Журналистік зерттеудің теориялық негіздері
КІРІСПЕ
Журналистік зерттеу қауіпті жанр болып саналады. Журналистердің көбісі оны қолға ала бермейді. Себебі, бір мақала біреуге кедергі келтірмей қоймайды. Яғни, журналистік зерттеу жанрына қадам басқаннан кейін амалсыз жау табылып, журналистің публикацияларына қарсылық туындайды. Сондықтан да тыныш ғұмырын тынымсыз ізденіс пен қатерлі өмір салтына өзгертетін журналистер кем де кем.
Еліміздегі журналистік зерттеу жанрын теориялық негізде зерттеген журналистер жоқтың қасы. Шетелге барып келген журналист Қуандық Шамахайұлының еңбектері болмаса, қазақ тілді оқулықтарда айғақтамалық жанр туралы ақпарат жоқ. Ұлы данышпан Абайдың орыстан үйрен, орыстың ғылым, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі деген сөздері әлі де ғұмырын жоймаған сияқты. Жүз жылдан астам уақыт өтсе де, күніміз орыс ғалымдарының еңбектерін аударумен өтуде. Орыстың саясатын ұстанған олардың еңбектерін біз аударып, әлемді орыстар сияқты түсінеміз, орыстар сияқты қараймыз. Қынжылтатыны да осы...
Журналистік зерттеудің еліміздегі даму жолы шетелмен салыстырғанда дара деп айтуға болады. Егер Америкада тақтан президентті тайдырып, Италияда мафияның қылмыстарын тізіп жазып жүрсе, біздің журналистикада бұндай істерге баруға ұлттық менталитет жібермейді. Алайда жоғарыда атап өткендей елімізде өзіндік ерекшеліктері бар журналистік зерттеу көрініс табуда. Біздің журналистердің айғақтама жанрындағы еңбектерін былайша топтастыруға болады: тарихи, әлеуметтік, саяси-сыни, қылмыстық. Соңғы екеуі баспасөзде кенже қалып жатады немесе соңына дейін зерттелмей қалып отырады. Оның себебі, журналистік зерттеуді қолдайтын заң жоқтығы. Мәселен, Vlast интернет журналының атқарушы директоры Вячеслав Абрамов журналистің заң тарапынан қол байлануы туралы былай дейді: Тілшілер құқықтық жағынан қорғалмаған. Заңдар журналисті қорғауға емес айыптауға құрылған. Құқықтан гөрі жауаптылыққа тарту жағы басым. Қазақстандағы әр түрлі заңдар арқылы журналистерге шектеу қойылған [1].
Қазақстан заңнамаларында БАҚ-қа қарсы талап арыз берудің нақты мерзімі жоқ. Демек, мақалаларында шенеунік туралы жағымсыз ақпарат жариялаған журналист атына 10 жылдан кейін де шағымдануға болады. Шенеуніктердің БАҚ туралы заңды өз ыңғайына бұрып істетуі журналистердің журналистік зерттеу түгілі, қарапайым сыни мақала жазуға мүмкіндік бермей отыр. Оның үстіне жеке бас ісіне қол сұқпау туралы заңы да тілшілердің тілін байландырып отыр.
Халықаралық Әділ сөз сөз бостандығын қорғау қорының президенті Тамара Мисхадқызы Калеева журналист Сандуғаш Серікқалидің Журналистика шахтерден кейінгі ең қатерлі мамандық дегенмен келісесіз бе? деген сұрағына былай жауап беріпті: Жоқ, мен бұған келіспеймін. Журналистиканы сыйлы ғып көрсету үшін мұны журналистердің өзі шығарып алған. Өзіңіз объективті түрде қараңызшы, сүңгуір қайықтағыларды, полиция қызметкерлерін, әсіресе, автобус, трамвай, троллейбус жүргізушілерінің өміріне қатер көбірек төнеді. Жүргізушілер жол апатынан қорғалмаған, олар өздері қақпаса да дөңгелектің астына біреу түсіп кетуі мүмкін, ішіп алған біреу машинасына ие бола алмай, соғылып қалуы ықтимал дегендей. Жарайды, бір сын мақаладан кейін журналисті қорқытар, қоқан-лоқы жасар, онда тұрған не бар? Меніңше, қоқанлоқыға ұшырамаған журналист - журналист емес [2]. Ақиқаттың сойылын соғуы тиіс Әділ сөз бүйтіп сөйлегенде шындықты жазатын журналистер кімнен қолдау таппақ деген риторикалық сұрақ еріксіз ойға келеді.
Бұндай сөз бостандығы толығымен орнамаған заманда журналистік зерттеу жазу ерлікпен бірдей. Алайда бұндай қиыншылықтарға қарамастан, біздің кей журналистеріміз қазақ тілді журналистік зерттеуін жүргізіп келеді. Отандық журналистикада белең алған әлеуметтік журналистік зерттеу әсіресе жас тілшілердің еңбектерінде көрініс тапқан. Мысалы, Жас қазақ газетіндегі Мазасыз мүйіс айдарында жарияланатын әлеуметтік журналистік зерттеулер оқырманның көңілінен шыға білді. Бұл жанрда қалам тербеу үшін журналистке ең әуелі батылдық керек. Оған себеп, бір мәселенің түбін ақтарғанда журналистердің біреуге жақпай қалуы - қарапайым құбылыс. Қоқанлоқы көрген, қуғындауға ұшыраған тіпті өмірін құрбан еткен журналистер аз емес. Бұл жағдай журналистік зерттеумен айналысатын тілші жұмысының маңыздылығын көрсетеді.
Тақырыптың өзектілігі: Журналистің биік шыңы журналистік зерттеу жүргізе алуында. Ал, нағыз кәсіби журналист сауатты әрі мәдениетті болуы тиіс. Журналистік этиканың сақталуы маманның біліктілігін көрсетеді. Әсіресе қазіргі ақпараттық заманда журналистік зерттеу этикасының маңызы жоғары. Кез келген адам өз деңгейінде журналистік зерттеу жүргізе алуы мүмкін. Ал, оның бұл жұмыстан кейін журналист маман ретінде абыройы өсті ме? Журналист беделін, адамдық болмысын сақтап қала алды ма? Әлде, журналистік әдеп шегінен асып біреудің ар-ожданын аяқ асты етті ме? Міне, журналистің кәсібилігі мен шеберлігін анықтаған кезде осы сұрақтарға жауап берген маңызды. Журналистік зерттеу жанрының қазақ журналистикасында да дара жолмен дамыды. Оның бастауын XIX ғасырдағы Шоқан Уәлихановтың кейбір еңбектерінен көруге болады. Алайда бір ғасырдай уақыт бойы бұл жанр ұмытылып басқалардан қалыс қалған болатын. Сол мәселені нысана ретінде ала отырып, журналистік зерттеудің дамуын тежейтін тараптарды қарастыра келе, бұл жанрдың қазақ баспасөзіндегі көріністерін зерттеу жұмысы жанрдың даму заңдылықтарын түсінуге көмектеседі. Бүгінгі тәуелсіз басылымдарда журналистік зерттеу қайта жанданып, жанр ретінде дами бастады. Шет елде журналистік зерттеуді бөлек жанр ретінде қарастырады екен. Алайда еліміздің журналистикасында бұл жанр әлі де қалыптасу үстінде. Қазақ басылымдарының көбісі газетіне жаңаша леп беру үшін журналистік зерттеу жанрын жиі қолданады. Бұл өз кезегінде жанрдың дамуына үлес қосып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Журналистік зерттеу жанрының пайда болуы Америка елі болып саналатындықтан ол елде аталмыш жанр туралы әдебиет те көп. Ресейлік әріптестеріміз ағылшыннан орыс тіліне аударғаннан кейін біздің журналистер орыс тілінен қазақ тіліне аударып жатады. Міне, осындай кезеңдерден өткен ақпарат бізге жетіп, мазмұнын да, құрылымын да өзгеріп үлгереді. Алайда бұл басқа мәселе.
Отандық журналистикада бұл жанр туралы кітап аз болғандықтан, ресейлік әріптестеріміздің жазған, аударған әдебиетіне жүгінуге тура келді. Оның ішіндегі ең белдісі болып саналатын Ворошилов В.В. пен Константинов А.Д журналистік зерттеу туралы мардымды ақпарат береді. Ағылшын журналисі Дэвид Рэндалдың кітабы болса, жас жураналиске көмекші ретінде құрылған. Бұл әдебиеттің тереңдігі күмәнді, алайда кейбір жерлерінен үзінді алып отырдық.
Дипломдық жұмыстың мақсат міндеттері: дипломдық жұмыс Қазақстан, КТК арналары, Алаш айнасы, Қостанай таңы газеттері мен Massaget.kz, Zona.kz сайттарын негізге ала отырып, отандық БАҚ-тағы журналистік зерттеудің ерекшеліктерін және бұл саладағы этиканының, қазақша айтқанда, журналистік зерттеу әдебінің сақталуын анықтауды мақсат етіп отыр. Осы мақсатта дипломдық жұмыс БАҚ тарихындағы журналистік зерттеудің пішіндерін талдап, айғақтама жанрын жіктеуді көздейді. Журналистік зерттеу жанрында жазылған мақалаларды, бейнематериалдарды талдап, оларға баға беру арқылы бүгінгі күні жанрдың журналистикада алып отырған орнын және оның моральдық-этикалық жағын анықтау керек.
Зерттеу әдістері: Ең әуелі сөздіктер мен энциклопедияларға жүгіну арқылы журналистік зерттеу сөз тіркесінің мағынасын ашуды жөн көрдік. Аталмыш жанр туралы жазған қазақ ғалымдары мен ресейлік әріптестеріміздің еңбектерін қарап шыққан болатынбыз. Жалпы дипломдық жұмыстың екінші бөлімі Алаш айнасы, Қостанай таңы газеттерінің, КТК, Қазақстан телеарналарының және Massaget.kz, Zona.kz сайттарының әр жылдары жариялаған материалдарына негізделіп, оларды талдау, жүйелеу әдісіне құрылған.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Дипломдық жұмыс журналистік зерттеу жанры туралы жазған ресейлік ғалым-журналистердің еңбектеріне негізделіп жазылды. Ворошилов В.В., Константинов А.Д., Тертычный А.А сияқты ғалымдар мен журналистердің кітаптары көп мәлімет береді. Қазақ журналист мамандарының ішінен Шамахайұлы Қ. журналистік зерттеу жайлы бірқатар ақпарат берген. Сол журналист еңбегінің негізінде құрылған Индира Тұрсынбайдың электронды түрде жарияланған жұмысы да септігін тигізді. Сонымен қатар Рухани жаңғыру бағдарламасы аясында қазақ тіліне аударылған Ли Энн Пек пен Гай С. Рилдің Медиа этика. Жас мамандардың тәжірибесінен атты кітабынан алынған журналистік зерттеу мысалдары дипломдық жұмысқа негіз болды.
Зерттеудің деректік негіздері: Алаш айнасы, Қостанай таңы газеттерінің, КТК, Қазақстан арналарының және Massaget.kz, Zona.kz сайттарының шыға бастаған уақытынан бүгінгі күнге дейін жариялаған зерттеу жұмыстарынан алынды.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, 6 тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I бөлім. Журналистік зерттеудің теориялық негіздері
1.1. Журналистік зерттеу жүргізудің әдіс-тәсілдері
Журналистік зерттеу туралы жазбас бұрын бұл сөз тіркесінің толық мағынасын ашу керек. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде зертте сөзі бір нәрсенің мән-жайын анықтау, іздену, байқау, бақылау, тексеруді білдіреді деп жазылған. Бұдан кейін зерттеме деген сөз келтірілген. Оның мағынасы белгілі бір тақырып бойынша ірі ғылыми жұмысты байыпты, баянды түрде зерттеу тәсілі[3]. Яғни екінші анықтама ғылымға сәйкес келеді. Физика, химия, биология, география сияқты ғылымдарда қолданылатын сөз. Ғылым дегенде журналистика шет қалатыны әркімге ләзім, себебі бұл сала ресми түрде ғылым ретінде қабылданбаған. Демек, журналистік зерттеу ғылыми зерттеуден өзгеше. Журналистік зерттеудің басты мақсаты - өмірдегі жасырынып тұрған ақиқатты, тіпті ащы шындықты халыққа көрсету болса, ғылыми зерттеудің көксейтіні ешкімге мәлім емес дүниелерді ашу. Екеуі де халық игілігі үшін жұмыс жасайды.
