- зар заман (скорбная поэзия) мен толғау. Бұл өлеңдерде салт - сананың бұзылуы жырланады, халық өмірінің көне әдет - ғұрпы мен ескі салттарының құлдырауы, билер мен әкімдердің парақорлығы мен пәтуасыздығы, тұрмыс - тіршіліктің нашарлауы, мал санының азаюы мен халықтың жұтауы, жайылым -қоныстың тарылуы, қоныс аударушыларға шұрайлы жерлердің кесіліп берілуі, жердің тозуы, елдің азу, аштық, жұт т.т. сөз болады; бұрынғы өмір мен ескі салт-дәстүрлер мадақталып, кейінгі өзгерістерге зар айналады [6, 23] дегендерді идеялық - тақырыптық жағынан зар заман ағымына жақындата беруге болатынын аңғарамыз.
Тарихшы ғалым Б. Сүлейменов зар заман әдебиеті туралы пікір сол процесс жүріп жатқан кездің өзінде айтылғанын еске салады: Ы. Алтынсариннің әдеби ағымға көзқарасын Горе киргиз деген қолжазбасы толық танытады. Бұл оның Түркістан қазақтарының, Зар заман туралы шығармаларына жасаған қорытындысы еді. Ы. Алтынсариннің бұл берген бағасын өте орынды деп білемін. Мұнда ол зар заман әдеби ағымын патша үкіметінің отаршылдық саясаты, жұт қоян жылдары деп аталатын ашаршылық пен жалаңаштық көбейген кезең туғызды дейді. Бұл жерде Ы. Алтынсариннің Зар заман ағымының тууына патша үкіметінің отаршылдық саясаты себеп болды дегені дұрыс.
Ы. Алтынсарин Зар заман туралы жазбаған адам жоқ, деп оларды өз текстісін келтіреді [7]. Осы толғамдардың қай-қайсы болмасын XIX ғасырдың екінші жартысынан былай қарай сары уайымы мол толғаулар қазақ әдебиетінің өзекті бір арнасына айналғандығын көрсетеді. XIX ғасырдың екінші жартысынан былай қарай казак. әдебиетінде қалыптасқан әдеби ағым түрі ретінде танылып, XX ғасырдың жиырмасыншы жылдарында өзіндік сипат, мазмұн, түр жағынан толысуға беттемеген, заманның дауылды кезеңдеріне теген бере алмай, реалистік әдебиеттің өзі әрқилы арнамен кетуге мәжбүр болды.
Түрлі саяси науқандардың тұсында ол ағымға қилы мән берілді. Бір кездегі тарихи даму шындығынан туған, халықтың қасірет күйін жеткізген әдебиет деп танылған орасан зор мұраға сарыуайым, үмітсіз үгілген, жаңалықтан үріккен, діншіл әдебиет деген мін тағылды, зар ағымы басқа мағына ала бастады.
Профессор Ханғали Сүйіншәлиев әдебиеттегі зар заман ағымы атауының жан - күйіне мынадай барлау жасайды: Олардың түгел әдебиет тарихынан шығарып тастағысы келмеген аға буын әдебиетшілер өр саққа жүгіртіп, өз ойларынан зар заман әдебиеті дәуірін шығарып та жүрді. Ресми баспа орындары бүл атауды да қабылдамады. Себебі, олардың ойынша, қазақ халқын Россия патшалығының отарлауы, жер, суын жаулап алып, қуғынға салу -- прогресс, Россияның келешегі оны ақтады. Сондықтан отаршылдық дәуірді зар заман деп атау саяси қате түсінік [8].
Қазақ әдебиетінде сол бір айрықша көзге ұрып тұрған ағым, оның азулы да айтулы өкілдерінін мұрасы жайлы сөз қозғағанда сол бір қилы тарихқа -- зар заманның әдеби ағым ретінде таралуы мен танылуының ұзақ жолына кідіріс жасамай ілгерілей алмасымыз даусыз. Ал зар заман әдеби ағымы қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесімен, қазақ әдебиетінің өзіндік спецификасы мен іштей байланысып жатқан біртүтас құбылыс.
Бүгінгі әдебиеттану ғылымының алдында тұрған қыруар шаруаның ең үлкені -- осы ағымның сыр, сипатын ашу. Зар заман әдеби ағымының көркемдік проблемаларын арнайы тексеру, оның көрнекті тұлғаларының әдеби мұрасын жеке-дара қарастыру, шығармаларын жариялау, текстология жұмыс -- ол бағыттағы басты ізденістер болмақ.
Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесінде С. Сейфуллин, М. Әуезов, X. Досмұхамедұлы, А. Байтұрсынов, С. Мұқанов, X. Сүйіншәлиев, Н. Келімбетов, М. Мағауин, М. Жолдасбеков, А. Қыраубаева еңбектерін атап өгуге тиіспіз. Әдеби жанрлар, теориялық, тарихи мәселелерді жүйелеп, зерттеу жиырмасыншы жылдары түбегейлі қолға алынды да, кейінгіге азық болар, қазық болар коп еңбек жасалды. Мәселен, сол тұстағы сүбелі еңбектің бірі -- Сәкен Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті атты зерттеуін Мәлік Ғабдуллин қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу жөнінде түңғыш жасаған монографияның бірі деп бағалады. Бұл еңбектің әдебиет тарихын және оның қалыптасып, даму кезеңдерін азаматтық тарихқа байланыстыра зерттеуді, әдебиеттің көркемдік, жанрлық ерекшеліктерін айқындау бағытындағы зерттеуді ғылыми негізде орнықтыруды мақсатты, жүйелі түрде қарастырған; халық әдебиетін жиып-теріп, жүйемен зерттеп, жариялап насихаттауда өлшеусіз орны болған еңбек екені ақиқат.
Сәкен ...Шортанбай, Ақмола, Омар әздерінің шығармаларында көбінесе ескі бектік, бек сымақ заманды көксеп, сол заманның іріп - шіріп, өліп - өшіп бара жатқандығын көріл қимай зарланады. Өліп бара жатқанына өкініш етіп көзінен жас, үнінен сор шығарады, жаңа заманға жөнді көндіге алмайды, -- дегенде, бұл ақындарды жазғырып, мінеп, апарып тастаудан аулақ. Болған жағдайды, жаңаға көндікпей зар шығарып, жас шығарған өксік өнердің күйін баяндайды. Әрине, Сәкен зар заман әдебиеті деп бөлген жоқ, бірақ орыс патшасына бағынған дәуірдің [9] әдебиеті деп сол бір дәуірді бөлек алып қарастырғаны белгілі...
Бүкіл тарихымыздың оның ішінде... әдеби-мәдени тарихымыздың бұрмалануы Қазақстан жағдайында 1932 жылы ресми сипат алды. Сталин жолдастың хатына байланысты Қазақстанның территориялық майданындағы күрестің міндеттері туралы алынған 1932 жылғы 10 қаңтардағы Қаулы біздің бүкіл идеологиялық жұмыстарымыздың түтінін теріске бұрып жіберді. Сондықтан ұлт - азаттық көтерілісі де, халық қозғалысы да, жеке қайраткерлердің іс-әрекеті де, ақын - жазушылардың шығармалары да, жыраулардың толғаулары да қазақ халқына қарсы бағытталған қаскөй дүниелер болып шыға келді [10]. Енді казак әдебиеті тарихының, әсіресе XIX ғасырдың орта тұсынан Ұлы Отан соғысына дейінгі кездегі құбылыстардың басым көпшілігін қайта зерттеп, жаңаша баяндау қажеттігі туып отыр.
Әдебиет тарихын зерттеу, дәуірлеу мәселесінде қазір сүйеніш діңгек - тіректер де, сәл үңілсең әріге тартып әкетер бағыт-бағдарлар да бар. Ұзақ жылдар бойы ұлттық әдебиетіміздің тағдырын ойыншық еткен саяси қырағылық жоғалды. Енді тек аршы, аш айт.
Қазақ әдебиетінің тарихын жасауды алғашқылардың бірі болып қозғап, қыруар іс тындырып, үлкен әдеби мектептің негізін салып кеткен көреген ғалым профессор Бейсенбай Кенжебаевтың қынжылыс, толғанысына бейтарап қарау мүмкін емес. Бір қарағанда, ешқандай таласы жоқ, тарихқа жүгінсек, өзінен-өзі түсінікті болып шыға келетін қазақ әдебиетінің тарихы қайдан басталады? деген мәселе төңірегінде аға буын әдебиет зерттеушілері -- біраз қыруар уақытымызды, бар өмірімізді сарп етіппіз. Қайтесің, ғылым балаңдығы. Ұлттық психологияның өзгешелігі... Қазақ филологиясы ол дәуірді бастан кешпей, зерттеу методологиясын жетілдірмей, әдебиет тарихын тереңдеп зерттеудің келесі, келелі кезеңдерін өте алмасы және белгілі. Ол этаптардан бұл күнде біз де өттік - ау... [11] дегені ғалымның келешекке деген зор үмітін аңғарғандай.