Журналистік зерттеу жанрына берілген анықтамалардың ішінен ең үздігін бөліп жаруға болады. Ньюс дэй газетінің редактор-құрылтайшысының орынбасары Роберт Грин аты шулы Уотергейт оқиғасынан кейін жанрға мынадай түсіндірме берді: Журналистік зерттеу - өзіндік бастамаға және жеке дара жұмысқа негізделген, белгілі бір жекелеген немесе құпия сақтағысы келген маңызды тақырыпқа арналған журналистік материал [4,246]. Осыдан журналистік зерттеудің құпия-сырымен тікелей байланысты екендігін көруге болады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялар туралы заңында мемлекеттік құпияға мынадай анықтама берілген: Таратылуын мемлекет жалпы қабылданған халықаралық құқық нормаларына қайшы келмейтін әскери, экономикалық, ғылыми-техникалық, сыртқы экономикалық, сыртқы саяси, барлаушылық, қарсы барлаушылық, жедел-іздестірушілік және өзге де қызметті тиімді жүзеге асыру мақсатымен шектейтін, мемлекет қорғайтын мемлекеттік және қызметтік құпияларды құрайтын мәліметтер. Аталмыш заңның 11,12,13,14-баптарында ашуға тыйым салынған ақпарат тізімі берілген. Демек, ақпарат жариялануға тыйым салынған және тыйым салынбаған болып бөлінеді. Журналистік зерттеуді заң бойынша жүргізу үшін журналист міндетті түрде құпияландыруға жатпайтын мәліметтерді білуі тиіс:
1) азаматтардың қауіпсіздігі мен денсаулығына қауіп төндіретін төтенше жағдайлар мен апаттар және олардың зардаптары туралы, сондай-ақ табиғи зілзалалар, олардың ресми болжамдары мен зардаптары туралы;
2) экологияның, денсаулық сақтаудың, санитарияның, демографияның, білім берудің, мәдениеттің, ауыл шаруашылығының жай-күйі туралы, сондай-ақ қылмыстылықтың жай-күйі туралы;
3) мемлекет азаматтарға, лауазымды адамдарға және ұйымдарға беретін артықшылықтар, өтемақылар және жеңілдіктер туралы;
4) азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылу фактілері туралы;
5) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі алтын-валюта активтерінің және бағалы металдар мен асыл тастардың үкіметтік (бюджеттік) резервінің мөлшері туралы;
6) мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, олардың лауазымды адамдарының заңдарды бұзу фактілері туралы;
7) осы Заңның 14-бабында көзделген мәліметтерді қоспағанда, саяси, әлеуметтік және басқа себептер бойынша жаппай қуғын-сүргіндер туралы, соның ішінде мұрағаттарда жатқан мәліметтер құпияландырылмауға тиіс[5].
Ақпарат жарияланымы заңға қайшы келмейтініне көз жеткізгеннен кейін журналистік зерттеуді батыл бастауға болады. С.К. Қазыбаевтың Журналистика Казахстана энциклопедиясында журналистік зерттеуге қысқаша анықтама берілген. Алайда бұл ақпараттың қайнар көзі - Дэвид Рэндалдың Универсальный журналист кітабы. Сондықтан біржолата ағылшын публицисінің кітабына жүгінгенді жөн көрдік.
Д.Рэндалдың пайымдауы бойынша журналистік зерттеу - басқа жанрлардан біртөбе биік және ұзақ уақытты қажет ететін шеберлік. Оның үш ерекшелігі болады:
1. Бастапқы зерттеу.
Бұнда журналист көбінесе шикі материалмен жұмыс істейді. Яғни, алғаш қарап шыққанда еш байланысы жоқ фактілердің басын қосып, арасындағы реттілікті немесе қатынасты байқап, өз қалауымен зерттеу жүргізеді.
2. Таңдалған тақырып күдікті істермен байланысты немесе біреудің немқұрайлығына назар аудартатын және еш дәлелі болмаған жағдайда.
Журналист дүдәмал істерді ішімен сезіп тұрса да, оны дәлелдеу үшін көп уақыт жұмсау керек, тіпті бір емес бірнеше репортердің қосылып зерттеу жүргізгенін қажет етеді.
3 . Біреу ақпараттың жариялануын қаламайды. Бұл жағдайда журналист өз дегенімен жүреді. Себебі, журналистің бүкіл қызметі құпия сақтағысы келген ақпаратты жариялаудан құралады [6,34].
Отандық журналистика шығармашылығының құрылымын қарастырғанда, бүкіл ақпаратты үш жанрға бөліп жарамыз: ақпараттық жанрлар (ақпарат, кеңейтілген ақпарат, сұхбат, есеп, репортаж, арнайы репортаж, баспасөз сауалнамасы және т.б.), талдамалы жанрлар корреспонденция, комментарий, мақала, хат, түйіндеме, әңгіме-сұхбат, шолу, естеліктер және т.б.), көркем-әдеби жанрлар (көркем-публицистикалық суреттемелер, эссе, очерк, фельетон, памфлет, жолсерік очерктері және т.б.). Ал егер де батыс баспасөзіне көз салсақ, мысалы АҚШ, олардың баспасөзінде журналистік зерттеу және перцизиондық (нақты) журналистика жанрларының бөлінуін байқауға болады. Демек, бұл - журналистік зерттеудің сол елде үлкен беделге ие болып, бөлек жанр ретінде қалыптасып үлгергені.
Негізінен жанрдың шығу тарихы Америкадан бастау алады. Марк Твен деген лақап атпен жарияланып жүрген Самуэл Клеменс пен Чарльз Уорнердің Алтын жалатылған ғасыр кітабы алғаш журналистік зерттеудің көрінісі ретінде тарихта қалған. Бұнда халықтың азғындап, пайдатапқыш, парақорлық сияқты дерттердің кең таралғандығы туралы айтылады. Одан кейін жер қазбалаушылар - макрейкерлер келді (1902-1913ж). Макрейкерлердің, қазақшалап айтқанда тырнақ астынан кір іздеушілердің , айтуы бойынша, кез келген адамның тырнағы астынан кір шығаруға болады. Мына күнәһар заманда аз ғана қазбалағанның өзінде періштеден де мін табуға болатынын жасырмай айтқан. Содан соң, 1972-1973 ж. Р.Вудворд пен К.Бернстайнды ұлттық қаһарман еткен аты шулы Уотргейт оқиғасы. Бұндай батыл азаматтар тек АҚШ-та емес, сонымен қатар Швецияда да, Германияда да болған. Оған мысал, Улоф Пальменің күдікті өлімін зерттеген Ян Гийо, ақиқатты білу үшін өз бет-әлпетін, киім-киісін, тіпті мамандығын өзгерткен неміс журналисі Гюнтер Вальраф. Сонымен қатар көрші Ресейде журналистік зерттеудің жарқын үлгісін көрсеткен А.С.Пушкиннің Пугачев көтерілісінің тарихы атты еңбегі журналист үшін таптырмас құрал. Бұл оқиғаны анық-қанығымен жеткізу үшін ақын ереуіл болған жерлерді аралап, жергілікті халықпен сұхбаттасып, кейде ақпарат үшін ақша төлеген-ді. Пушкиннің Қазақстанның батысына келіп, Пугачевке қосылған кіші жүздің халқымен жүздескені де белгілі. Бұдан журналистік зерттеу бір күндік, тіпті бір жұмалық жұмыс емес екендігіне көз жеткізуге болады. Еңбектің жемісті болуы үшін кейде айлап, жылдап та материал жинау керек [7,234].
Зерттеу, ақпарат көздерін табу және реттеу, жасырын материалдың бетін ашу, болжам жасау, белгілі фактілер мен пікірлердің негізінде тексеру - бұның барлығы да журналисттік зерттеуге тиесілі. Бұнда зерттеу жүргізетін авторға қойылатын басты талап - заң бұзушылықтарды, тәртіп және өзін-өзі ұстау ережелерін бұзғандарды, кінәлі адамдарды және олардың қылмыстарын ашып көрсету.
Журналистік зерттеуді көбінесе құқық қорғау органдарының зерттеуіне ұқсатады. Шынымен де, екеуі де шындықты, яғни кінәлі тұлғаны табу және оның қылмысын нақты фактілермен дәлелдеуді қажет етеді. Журналист те тергеуші сияқты оқиғаның басы-қасында болған адамдармен сұхбаттасып, мүмкін болатын нұсқаларды дамытып, дәлелдерді жинайды. Алайда тергеушінің дәлелденді деген нұсқасы айыптау қортындысы ретінде саналады. Оның негізінде сот кінәлі деп таныған азаматтар түрмеге қамалады немесе айыппұл төлейді. Журналистің пәрменділігі бұл салада шектеулі. Біреуді түрмеге қамау құқығы жоқ, ол тек өзінің зерттеуі бойынша оқиғаның немесе қылмыстың болуы мүмкін нұсқаларын қарастырып, көпшіліктің назарын аудартады. Оның мақсаты тек қана кінәліні халыққа көрсету ғана емес, сонымен қатар әлеуметтің коғамдық өмірдегі белсенділігін арттыру.
Журналистердің белгілі бір оқиғаның болған алуан себеп-салдарын жиі жариялауы цензураның жойылуы, яғни баспасөз бостандығының орнығуы салдарынан және журналистің қажет ақпарат көздеріне жете алмауынан- деп түсіндіреді В.В.Ворошилов. Тоталитаризмнің темір құрсауынан босаған баспасөз тапқан фактілер бойынша өмір құбылыстары немесе белгілі тұлғаның әрекеті туралы өз нұсқаларын ашық жариялай алады, бірақ көп нұсқаның болуы - журналистің нақты ақпаратқа қол жеткізе алмауының нәтижесі. Алуан нұсқалылық әсіресе сайлау кезінде тиімді. Оппоненттердің бір-бірінің қараңғы тұстарын ашып, соны тек бір нұсқалардың бірі ретінде жазу - кандидаттардың осал жақтарын көрсете отырып, заңдық тұрғыда ешбір жауапқа тартылмаудың ең тиімді жолы.
Жолындағы тосқауылдардың салдарынан журналист белгілі бір оқиға туралы өз пайымдауын жариялауы әбден мүмкін. Сол бөгеттердің салдарынан журналист болып жатқан жағдайда біліктілік пен кәсібилікті танытпауы ықтимал. Өз жеке басына байланысты туған дау кезінде жазушы эмоцияға беріліп, оқиғаны тек бір жақтан қарастырылған жағдайлар болды. Өз конфликтерін туындаған күрделі мәселеден биік қоятындар кездеседі баспасөзде. Журналистер бұндай қателіктерді жиі жасайды. Ең әуелі салқын қандылық керек. Сонда ғана публицист істің мән-жайын сауатты түрде аша алатын болады.
Журналист белгілі бір оқиға бойынша болжам жасағанда, оқырманның назарына түрлі жолдарды ұсынады. Ойлаудың тар шеңберінен шығу үшін публицист бар ынта-жігерін салып, бірнеше нұсқаны жетілдіреді. Құқық қорғау органдарының журналистік зерттеудің көмегімен қылмыскерді іздеу жолындағы дұрыс бағыт алуы журналистиканың пәрменділігін көрсетеді. Мысал ретінде Воршиловтың журналистік зерттеу туралы жазғанынан үзінді келтіруге болады: 2000ж. Курск сүңгуір атомдық қайығы апатқа ұшыраған кезде бүкіл экипаж (118адам) қайтыс болды. Сонда Известия газетінің 23 тамыз күні шыққан нөмірінде (құтқару жұмыстары аяқталғанына 2 күн болған кезде) өлімнің себептерін жариялады: Курск басқа шетел суасты қайығымен соқтығысты; қақтығыс нәтижесінде торпедалық құрылғылар аймағында тесік пайда болды, бұл аккумуляторлық шұңқырдың атылып, жарылғыш заттың лезде және тас талқан қопарылуына әкеп соқтырды; қайықты ірі тонналық кеме (траулер, танкер, мұзжарғыш кеме) қақтығып қиратты; торпедалық құрылғыдағы торпеданың өзі жарылды; қайық Екінші дүние жүзілік соғыстан қалған минаға кездесті; Курск бомба атқылау сынағының аймағына еніп, атқылау астында қалды (алайда әскери сынақ жұмыстары 1 күн бұрын аяқталған); ұзындығы 154 метр Курск бұрылыс жасаған кезде түбі жерге тиіп, қайық өз жұмысын тоқтатты; қайықтың ішінде ұлты шешен діні мұсылман камикадзе болды; Ресей үкіметінің Жерорта теңізі мен Парсы шығанағындағы әскери әрекеттерінің жаңартылуын тоқтату үшін жасалынған диверсия; қайық конструкторшысының қателігі салдарынан; қайықтың су астына кетуі біреудің қателігінен болды [8, 238].
Журналистік зерттеудің нәтижесі тек қана аты шулы даулар болуы шарт емес. Кішігірім топ арасындағы, тіпті бірнеше адамның қақтығысуынан пайда болған оқиғаның төңірегінде де зерттеу жүргізуге болады. Бір ғасырдан асатын журналистік зерттеу тарихына үңілсек, бұл жанрдың негізінде дау, яғни конфликт жататынына көз жеткізуге болады. Мысалы, газет парақорлық туралы жазса, бұл адам мен заңның арасындағы конфликт болып саналады. Сондықтан аталмыш жанрдың табиғатын тереңірек түсіну үшін конфликт пен оны талдау, саралауды білу қажет.
Конфликт деп қарама-қайшылықтардың ең асқынған кезін атайды. Дау кез келген түсініспеушіліктен туындауы мүмкін. Оның құрылымы аса күрделі емес: екі басты элементтен құралады. Алғашқысы - дауға қатысатын екі жақ. Бұларды шиеліністің субъектілері деп атайды, оларға жекелеген индивидтер, әлеуметтік топтар, әлеуметтік жіктер, саяси партиялар, т.с. жатады. Ал екіншісі- шиеленістің объектісі, яғни даудың басы болып тұрған мәселе.
Тұлғаның өз ішінідегі конфликті , тұлғааралық конфликт, топ ішіндегі конфликт, топаралық конфликт, әлеуметтік конфликт, тап аралық конфликт, ұйым ішіндегі конфликт, этносаралық конфликт, педагогикалық конфликт сияқты түрлері бар. Конфликт екі түрлі нәтиже беруі мүмкін: не екі жақ араздасып, ұзақ мерзімді дауға ұласады, не екі жақ өз қателіктерін түсініп, достық қарым-қатынас орнатады. Журналистер көп жылға созылатын конфликтермен жиі кездеседі. Дау аяқталмағанша ешбір қортынды, немесе нәтиже жазуға журналистің құқығы жоқ. Сондықтан да бақылаушы ретінде конфликтің ұзын санын жылнама ретінде жазуы ғана қалады. Оған мысал ретінде қоғам мен қылмыскерлердің арасындағы мәңгі араздықты айтуға болады. Билік пен саяси партиялардың тартыстары, жұмысақы мен зейнетақының уақытында берілмеуінен туындайтын халық пен билік арасындағы конфликт те ешқашан шешілмейтін сияқты.
Журналист әлеуметтік конфликт туралы жазатын болса, ол әлеуметтану ғылымымен таныс болып, социологиялық талдау жасай отырып, жағдайды болжай білуі тиіс. Сонымен қоса, оның психолог болуы да шарт, егер ол еңбек немесе мораль дауын саралайтын болса. Журналистің табысты болуы оның қақтығысқа әкелген қарама-қайшылықтарды түсініп, даудың пісіп- жетілген кезінде жарылыс болуы мүмкін тұстарды анықтап алуында.
Ғылыми әдебиеттерде шиелініс деген ұғымға бірқатар анықтамалар берілген (олардың қазіргі саны 50-ге жуық). Осы анықтамалардың бәрінде дерлік шиелініс ұғымы әлеуметтік қайшылықтар арқылы түсіндіріледі. Мәселен, Е.М.Бабосов деген автордың анықтамасы бойынша әлеуметтік шиелініс - түрлі әлеуметтік қауымдастықтардың, яғни таптардың, ұлттардың, мемлекеттердің, әлеуметтік топтардың, әлеуметтік институттардың, т.б. арасындағы мүдделерінің, мақсат, даму бағыттарының қарама-қарсылығынан немесе мәнді айырмашылықтарынан шығып асқынған түрі. Әлеуметтік шиелініс шешілуі қажет әлеуметтік мәселеге байланысты нақты әлеуметтік жағдайда қалыптасады. Оның белгілі бір себептері, қозғаушы күштері (таптар, ұлттар, әлеуметтік топтар, жеке адамдар, т.б.) болады. Сонымен бірге шиелініс ұзаққа созылуымен, қайшылықтың өткірлік дәрежесімен, атқаратын қызметімен сипатталады [9,110].
Келтірілген анықтамаға сүйене отырып, әлеуметтік шиеліністің қажетті құрылымдық элементтерін қарастырайық. Шиелініс болуы үшін оның барлық алғышарттары пісіп-жетілуі қажет. Бұл қоғамдық құбылысты өзара байланыста болатын мәнді элементтер құрайды. Яғни, әлеуметтік шиеліністерді өзара тығыз байланыста болатын элементтерден тұратын күрделі, тұтас процесс ретінде қарастыру қажет.
Сол сияқты шиелініске оның негізгі субъектілерінен басқа да адамдар араласуы әбден мүмкін. Бұлар - екі жақтың қолдаушылары, бітімге келтірушілер, арандатушылар, арашашылар, ақыл-кеңес берушілер немесе тіпті кінәсіз құрбандар да болуы мүмкін. Конфликтің субъектілерін бұл аталғандардан айыра білген жөн. Шиеліністі жағдайда субъектілердің әлеуметтік және психологиялық сипаттамалары басты рөл атқарады. Әлеуметтік сипаттамасы деп отырғанымыз, олардың әлеуметтік жағдайлары, қызмет жағдайлары, атқаратын кәсіптері, беделдері, т.б..
Ал, психологиялық сипаттамасы дегеніміз, жекелеген адамдардың мінез-құлықтарындағы ерекшеліктері. Мәселен, өмірде басқа адамдармен келісімге келе бермейтін, бар мәселелерді ұрыс-таласпен шешуді қалайтын "қиын" мінезді адамдардың болатыны белгілі. Мұндай адамдар шиеліністің басталуына, оның барысы мен нәтижесіне елеулі ықпал ететіндері сөзсіз.
Даулы жағдай орын алу үшін қарама-қарсы жақтардың арасындағы қайшылық шегінен шығып, асқынуы қажет. Ал қайшылық екі жақтың мүдделері мен мақсаттарының айырмашылығынан немесе қарама-қарсылығынан туындайды. Қоғамдағы жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың, таптардың мүдделері бір-бірімен қабыса бермейді. Шиеліністі жағдайды көбінесе мүдделердің қақтығысуы ретінде түсіну керек. Американдық авторлар Р.Фишер мен У.Юри конфликтің дұрыс шешімін табу үшін, ең алдымен екі жақтың субъектілері мақсат-мүдделерінің қарама-қарсылығын айқын сезінеді.
Екі жақтың арасындағы қарама-қайшылық асқынып, субъектілер тікелей іс-әрекетке көшкен кезде шиеліністің қақтығысу кезеңі басталады. Яғни, екі жақ та бірдей бір-бірінің іс-әрекетіне тойтарыс беруге тырысып, барынша батыл қимыл жасайды, өз мақсатына жетуге тырысады.
Конфликтің барысына әлеуметтік орта да елеулі ықпал етеді. Қоғамның жалпы даму дәрежесі, нақты сол кездегі орын алып отырған экономикалық жағдай, коғамдағы дәстүр, ұлттық, демографиялық айырмашылықтар шиеліністі жағдайда елеулі рөл атқарады. Бұл жағдайлар даудың нәтижесіне де әсерін тигізбей қоймайды.
Әлеуметтік конфликт жайлы сюжетті әр түрлі жолмен құруға болады. Шиеленістің бірінші сатысы туралы сөз қозғап, зерттеуді одан әрі өрбітіп, соңында болған уақиғаның өзі туралы айтуға болады. Немесе ең алдымен болған жағдайды баяндап, кейін конфликтің туындауына әсер еткен себептерді тізіп жазса, сюжеттің келісті болуы хақ. Негізінен, журналистік зерттеуді баспасөз бетінде жариялаудың қатып қалған қағидалары жоқ. Әрбір публицист жеке дара стилімен жазуына толық құқығы бар.
Әлеуметтік кернеулігі аса жоғары салалардың бірі ретінде өндірістік қатынастарда жиі туындайтын еңбек конфликті болып саналады. Басқару мен еңбектің төмен деңгейі, құрал-жабдықтардың тозғандығы, жұмыс орнының дұрыс ұймдастырылмағандығы, жұмысшылардың төмен біліктілігі, тіпті, құндылықтар немесе қызығушылықтар салдарынан туындаған бірін-бірі жақтыртпау сияқты себептері еңбек дауын туғызуы мүмкін. Бұл қатардағы жұмысшылардың арасындағы дау болуы мүмкін, немесе басқарушы мен жұмыскердің арасындағы шиеленіс, тіпті мамандықтары әр түрлі еңбекқорлардың арасында түсініспеушілік болуы ықтимал.
Еңбек дауын әлеуметтік феномен ретінде талдаған кезде адамдардың қиын жағдайдағы мінез-құлқын психологиялық тұрғыдан талдаған жөн. Сонымен қатар, жұмысшы тап өкілдері мен саяси партиялар және үкіметтің арасындағы саяси қатынастарды, және дау субъектілернің заңды бұзбағандығына көз жеткізген маңызды. Бұндай конфликт - қарама-қарсы қызығушылықтардың бір арнада тоғысып, жұмысшылар ұжымының дамуына әкелетін бірден бір жолы. Бір жағынан алғашқыда еңбек даулары қалыпты ұжымдық қатынастарды бұзатын болса, кейіннен ұйымның басқармасы жаңадан реформа енгізіп, жұмысшы таптың шағымдарының негізінде еңбекқорларға қанағаттанарлық жағдай жасайды.
Еңбек дауының қай уақытта, қай өндіріс орнында өршіп кетуін алдын-ала білетін және сезетін журналисті кәсиби маман ретінде санауға болады. Бірақ бұндай қабілетке ие болу үшін журналист әрбір кәсіпорындағы жұмысшылар жағдайын, олардың психологиясын біліп, жалпы еңбекшілер өмірінің тамырын басып тұруы қажет. Сонда ғана жұмыскерлердің жүрек соғысын, көз-қарасын, ойын болжай алатын журналист істің мән-жайын жете түсінеді.
Адам өмірдің ажырамас бөлшегі оның отбасы, достары, қызметтестерімен қарым- қатынасы болып табылады. Бұндай байланыстар кейде ар-ождан немесе моральдік конфликтіне ұшырайды. Моральдік даудың себептерін егжей-тегжейлі түсіну үшін екі жақпен сұхбаттасу керек. Осындай ұжым ішіндегі дау кезінде тілдесу қиынға соғуы мүмкін. Өйткені ешбір топ өз ішіндегі конфликтіні сыртқа шығарғысы келмейді, әсіресе бұқаралық ақпарат көздеріне жариялау туралы көз-қарастары көңіл көншітпейді. Сондықтан зерттеуші-журналистке моральдік даудың психологиясын білген жөн. Көп жағдайда, шиеленістің субъектілері өз қателіктерін мойындамай, пайда болған конфликтіні бір жақты қарастырады. Қарапайым бұрмалауға мынандай жағдайларды жатқызуға болады:
* өзін әділетсіздіктің азабын тартқан деп санау, бұндайда адам өзін қарсыласының құрбаны ретінде санайды;
* екі теке тіресті принципі бойынша әрқайсысы бір-бірінің осал тұстарын меңзеп отырады, алайда өзінің кемшіліктерін көрмейді;
* екіұшты этика, бұл жағдайда әрқайсысы өзінің қателігін түсіне отырып, өзінің әрекетін нормадан ауытқыды деп санамайды;
* бәрі түсінікті, осындайда даулы жағдайды өршітпей, әрқайсысы өз дегені дұрыс деп санап жүре береді.
Публицистің қызығушылығына ие журналистік зерттеудің ең көркемдісі - адамның ішкі дауы. Жаман мен жақсының, жаңа мен ескінің мәңгі дауынан кем түспейтін адамның ішкі талас-тартысы таңғаларлық құбылыс. Адам өміріндегі ауыр жолмен келетін жеңіс - өзін-өзі жеңгені. Бір рет жеңгенім жетер деп отыруға болмайды, жеңістің ең ұлысы - күнде жеңу деп шығыс философиясы адамды өзін-өзі тануға шақырады. Біреудің ұзақ жылдар бойы еңбектеніп өмір сүруінен гөрі адамның өзімен күресіп, тағдырының иесі болуы туралы жазған әлдеқайда қиын. Бұл тақырыпты әсіресе очерк түрінде жазған дұрыс. Себебі,очерк өмір шындығын айқын көрсетіп, оқырманды тебірентуді көздейді. Қазақ очеркистерінің бұл салада тәжірибесі бай деп айтуға болады. Адамның жан тебіренісін, оның қиындықтарды бастан кешіруі, ішіндегі сезім толқуларды, сонымен қатар түрлі қызықты жерлерді өз көзімен көргендей әсерлі етіп жазудан отандық очеркистерді өз ісінің шебері деп атаса, артық болмас. Ш. Уалихановтың Жоңғария очерктері, М.Әуезовтің Түркістан солай туған, С. Мұқановтың Туған жердің тыңында, Ғ. Мүсіреповтың Уақыт іздері жинағы, Ә. Нұрпейісовтың Курляндиясы соның жарқын дәлелі.
Жоғарыда бірқатар очерктерді келтірген болатынбыз. Журналистика жанрларын бір-бірінен ажырату қиын. Себебі, журналистердің мақаласын тек бір жанрда жазғандығы сирек кездеседі. Шығарманың толымды болуы үшін кейде репортаж, очерк сияқты жанрларды араластыру қажет болып тұрады. Ал журналистік зерттеудің қатып қалған қалыбы жоқ. Бұл- бірнеше жанрдың қосындысы арқылы қоғамда айтылмаған тың ақпаратты жеткізу шеберлігі. Сондықтан журналистік зерттеудің әңгіме, мақала немесе очерк түрінде жазылуы әр автордың өз еркінде.
1.2 Әлем БАҚ-тың тарихындағы журналистік зерттеу тәжірибесі
Алғашқы бөлімшеде үздік журналистік зерттеу жүргізген шетел журналистерін қысқаша атап өткен болатынбыз. Қазақ баспасөзінде бұл жанрдың әлі қалыптасып үлгермегендігінен әлем журналистерінің тәжірибесіне жүгінгенді жөн көрдік. Ендігі мақсатымыз - әлем мойындаған Америка журналистикасындағы зерттеу тәжірибесімен танысу. Дүние жүзі бойынша журналистік зерттеудің атасы болып танылған - америкалық Сэмюэл Ленгхорн Клеменс, лақап аты Марк Твен жайлы қысқаша жазған едік.