Қазақ әдебиеті тарихының ғана емес, жалпы қазақ тарихының жоқшысы, жанашыры ғалым, жазушы Мұхтар Мағауиннің әдебиет тарихын дәуірлеудің ұзақ жылдар бойғы жағдайына тоқтала отырып айтылған пікірі бүл мәселенің күн тәртібінен түспегенін және айғақтай түседі. Сонымен, көне дәуірдегі қазақ әдебиетіне арналған алғашқы және ең мәнді зерттеулеріміз бұдан жиырма - жиырма бес жыл бұрын жазылыпты. Одан беріде бар күш - жігер сол жасалған жұмысты тиянақтауға кеткен (тыңнан түрен салған ғұлама ұстаз Бейсенбай Кенжебаевтың өзінің бұл тараптағы негізгі еңбектері шәкірттерінің көмегімен кітап болып 1986 жылы әрең басылды). Жігер мұқалмаса да тауы шағылған. Нәтижесінде, тоқтамасақ та тоқырадық. Жаңа зерттеу жоққа тән, жаңадан қатарға түскен жігерлі жас мүлде көрінбейді. Сең бұзылған, жол ашылған кезде бүл қай тұрыс? Кезек күттірмейтін, коп болып ойланар мәселе осы [12].
Бейсенбай Кенжебаевтың әдебиет тарихын жасаудың басы-қасында жүріп ғұмыр кешкені қазақ әдебиеттану ғылымындағы жанқиярлық еңбектің бір көрінісі. Өзінің айтуынша, қазақ әдебиетінің тарихын түркі халықтарына ортақ кезеңнен бастау керектігі жайлы проблеманы Сәкен Сейфуллиннің Қазақ әдебиеті атты оқулығына байланысты 1933 жылғы рецензиялық мақаласында алғаш рет айтқан. Сол мәселенің арғы - бергісі бүгінде, былайғы іске бағыт-бағдар сілтеуде ғалым еңбегі өлшеусіз. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің жан-жақты ғылыми тұжырымдамасын Б. Кенжебаев жасады.
Әдебиет тарихына оның бірнеше дәуірлерді қамтыған тұтас ғылыми сипаттамасын алғаш рет жасаған ғалым Ханғали Сүйіншәлиев өлшеусіз үлес қосып келе жатыр. Оның Қазақ әдебиетінің қалыптасу кезеңдері монографиясы ерте дәуір әдебиетінен XIX ғасырдың соңына дейінгі әдебиетіміздің тарихына арналған аса сүбелі зерттеу еңбек. Былайғы зерттеулерге негіз болған, қай бағытта, қалай қарай ілгерілеу, тереңдеу қажеттігін қамти, көрсете отырып атқарылған жұмыс. Ғалым бар ғұмырын халық әдебиетінің түрлі міндеттері мен мақсаттарына арнап келеді.
Әдебиет тарихын дәуірлеудің білікті мамандарының бірі ғалым Немат Келімбетов өзінің бүл мәселеге қатысты пікірлерінде әсіресе сан қилы әдеби ағымдардың пайда болу жолдарын, әдеби жанрлар мен әдеби тәсілдердің даму кезеңдерінде танып-білу керектігін баса айтады [13].