Америкадағы журналистік зерттеу тәжірибесі
Марк Твеннің Алтынмен жалатылған ғасыры
ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары Америка елінде өнеркәсіп революциясы кең қанат жайған болатын. Бұл жағдай белсенді пысықайлардың ақшаны көптеп табуына жол ашты. 1861 - 1865 жылдардағы Оңтүстік пен Солтүстік арасындағы азаматтық соғыс нәтижесінде құлдық жойылып, жалдамалы жұмысшылар еркіндік алған еді. Соңғы кедергіден босаған Америка қарқынды экономикалық дамуға бас ұрып, болашаққа деген үміттер заттанып, қол жетімді бола бастайды. Байлыққа кенелу идеясы бүкіл халықты шарпып, парақорлық пен пайда табушылық кең қанат жаяды.
Өз сенімдерің мен көзқарастарыңа берік болыңдар деп қызметкерлеріне ылғи айтып жүрген Территориэл энтерпрайзтің (Territorial enterprise) редакторы Джо Гудменнің қандай мақсат көздегені әлі де түсініксіз. Алайда сол кезде 1962 жылы репортер және очеркист ретінде жұмысқа орналасқан жас журналист С.Клеменс редактордың бұл сөздерін ойына тоқып алғандай. Заманының азғындаған шағында қалам тербеуді бастаған жас Сэмюэл екіжүзді шенеуніктер мен сот басшыларын және депутаттардың парақорлығын өз мақалаларында әшкерелей бастайды. Аз уақыттың ішінде бірталай журналистік зерттеу жариялап, Невада штатының беделді тұрғынына айналады. 1866 жылдың мамырынан Сан-Францискода шығатын Морнинг Колл (Morning Call) басылымымен істес болып, қаланың бейресми бас сыншысы (цензор) ретінде жұмыс істейді. Клеменстің айтуы бойынша бұл қаланың іші зинақорлыққа толы және тіпті азғындық туралы өсекке кенде емес. С.Клеменстің журналистің кәсіби борышы туралы ойын Хартфордтағы дүйсенбілік ұйымында айтқан сөздерінен-ақ түсінуге болады. Ол газеттердің ақша үшін саясаткерлердің шала істеріне көзін жұмып, нағыз қылмыскерлерді қорғайтындығына налыған еді [10].
Марк Твен Американың өзгелерден ерекше екендігіне сеніп, бұзылмаған пәк сәби сияқты ел болатыны туралы утопиялық идеяларға құмар болған еді. Алайда шындық бәріне де белгілі болды. 1871жылдың 27 қыркүйегінде нью-йорк газеті Трибюн (Tribune) Твеннің Түзетілген катехизис атты фельетонын жариялады:
oo Адам өміріндегі басты мақсат не?
oo Бай болу.
oo Қалайша?
oo Сәті түссе - арсыз жолмен, түспесе - адал жолмен.
oo Жаратушы Құдай кім?
oo Құдай - бұл ақша. Алтын, банкнот, акциялар- әкем, балам және рухым бір бейнеде.
1873 жылдың желтоқсанында М.Твеннің Ч.Уорнермен бірігіп жазған Алтын жалатылған ғасыр атты кітабы жарық көреді. Бұл кітап бүкіл елді шулатады. Онда тәрбиенің төмендеуі, саудагерлердің тұрпайылығы, қаражат істерінің күмәнділігі, пайдакүнемдіктің шарлауы сияқты мәселелер көтерілген болатын. Сыншылар бұл кітапты азғындық туралы көп жазғандығы үшін айыптады. Соған қарамастан, кітап тез тарады. Екі айдың ішінде 40 000 данасы жарыққа шығыпты. Ең көреген сыншы болып табылатын ағылшынның Спектейторы (Spectator) Марк Твен мен Ч.Уорнердің шындықтың бетін ашып, халықты болашақ өзгерістерге дайындағандығы үшін үлкен алғыс айтқан екен.
С. Макклюр, Л. Стеффенс және басқа да макрейкерлер
Мемлекеттің жеке кәсіпкерліктің шаруасына араласуы 1890 жылы конгресспен қабылданған Шерман заңы себепші болды. Жаңа заң бойынша трест құрылуы АҚШ-тың Конституциясына қарама-қайшы келген екен. Алайда, бұл заң ешбір қолданысқа келмейтіндігімен ерекшеленді. Аталмыш заңның он жылдық өмір сүру тарихында трестке қарсы тек 18 сот істері ашылғанмен, ешбірі нәтижелі аяқталмаған.
Трестер көбеюді жалғастыра берді. Кішігірім буржуазияның монополия озбырлығымен күресі тоқтамады. Дәл осы аумалы-төкпелі заманда алғаш макрейкерлер пайда бола бастады. Жалпы Макрейкер атауының тарихы 1906 жылдан бастау алады. Мемлекет аппаратын қатаң сынға алған журналистерге ашуланып Теодор Рузвельт оларды ренжітіп-кемсіту мақсатында muckraker деп атаған болатын. Баспасөз бұл сөзге ренжімей, керісінше өздерін осылай атауды бастайды.
Алайда журналистік зерттеу жанрының көрнекті өкілі А.Д. Константинов Журналистское расследование. История метода и современная практика атты кітабында макрейкерлер заманының бастауын 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында жазып жүрген С.Макклюр, Л.Стеффенс сынды журналистерімен байланыстырады. Орыс журналистері макрейкерлер атауын өз тіліне разгребатели грязи деп аударған еді. Ал отандық журналистикада бірыңғай атау жоқ. Мысалы, журналист Қуандық Шамахайұлы макрейкерлерді лас өсекке сығалаушылар немесе өкше сығалаушылар [11,185] деп атаса, журналист Индира Тұрсынбай Қазақ телевизиясындағы журналистік зерттеулер атты еңбегінде ластық түбін аршушылар деп аударған. Сөздің дұрыс мағынасын ажырату үшін ағылшыннан қазақшаға аударатын электронды Лұғат сөздігіне muckraker сөзін тердік. Ағылшыннан аударғанда muck мынадай мағына береді екен:1)пасықтық ; 2)көң; 3)қи; 4)тезек; 5)жексұрындық; 6)оңбағандық; 7)көң шашу; 8)былғау; 9)ластау. Muckraker сөзі Oxford сөздінде қоқысты аршушылар, қазбалаушылар деп берілген. Бұл біріккен сөздің тура мағынасын ажыратқанмен, Америкада оны ауыспалы мағынада қолданады екен. Демек, бұл сөз негативті мағынаны білдіреді. Барлық жинағандарымызды біріктіре, мынадай анықтама шығардық: ешбір лас жұмыстан, яғни, қылмыс, парақорлық сияқты істерді қазбалаудан жеркенбейтін журналистерді макрейкерлер деп атайды. Бұл атауды екі қарама-қарсы пікірде де қолдануға болады. Алғашқысы журналистердің жасырын ақпаратқа жаны құмарлығын әшкерелеп, ренжіту мағынасында қолданса, екіншісі бұл азаматтардың игі іс үшін өзінің абыройына нұқсан келсе де, ақиқатты табу үшін қылмыс әлеміне белшесінен батып, ішін қазбалауға дайын екендігін көрсетеді. Бірінші бөлімшемізде макрейкерлерді қазақшалап тырнақ астынан кір іздеушілер деп атаған едік және бұл нұсқаға тоқталуды дұрыс деп санадық.
Сонымен, макрейкерлердің алғашқылары 90-шы жылдардың соңында Э.Кросби, Д.Флинт, Э.Лефевр сияқты қалам шеберлерінің журналистік зерттеулері жарық көре бастайды. Бұлардың мақалаларында монополистік капиталдың халық мүдделеріне қарама-қайшы келетіндігі туралы жазған. Б.Флауэр шығарған Арена атты журнал көпшіліктің назарын америкалық ащы шындықтың түйінді тұстарын көрсетуге ат салысқан болатын. 1898 жылы бұнда К.Ридпеттің Американы шынтуайтына келгенде республикалық үкімет емес, қолдары парадан босамайтын бас-аяғы он тоғыз сенаторлар басқарады деп жазған мақаласы шықты. Ридпет бұл басқарушы топты көзге көрінбейтін империя деп атаған екен. Бірақ макрейкелердің негізгі құралы Макклюрс (The McClure's) журналы болған. 1893 жылы талапты баспагер Сэмюэль Макклюр арзан журнал дәуірінің басталуына негіз болған ай сайын шығатын он бес центтік басылым шығарады. Өзге журналдар сияқты бұл да алғашында ағартушылық бағытын ұстанады. Киплинг, Конан Дойл, Т.Гарди және т.б. ақын, жазушылардың еңбектерін жариялап отырған.
Журнал танымалдылыққа қол жеткізгенмен, оның құрылымдық жағы баспагерді қанағаттандырмайды. Макклюр өз қызметтестерінен тың тақырыптарды жазуды талап етіп, өзі де жаңалықтарды іздейтін. Баспагердің Макклюрске муниципалды парақорлық туралы жазған Э.Лефевр мен Ф.Виллардты шақырғандығы басылымның жаңа бағытын айқындады. Макрейкерлер дәуірінің бастауына негіз болған 1902 жылдың қазанында Л.Стеффенс пен К.Уитмордың Сен-Луидағы Твид заманы мақаласы еді. Одан кейінгі журналистік зерттеу легін 1906 жылдан кейін басқа басылымдар бастап жалғастырды. 1909 жылы Кольерс журналы Альяскадағы табиғи ресурстарды сатып, ақша жасаған үкімет мүшелеріне қарсы шықты. К.П.Коноллидің Кішкентай ақтаушы щеткаға жүктелген үлкен жұмыстар деген мақаласы елді дүрліктірген еді. Онда журналист сенатор Баллинджерді Аляска жерлерін оңды солды таратты деп айыптайды. Ал Космополитэн журналы Д.Г. Филиппстің Сенаттың опасыздығы атты мақаласы арқылы америкалық саяси жүйесінің кейбір құпия-сырларын ашады. Макрейкерлер заманында ақиқаттың ашылуына көп үлес қосқандардың ішінен Л.Стеффенстің Қалалардың масқарасы (The Shame of Cities) атты жинағы басқалардан біртөбе биік болып саналады. Стеффенстің бұл салада істеген жұмыстары халықтың игілігіне жарап, тіпті Американың түпкір-түпкірінен келген хаттарда да оқырмандар өз қаласындағы азғындық пен парақорлық туралы жазып, Линкольннің сол істермен айналысуға шақырған екен. Стеффенстің кез келген әлеуметтік тап өкілімен тез тіл табысуы оның шынымен халықтың адамына айналуына себепші болды. Бір іскермен сұхбаттасқан кезде сол: Туа біткен кәзәптік қасиетің бар, бірақ сен адал жолды таңдадың деп Линкольннің адамдармен араласу мен өзіне қажетті ақпаратты сұхбаттасушысынан суырып алатынын меңзеген болатын.
Алайда 1907 - 1908 жылдары құжынаған журналистік зерттеулер кейінгі жылдары газет беттерінде сирей бастайды. Оған себеп - парақорлықтың азаюы емес, халықтың тым жиі жарияланып жүрген журналистік зерттеулерге деген қызығушылығының басылуынан. Стеффенс, Тарбелл, Бейкер, Филиппс сияқты жүзден жүйрік шыққан журналистік зерттеушілер Макклюрстан кетіп, өздерінің жеке басылымын ашуға бел буады. Алайда олардың ойлары жүзеге аспай, әрқайсысы түрлі тарапқа бөлініп кете береді. Міне, осылайша, елді дүрліктірген макрейкерлер заманы өтіп, жаңа лептің журналистік зерттеулеріне жол береді.
Уотергейт оқиғасы
1972 жылы 17 маусым күні Вашингтонның полициясы демократиялық партия өкілдерінің штаб-пәтері орналасқан Уотергейт қонақүйіне заңсыз енгендігі үшін күдікті болып саналатын 5 кісі қамауға алынған болатын. Тұтқындаған кезде олардан фотоаппарат пен электронды жасырын тыңдау құрылғылары алынған еді. Ұсталғандардың ішінде президентті қайта сайлау жөніндегі республикалық партияның комитеті мен республикашылдардың ұлттық комитетімен байланысты Дж. Маккорд болыпты. Әділет министрлігі бұл жөнінде іс қозғалғанын жариялады. Президентті қайта сайлау жөніндегі комитеттің директоры Джон Митчелл комитеттің бұл іске еш қатысы жоқ екендігін дәлелдеп тырысып бақты. Никсон да өз алдына Ақ үйдің бұнымен байланысын жоққа шығарған болатын. 1972 жылдың басы шусыз өтеді. Сол бір оқиға біреудің зиянсыз тентектігі деп қана қабылданған еді. Газеттердің барлығы дерлік президент әкімшілігінің істеген бұл ісіне көздерін жұмып, сол туралы ашық жазудан тартыншақтанған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Журналистік зерттеу қауіпті жанр болып саналады. Журналистердің көбісі оны қолға ала бермейді. Себебі, бір мақала біреуге кедергі келтірмей қоймайды. Яғни, журналистік зерттеу жанрына қадам басқаннан кейін амалсыз жау табылып, журналистің публикацияларына қарсылық туындайды. Сондықтан да тыныш ғұмырын тынымсыз ізденіс пен қатерлі өмір салтына өзгертетін журналистер кем де кем.
Еліміздегі журналистік зерттеу жанрын теориялық негізде зерттеген журналистер жоқтың қасы. Шетелге барып келген журналист Қуандық Шамахайұлының еңбектері болмаса, қазақ тілді оқулықтарда айғақтамалық жанр туралы ақпарат жоқ. Ұлы данышпан Абайдың орыстан үйрен, орыстың ғылым, өнері - дүниенің кілті, оны білгенге дүние арзанырақ түседі деген сөздері әлі де ғұмырын жоймаған сияқты. Жүз жылдан астам уақыт өтсе де, күніміз орыс ғалымдарының еңбектерін аударумен өтуде. Орыстың саясатын ұстанған олардың еңбектерін біз аударып, әлемді орыстар сияқты түсінеміз, орыстар сияқты қараймыз. Қынжылтатыны да осы...
Журналистік зерттеудің еліміздегі даму жолы шетелмен салыстырғанда дара деп айтуға болады. Егер Америкада тақтан президентті тайдырып, Италияда мафияның қылмыстарын тізіп жазып жүрсе, біздің журналистикада бұндай істерге баруға ұлттық менталитет жібермейді. Алайда жоғарыда атап өткендей елімізде өзіндік ерекшеліктері бар журналистік зерттеу көрініс табуда. Біздің журналистердің айғақтама жанрындағы еңбектерін былайша топтастыруға болады: тарихи, әлеуметтік, саяси-сыни, қылмыстық. Соңғы екеуі баспасөзде кенже қалып жатады немесе соңына дейін зерттелмей қалып отырады. Оның себебі, журналистік зерттеуді қолдайтын заң жоқтығы. Мәселен, Vlast интернет журналының атқарушы директоры Вячеслав Абрамов журналистің заң тарапынан қол байлануы туралы былай дейді: Тілшілер құқықтық жағынан қорғалмаған. Заңдар журналисті қорғауға емес айыптауға құрылған. Құқықтан гөрі жауаптылыққа тарту жағы басым. Қазақстандағы әр түрлі заңдар арқылы журналистерге шектеу қойылған [1].
Қазақстан заңнамаларында БАҚ-қа қарсы талап арыз берудің нақты мерзімі жоқ. Демек, мақалаларында шенеунік туралы жағымсыз ақпарат жариялаған журналист атына 10 жылдан кейін де шағымдануға болады. Шенеуніктердің БАҚ туралы заңды өз ыңғайына бұрып істетуі журналистердің журналистік зерттеу түгілі, қарапайым сыни мақала жазуға мүмкіндік бермей отыр. Оның үстіне жеке бас ісіне қол сұқпау туралы заңы да тілшілердің тілін байландырып отыр.
Халықаралық Әділ сөз сөз бостандығын қорғау қорының президенті Тамара Мисхадқызы Калеева журналист Сандуғаш Серікқалидің Журналистика шахтерден кейінгі ең қатерлі мамандық дегенмен келісесіз бе? деген сұрағына былай жауап беріпті: Жоқ, мен бұған келіспеймін. Журналистиканы сыйлы ғып көрсету үшін мұны журналистердің өзі шығарып алған. Өзіңіз объективті түрде қараңызшы, сүңгуір қайықтағыларды, полиция қызметкерлерін, әсіресе, автобус, трамвай, троллейбус жүргізушілерінің өміріне қатер көбірек төнеді. Жүргізушілер жол апатынан қорғалмаған, олар өздері қақпаса да дөңгелектің астына біреу түсіп кетуі мүмкін, ішіп алған біреу машинасына ие бола алмай, соғылып қалуы ықтимал дегендей. Жарайды, бір сын мақаладан кейін журналисті қорқытар, қоқан-лоқы жасар, онда тұрған не бар? Меніңше, қоқанлоқыға ұшырамаған журналист - журналист емес [2]. Ақиқаттың сойылын соғуы тиіс Әділ сөз бүйтіп сөйлегенде шындықты жазатын журналистер кімнен қолдау таппақ деген риторикалық сұрақ еріксіз ойға келеді.
Бұндай сөз бостандығы толығымен орнамаған заманда журналистік зерттеу жазу ерлікпен бірдей. Алайда бұндай қиыншылықтарға қарамастан, біздің кей журналистеріміз қазақ тілді журналистік зерттеуін жүргізіп келеді. Отандық журналистикада белең алған әлеуметтік журналистік зерттеу әсіресе жас тілшілердің еңбектерінде көрініс тапқан. Мысалы, Жас қазақ газетіндегі Мазасыз мүйіс айдарында жарияланатын әлеуметтік журналистік зерттеулер оқырманның көңілінен шыға білді. Бұл жанрда қалам тербеу үшін журналистке ең әуелі батылдық керек. Оған себеп, бір мәселенің түбін ақтарғанда журналистердің біреуге жақпай қалуы - қарапайым құбылыс. Қоқанлоқы көрген, қуғындауға ұшыраған тіпті өмірін құрбан еткен журналистер аз емес. Бұл жағдай журналистік зерттеумен айналысатын тілші жұмысының маңыздылығын көрсетеді.
Тақырыптың өзектілігі: Журналистің биік шыңы журналистік зерттеу жүргізе алуында. Ал, нағыз кәсіби журналист сауатты әрі мәдениетті болуы тиіс. Журналистік этиканың сақталуы маманның біліктілігін көрсетеді. Әсіресе қазіргі ақпараттық заманда журналистік зерттеу этикасының маңызы жоғары. Кез келген адам өз деңгейінде журналистік зерттеу жүргізе алуы мүмкін. Ал, оның бұл жұмыстан кейін журналист маман ретінде абыройы өсті ме? Журналист беделін, адамдық болмысын сақтап қала алды ма? Әлде, журналистік әдеп шегінен асып біреудің ар-ожданын аяқ асты етті ме? Міне, журналистің кәсібилігі мен шеберлігін анықтаған кезде осы сұрақтарға жауап берген маңызды. Журналистік зерттеу жанрының қазақ журналистикасында да дара жолмен дамыды. Оның бастауын XIX ғасырдағы Шоқан Уәлихановтың кейбір еңбектерінен көруге болады. Алайда бір ғасырдай уақыт бойы бұл жанр ұмытылып басқалардан қалыс қалған болатын. Сол мәселені нысана ретінде ала отырып, журналистік зерттеудің дамуын тежейтін тараптарды қарастыра келе, бұл жанрдың қазақ баспасөзіндегі көріністерін зерттеу жұмысы жанрдың даму заңдылықтарын түсінуге көмектеседі. Бүгінгі тәуелсіз басылымдарда журналистік зерттеу қайта жанданып, жанр ретінде дами бастады. Шет елде журналистік зерттеуді бөлек жанр ретінде қарастырады екен. Алайда еліміздің журналистикасында бұл жанр әлі де қалыптасу үстінде. Қазақ басылымдарының көбісі газетіне жаңаша леп беру үшін журналистік зерттеу жанрын жиі қолданады. Бұл өз кезегінде жанрдың дамуына үлес қосып отыр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Журналистік зерттеу жанрының пайда болуы Америка елі болып саналатындықтан ол елде аталмыш жанр туралы әдебиет те көп. Ресейлік әріптестеріміз ағылшыннан орыс тіліне аударғаннан кейін біздің журналистер орыс тілінен қазақ тіліне аударып жатады. Міне, осындай кезеңдерден өткен ақпарат бізге жетіп, мазмұнын да, құрылымын да өзгеріп үлгереді. Алайда бұл басқа мәселе.
Отандық журналистикада бұл жанр туралы кітап аз болғандықтан, ресейлік әріптестеріміздің жазған, аударған әдебиетіне жүгінуге тура келді. Оның ішіндегі ең белдісі болып саналатын Ворошилов В.В. пен Константинов А.Д журналистік зерттеу туралы мардымды ақпарат береді. Ағылшын журналисі Дэвид Рэндалдың кітабы болса, жас жураналиске көмекші ретінде құрылған. Бұл әдебиеттің тереңдігі күмәнді, алайда кейбір жерлерінен үзінді алып отырдық.
Дипломдық жұмыстың мақсат міндеттері: дипломдық жұмыс Қазақстан, КТК арналары, Алаш айнасы, Қостанай таңы газеттері мен Massaget.kz, Zona.kz сайттарын негізге ала отырып, отандық БАҚ-тағы журналистік зерттеудің ерекшеліктерін және бұл саладағы этиканының, қазақша айтқанда, журналистік зерттеу әдебінің сақталуын анықтауды мақсат етіп отыр. Осы мақсатта дипломдық жұмыс БАҚ тарихындағы журналистік зерттеудің пішіндерін талдап, айғақтама жанрын жіктеуді көздейді. Журналистік зерттеу жанрында жазылған мақалаларды, бейнематериалдарды талдап, оларға баға беру арқылы бүгінгі күні жанрдың журналистикада алып отырған орнын және оның моральдық-этикалық жағын анықтау керек.
Зерттеу әдістері: Ең әуелі сөздіктер мен энциклопедияларға жүгіну арқылы журналистік зерттеу сөз тіркесінің мағынасын ашуды жөн көрдік. Аталмыш жанр туралы жазған қазақ ғалымдары мен ресейлік әріптестеріміздің еңбектерін қарап шыққан болатынбыз. Жалпы дипломдық жұмыстың екінші бөлімі Алаш айнасы, Қостанай таңы газеттерінің, КТК, Қазақстан телеарналарының және Massaget.kz, Zona.kz сайттарының әр жылдары жариялаған материалдарына негізделіп, оларды талдау, жүйелеу әдісіне құрылған.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі: Дипломдық жұмыс журналистік зерттеу жанры туралы жазған ресейлік ғалым-журналистердің еңбектеріне негізделіп жазылды. Ворошилов В.В., Константинов А.Д., Тертычный А.А сияқты ғалымдар мен журналистердің кітаптары көп мәлімет береді. Қазақ журналист мамандарының ішінен Шамахайұлы Қ. журналистік зерттеу жайлы бірқатар ақпарат берген. Сол журналист еңбегінің негізінде құрылған Индира Тұрсынбайдың электронды түрде жарияланған жұмысы да септігін тигізді. Сонымен қатар Рухани жаңғыру бағдарламасы аясында қазақ тіліне аударылған Ли Энн Пек пен Гай С. Рилдің Медиа этика. Жас мамандардың тәжірибесінен атты кітабынан алынған журналистік зерттеу мысалдары дипломдық жұмысқа негіз болды.
Зерттеудің деректік негіздері: Алаш айнасы, Қостанай таңы газеттерінің, КТК, Қазақстан арналарының және Massaget.kz, Zona.kz сайттарының шыға бастаған уақытынан бүгінгі күнге дейін жариялаған зерттеу жұмыстарынан алынды.
Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 бөлімнен, 6 тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I бөлім. Журналистік зерттеудің теориялық негіздері
1.1. Журналистік зерттеу жүргізудің әдіс-тәсілдері
Журналистік зерттеу туралы жазбас бұрын бұл сөз тіркесінің толық мағынасын ашу керек. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде зертте сөзі бір нәрсенің мән-жайын анықтау, іздену, байқау, бақылау, тексеруді білдіреді деп жазылған. Бұдан кейін зерттеме деген сөз келтірілген. Оның мағынасы белгілі бір тақырып бойынша ірі ғылыми жұмысты байыпты, баянды түрде зерттеу тәсілі[3]. Яғни екінші анықтама ғылымға сәйкес келеді. Физика, химия, биология, география сияқты ғылымдарда қолданылатын сөз. Ғылым дегенде журналистика шет қалатыны әркімге ләзім, себебі бұл сала ресми түрде ғылым ретінде қабылданбаған. Демек, журналистік зерттеу ғылыми зерттеуден өзгеше. Журналистік зерттеудің басты мақсаты - өмірдегі жасырынып тұрған ақиқатты, тіпті ащы шындықты халыққа көрсету болса, ғылыми зерттеудің көксейтіні ешкімге мәлім емес дүниелерді ашу. Екеуі де халық игілігі үшін жұмыс жасайды.