Әдебиет тарихын дәуірлеу мәселесінде ғалым Алма Қыраубаева белгілі бір кезең әдебиетін жарлық, тақырыптық, аудармашылық, текстология, идеялық - көркемдік принциптер тұрғысынан үңіле зерттеуде Алтын Орда аталатын үлкен, күрделі, ауқымды дәуірдің жан - жақты сипаттамасын жасауға ширек ғасырдан бері өз еңбегін сіңіріп келеді. Белгілі бір дәуір әдебиетін бағалау, таразылау мәселесіндегі осындай ғылыми принципті -- бар дәуірге де қажет. Ғалым әдебиет тарихын дәуірлердің ішкі сырларына балаң, жас кезінде-ақ бойлап, меңгергенін мына пікірлер айғақтай түседі. Әдебиетіміздің тарихында өзіндік із қалдырған осындай елеулі мұралардың бірі -- XIII -- XIV ғасырлардағы ескерткіштер. Осы кезең ескерткіштеріне тән жанрлық, тақырыптық, көркемдік тілдік сипаттардың ізі, өзара сабақтастық кейінгі дәуірлердегі әдебиетімізден, әсіресе XIX -- XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінен жақсы байқалады. Ал мұндай заңдылықтарды танып-білудің қажет екендігі айдан анық. XIII -- XIV ғасырлар ескерткіштерінің әдеби сипатын айқындау талабы шығыс әдебиеттерін дәуірге болу саласында әдебиетшілерімізді көптен толғандырып жүрген ғылыми ізденістермен де үндес [14].
Ғалым Мұхтар Мағауин тұтас бір дәуірдің әдебиетін қазақ әдебиетінің тарихына қайталанбас ерекшелік сипаттарымен, терең ғылыми негізде әбден, даусыз орнықтыруға үлкен еңбек сіңірді [15].
Әдебиет тарихын дәуірлеудің мәселесі әрі коп, әрі күрделі. Соның ішінде тақырын аясынан ауып кетпес үшін, біз әдебиет тарихында зар заман аталған дәуірге байланысты айтылған ой-пікірлерге, сонан туындап жататын қайсыбір ғылыми, танымдық мәселелерге ғана арнайы тоқталуды мақсат тұттық. Бұл төңіректе қыруар мәселелер ақтарып -төңкеруді, жүйелеуді күтіп жатқаны анық.
Мұхтар Әуезов зар заман, отаршылдық дәуір әдебиетіндегі уақыт мерзімін іштей XVIII ғасырдың соңы мен XIX ғасыр әдебиетіне жатқызды. Бұл жіктеуді кейінгі зерттеушілер XVIII ғасырдағы әдебиет тарихы деп жалпылай бөлді.
Қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесінде ең әуелі қай дәуірден бастаймыз, әдебиет тарихына кімдер енуі керек деген жайлар тұрды. Қандай-қандай тұтас кезеңдер болғаны сараланады. Әр дәуірдің әдебиеті -- ол біртұтас қазақ халқының әдебиеті. Ол әдебиетте қай дәуірде болмасын түрлі ағым, сарын, бағыт, бағдар, мән - мазмұн (уақыт, саяси-әлеуметтік, тарихи жағдай туғызған) болды. Мәселен, ұлт-азаттық сарын қазақ әдебиетінің өн бойында жатыр. Шоқан, Ыбырай, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедұлы, Мұхтар Әуезов, Сәкен Сейфуллин, Сәбит Мұқанов негіздеп, кейін кең арналарға ұласқан қазақ әдебиетінің ғылыми классификациясы да бір ғана дәуірге сыймайды. Ол -- жүздеген жылдар бойы жасалған халық әдебиетінің тұтас еншісі. Орта ғасырлық әдеби ескерткіштерден кейінгі жыр үлгілерін, насихат, үгіт мәнді толғаныстарды кеп ұшыратуымыз кездейсоқтық емес.
Зар заманды әдебиеттің тұтас бір дәуірі деп емес (ол дәуірде басқа ағым - сарын да болуы заңдылық -- К,. М.), қазақ әдебиетіндегі зар заман ағымы деп, және оны тікелей орыс отаршылдығы түрлі саяси актілерді іске асыруды мақсат етіп, ақыры тындырып болған дәуір -- отаршылдық дәуір аясындағы әдеби ағым, өзіндік өзгешелік, бөлекшелігі бар бағыт ретінде қарастыру, тіпті сол XIX ғасырдың өзіндегі, XX ғасыр басындағы өзгеше бағыт, сарындармен араластырмау қажет.
Өкінішке қарай, ғасыр басындағы барымызды тұтастай бағалауға, саралауға ұмтылыс ондаған жылдарға түрлі себептермен кешеуілдеді. Сондықтан көптеген зерттеуші тектен-текке алаңдаушылық білдіріп отырған жоқ. Өзге жұрттар сөйтіп жатыр, біз бүйтейік деген сырт түрленуден құтылдық. Өзіміздікі өзіміз танып, өз бағамызды беруге қақымыз бар өзіміздің ішімізді өзіміз алмасақ, өз обалымыз өзімізге. Өркениетті елдердің әдебиет тарихын жасаудағы ғылыми концепцияларының тәжірибелерін ескере отыру қажет. Ғалымдарымыздың әдебиет тарихын дәуірлеудегі түрлі кезеңдеріне келісе отырып, өзгеріс енгізу де, жетілдіру де қажет. Мәселен, бір XIX ғасырдың өзін екіге бөліп жүрміз.