Журналистік зерттеу жанрына берілген анықтамалардың ішінен ең үздігін бөліп жаруға болады. Ньюс дэй газетінің редактор-құрылтайшысының орынбасары Роберт Грин аты шулы Уотергейт оқиғасынан кейін жанрға мынадай түсіндірме берді: Журналистік зерттеу - өзіндік бастамаға және жеке дара жұмысқа негізделген, белгілі бір жекелеген немесе құпия сақтағысы келген маңызды тақырыпқа арналған журналистік материал [4,246]. Осыдан журналистік зерттеудің құпия-сырымен тікелей байланысты екендігін көруге болады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялар туралы заңында мемлекеттік құпияға мынадай анықтама берілген: Таратылуын мемлекет жалпы қабылданған халықаралық құқық нормаларына қайшы келмейтін әскери, экономикалық, ғылыми-техникалық, сыртқы экономикалық, сыртқы саяси, барлаушылық, қарсы барлаушылық, жедел-іздестірушілік және өзге де қызметті тиімді жүзеге асыру мақсатымен шектейтін, мемлекет қорғайтын мемлекеттік және қызметтік құпияларды құрайтын мәліметтер. Аталмыш заңның 11,12,13,14-баптарында ашуға тыйым салынған ақпарат тізімі берілген. Демек, ақпарат жариялануға тыйым салынған және тыйым салынбаған болып бөлінеді. Журналистік зерттеуді заң бойынша жүргізу үшін журналист міндетті түрде құпияландыруға жатпайтын мәліметтерді білуі тиіс:
1) азаматтардың қауіпсіздігі мен денсаулығына қауіп төндіретін төтенше жағдайлар мен апаттар және олардың зардаптары туралы, сондай-ақ табиғи зілзалалар, олардың ресми болжамдары мен зардаптары туралы;
2) экологияның, денсаулық сақтаудың, санитарияның, демографияның, білім берудің, мәдениеттің, ауыл шаруашылығының жай-күйі туралы, сондай-ақ қылмыстылықтың жай-күйі туралы;
3) мемлекет азаматтарға, лауазымды адамдарға және ұйымдарға беретін артықшылықтар, өтемақылар және жеңілдіктер туралы;
4) азаматтың құқықтары мен бостандықтарының бұзылу фактілері туралы;
5) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі алтын-валюта активтерінің және бағалы металдар мен асыл тастардың үкіметтік (бюджеттік) резервінің мөлшері туралы;
6) мемлекеттік органдар мен ұйымдардың, олардың лауазымды адамдарының заңдарды бұзу фактілері туралы;
7) осы Заңның 14-бабында көзделген мәліметтерді қоспағанда, саяси, әлеуметтік және басқа себептер бойынша жаппай қуғын-сүргіндер туралы, соның ішінде мұрағаттарда жатқан мәліметтер құпияландырылмауға тиіс[5].
Ақпарат жарияланымы заңға қайшы келмейтініне көз жеткізгеннен кейін журналистік зерттеуді батыл бастауға болады. С.К. Қазыбаевтың Журналистика Казахстана энциклопедиясында журналистік зерттеуге қысқаша анықтама берілген. Алайда бұл ақпараттың қайнар көзі - Дэвид Рэндалдың Универсальный журналист кітабы. Сондықтан біржолата ағылшын публицисінің кітабына жүгінгенді жөн көрдік.
Д.Рэндалдың пайымдауы бойынша журналистік зерттеу - басқа жанрлардан біртөбе биік және ұзақ уақытты қажет ететін шеберлік. Оның үш ерекшелігі болады:
1. Бастапқы зерттеу.
Бұнда журналист көбінесе шикі материалмен жұмыс істейді. Яғни, алғаш қарап шыққанда еш байланысы жоқ фактілердің басын қосып, арасындағы реттілікті немесе қатынасты байқап, өз қалауымен зерттеу жүргізеді.
2. Таңдалған тақырып күдікті істермен байланысты немесе біреудің немқұрайлығына назар аудартатын және еш дәлелі болмаған жағдайда.
Журналист дүдәмал істерді ішімен сезіп тұрса да, оны дәлелдеу үшін көп уақыт жұмсау керек, тіпті бір емес бірнеше репортердің қосылып зерттеу жүргізгенін қажет етеді.
3 . Біреу ақпараттың жариялануын қаламайды. Бұл жағдайда журналист өз дегенімен жүреді. Себебі, журналистің бүкіл қызметі құпия сақтағысы келген ақпаратты жариялаудан құралады [6,34].
Отандық журналистика шығармашылығының құрылымын қарастырғанда, бүкіл ақпаратты үш жанрға бөліп жарамыз: ақпараттық жанрлар (ақпарат, кеңейтілген ақпарат, сұхбат, есеп, репортаж, арнайы репортаж, баспасөз сауалнамасы және т.б.), талдамалы жанрлар корреспонденция, комментарий, мақала, хат, түйіндеме, әңгіме-сұхбат, шолу, естеліктер және т.б.), көркем-әдеби жанрлар (көркем-публицистикалық суреттемелер, эссе, очерк, фельетон, памфлет, жолсерік очерктері және т.б.). Ал егер де батыс баспасөзіне көз салсақ, мысалы АҚШ, олардың баспасөзінде журналистік зерттеу және перцизиондық (нақты) журналистика жанрларының бөлінуін байқауға болады. Демек, бұл - журналистік зерттеудің сол елде үлкен беделге ие болып, бөлек жанр ретінде қалыптасып үлгергені.
Негізінен жанрдың шығу тарихы Америкадан бастау алады. Марк Твен деген лақап атпен жарияланып жүрген Самуэл Клеменс пен Чарльз Уорнердің Алтын жалатылған ғасыр кітабы алғаш журналистік зерттеудің көрінісі ретінде тарихта қалған. Бұнда халықтың азғындап, пайдатапқыш, парақорлық сияқты дерттердің кең таралғандығы туралы айтылады. Одан кейін жер қазбалаушылар - макрейкерлер келді (1902-1913ж). Макрейкерлердің, қазақшалап айтқанда тырнақ астынан кір іздеушілердің , айтуы бойынша, кез келген адамның тырнағы астынан кір шығаруға болады. Мына күнәһар заманда аз ғана қазбалағанның өзінде періштеден де мін табуға болатынын жасырмай айтқан. Содан соң, 1972-1973 ж. Р.Вудворд пен К.Бернстайнды ұлттық қаһарман еткен аты шулы Уотргейт оқиғасы. Бұндай батыл азаматтар тек АҚШ-та емес, сонымен қатар Швецияда да, Германияда да болған. Оған мысал, Улоф Пальменің күдікті өлімін зерттеген Ян Гийо, ақиқатты білу үшін өз бет-әлпетін, киім-киісін, тіпті мамандығын өзгерткен неміс журналисі Гюнтер Вальраф. Сонымен қатар көрші Ресейде журналистік зерттеудің жарқын үлгісін көрсеткен А.С.Пушкиннің Пугачев көтерілісінің тарихы атты еңбегі журналист үшін таптырмас құрал. Бұл оқиғаны анық-қанығымен жеткізу үшін ақын ереуіл болған жерлерді аралап, жергілікті халықпен сұхбаттасып, кейде ақпарат үшін ақша төлеген-ді. Пушкиннің Қазақстанның батысына келіп, Пугачевке қосылған кіші жүздің халқымен жүздескені де белгілі. Бұдан журналистік зерттеу бір күндік, тіпті бір жұмалық жұмыс емес екендігіне көз жеткізуге болады. Еңбектің жемісті болуы үшін кейде айлап, жылдап та материал жинау керек [7,234].
Зерттеу, ақпарат көздерін табу және реттеу, жасырын материалдың бетін ашу, болжам жасау, белгілі фактілер мен пікірлердің негізінде тексеру - бұның барлығы да журналисттік зерттеуге тиесілі. Бұнда зерттеу жүргізетін авторға қойылатын басты талап - заң бұзушылықтарды, тәртіп және өзін-өзі ұстау ережелерін бұзғандарды, кінәлі адамдарды және олардың қылмыстарын ашып көрсету.
Журналистік зерттеуді көбінесе құқық қорғау органдарының зерттеуіне ұқсатады. Шынымен де, екеуі де шындықты, яғни кінәлі тұлғаны табу және оның қылмысын нақты фактілермен дәлелдеуді қажет етеді. Журналист те тергеуші сияқты оқиғаның басы-қасында болған адамдармен сұхбаттасып, мүмкін болатын нұсқаларды дамытып, дәлелдерді жинайды. Алайда тергеушінің дәлелденді деген нұсқасы айыптау қортындысы ретінде саналады. Оның негізінде сот кінәлі деп таныған азаматтар түрмеге қамалады немесе айыппұл төлейді. Журналистің пәрменділігі бұл салада шектеулі. Біреуді түрмеге қамау құқығы жоқ, ол тек өзінің зерттеуі бойынша оқиғаның немесе қылмыстың болуы мүмкін нұсқаларын қарастырып, көпшіліктің назарын аудартады. Оның мақсаты тек қана кінәліні халыққа көрсету ғана емес, сонымен қатар әлеуметтің коғамдық өмірдегі белсенділігін арттыру.
Журналистердің белгілі бір оқиғаның болған алуан себеп-салдарын жиі жариялауы цензураның жойылуы, яғни баспасөз бостандығының орнығуы салдарынан және журналистің қажет ақпарат көздеріне жете алмауынан- деп түсіндіреді В.В.Ворошилов. Тоталитаризмнің темір құрсауынан босаған баспасөз тапқан фактілер бойынша өмір құбылыстары немесе белгілі тұлғаның әрекеті туралы өз нұсқаларын ашық жариялай алады, бірақ көп нұсқаның болуы - журналистің нақты ақпаратқа қол жеткізе алмауының нәтижесі. Алуан нұсқалылық әсіресе сайлау кезінде тиімді. Оппоненттердің бір-бірінің қараңғы тұстарын ашып, соны тек бір нұсқалардың бірі ретінде жазу - кандидаттардың осал жақтарын көрсете отырып, заңдық тұрғыда ешбір жауапқа тартылмаудың ең тиімді жолы.
Жолындағы тосқауылдардың салдарынан журналист белгілі бір оқиға туралы өз пайымдауын жариялауы әбден мүмкін. Сол бөгеттердің салдарынан журналист болып жатқан жағдайда біліктілік пен кәсібилікті танытпауы ықтимал. Өз жеке басына байланысты туған дау кезінде жазушы эмоцияға беріліп, оқиғаны тек бір жақтан қарастырылған жағдайлар болды. Өз конфликтерін туындаған күрделі мәселеден биік қоятындар кездеседі баспасөзде. Журналистер бұндай қателіктерді жиі жасайды. Ең әуелі салқын қандылық керек. Сонда ғана публицист істің мән-жайын сауатты түрде аша алатын болады.
Журналист белгілі бір оқиға бойынша болжам жасағанда, оқырманның назарына түрлі жолдарды ұсынады. Ойлаудың тар шеңберінен шығу үшін публицист бар ынта-жігерін салып, бірнеше нұсқаны жетілдіреді. Құқық қорғау органдарының журналистік зерттеудің көмегімен қылмыскерді іздеу жолындағы дұрыс бағыт алуы журналистиканың пәрменділігін көрсетеді. Мысал ретінде Воршиловтың журналистік зерттеу туралы жазғанынан үзінді келтіруге болады: 2000ж. Курск сүңгуір атомдық қайығы апатқа ұшыраған кезде бүкіл экипаж (118адам) қайтыс болды. Сонда Известия газетінің 23 тамыз күні шыққан нөмірінде (құтқару жұмыстары аяқталғанына 2 күн болған кезде) өлімнің себептерін жариялады: Курск басқа шетел суасты қайығымен соқтығысты; қақтығыс нәтижесінде торпедалық құрылғылар аймағында тесік пайда болды, бұл аккумуляторлық шұңқырдың атылып, жарылғыш заттың лезде және тас талқан қопарылуына әкеп соқтырды; қайықты ірі тонналық кеме (траулер, танкер, мұзжарғыш кеме) қақтығып қиратты; торпедалық құрылғыдағы торпеданың өзі жарылды; қайық Екінші дүние жүзілік соғыстан қалған минаға кездесті; Курск бомба атқылау сынағының аймағына еніп, атқылау астында қалды (алайда әскери сынақ жұмыстары 1 күн бұрын аяқталған); ұзындығы 154 метр Курск бұрылыс жасаған кезде түбі жерге тиіп, қайық өз жұмысын тоқтатты; қайықтың ішінде ұлты шешен діні мұсылман камикадзе болды; Ресей үкіметінің Жерорта теңізі мен Парсы шығанағындағы әскери әрекеттерінің жаңартылуын тоқтату үшін жасалынған диверсия; қайық конструкторшысының қателігі салдарынан; қайықтың су астына кетуі біреудің қателігінен болды [8, 238].
Журналистік зерттеудің нәтижесі тек қана аты шулы даулар болуы шарт емес. Кішігірім топ арасындағы, тіпті бірнеше адамның қақтығысуынан пайда болған оқиғаның төңірегінде де зерттеу жүргізуге болады. Бір ғасырдан асатын журналистік зерттеу тарихына үңілсек, бұл жанрдың негізінде дау, яғни конфликт жататынына көз жеткізуге болады. Мысалы, газет парақорлық туралы жазса, бұл адам мен заңның арасындағы конфликт болып саналады. Сондықтан аталмыш жанрдың табиғатын тереңірек түсіну үшін конфликт пен оны талдау, саралауды білу қажет.
Конфликт деп қарама-қайшылықтардың ең асқынған кезін атайды. Дау кез келген түсініспеушіліктен туындауы мүмкін. Оның құрылымы аса күрделі емес: екі басты элементтен құралады. Алғашқысы - дауға қатысатын екі жақ. Бұларды шиеліністің субъектілері деп атайды, оларға жекелеген индивидтер, әлеуметтік топтар, әлеуметтік жіктер, саяси партиялар, т.с. жатады. Ал екіншісі- шиеленістің объектісі, яғни даудың басы болып тұрған мәселе.