Мұхтар Әуезов Әдебиет тарихында қазақ әдебиеті тарихын дәуірге бөлудің алғашқы айғақтарын жасап, әдебиетімізді халық ауыз әдебиеті және зар заман ақындары деген межелерге бөліп қарастырады. Зар заман әдебиеті жасаған дәуірді жүз жылдық дәуір деп бөледі. Сәбит Мұқанов XVIII -- XIX ғасыр әдебиетін дәуірлеуде зар заман әдебиетін бөлек алып қарастырады [4, 1942].
Әдебиет тарихы оқулығының жүйесін саралай отырып, ғалым Мекемтас Мырзахметов әдебиет тарихындағы М. Әуезов бөлген жүз жылдық кезенді отаршылдық дәуір әдебиеті [5, 1993] деп атауды ұсынды; қазақ әдебиеті тарихын дәуірлеуді қайта қарау мәселесін қорғайды.
Расында да, әдебиет тарихын дәуірлеу мәселесі аяқталмаған процесс.
Зерттеушілер бұған гүрлі қисынды принциптермен келіп, өз ой - тұжырымдарын ұсынды, түрлі қисынды, әдебиеттану ғылымымыз үшін аса құнды қорытындылар жасады.
Соңғы жылдарда әдебиет тарихына хронологиялық тәртіппен келіп, онан өрі әдеби ағым, бағыт, сарындарды орнықтыру, айғақтау процесін күшейте жүргізу тенденция бел алып келеді. Әйтпесе, қилы сипатты, түрлі мазмұнды әдебиеттің ара жігі I жартысы, II жартысы деген дәл шекпен бөліп тастауға көне ме? Көнбейді. Ал, белгілі бір ғасыр әдебиетіндегі ағым, арналарды ажырату, айқындау, орнықтыру жағын қарастыру коп мәселені шешіп алуға бастайтыны сөзсіз.
Мәселен, зар заман ағымын отаршылдық дәуір әдебиетінің бар сипатын бойына дарытқан бағыт деп қарауға болмайды, сол отаршылдық дәуірдегі аса айқын, ауқымды әдеби - саяси ағым ретінде алып қарастырғанда ғана өзіндік сырын ашары хақ. Отаршылдық дәуірдегі әдебиеттің өзі жанр жағынан, қоғамдық-әлеуметтік сипаты жағынан бірнеше тұжырыммен шектеуге келмейтін аса үлкен әдебиет. Мәселен, Абай поэзиясы тек зар заман ағымына теліп қоюға келмейтін ұлан-ғайыр әлем.
Біздіңше, әдеби ағымдарды, дәуірлерді айғақтауда қайсыбір жағдайда шектеулі шарттылықтарға барудың да зияны жоқ. Әуелі бір қайырып алып, әрі қарай тарата беруге кеселін келтірмейтін шарттылықты тапқан жөн. Кезінде Мұхтар Әуезов зар заман ақындары туралы тұжырымдар жасағанда қайсыбір межелерінің шартты екендігін білмейді дей алмас едік.
Әрине, XIX ғасыр әдебиетін екі кезеңге бөліп келе жатуымыздың өзі сол әдеби ағымдардың, өзгешеліктердің, сарындардың ара жігін ашу үшін қолданылған шарттылық сияқты. Ал күндердің күнінде, XIX ғасыр әдебиетіндегі мына әдеби ағым, мына бағыт, мына сарын дегендей жіктеулердің түпкілікті орнығатыны күмәнсіз. Профессор Бейсенбай Кенжебаев қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеуде XIX ғасыр әдебиетін екіге бөлмейді, сыншыл әдебиет деп тұтас баға береді. Яғни, ағымдарды, бағыт - сарынды, ерекшеліктерді ғалым әр дәуірдің ішкі талдауына қалдырып отыр.