Тұлғаның өз ішінідегі конфликті , тұлғааралық конфликт, топ ішіндегі конфликт, топаралық конфликт, әлеуметтік конфликт, тап аралық конфликт, ұйым ішіндегі конфликт, этносаралық конфликт, педагогикалық конфликт сияқты түрлері бар. Конфликт екі түрлі нәтиже беруі мүмкін: не екі жақ араздасып, ұзақ мерзімді дауға ұласады, не екі жақ өз қателіктерін түсініп, достық қарым-қатынас орнатады. Журналистер көп жылға созылатын конфликтермен жиі кездеседі. Дау аяқталмағанша ешбір қортынды, немесе нәтиже жазуға журналистің құқығы жоқ. Сондықтан да бақылаушы ретінде конфликтің ұзын санын жылнама ретінде жазуы ғана қалады. Оған мысал ретінде қоғам мен қылмыскерлердің арасындағы мәңгі араздықты айтуға болады. Билік пен саяси партиялардың тартыстары, жұмысақы мен зейнетақының уақытында берілмеуінен туындайтын халық пен билік арасындағы конфликт те ешқашан шешілмейтін сияқты.
Журналист әлеуметтік конфликт туралы жазатын болса, ол әлеуметтану ғылымымен таныс болып, социологиялық талдау жасай отырып, жағдайды болжай білуі тиіс. Сонымен қоса, оның психолог болуы да шарт, егер ол еңбек немесе мораль дауын саралайтын болса. Журналистің табысты болуы оның қақтығысқа әкелген қарама-қайшылықтарды түсініп, даудың пісіп- жетілген кезінде жарылыс болуы мүмкін тұстарды анықтап алуында.
Ғылыми әдебиеттерде шиелініс деген ұғымға бірқатар анықтамалар берілген (олардың қазіргі саны 50-ге жуық). Осы анықтамалардың бәрінде дерлік шиелініс ұғымы әлеуметтік қайшылықтар арқылы түсіндіріледі. Мәселен, Е.М.Бабосов деген автордың анықтамасы бойынша әлеуметтік шиелініс - түрлі әлеуметтік қауымдастықтардың, яғни таптардың, ұлттардың, мемлекеттердің, әлеуметтік топтардың, әлеуметтік институттардың, т.б. арасындағы мүдделерінің, мақсат, даму бағыттарының қарама-қарсылығынан немесе мәнді айырмашылықтарынан шығып асқынған түрі. Әлеуметтік шиелініс шешілуі қажет әлеуметтік мәселеге байланысты нақты әлеуметтік жағдайда қалыптасады. Оның белгілі бір себептері, қозғаушы күштері (таптар, ұлттар, әлеуметтік топтар, жеке адамдар, т.б.) болады. Сонымен бірге шиелініс ұзаққа созылуымен, қайшылықтың өткірлік дәрежесімен, атқаратын қызметімен сипатталады [9,110].
Келтірілген анықтамаға сүйене отырып, әлеуметтік шиеліністің қажетті құрылымдық элементтерін қарастырайық. Шиелініс болуы үшін оның барлық алғышарттары пісіп-жетілуі қажет. Бұл қоғамдық құбылысты өзара байланыста болатын мәнді элементтер құрайды. Яғни, әлеуметтік шиеліністерді өзара тығыз байланыста болатын элементтерден тұратын күрделі, тұтас процесс ретінде қарастыру қажет.
Сол сияқты шиелініске оның негізгі субъектілерінен басқа да адамдар араласуы әбден мүмкін. Бұлар - екі жақтың қолдаушылары, бітімге келтірушілер, арандатушылар, арашашылар, ақыл-кеңес берушілер немесе тіпті кінәсіз құрбандар да болуы мүмкін. Конфликтің субъектілерін бұл аталғандардан айыра білген жөн. Шиеліністі жағдайда субъектілердің әлеуметтік және психологиялық сипаттамалары басты рөл атқарады. Әлеуметтік сипаттамасы деп отырғанымыз, олардың әлеуметтік жағдайлары, қызмет жағдайлары, атқаратын кәсіптері, беделдері, т.б..
Ал, психологиялық сипаттамасы дегеніміз, жекелеген адамдардың мінез-құлықтарындағы ерекшеліктері. Мәселен, өмірде басқа адамдармен келісімге келе бермейтін, бар мәселелерді ұрыс-таласпен шешуді қалайтын "қиын" мінезді адамдардың болатыны белгілі. Мұндай адамдар шиеліністің басталуына, оның барысы мен нәтижесіне елеулі ықпал ететіндері сөзсіз.
Даулы жағдай орын алу үшін қарама-қарсы жақтардың арасындағы қайшылық шегінен шығып, асқынуы қажет. Ал қайшылық екі жақтың мүдделері мен мақсаттарының айырмашылығынан немесе қарама-қарсылығынан туындайды. Қоғамдағы жеке адамдардың, әлеуметтік топтардың, таптардың мүдделері бір-бірімен қабыса бермейді. Шиеліністі жағдайды көбінесе мүдделердің қақтығысуы ретінде түсіну керек. Американдық авторлар Р.Фишер мен У.Юри конфликтің дұрыс шешімін табу үшін, ең алдымен екі жақтың субъектілері мақсат-мүдделерінің қарама-қарсылығын айқын сезінеді.
Екі жақтың арасындағы қарама-қайшылық асқынып, субъектілер тікелей іс-әрекетке көшкен кезде шиеліністің қақтығысу кезеңі басталады. Яғни, екі жақ та бірдей бір-бірінің іс-әрекетіне тойтарыс беруге тырысып, барынша батыл қимыл жасайды, өз мақсатына жетуге тырысады.
Конфликтің барысына әлеуметтік орта да елеулі ықпал етеді. Қоғамның жалпы даму дәрежесі, нақты сол кездегі орын алып отырған экономикалық жағдай, коғамдағы дәстүр, ұлттық, демографиялық айырмашылықтар шиеліністі жағдайда елеулі рөл атқарады. Бұл жағдайлар даудың нәтижесіне де әсерін тигізбей қоймайды.
Әлеуметтік конфликт жайлы сюжетті әр түрлі жолмен құруға болады. Шиеленістің бірінші сатысы туралы сөз қозғап, зерттеуді одан әрі өрбітіп, соңында болған уақиғаның өзі туралы айтуға болады. Немесе ең алдымен болған жағдайды баяндап, кейін конфликтің туындауына әсер еткен себептерді тізіп жазса, сюжеттің келісті болуы хақ. Негізінен, журналистік зерттеуді баспасөз бетінде жариялаудың қатып қалған қағидалары жоқ. Әрбір публицист жеке дара стилімен жазуына толық құқығы бар.
Әлеуметтік кернеулігі аса жоғары салалардың бірі ретінде өндірістік қатынастарда жиі туындайтын еңбек конфликті болып саналады. Басқару мен еңбектің төмен деңгейі, құрал-жабдықтардың тозғандығы, жұмыс орнының дұрыс ұймдастырылмағандығы, жұмысшылардың төмен біліктілігі, тіпті, құндылықтар немесе қызығушылықтар салдарынан туындаған бірін-бірі жақтыртпау сияқты себептері еңбек дауын туғызуы мүмкін. Бұл қатардағы жұмысшылардың арасындағы дау болуы мүмкін, немесе басқарушы мен жұмыскердің арасындағы шиеленіс, тіпті мамандықтары әр түрлі еңбекқорлардың арасында түсініспеушілік болуы ықтимал.
Еңбек дауын әлеуметтік феномен ретінде талдаған кезде адамдардың қиын жағдайдағы мінез-құлқын психологиялық тұрғыдан талдаған жөн. Сонымен қатар, жұмысшы тап өкілдері мен саяси партиялар және үкіметтің арасындағы саяси қатынастарды, және дау субъектілернің заңды бұзбағандығына көз жеткізген маңызды. Бұндай конфликт - қарама-қарсы қызығушылықтардың бір арнада тоғысып, жұмысшылар ұжымының дамуына әкелетін бірден бір жолы. Бір жағынан алғашқыда еңбек даулары қалыпты ұжымдық қатынастарды бұзатын болса, кейіннен ұйымның басқармасы жаңадан реформа енгізіп, жұмысшы таптың шағымдарының негізінде еңбекқорларға қанағаттанарлық жағдай жасайды.
Еңбек дауының қай уақытта, қай өндіріс орнында өршіп кетуін алдын-ала білетін және сезетін журналисті кәсиби маман ретінде санауға болады. Бірақ бұндай қабілетке ие болу үшін журналист әрбір кәсіпорындағы жұмысшылар жағдайын, олардың психологиясын біліп, жалпы еңбекшілер өмірінің тамырын басып тұруы қажет. Сонда ғана жұмыскерлердің жүрек соғысын, көз-қарасын, ойын болжай алатын журналист істің мән-жайын жете түсінеді.
Адам өмірдің ажырамас бөлшегі оның отбасы, достары, қызметтестерімен қарым- қатынасы болып табылады. Бұндай байланыстар кейде ар-ождан немесе моральдік конфликтіне ұшырайды. Моральдік даудың себептерін егжей-тегжейлі түсіну үшін екі жақпен сұхбаттасу керек. Осындай ұжым ішіндегі дау кезінде тілдесу қиынға соғуы мүмкін. Өйткені ешбір топ өз ішіндегі конфликтіні сыртқа шығарғысы келмейді, әсіресе бұқаралық ақпарат көздеріне жариялау туралы көз-қарастары көңіл көншітпейді. Сондықтан зерттеуші-журналистке моральдік даудың психологиясын білген жөн. Көп жағдайда, шиеленістің субъектілері өз қателіктерін мойындамай, пайда болған конфликтіні бір жақты қарастырады. Қарапайым бұрмалауға мынандай жағдайларды жатқызуға болады:
* өзін әділетсіздіктің азабын тартқан деп санау, бұндайда адам өзін қарсыласының құрбаны ретінде санайды;
* екі теке тіресті принципі бойынша әрқайсысы бір-бірінің осал тұстарын меңзеп отырады, алайда өзінің кемшіліктерін көрмейді;
* екіұшты этика, бұл жағдайда әрқайсысы өзінің қателігін түсіне отырып, өзінің әрекетін нормадан ауытқыды деп санамайды;
* бәрі түсінікті, осындайда даулы жағдайды өршітпей, әрқайсысы өз дегені дұрыс деп санап жүре береді.
Публицистің қызығушылығына ие журналистік зерттеудің ең көркемдісі - адамның ішкі дауы. Жаман мен жақсының, жаңа мен ескінің мәңгі дауынан кем түспейтін адамның ішкі талас-тартысы таңғаларлық құбылыс. Адам өміріндегі ауыр жолмен келетін жеңіс - өзін-өзі жеңгені. Бір рет жеңгенім жетер деп отыруға болмайды, жеңістің ең ұлысы - күнде жеңу деп шығыс философиясы адамды өзін-өзі тануға шақырады. Біреудің ұзақ жылдар бойы еңбектеніп өмір сүруінен гөрі адамның өзімен күресіп, тағдырының иесі болуы туралы жазған әлдеқайда қиын. Бұл тақырыпты әсіресе очерк түрінде жазған дұрыс. Себебі,очерк өмір шындығын айқын көрсетіп, оқырманды тебірентуді көздейді. Қазақ очеркистерінің бұл салада тәжірибесі бай деп айтуға болады. Адамның жан тебіренісін, оның қиындықтарды бастан кешіруі, ішіндегі сезім толқуларды, сонымен қатар түрлі қызықты жерлерді өз көзімен көргендей әсерлі етіп жазудан отандық очеркистерді өз ісінің шебері деп атаса, артық болмас. Ш. Уалихановтың Жоңғария очерктері, М.Әуезовтің Түркістан солай туған, С. Мұқановтың Туған жердің тыңында, Ғ. Мүсіреповтың Уақыт іздері жинағы, Ә. Нұрпейісовтың Курляндиясы соның жарқын дәлелі.
Жоғарыда бірқатар очерктерді келтірген болатынбыз. Журналистика жанрларын бір-бірінен ажырату қиын. Себебі, журналистердің мақаласын тек бір жанрда жазғандығы сирек кездеседі. Шығарманың толымды болуы үшін кейде репортаж, очерк сияқты жанрларды араластыру қажет болып тұрады. Ал журналистік зерттеудің қатып қалған қалыбы жоқ. Бұл- бірнеше жанрдың қосындысы арқылы қоғамда айтылмаған тың ақпаратты жеткізу шеберлігі. Сондықтан журналистік зерттеудің әңгіме, мақала немесе очерк түрінде жазылуы әр автордың өз еркінде.
1.2 Әлем БАҚ-тың тарихындағы журналистік зерттеу тәжірибесі
Алғашқы бөлімшеде үздік журналистік зерттеу жүргізген шетел журналистерін қысқаша атап өткен болатынбыз. Қазақ баспасөзінде бұл жанрдың әлі қалыптасып үлгермегендігінен әлем журналистерінің тәжірибесіне жүгінгенді жөн көрдік. Ендігі мақсатымыз - әлем мойындаған Америка журналистикасындағы зерттеу тәжірибесімен танысу. Дүние жүзі бойынша журналистік зерттеудің атасы болып танылған - америкалық Сэмюэл Ленгхорн Клеменс, лақап аты Марк Твен жайлы қысқаша жазған едік.