Зар заман ағымы отаршылдық дәуірдің коп өзгешелігін қамтыған үлкен әдеби бағыт. Ол дәуірде өзіндік саяси, теориялық бар өзгешелігімен жаңа сипатта, әлемдік деңгейдегі, еуропалық мәндегі жаңа жазба әдебиеттің де туып, жасағаны, айтыс өнерінің де қанат жайғаны, түрлі қисса - дастандардың туғаны, сал-серілер өнернамасының өрістегені белгілі.
М. Мырзахметов Отаршылдық дәуір әдебиеті зерттеуінде саяси-әлеуметтік сырларға баса тоқталғанымен, әдебиеттің өзіндік ішкі сипат - ерекшелігінің өзін сол саяси ахуалды айтудың, көрсетудің негізі екендігін көлденең тастап отырады.
XIX ғасыр мен XX ғасыр басындағы аралықта дамыған, заман талабына орай жанрлық, стильдік сопылықтарды, идеялық тақырыптық ерекшеліктерді тудырған көркем шығармалардың бәрі де негізінен саяси-әлеуметтік лирика шеңберінде жырланып. өзекті бір сарынды төсеніш етті. Осы себепті соз еткелі отырған дәуірдегі әдебиет тарихын дәуірлегенде оны бұзып-жармай - ақ бүтін қалпында "Отаршылдық дәуірдегі әдебиет" деп атауымыз керек [5,1993] деп тұжырымдады.
М. Әуезов жүз жылдық дәуір деп бөлгенде XVIII ғасырдың екінші жартысы тұтастай енетін емес пе еді? М. Мырзахметов оны ұмытып отырған жоқ. Дәуірлеу мәселесіндегі өз ойын басқаша қисындармен негіздегендіктен де қоспай отыр.
Қазақ әдебиетінің тарихында Зар заман дәуірі бұған дейін ағым, бағыт емес, тұтас дәуір сипатында да қолданылып, айтылып келеді, солай қалса қайтер еді десек, XIX ғасыр, XX ғасыр басындағы барша ерекшелікті құрсаулап тастауға бастайтын сияқты. Сондықтан зар заман атауын әдебиетіміздің ұзақ тарихындағы айтулы да айбынды, айдынды ағым ретінде алып қарап, оның өзіндік көркемдік сипаттарын, ғылыми-теориялық негіздерін жүйелеп, сол ағымға енуге тиісті әрбір ақын-жыраудың әдебиет мұрасын сол негізде тұжырымдау қажет. Мәселен, Шортанбай шығармалары қандай-қандай сипаттарына байланысты осы ағымға жатқызылды, жатқызылуға тиіс деген мәселеге ой жіберейік. Дулатқа да, Мұратқа да, Нарманбетке де сол ғылыми, көркемдік, саяси-әлеуметтік сипаттамалар негізінде келген тұста, әрі қарай тарамдап әкетер соқталы, сүбелі арналар аз емес. Себебі біз көбіне ол әдебиеттің -- зар заман әдебиетінің тақырыптық ортақтығынан алыстай алмай жүрміз.
Көркемдік сипат: дәстүрі, жаңалығы, түрі, өлең өлшемі, көркемдеу құралдары т.б. сияқты таза эстетикалық таным тұрғысынан келгенде зар заман ағымына ортақ айғақтар көптеп табылады. Осы орайды М. Мағауиннің XV -- XVIII ғасырлардағы жыраулар поэзиясын түр, ерекшелік жағынан түйіндеуі, сипаттауы сияқты зерттеу, зерделеулер XIX ғасыр әдебиетінде аса қажеттілігі байқалады.
Арнайы оқулық жасаған профессор X. Сүйіншәлиевтің сол үлкен әдебиеттің өкілдеріне берген баға, анықтамалары ескеріле отырып дамытар, жетілдірер шаруа да аз болмаса керек.
Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің 1957 жылғы Қазақ халқының әдеби - поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оны жақсарту шаралары туралы қаулысы қазақ әдебиеттану ғылымына жаңа бір арнаға түсуге қозғау салды. Жаңаның бәрі жақсылық, жетістік бола бермейтінін есте ұстай отырып, сол тұста қайсыбір жабулы жатқан қақпақтардың қозғалысқа түсіп, сіресіп қатқан тоңдардың жіби бастағаны, орынды-орынсыз коп әңгіменің ортақ пайдаға апарар бағыты белгіленгені даусыз. Соның негізінде қызу әдеби, ғылыми айтыстар өтті. Жиынтық түрі 1959 жылы 15 -- 19 маусым аралығында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.