Америкадағы журналистік зерттеу тәжірибесі
Марк Твеннің Алтынмен жалатылған ғасыры
ХІХ ғасырдың 20-40 жылдары Америка елінде өнеркәсіп революциясы кең қанат жайған болатын. Бұл жағдай белсенді пысықайлардың ақшаны көптеп табуына жол ашты. 1861 - 1865 жылдардағы Оңтүстік пен Солтүстік арасындағы азаматтық соғыс нәтижесінде құлдық жойылып, жалдамалы жұмысшылар еркіндік алған еді. Соңғы кедергіден босаған Америка қарқынды экономикалық дамуға бас ұрып, болашаққа деген үміттер заттанып, қол жетімді бола бастайды. Байлыққа кенелу идеясы бүкіл халықты шарпып, парақорлық пен пайда табушылық кең қанат жаяды.
Өз сенімдерің мен көзқарастарыңа берік болыңдар деп қызметкерлеріне ылғи айтып жүрген Территориэл энтерпрайзтің (Territorial enterprise) редакторы Джо Гудменнің қандай мақсат көздегені әлі де түсініксіз. Алайда сол кезде 1962 жылы репортер және очеркист ретінде жұмысқа орналасқан жас журналист С.Клеменс редактордың бұл сөздерін ойына тоқып алғандай. Заманының азғындаған шағында қалам тербеуді бастаған жас Сэмюэл екіжүзді шенеуніктер мен сот басшыларын және депутаттардың парақорлығын өз мақалаларында әшкерелей бастайды. Аз уақыттың ішінде бірталай журналистік зерттеу жариялап, Невада штатының беделді тұрғынына айналады. 1866 жылдың мамырынан Сан-Францискода шығатын Морнинг Колл (Morning Call) басылымымен істес болып, қаланың бейресми бас сыншысы (цензор) ретінде жұмыс істейді. Клеменстің айтуы бойынша бұл қаланың іші зинақорлыққа толы және тіпті азғындық туралы өсекке кенде емес. С.Клеменстің журналистің кәсіби борышы туралы ойын Хартфордтағы дүйсенбілік ұйымында айтқан сөздерінен-ақ түсінуге болады. Ол газеттердің ақша үшін саясаткерлердің шала істеріне көзін жұмып, нағыз қылмыскерлерді қорғайтындығына налыған еді [10].
Марк Твен Американың өзгелерден ерекше екендігіне сеніп, бұзылмаған пәк сәби сияқты ел болатыны туралы утопиялық идеяларға құмар болған еді. Алайда шындық бәріне де белгілі болды. 1871жылдың 27 қыркүйегінде нью-йорк газеті Трибюн (Tribune) Твеннің Түзетілген катехизис атты фельетонын жариялады:
oo Адам өміріндегі басты мақсат не?
oo Бай болу.
oo Қалайша?
oo Сәті түссе - арсыз жолмен, түспесе - адал жолмен.
oo Жаратушы Құдай кім?
oo Құдай - бұл ақша. Алтын, банкнот, акциялар- әкем, балам және рухым бір бейнеде.
1873 жылдың желтоқсанында М.Твеннің Ч.Уорнермен бірігіп жазған Алтын жалатылған ғасыр атты кітабы жарық көреді. Бұл кітап бүкіл елді шулатады. Онда тәрбиенің төмендеуі, саудагерлердің тұрпайылығы, қаражат істерінің күмәнділігі, пайдакүнемдіктің шарлауы сияқты мәселелер көтерілген болатын. Сыншылар бұл кітапты азғындық туралы көп жазғандығы үшін айыптады. Соған қарамастан, кітап тез тарады. Екі айдың ішінде 40 000 данасы жарыққа шығыпты. Ең көреген сыншы болып табылатын ағылшынның Спектейторы (Spectator) Марк Твен мен Ч.Уорнердің шындықтың бетін ашып, халықты болашақ өзгерістерге дайындағандығы үшін үлкен алғыс айтқан екен.
С. Макклюр, Л. Стеффенс және басқа да макрейкерлер
Мемлекеттің жеке кәсіпкерліктің шаруасына араласуы 1890 жылы конгресспен қабылданған Шерман заңы себепші болды. Жаңа заң бойынша трест құрылуы АҚШ-тың Конституциясына қарама-қайшы келген екен. Алайда, бұл заң ешбір қолданысқа келмейтіндігімен ерекшеленді. Аталмыш заңның он жылдық өмір сүру тарихында трестке қарсы тек 18 сот істері ашылғанмен, ешбірі нәтижелі аяқталмаған.
Трестер көбеюді жалғастыра берді. Кішігірім буржуазияның монополия озбырлығымен күресі тоқтамады. Дәл осы аумалы-төкпелі заманда алғаш макрейкерлер пайда бола бастады. Жалпы Макрейкер атауының тарихы 1906 жылдан бастау алады. Мемлекет аппаратын қатаң сынға алған журналистерге ашуланып Теодор Рузвельт оларды ренжітіп-кемсіту мақсатында muckraker деп атаған болатын. Баспасөз бұл сөзге ренжімей, керісінше өздерін осылай атауды бастайды.
Алайда журналистік зерттеу жанрының көрнекті өкілі А.Д. Константинов Журналистское расследование. История метода и современная практика атты кітабында макрейкерлер заманының бастауын 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында жазып жүрген С.Макклюр, Л.Стеффенс сынды журналистерімен байланыстырады. Орыс журналистері макрейкерлер атауын өз тіліне разгребатели грязи деп аударған еді. Ал отандық журналистикада бірыңғай атау жоқ. Мысалы, журналист Қуандық Шамахайұлы макрейкерлерді лас өсекке сығалаушылар немесе өкше сығалаушылар [11,185] деп атаса, журналист Индира Тұрсынбай Қазақ телевизиясындағы журналистік зерттеулер атты еңбегінде ластық түбін аршушылар деп аударған. Сөздің дұрыс мағынасын ажырату үшін ағылшыннан қазақшаға аударатын электронды Лұғат сөздігіне muckraker сөзін тердік. Ағылшыннан аударғанда muck мынадай мағына береді екен:1)пасықтық ; 2)көң; 3)қи; 4)тезек; 5)жексұрындық; 6)оңбағандық; 7)көң шашу; 8)былғау; 9)ластау. Muckraker сөзі Oxford сөздінде қоқысты аршушылар, қазбалаушылар деп берілген. Бұл біріккен сөздің тура мағынасын ажыратқанмен, Америкада оны ауыспалы мағынада қолданады екен. Демек, бұл сөз негативті мағынаны білдіреді. Барлық жинағандарымызды біріктіре, мынадай анықтама шығардық: ешбір лас жұмыстан, яғни, қылмыс, парақорлық сияқты істерді қазбалаудан жеркенбейтін журналистерді макрейкерлер деп атайды. Бұл атауды екі қарама-қарсы пікірде де қолдануға болады. Алғашқысы журналистердің жасырын ақпаратқа жаны құмарлығын әшкерелеп, ренжіту мағынасында қолданса, екіншісі бұл азаматтардың игі іс үшін өзінің абыройына нұқсан келсе де, ақиқатты табу үшін қылмыс әлеміне белшесінен батып, ішін қазбалауға дайын екендігін көрсетеді. Бірінші бөлімшемізде макрейкерлерді қазақшалап тырнақ астынан кір іздеушілер деп атаған едік және бұл нұсқаға тоқталуды дұрыс деп санадық.
Сонымен, макрейкерлердің алғашқылары 90-шы жылдардың соңында Э.Кросби, Д.Флинт, Э.Лефевр сияқты қалам шеберлерінің журналистік зерттеулері жарық көре бастайды. Бұлардың мақалаларында монополистік капиталдың халық мүдделеріне қарама-қайшы келетіндігі туралы жазған. Б.Флауэр шығарған Арена атты журнал көпшіліктің назарын америкалық ащы шындықтың түйінді тұстарын көрсетуге ат салысқан болатын. 1898 жылы бұнда К.Ридпеттің Американы шынтуайтына келгенде республикалық үкімет емес, қолдары парадан босамайтын бас-аяғы он тоғыз сенаторлар басқарады деп жазған мақаласы шықты. Ридпет бұл басқарушы топты көзге көрінбейтін империя деп атаған екен. Бірақ макрейкелердің негізгі құралы Макклюрс (The McClure's) журналы болған. 1893 жылы талапты баспагер Сэмюэль Макклюр арзан журнал дәуірінің басталуына негіз болған ай сайын шығатын он бес центтік басылым шығарады. Өзге журналдар сияқты бұл да алғашында ағартушылық бағытын ұстанады. Киплинг, Конан Дойл, Т.Гарди және т.б. ақын, жазушылардың еңбектерін жариялап отырған.
Журнал танымалдылыққа қол жеткізгенмен, оның құрылымдық жағы баспагерді қанағаттандырмайды. Макклюр өз қызметтестерінен тың тақырыптарды жазуды талап етіп, өзі де жаңалықтарды іздейтін. Баспагердің Макклюрске муниципалды парақорлық туралы жазған Э.Лефевр мен Ф.Виллардты шақырғандығы басылымның жаңа бағытын айқындады. Макрейкерлер дәуірінің бастауына негіз болған 1902 жылдың қазанында Л.Стеффенс пен К.Уитмордың Сен-Луидағы Твид заманы мақаласы еді. Одан кейінгі журналистік зерттеу легін 1906 жылдан кейін басқа басылымдар бастап жалғастырды. 1909 жылы Кольерс журналы Альяскадағы табиғи ресурстарды сатып, ақша жасаған үкімет мүшелеріне қарсы шықты. К.П.Коноллидің Кішкентай ақтаушы щеткаға жүктелген үлкен жұмыстар деген мақаласы елді дүрліктірген еді. Онда журналист сенатор Баллинджерді Аляска жерлерін оңды солды таратты деп айыптайды. Ал Космополитэн журналы Д.Г. Филиппстің Сенаттың опасыздығы атты мақаласы арқылы америкалық саяси жүйесінің кейбір құпия-сырларын ашады. Макрейкерлер заманында ақиқаттың ашылуына көп үлес қосқандардың ішінен Л.Стеффенстің Қалалардың масқарасы (The Shame of Cities) атты жинағы басқалардан біртөбе биік болып саналады. Стеффенстің бұл салада істеген жұмыстары халықтың игілігіне жарап, тіпті Американың түпкір-түпкірінен келген хаттарда да оқырмандар өз қаласындағы азғындық пен парақорлық туралы жазып, Линкольннің сол істермен айналысуға шақырған екен. Стеффенстің кез келген әлеуметтік тап өкілімен тез тіл табысуы оның шынымен халықтың адамына айналуына себепші болды. Бір іскермен сұхбаттасқан кезде сол: Туа біткен кәзәптік қасиетің бар, бірақ сен адал жолды таңдадың деп Линкольннің адамдармен араласу мен өзіне қажетті ақпаратты сұхбаттасушысынан суырып алатынын меңзеген болатын.
Алайда 1907 - 1908 жылдары құжынаған журналистік зерттеулер кейінгі жылдары газет беттерінде сирей бастайды. Оған себеп - парақорлықтың азаюы емес, халықтың тым жиі жарияланып жүрген журналистік зерттеулерге деген қызығушылығының басылуынан. Стеффенс, Тарбелл, Бейкер, Филиппс сияқты жүзден жүйрік шыққан журналистік зерттеушілер Макклюрстан кетіп, өздерінің жеке басылымын ашуға бел буады. Алайда олардың ойлары жүзеге аспай, әрқайсысы түрлі тарапқа бөлініп кете береді. Міне, осылайша, елді дүрліктірген макрейкерлер заманы өтіп, жаңа лептің журналистік зерттеулеріне жол береді.
Уотергейт оқиғасы
1972 жылы 17 маусым күні Вашингтонның полициясы демократиялық партия өкілдерінің штаб-пәтері орналасқан Уотергейт қонақүйіне заңсыз енгендігі үшін күдікті болып саналатын 5 кісі қамауға алынған болатын. Тұтқындаған кезде олардан фотоаппарат пен электронды жасырын тыңдау құрылғылары алынған еді. Ұсталғандардың ішінде президентті қайта сайлау жөніндегі республикалық партияның комитеті мен республикашылдардың ұлттық комитетімен байланысты Дж. Маккорд болыпты. Әділет министрлігі бұл жөнінде іс қозғалғанын жариялады. Президентті қайта сайлау жөніндегі комитеттің директоры Джон Митчелл комитеттің бұл іске еш қатысы жоқ екендігін дәлелдеп тырысып бақты. Никсон да өз алдына Ақ үйдің бұнымен байланысын жоққа шығарған болатын. 1972 жылдың басы шусыз өтеді. Сол бір оқиға біреудің зиянсыз тентектігі деп қана қабылданған еді. Газеттердің барлығы дерлік президент әкімшілігінің істеген бұл ісіне көздерін жұмып, сол туралы ашық жазудан тартыншақтанған. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz