Қорқыныш сезімінің психологиялық ерекшеліктері
Қазақстан Ресубликасының білім және ғылым министрлігі
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышының психологиялық аспектілері
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Актобе, 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. Мазасыздану мәселесінің ғылыми-теориялық сипаттамасы ... ... .
1.1. Психологиядағы мазасыздану жағдайы, зерттелу бағыттары туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қорқыныш сезімінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ..
1.3 Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқыныш көрінуінің психологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ..
2 тарау. Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышының себептерін тәжірибелік зерттеуді ұйымдастыру және оның әдістемелік негізделуі
2.1. Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышын анықтауға арналған әдістемелерді пайдаланудың мазмұны ... ... ... ... ..
2.2. Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышын анықтау үшін жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... . Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында бірінші міндет ретінде ұлттың бәсекеге қабілеттілігі факторы ретінде білімділік деңгейін жоғарылату ұсынылады. Жиырма бірінші ғасырдың маңызды міндеттерінің бірі - өмір сүру сапасын жоғарылату, оның ішінде тұлғаның даму шарттарын анықтайтын білім беру сапасын жақсарту болып табылады. Сондықтан да ғылым және білім беру жүйесін реформалау мен дамыту - ғаламдану жағдайларында көптеген мәселелерді шешудің анықтаушы факторы болып табылады. Қазіргі уақытта мазасыздану мәселесі күннен күнге өзекті мәселелердің бірі болып келеді. Оған саясат пен экономика саласындағы дағдарыстар, терроризм мен қылмыстықтық деңгейінің өсуі, адамдардың жеке өміріндегі және кәсіби іс - әрекетіндегі проблемалар қатты әсер етеді. Сонымен қатар, мазасызданудың бұл себептерімен бірге, әр қайсысымызға байланыстылары да бар - адамның өз өзімен келісімінің жоқтығы, конфликтілік жағдайдан шығудың психологиялық ережелер мен бағыттардың жоқтығы [1].
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз тұлғалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы тұлғаның жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған дейін, бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады[2].
Адам іс-әрекетінің алғашқы тарихи түрі - еңбек болып табылады. Ал еңбек әрекетіне араласқан адамның басты ерекшеліктерінің бірі - оның еңбекке қабілеттілігі, ал кез келген еңбек түрі іс-әрекет болып табылады. Іс-әрекет - адамның қоршаған ортаға деген белсенді қатынасының бір формасы немесе қоршаған орта мен субьектінің өзара қатынасының динамикалық жүйесі. Адамның іс-әрекеті - күрделі құбылыс. Белгілі бір өнім адам іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады. Адам, еңбектің қай түрімен айналысса да, өмірге ең алдымен қайраткер, іскер және жасампаз болып келеді. Оның арнайы әрекеті еңбекте, еңбек іс-әрекетінің актісі түрінде қалыптасады. Белгілі бір қоғамдық функцияларды атқаратын әрекеттердің жиынтығы еңбек әрекетінің белгілі бір түрін құрайды.
Еңбек дегеніміз - адамдардың материалдық және рухани қажетін қанағаттандыратын қоғамдық пайдалы өнім өндіруге бағытталған іс-әрекет. Еңбек өнімдерін жасауға қатынасу арқылы адам өмір сүріп отырған өндірістік қатынастар жүйесіне араласады. Бұл екі фактор еңбек әрекетіне көзқарас пен еңбек мотивін қалыптастырады. Адамды еңбекте жоғары көрсеткіштерге жетуге жетелейтін себептер өмір сүріп отырған өндірістік қатынастарға тікелей байланысты. Адамдардың еңбекке құлшынуы тек қана жеке мүддеден тумайды, сонымен қатар қоғам мүддесін ойлаудан тұрады. Сонымен қатар адамның еңбекке деген ынтасы оның жаңа еңбекке араласуына бейімделуінен көрінеді. Олай болса адамның еңбек әрекетіне араласуының басты көрсеткіші оның кәсіби бейімделуімен байланысты[3]. .
Кәсіби бейімделу -- бұл жұмысқа жаңа түскен адамның өз ортасына біртіндеп төселіп, бейімделуі. Оның алғашқы кезеңі өндірістік тәжірибе кезінде, негізгі жағы нақты жұмыс үстінде жүзеге асады.
Мамандық таңдау мәселесі туралы отандық ғалым Ж.Аймауытов: ... қазақ жастарына мамандықтың жаманы жоқ, бірақ, мұның кез келгеніне икемділік қажет, бұл жәй күнелту, тамақ, асыраудың ғана жолы емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін процесс -- деп ерекше сипаттама берген. Мазасыздану мен қорқыныштың пайда болуы және орнығуы адамның даму кезеңдеріндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлылымы[4].
Әр жас кезеңдері үшін мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз-ақ көптеген адамдарда жоғары Мазасыздануді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объектілер болады. Адам өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмәндана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, адамның адекватты құлығының қалыптасуы және мазасыздану мен қорқыныштың төмендеуіне септігін тигізетін, коррекциялық-дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Кәсіби қызметте адамның бойында мазасызданумен қатар қорқыныш сізімі де байқалады. Қорқыныш өзінің жағымсыз бояуларымен қатар, адам өміріндегі әртүрлі психологиялық функцияларды атқарады.
Психологиялық өзіне - өзі бақылау жасауда адам қорғаушы бейімделуі рөлді ойнай отырып - қауіп төнгенде одан қашуға мүмкіндіктер туғызады. Қорқыныш сезімі қоршаған ортаның әрекет шынайылығын көрсететін процесс. Сонымен қатар, қорқыныш, жеке тұлғаның қалыптасу процесінде сі нақты әлеуметтендіруші функцияны атқарады.
Психологияда қорқынышты адам бойындағы жағымсыз категорияларға жатқызады.
Зерттеудің мақсаты: медициналық қызметкерлерде мазасыздану мен қорқыныш себептерінің пайда болуын психологиялық зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- дипломдық жоба тақырыбына байланысты ғылыми мәліметтерді жан-жақты қарастыру, талдау жасау;
- медициналық қызметкерлерде мазасыздану мен қорқыныштың көріну ерекшеліктерін сипаттау және талдау;
- медициналық қызметкерлердің әртүрлі индивидуалды-психологиялық сипатына байланысты ұйымдық өзгерістер кезіндегі кәсіби стрестің көріну синдромдарын анализдеу;
- мазасыздану мен қорқыныш мәселесіне теориялық және әдістемелік талдау жасау, сараптау, бақылау;
- мазасыздану мен қорқыныш сезімдеріне ұшыраған медициналық қызметкерлерге психологиялық көмек көрсету жүйесін орнату, құру және ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі: Ақтөбе облысы, Байғанин орталық аудандық ауруханасының 25-45 жас аралығындағы 30 медицина қызметкерлері
Зерттеу пәні: медицина қызметкерлерінде кәсіби мазасыздық пен қорқыныш сезімдерінің пайда болуы және одан арылу жолдарын айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер кәсіби мазасыздану мен қорқыныш сезімінің құрамын анықтайтын психологиялық реакциялармен (Мазасыздануленушілік, депрессия, қанағаттанбаушылық, психологиялық шаршау және т.б.) дер кезінде психокоррекциялық жұмыс жасалса, онда медицина қызметкерлерінің кәсіби стреске ұшырау деңгейі төмен болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
кәсіби мазасыздану және қорқыныш туралы ғылыми-теориялық мәліметтер жинақтау, тақырыптың ғылымдағы қолданыс аясын кеңейту, мазмұнын толықтыру, ғылыми-практикалық қолданыста жүрген әдіс-тәсілдерді талдау.
ұйымдық өзгерістер процесіндегі медицина қызметкерлерінің кәсіби стресін анықтау үшін кешенді зерттеу жүргізіліп, оның нәтижелерін сараптай отырып, ұйымдық өзгеріске деген қызметкерлердің субъективті қатынасы, ұйым қызметкерлерінің индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктері өзгерістер процесіндегі кәсіби стрестің дамуының ең маңызды себептері ретінде дәлелденіп көрсетілді.
жүргізілген тәжірибелер қорытындысы ұйымдық өзгерістер процесіндегі кәсіби мазасыздық пен қорқынышты кешенді зерттеу принципін қолдануға, кәсіби мазасыздықтың ерекшеліктері туралы ғылыми негіздемені кеңейтуге, оның дамуына әсер ететін факторлар мен оның динамикасының заңдылықтарын игеруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Отандық және шетел авторларының жұмыстарына терең теоретикалық талдау жасалынды; ғылыми психодиагностикалық әдістемелер кешені құрастырылып, оларды жүргізу арқылы және математикалық-статистикалық өңдеу арқылы зерттеу объектісінің адекватты табиғаты сипатталады.
Зерттеу әдістері:
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 МАЗАСЫЗДАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Психологиядағы мазасыздану жағдайы, зерттелу бағыттары туралы түсінік
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында жатқан ұлттық тәрбиенің озық әрі өнегелі дәстүрлерін, асыл қасиеттерін оқушылардың бойында қалыптастыру, психология материалдарын ұтымды пайдалану - аса маңызды міндеттердің бірі. ХХІ ғасыр - қатаң бәсеке ғасыры. Еліміздің білім беру жүйесі әлемдік
білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бүгінгі күні қазақ халқының ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу жағдайында жеткіншек ұрпақты ұлттық дәстүрлерде тәрбиелеудің заңды объективті қажеттігі туды. Қай заманда болсын жас ұрпақтың өнеге тұтар өзіндік ұлттық тәлім-тәрбиесі болатындығы белгілі. Егеменді Қазақстан Республикасының болашақ ұрпақтарының сана-сезімін, ұлттық психологиясын, оның ерте замандағы ата-бабалар салт-дәстүрімен сабақтастыра тәрбиелеу қазіргі күннің ең өзекті мәселесі екендігін өмірдің өзі көрсетіп отыр [2].
Қазіргі психология саласында психикалық процестердің озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Инновациялық технологияны меңгеру қызметкерлердің кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, кәсіби қызметін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Инновациялық технологияларын шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады.
Инновациялық технологиялардың психологиялық негізгі қағидалары: адамға ізгілік тұрғысынан қарау; адамның танымдық күшін қалыптастыру және дамыту; адамның өз бетімен әрекеттену әдістерін меңгерту; адамның танымдылық және шығармашылық икемділігін дамыту және т.б.
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез ретінде қарастыруды жөн көреді.
Сонымен қатар, А.М. Прихожан: Мазасыздану - бұл төніп келе жатқан қауіпті алдын ала сезінумен, сәтсіздікті күтумен байланысты, эмоционалдық дискомфортты уайымдау - дейді[5].
Мазасыздануды эмоционалдық күй ретінде және жекелік кескін немесе темпераменттің тұрақты қасиеті ретінде де айырып көрсетеді. Р.С. Немовтың анықтамасы бойынша: Мазасыздану - әлеуметтік құрылымдағы жағдайда қорқыныш пен Мазасыздануді сезіну, жоғарғы алаңдаушылық күйіне әкелетін адамның тұрақты немесе ситуативті көрініс табатын қасиеті.
Л.А. Китаев-Смык, өз кезегінде мынаны белгілейді, психологиялық зерттеулерде мазасызданудың екі түрінің анықтамасы соңғы жылдары кеңінен тарала бастады. Спилбергтің ұсынуымен Мінездің мазасыздануы және ситуативтік мазасыздану ұғымдары қолданыла бастады.
А.В. Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану - Мазасыздану реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын, индивидтің қатерді уайымдауға бейім болуы, жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі. Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда жоғары болады, сонымен қатар психотравма салдарын өткізіп жатқан сау адамдарда көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті көрінісінің бұзылуы. Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына бағытталған және де жеке тұлға және оны қоршаған ортаның өзара әрекеті ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған[5].
Г.Г. Аракелов, Н.Е. Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады: мазасыздану - бұл кез келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестерден әсер етуден туындайтын, қиын өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған.
Мазасыздану жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті Мазасыздану эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын, адам миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты.
Мазасыздану түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын медициналық қызметкерлерде де байқалады. Олар ең жақсы дәрігер (медбике) болуға немесе ұжымда ең жақсы орында болуға және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады.
Отандық психологтар жеке тұлғаның адекватты емес өзін жоғары бағалауы дұрыс емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің адам жетістіктерін жоғары бағалауынан, яғни мақтаудан, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін-өзі бағалаушылық адамды толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптармен және қиындықтармен соқтығысқанда, оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ адам қызметте бар күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін құрметтеуге өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де бұл адамның әрдайым қолынан келе бермейді. Ұжымдастарының арасында қалаулы орынға ие болуына оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге әкелуі мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан медициналық қызметкерлердің санасына сәтсіздік, сенімсіздік және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауға жібермейтін қорғаныс механизмі өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан: ата-анадан, мұғалімдерден, достарынан, ұжымдастарынан іздеуге тырысады. Сәтсіздік себептері өзінде екенін мойындаудан бас тартып, кемшіліктерін айтқандардың барлығымен конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтық байқатады. М.С. Неймарк оны адекватты емес деп айтады, - өз әлсіздіктерінен өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс - кез-келген тәсілдерімен санасына өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне қарсы сескену және ашу- ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы мүмкін[6].
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігі қызығушылықтарының өзіне ғана бағытталуына әкеледі. Мұндай күй адамның Мазасыздануленуді уайымдауын туғызбай қоймайды. Алғашында Мазасыздану адам алдында тұрған шынайы қиындықтардан туындап, содан соң адамның әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне деген қатынасының адекватты болмауынан ол тұрақты кескінге ие болады. Мұның бәрі адамға кері әсерін тигізіп, адам кез келген жағдайдан сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы Мазасыздану мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны жеңу өте маңызды екенін Т.В. Драгунов, Л.С. Славина, Е.С. Макслак, М.С. Неймарк атап өткен. Бұл авторлардың жұмыстарында адекватты емес аффектіні жеңу өте қиын екені көрсетілген. Басты міндет - бұл адам мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін сәйкестендіруге әкелу немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау деңгейіне көтеруге көмектесу, өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең шынайы жолы бұл адамның қызығушылықтары мен ұмтылыстарын оның шамасы жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып табылады.
Сонымен медициналық қызметкерлерді күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес аффектпен байланысты екенін Славинаның аффективті құлықтағы зерттеулерде көрсетіледі. Бұған қоса отандық психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей, медициналық қызметкерлер құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік инстинктердің салдары болып табылмайды.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспекті қамтиды. Психофизиологиялық алаңдаушылық пен Мазасыздануді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің деңгейіне негізделетін жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін зерттеу жолымен бағытталуда.
Көптеген авторлар Мазасыздануленуді қатты психологиялық қысымдағы күй - стресстің құрамды бөлігі деп есептейді. Стресс күйін зерттеген отандық психологтар оның анықтамасына түрлі дәлелдеулер енгізді.
Сонымен, А.А. Суворова лабораториялық жағдайда алынған стресті зерттеді. Ол стресті адамға қиын және жағымсыз эксперимент жағдайында туындайтын күй ретінде анықтайды.
В.С. Мерлин стресті өте қиын ситуацияда туындайтын жүйкелік қысым деп табады. Стресс түсінігінің түрлі талқылауында барлық авторлар мынамен келіседі, стресс - бұл өте қиын ситуацияларда туындайтын қатты қысымдағы жүйке жүйесі. Стресті мазасызданумен сәйкестендіруге болмайды, өйткені стресс әр уақытта да шынайы қиындықтарға негізделген, ал мазасыздану олар болмаған кезде де көрінуі мүмкін. Күші жағынан да стресс пен мазасыздану күйлері түрліше. Егер стресс - жүйке жүйесінің өте қатты қысымы болса, ал мазасыздану үшін мұндай қысымның күші тән емес. Осыдан стресс кезіндегі Мазасыздануді қатер немесе сәтсіздікті күтуден, оны алдын ала сезінуден туындайды деп есептеуге болады. Күй ретіндегі мазасыздану - сәтсіздікті күтушілік. Бірақ Мазасыздану субъект сәтсіздікті өзінен (өзінің шамасы жетпеуінен), объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан күтуіне байланысты соған тәуелді әртүрлі болуы мүмкін[7].
Авторлар фрустрация, стресс кезіндегі Мазасыздану, алаңдаушылық, салбыраңқылық, қорқыныш, сенімсіздік түрінде көрінетін субъектің эмоциональді сәтсіздіктерін атап өтетіндігі маңызды факт болып табылады. Бірақ бұл Мазасыздану шынайы қиындықтармен байланысып негізделген. Сонымен И.В. Имедадзе Мазасыздануді фрустрацияны алдын ала сезінумен тікелей байланыстырады.
Осыдан кез-келген түсініктегі стресс пен фрустрация өзіне Мазасыздануді қосады. Жүйке жүйесі қасиетін физиологиялық қасиет тұрғысынан алып қарасақ, біз Мазасыздануге бағытталушылық түсінігін отандық психологтардан табамыз. Сонымен, И.П.Павловтың лабораториясында сыртқы қоздырғыштар әсерінен ең алдымен әлсіз типте, содан соң қозғыш және ең азы жақсы қимылдайтын мықты тұрақты типтегі жануарларда болатыны анықталған.
Б.М. Тепловтың пікірінше, Мазасыздану күйі жүйке жүйесінің күшіне байланысты. В.Д. Небылицин жүйке жүйесі әлсіз типтегі мазасызданудың одан да жоғары деңгейін өз зерттеулерінде ұсынады.
Мазасызданудың симптомокомплексі мәселесін қарастырған В.С.Мерлиннің жұмыстарына тоқталған да жөн. Мазасыздануды В.В.Белоус екі жолмен тексерді - физиологиялық және психологиялық.
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге қолданатын А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А. Бакеевтің зерттеуі ерекше қызықты болып табылады. Зерттелінушілердің мазасыздану деңгейлері В.В. Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай қорытынды шығаруға болады: эмоционалды уайымдау, жаны жай таппау, жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі құлықтың кері формаларының негізі болып табылады.
Мазасыздану түсінігін психологияға психоаналитиктер және психиатрлар енгізді. Психоанализдің көптеген өкілдері мазасыздануды жеке тұлғаның тума қасиеті және ол адамға әуел бастан-ақ тән күй ретінде қарастырды. Психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд адамның бірнеше тума әуестік инстинктері болады деді. Олар оның көңіл күйін анықтайды, адам құлығының қозғаушы күші болып табылады. З.Фрейд биологиялық құмарлық пен әлеуметтік тыйымдардың ұштасуын невроз бен мазасыздандыруды тудырады деп есептеді. Алғашқы инстинктер адамның есеюіне байланысты көріністің жаңа формаларына ие болады. Жаңа формада олар өркениеттің тыйымдарына кездесіп, адам өз құмарлығын жасырып көрсетпей, қысып ұстауға мәжбүр болады. Индивид өмірінің психикалық драмасы туылғанынан басталады және бүкіл өмірінде жалғасады[8].
Жекелік психологияда А. Адлер невроздардың туындауына жаңа көзқарас ұсынады. Адлердің пікірі бойынша, невроздың негізінде қорқыныш, қиындықтардан қорқыныш сияқты механизмдер жатыр.
Медицина қызметкерлерінің кәсіби мазасыздану мен қорқыныш сезімдерінің, невроздардың негізі болып эмоцияның сөнуі табылады.
Эмоцияның сөнуі деген терминді американ психиатры Х.Дж.Фрейденберг 1974 жылы эмоционалдық қанық ауа-жайда (атмосферада) науқастармен (пациенттермен) белсенді кәсіби қарым-қатынаста болатын адамдардың психологиялық жағдайларын сипаттау үшін енгізді. Оған үлкен шығармашылык мүмкіндікке (потенциалға) ие, ...өз ісіне құлай берілген, кәсіби адамдар тап болады. В.Мосс кәсіби болдыруға Күшейе түсетін қуатын, идеалын, мақсатын жоғалтатын ақыл-ойлық, денелік және жандық таусылу деген анықтама береді.
Медицина қызметкерінің кәсіби жанып кету синдромы деп физикалық, эмоциялық, ойлау қабілеттерінің таусылуын айтады.Бұл жағдай жұмыста таусылмайтын, атқарылмайтын күйзелістен кейін дамиды. Жанып кету немесе Сөну синдромының негізіне қызметкерге кәсіби әрекет кезінде күйзелістің әсер етуі ұзақ уақыт жатады. Жанып кету немесе Сөну синдромының пайда болуына адам мен адамның, бастық пен бағыныштының арасындағы ауыр қарым-қатынаста болу негізгі рөл атқарады. Бұл процесс біртіндеп дамиды. Алдымен эмоциялар оңай білінбейді, артынан адамдар ашулана бастайды. Кейінірек ашулануды тоқтату қиындайды. Бұл ызалану мен ашық қайшылық тудырады. Ақырғы кезеңде өзін-өзі бағалау мен кәсіби мотивация төмендейді. Кейбір адамдар бұл кезеңде психикалық белсенді заттарды пайдалануды (ішімдік ішу, темекі тарту, есірткіні пайдалану) күшейтуі мүмкін.
Кәсіби жанып кету кенеттен, тұтқиылдан пайда болмайды. Бұл процесті жабық кастрөлдегі сұйықтың, кейін қайнап сыртқа тасып төгілетін жәй қайнауымен немесе көңіл аудармаса соңы өртке айналатын жалынның ұшқындауымен теңестіруге болады.
Жанып кету синдромы болғанда адамның жұмысқа деген ықыласы жойылып, оның өмір сапасы темендейді.
Психологияда медициналық қызметкерлерді Кәсіби жанып кетудің үш деңгейі көрсетілген:
1-мазасыздану: адам қалайтын деңгейде қызмет атқаруға бейім емес, ол өз беделін демеу үшін, қорғаныс механизмін қолданады. Мысалы: Үйде қызығарлық не бар?, Маған жұмыс көбірек ұнайды. Бұл механизмдерді қолдану кейде көмектеседі, алайда оны күнделікті пайдалану- адамның бірдеңені дұрыс істемегенінің белгісі;
2-қарсылық: бұл сатының басты сипаттамасы -бірбеткейлік, бағынбау, қатаңдық; адам ережелер мен нұсқауларга жабысып, өз позициясын (көзқарасын) өзгертуге құштарлық танытпайды; томаға-тұйық, өзгелерден оқшау қалады (бұл мінез-құлқы айналасындағыларды кері тебетіндіктен назардан тыс қалуы мүмкін); егер сіз әдетте жұмыстан кейінгі уақытты бірге өткізетін мейірбике кенеттен қарым-қатынасты күрт үзсе, онда ол кәсіби жанып кету синдромын бастан кешіруі мүмкін;
3-таусылу: А.Гюллен бұл сатыны ақырғы саты ретінде сипаттап, жазады; адамның бір жағынан, маужыраған, сылбыр және тұрлаусыз, ал екінші жағынан аса зілді және қатал болуы ықтимал; бұл сатыда оған көңіл мен қамқорлық қажет, алайда шұғыл жағдайларда тәртіптік сипаттағы жаза қолданылады: бұл ретте адамдарға ең жақсы тәсіл - маманнан кеңес алу.
Қазіргі медицинада Гиппократ антының патерналистік бастауынан бас тарту анық біліне бастады. Ант бойынша Мен науқастардың режимін өз біліміме, түсінігіме байланысты тиімді жаққа бағыттаймын. Қазіргі медицинада керісінше емделуші мен әріптестік карым қатынас қалыптаса бастады.
Комплаенс (ағылшынша соmрlіаnсе - келісім) - науқастың терапия режимін сақтауға келісуі, дәрігердің ұсыныстарын қабылдау. Келісім деңгейіне дәрігер мен науқастың қарым-қатынасы әсер етеді. Қазіргі кезде терапевтикалық альянс туралы айтылады, бұл дәрігер мен науқас арасындағы әріптестік қарым-қатынас[9].
Әріптестік қарым-қатынас пен терапевтикалық альянсты қуру дәрігердің кәсіби деңгейінің жоғары екенін, деонтология принциптерінің сақталатынын көрсетеді.
Егер науқас дәрігермен әңгімелескеннен соң, өзін жеңіл сезінбесе, ол дәрігер емес - дейді В.М.Бехтерев. Сонымен дәрігердің сөзі емдеу кезіндегі ең маңызды фактор болып саналады, қандай болсын жазаға дайынмын дейді. Әдетте бұл сандырақ психоз ауруына жақын.
Толық еместік сезімі физикалық әлсіздікті субъективті сезінуден немесе қатынастағы қажеттілікті қанағаттандыруға кедергі болатын жеке тұлғаның сапасы мен психикалық қасиетінен туындайды. Қатынастағы қажеттілік - бұл сол уақытта топпен бірге болу, топта болу қажеттілігі. Бір нәрсені істей алмаушылық, толық еместік сезімі адамды белгілі бір күйзеліске ұшыратады. Сөйтіп ол қалауларынан бас тартып, капитуляция немесе компенсация жолымен құтылуға тырысады. Мұнда индивид толмаған жеріне бар энергиясын бағыттайды. Өзінің қиындықтарын түсінбегендер және энергиялары өздеріне бағытталғандар сәтсіздікке ұшырайды. Биіктікке ұмтылған индивид өмір тәсілін, өмір жолын және құлықты өңдейді. 4-5 жаста-ақ адамда сәтсіздік, бейімделмегендік, қанағаттанбаушылық, толық еместік сезімі туындап, ал олар болашақта сәтсіздікке әкелуі мүмкін.
Адлер адамда дұрыс емес ұстаным мен өмір стилінің пайда болуына әкеліп соқтыратын үш шартты айтады:
1. Ағзаның органикалық, физикалық толық еместігі. Мұндай жетіспеушіліктегі адамлардың көңілін аулап, басқа адамдармен қызықтырмаса, олар толығымен өздерінен босамауы мүмкін. Өзін басқа адамдармен салыстыру толық еместік, пәс түсу, күйзелу сезіміне әкеледі. Бұл сезім таныстарының кекетуінен күшеюі мүмкін. Әсіресе, адам өзін кәдімгі адамға қарағанда нашар сезінетін қиын ситуацияларда бұл сезім ұлғаяды. Ауру адамның өзі де ситуацияны өзгеруге қабілеттілікті сезінеді. Нәтижесі барлық уақытта белгілі мақсаты бар, түрлі күші бар және түрліше көрінетін индивидтің шығармашылық күшіне байланысты[10].
2. Тым ерке болу да осындай нәтижелерге әкелуі мүмкін. Орнына еш нәрсе бермей барлығын ала беру әдетінің пайда болуы. Қиындықтарды жеңу емес, оңай алынған жақсылық өмір стилі бола бастайды. Бұл жағдайда да барлық қызығушылықтар мен қамқорлықтар өзіне бағытталып, адамдармен қатынас жасау, көмек беру, оларға қамқор болу тәжірибесі болмайды. Қиындықтарға деген жалғыз реакция тәсілі - басқа адамдардан талап ету. Мұндай адамдар үшін қоғам жау сияқты көрінеді.
3. Елеусіз қалған адам. Елеусіз қалған адам махаббаттың және достық қарым-қатынастың не екенін білмейді. Ол доспен қатысып жатқанын көрмейді. Қиындықтармен кездескенде қиындықтарды бағалайды, ол басқалардың көмегімен оларды жеңуге болатынына сенбегендіктен, өз күшіне де сенбейді. Ол махаббатқа және жоғары бағалаушылыққа адамдарға пайдалы әрекет жасау арқылы қол жеткізуге болатынына сенбейді. Сондықтан да ол күдікті және ешкімге сенбейді. Оның басқаларға деген махаббаттан тәжірибесі жоқ, өйткені оны жақсы көрмейді және оның құны өшпенділік. Осыдан тұйықтық, қарым-қатынасқа түсініспеушілік, қызметтестікке бейімдемеушілік туындайды[11].
Басқаларды жақсы көруді дамыту жаттықтыруды қажет етеді. Адлерде жеке тұлға конфликті негізінде, мазасыздану мен невроздың негізінде артықшылыққа ұмтылудан шығатын қалу (мықтылыққа еріктік) және құнсыз арасындағы қайшылық. Осы қайшылықтың қалай шешіліп жатқанына байланысты жеке тұлғаның ары қарай дамуы жүріп жатады. Қуаттылыққа ұмтылу бастапқы күш сияқты дегенді айтқанда, А.Адлер артықшылыққа, басымдылыққа ұмтылу топ адамдарынсыз іске асуы мүмкін емес деген қарым - қатынас мәселесін айтады.
Адлер құлық түрткісінің негізі сияқты үстемдікке ұмтылудың неге пайда болғанын түсінбеді. Сондықтан ол 20-шы жылдардағы осы батыс қауымының нақты тарихи құбылысын қателікпен қабылдап, оны тума биологиялық инстинкт деп есептеді. Ал осыдан үстемдікке ұмтылуы іске аспауына байланысты мазасыздану, қорқыныш, алаңдаушылық және басқа құбылыстар пайда болады. Адлер тұжырымдамасының кемшілігі адекватты алаңдаушылық және адекватты емес арасындағы айырмашылық емес, сондықтан мазасызданудың құрылымдық күй ретіндегі нақты бейнесі басқа ұқсас күйлерден ерекшеленеді.
Мазасыздану мәселесі нейрофридистердің, ең алдымен К.Хорнидің арнайы зерттеу пәні болды және Хорнидің теориясында жеке тұлғаның Мазасыздануі мен мазасыздануының қайнар көзі биологиялық құштарлық пен әлеуметтік тыйымдардың арасындағы конфликт емес, ол дұрыс емес адамдық қарым- қатынастар.
Невротическая личность нашего времени кітабында Хорни 11 жүйелік қажеттіліктерді атап өтеді (К.Хорни, 1997).
1.Сүйкімді болуға, басқаларға ұнауға байланысты жүйкелік қажеттілік.
2.Жалғыз қалуға қорқыныш, барлық күтулері мен армандарын орындайтын серіктестікке деген жүйкелік қажеттілік.
3.Өз өмірін шектеуге, көзге түспей, елеусіз қалуға деген жүйкелік қажеттілік.
4.Болжам жасап, басқаларды ойлары арқылы басқаруға деген жүйкелік қажеттілік.
5.Басқаларды қанау арқылы олардан жақсыны алуға деген жүйкелік қажеттілік.
6.Абырой немесе әлеуметтік қадірлеушілікке, тануға деген қажеттілік.
7.Жеке тұлғалық, яғни өзінің өсіріп көрсетілген бейнесіне қажеттілік.
8.Басқалардан озуға деген қажеттілік, жекелік жетістіктерге жүйкелік ұмтылушылық.
9. Өзіндік қанағаттану мен тәуелсіздікке деген жүйкелік қажеттілік, ешкімге мұқтаж болмауға қажеттілік.
10. Махаббатқа деген жүйкелік қажеттілік.
11. Артық, кемел, қол жеткізуге деген жүйкелік қажеттілік.
Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру көмегімен адам Мазасыздануден құтылуға тырысады, бірақ К.Хорни жүйкелік қажеттіліктер тойымсыз, оларды қанағаттандыру мүмкін емес, ал бұдан шығатыны Мазасыздануден құтылудың жолы жоқ деп есептеді. Көп деңгейде К. Хорни С.Салливенге жақын, ол жеке тұлға арасындағы теорияны құраушы ретінде танымал. Жеке адам басқа адамдардан, жеке адамдар арасындағы ситуациялардан бөлектенуі мүмкін емес. Сәби өзінің туылған алғашқы күнінен бастап-ақ адамдармен, бірінші кезекте анасымен өзара қарым-қатынасқа түседі. Индивидтің әрі қарай дамуы мен әрекеті жеке тұлға арасындағы қарым- қатынастың өнімі болып саналатын бастапқы алаңдаушылық, Мазасыздану бар деп есептейді Салливен.
Салливен организмдерді кернеудің энергиялық жүйесі ретінде қарастырды. Ол белгілі бір шектердің арасында айнып тұрады - босаңсу, тыныштық күйі және кернеудің ең үлкен дәрежесі. Кернеудің бастаулары Мазасыздану және организм қауіптілігі болып табылады. Мазасыздану адам қауіпсіздігіне шынайы немесе жалған қатерден туындайды. Салливен Хорни сияқты мазасыздануды тек қана жеке тұлғаның негізгі қажеттіліктерінің бірі ретінде қарастырмай, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де қарастырады. Жақсы емес әлеуметтік ортаға жақындау нәтижесінде ерте жастық шақта пайда болған мазасыздану, күнделікті және әрдайым адамның бүкіл өмірінде болады. Алаңдаушылық сезімінен құтылу индивид үшін орталық қажеттілікке айналады және оның әрекетін анықтайтын күш болып табылады.
Адам қорқыныш пен Мазасыздануден құтылу тәсілі болып табылатын түрлі әрекеттерді өңдеп шығарады. Мазасыздану түсінігіне Э.Фроммда басқаша келеді (Фромм 1990). Хорни мен Салливенге қарағанда, Фромм психикалық дискомфорт мәселесін қоғам дамуының тарихи тұрғысынан қарастырады. Э.Фромм орта ғасырдың оның өндіріс тәсілдері мен топтық құрылымында адам еркін болған жоқ, бірақ ол жалғыз және бөлектенген жоқ, өзін осындай қауіп-қатерде және Мазасыздануді сезінген жоқ, сондықтан ол заттардан, табиғаттан, адамдардан жатырқаған жоқ. Адам әлеммен бастапқы бастаумен байланысты болды. Фромм оларды "табиғи әлеуметтік байланыстар" деп атады. Мазасыздануден құтылу үшін "жағымсыз еркіндікпен" туылған, адам осы еркіндіктің өзінен құтылуға тырысады. Жалғыз жолды ол еркіндіктен қашу деп табады. Яғни өзінен-өзі қашуға, ұмытуға тырысады және жаман өзіндегі Мазасыздану күйін басып жаныштайды. Фромм, Хорни және Салливен Мазасыздануден құтылудың түрлі механизмдерін көрсетуге талпынады.
Фромм бұл механизмдер "өзінен қашу", Мазасыздану сезімін үстіртін ғана жабады, ол толығымен индивидті одан құтқармайды дейді. Керісінше, бөлектенгендік сезімі күшейіп, өз менін жоғалтудың ең ауыр күйі құралады. Еркіндіктен қашудың психикалық механизмдері иррационалды болып келеді. Фроммның пікірі бойынша, олар қоршаған шарттарға жауап беру реакциясы емес, сондықтан Мазасыздану мен күйзелу себептерін жоюға шамасы келмейді. Осы орайда, мынадай қорытындыға келуге болады, мазасыздану қорқыныш реакциясына негізделген, ал қорқыныш ағзаның бүтіндігін сақтаумен байланысты белгілі бір ситуацияларға жауап беретін тума реакция болып табылады.
Авторлар алаңдаушылық пен мазасыздану арасын айырмайды. Екеуі де бір кезде адамда қорқынышты тудыратын жағымсыздықты күту ретінде көрінеді. Мазасызданудың көмегімен адам қорқыныштан құтылуы мүмкін. Қарастырылған теорияларды анализдеп және жүйелеп, авторлар өздерінің жұмыстарында белгіленген Мазасызданудың бірнеше бастауларын бөліп көрсетеді:
1. Потенциалды физикалық алаңдаушылықтың түрі ауыртпашылық, қауіп-қатер, физикалық сәтсіздік стимулдарымен байланысудың нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббатты жоғалтып алу Мазасыздануі (ана махаббаты, құрбыларының сенімі).
3. Мазасыздану әдетте төрт жастан кем емес кезде байқалатын кінә сезімінен туындауы мүмкін. Біраз үлкен жастағы адамдардың кінә сезімдері өзін кемсіту, өзіне деген ыза, өзін лайықсыз ретінде ойлап уайымдау сезімдерімен сипатталады.
4. Қоршаған ортаны меңгеріп алуға қабілетсіздіктен туындайтын Мазасыздану. Ол қоршаған орта мәселелерін адам шеше алмайтынын сезінсе көрінеді. Мазасыздану толық еместік сезімімен байланысты, бірақ онымен пара- пар емес.
5. Мазасыздану фрустрация күйінде де пайда болуы мүмкін. Фрустрация қатты қажеттілік немесе қалаулы мақсатқа жетуде кедергі пайда болғанда уайым ретінде анықталады. Мазасыздану күйін әкелетін (ата-ана махаббатынан айырылу және т.с.с) және фрустрацияны туғызатын ситуациялар арасында толық тәуелсіздік жоқ және авторлар да осы түсініктердің арасын нақты айырып көрсетпейді.
6. Мазасыздану әр адамға сол немесе басқа дәрежеде тән. Болмашы Мазасыздану мақсатқа жетуге жұмылдырады. Мазасызданудың мықты сезімі эмоционалды бұзылған болуы мүмкін және ол қайғы әкеледі. Мазасыздану адамға міндетті түрде шешілуі керек мәселелерді ұсынады. Осы мақсатта түрлі қорғаныс механизмдері (тәсілдері) қолданылады.
7. Мазасызданудың пайда болуында үлкен мән отбасылық тәрбиеге, ананың рөліне, адам мен ананың өзара қарым-қатынасына беріледі. Жастық шақ кезеңі жеке тұлғаның дамуын болжайтын кез болып табылады.
Осы орайда Массер, Корнер және Каган Мазасыздануді, бір жағынан, әр жеке адамға тән, қауіп-қатерге тума реакция ретінде қарастырса, екінші жағынан адам қоршаған ортамен өзара іс-әрекетте кездесетін, жағдайлардың (стимулдардың) өсімталдық деңгейіне тәуелді адамның мазасыздану деңгейін бөліп көрсетуге болады. Қорқыныш күйі алаңдаушылықты және Мазасыздануді қоршаған ортада болып тұратын субъект жағдайға реакция ретінде қарастырады. Бұл екі құбылыстың арасында айырым жасалмайды. Алаңдаушылық кішкентай сәбиге тән болып келеді, ол қатты дыбысты естігенде, кездейсоқ орын ауыстыруды немесе сүйенішін жоғалтқанда, сонымен қатар басқа да кездейсоқ тітіркендіргіштер кезінде сезінеді. Бірақ кішкентай адам оның кейінгі есейген шағында мазасын алуы мүмкін көптеген стимулдарға сезімсіз қалады. Роджерс эмоционалдық өзін-өзі сезінуді басқаша қарастырады (Роджерс К, 1980). Ол жеке тұлғаны адам тәжірибесінің өнімі ретінде немесе құлықтың және сананың қоғамдық формаларын меңгеру нәтижесі ретінде қарастырады.
Қоршаған ортамен өзара іс-әрекет нәтижесінде адамда өзі туралы, өзін бағалау туралы сипаттама пайда болады. Бағалаушылық тек қоршаған ортамен үнемі қатынасу тәжірибесінен ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардан алынып пайдаланылған, индивидтің өзі өңдеп жасаған сияқты болып қабылдануы мүмкін.
Роджерс мазасызданудың басқа бастауын сана деңгейінің астында жатқан құбылыстар және де егер олар жеке тұлға үшін қауіпті сипатта болса, онда оларды саналы тұрғыдан ұғынғанға дейінгі бейсана астында қабылдап қоюы мүмкін деп көрсетеді. Бұл алаңдаушылық бағалай алмау, толқу, Мазасыздану жүрек соғуы өсуі реакциясын тудыруы мүмкін. Мазасыздану оған себепсіз болып көрінеді.
Негізгі Мазасыздану және жеке тұлғаның негізгі конфликтін Роджерс жеке тұлғаның екі - саналы және санасыз жүйесінің қатынасынан шығарып қарастырады. Егер осы екі жүйенің арасында толық келісім болса, онда адамның көңіл-күйі жақсы болып, ол сабырлы болады. Және керісінше, екі жүйе арасындағы келісім бұзылса, түрлі уайымдау, алаңдау, Мазасыздану пайда болады. Бұл эмоционалдық күйлерді ескертудің басты шарты тез арада адам өзінің бағалаушылығын қарастыра алуы және жаңа өмір шарттары талап ететін болса, өзін өзгерту болып табылады. Сонымен Роджерс теориясының шиеленіс драмасы, ол өткен тәжірибе нәтижесінде құрылған өзі туралы түсінігі мен қазіргі алынып жатқан тәжірибе арасындағы индивид өмірінің процесінде пайда болады. Осы қарама-қайшылық - мазасызданудың негізгі қайнар көзі.
Негізгі жұмыстар талдауы көрсеткендей, шетелдердік авторлар мазасыздану табиғаты түсінігін екі жақты қарастырады: мазасыздану түсінігі адамға әуел бастан-ақ берілген қасиет ретінде және адамға дұшпан сыртқы әлемге реакциясы ретінде қарастырады.
Бірақ осыған қарамастан мазасыздану түсінігін биологиялық және әлеуметтік деп бөлу принципті болар еді. Сонымен, Хорни немесе Салливен Мазасыздануді негізгі Мазасызданудың бастапқы қасиеті деп есептейді. Бірақ оның әлеуметтік шығуын оның ерте адамлық шақтағы қалыптасу жағдайына байланысты екенін белгілеп кетеді.
Фромм, басқа әлеуметтік ұстанымдардан тұратын сияқты, керсінше мазасыздануды табиғи әлеуметтік байланыстардың алғашқы бастаулардың бұзылуының нәтижесінде пайда болады деп есептеді. Ал табиғи әлеуметтік бастаулар дегеніміз не? - ол табиғи яғни әлеуметтік емес. Онда Мазасыздану әлеуметтіктің биологиялыққа басып енуінен пайда болады. Осыны Фрейд те қарастырады, бірақ табиғи құштарлықтардың бұзылысы орнына, оның пікірінше, табиғи байланыстардың бұзылысы болып жатады.
Мазасыздану түсінігіндегі осындай биологиялық және әлеуметтік араласуларды біз басқа авторлардан байқаймыз. Мазасыздану табиғаты түсінігінің нақты еместігіне, түрлі бітпейтін айырмашылықтарға қарамастан барлығына ортақ бір бейне бар. Ешкім объективті негізделген мазасыздану мен адекватты емес мазасыздану арасын бөліп айырмайды.
Осы орайда, Мазасыздануді немесе мазасыздануды уайымдау күйі немесе азды көпті жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде қарастырсақ, онда оның ситуацияға қаншалықты адекватты екені мардымсыз. Мазасыздануге негізделген уайым - қайғы, қарастырылғандай, негізделмеген уайым - қайғыдан ерекшеленбейді. Субъективті жағынан бұл күйлер тең. Бірақ объективті жағынан айырмашылық өте үлкен. Субъект үшін объективті мазасыз ситуациядағы Мазасыздану уайымдаулары - бұл қалыпты адекватты реакция. Бұл жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуын және жақсы әлеуметтенуін әлемді қалыпты адекватты сипаттайтын реакция болып табылады. Мұндай уайымдау субъекттің мазасыздану көрсеткіші болып табылмайды. Мазасыздануді жеткілікті негізсіз уайымдау, бұл әлемді бұрмалап, қате адекватты емес, қабылдау болып табылады. Бұл жағдайда мазасыздану адамның ерекше қасиеті ретінде ерекше адекватты емес түрі ретінде сөз болады.
Мазасыздануды талдау З.Фрейдтің тұжырымдамасын назардан тыс еш қалдырмайды. Осы проблеманы теориялық тұрғыда зерттеуді бастаған осы З.Фрейд болды. Ол мазасыздануды тудыратын келесі ситуацияларды көрсетті:
а) адамның өзіне қымбат,қажетті объектілерінен айырылу, жоғалту, ата-анасынан немесе жақын
досынан, айырылу, кәсіби қызметте көздеген мақсаттарға жете алмау;
б) махаббат сезімінің жоғалуы;
Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливандардың тұжырымдамаларына сөйкес, мазасыздан-бұл әлеуметтік құбылыс. Адамдар туғанынан мазасыз болмайды, оларды мазасыз болуға өмір жағдайлары себепші болады.
Г. Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі түрлі болады: невротикалық және экзистенциалды.
Мазасыз (қорқак) адамдар: бала кезінде немесе қорқыныш сезімі ақырға шегіне жетеді, яғни олар адамдардан, басқа адамдардан, ит, найзағайдан т.б қорқады.
Ресей ғалымы А.М.Прихожан өзінің "Жас өспірімдер арасындағы тұлғааралық мазасыздануға психологиялық талдау" деген еңбегін жазды. Ал, ғалым Н.Имедадзе мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануы жайлы тың мәселені көтерді. Оның пікірінше, мазасыздану "Жеке-дара, сараланған қалып-күй жеке бастың қасиеті. Әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін кауіп туғызатын ситуацияларға эмоционалды тұрғыда көзкарас, қатынасты білдіру".
Сонымен қатар, мазасыздану -- бұл қиындық жағдайындағы әлеуметтік қажеттіліктер фрустрациясын бастан кешіру.
Ал, бастан кешулер дегеніміз Л.И.Божович айтқандай, ерекше эмоционалды формада қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесін бейнелейді.
З.Фрейд бойынша, мазасыздану сезімдері қорқыныштан бөлек аффектілер мен когнитивті процесстерді қосып алады. Қажетттіліктерді түйсінген адам ізденістік әрекетін әрі қарай жалғастырады. Дамып келе жатқан жеке адамның негізгі проблемасы мазасыздануды жою болады. Мазасыздану күтетін немесе алдын-ала болжалған шиеленістің күшеюі немесе қанағаттанбаудан туады, сонымен қатар кез-келген жағдайда (ол шындық, немесе қиялдағы болсын) қауіп төнгенде дамуы әбден мүмкін.
XIX ғасырдың аяғында социология мен антропология ғылымдары дербес пәндер ретінде дамып қалыптаса бастады. Осы жаңа ғылымдар ойынша, адам көп дәрежеде қоғам жемісі. Психоанализ бағытында ғалымдар мазасыздану проблемасы туралы көптеген еңбектер жазған.
К. Хорни Фрейдистік жүйені жалғастырып, тереңдетіп зерттей түседі. Ол "негізгі мазасыздықгы" - оқшаулану сезімі немесе баланың зұлым әлемде көмектен тыс қалуы".
Жалпы алғанда, тұлғааралық қарым-қатынаста қауіпсіздікті туғызатын жағдайлардың барлығы мазасыздануды сезімін тудырады. Қауіпсіздікті сезбей тұрған, мазасыз адамның бойында оқшаулану және дәрменсіздік сезімін игеруге арналған түрліше стратегиялар дамиды. Ондай адам зұлым немесе, керісінше, өте ақылды, яғни өзі жоғалтқан махабабатты қайтаруға дайын болатындай қалыптасуы мүмкін. Адамда шындықка сай емес, өзінің бейнесі калыптасуы да мүмкін.
Г. Салливан -- "Психиатрияның тұлғааралық теориясы деп аталатын жаңа тұжырымдаманы жасаушы ірі ғалым ретінде негізгі, маңызды қағида - жеке адам қандай гипотетикалық мазмұнда, мағынада дамуы. Оның негізі - тұлғааралық қарым-қатынастар"- деп түсіндіреді. Яғни, жеке адамды нақты әлеуметтік ситуациядан тыс зерттеу мүмкін емес дейді.
Салливан да Хорни сияқты, мазасыздануды тұлғааралық қарым-қатынас жемісі деп санайды, және алғашқыда анасынан баласына беріледі дейді. Осы мазасыздықтан қашудың жолы: адамдар өз мінез-құлқын бақылау мен қорғаудың түрліше тәсілдерін қолданады. Нақ осы қорғаныс шаралары мен жүйені қалыптастырады. "Мен" адамды мазасызданудан қорғайды, әрі жоғары деңгейлі өзін-өзі сыйлау арқылы бекиді, өзін сыннан да қорғайды. Салливан да, өзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті
Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышының психологиялық аспектілері
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Актобе, 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 тарау. Мазасыздану мәселесінің ғылыми-теориялық сипаттамасы ... ... .
1.1. Психологиядағы мазасыздану жағдайы, зерттелу бағыттары туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Қорқыныш сезімінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ..
1.3 Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқыныш көрінуінің психологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ..
2 тарау. Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышының себептерін тәжірибелік зерттеуді ұйымдастыру және оның әдістемелік негізделуі
2.1. Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышын анықтауға арналған әдістемелерді пайдаланудың мазмұны ... ... ... ... ..
2.2. Медициналық қызметкерлердің іс-әрекетіндегі мазасыздану мен қорқынышын анықтау үшін жүргізілген тәжірибелік жұмыстардың қорытындысы ... ... ... ... ... ... ... . Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Президент Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауында бірінші міндет ретінде ұлттың бәсекеге қабілеттілігі факторы ретінде білімділік деңгейін жоғарылату ұсынылады. Жиырма бірінші ғасырдың маңызды міндеттерінің бірі - өмір сүру сапасын жоғарылату, оның ішінде тұлғаның даму шарттарын анықтайтын білім беру сапасын жақсарту болып табылады. Сондықтан да ғылым және білім беру жүйесін реформалау мен дамыту - ғаламдану жағдайларында көптеген мәселелерді шешудің анықтаушы факторы болып табылады. Қазіргі уақытта мазасыздану мәселесі күннен күнге өзекті мәселелердің бірі болып келеді. Оған саясат пен экономика саласындағы дағдарыстар, терроризм мен қылмыстықтық деңгейінің өсуі, адамдардың жеке өміріндегі және кәсіби іс - әрекетіндегі проблемалар қатты әсер етеді. Сонымен қатар, мазасызданудың бұл себептерімен бірге, әр қайсысымызға байланыстылары да бар - адамның өз өзімен келісімінің жоқтығы, конфликтілік жағдайдан шығудың психологиялық ережелер мен бағыттардың жоқтығы [1].
Қазіргі кезде эмоциялық тұрақсыздықпен, сенбеушілікпен, жоғары алаңдаушылықпен ерекшеленетін мазасыз тұлғалар саны едәуір көп ұлғайған. Мазасызданудың пайда болуы және орнығуы тұлғаның жас кезеңіндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ал, оған дейін, бұзылыстардың кең шеңберін өндіруші болып табылады[2].
Адам іс-әрекетінің алғашқы тарихи түрі - еңбек болып табылады. Ал еңбек әрекетіне араласқан адамның басты ерекшеліктерінің бірі - оның еңбекке қабілеттілігі, ал кез келген еңбек түрі іс-әрекет болып табылады. Іс-әрекет - адамның қоршаған ортаға деген белсенді қатынасының бір формасы немесе қоршаған орта мен субьектінің өзара қатынасының динамикалық жүйесі. Адамның іс-әрекеті - күрделі құбылыс. Белгілі бір өнім адам іс-әрекетінің нәтижесі болып табылады. Адам, еңбектің қай түрімен айналысса да, өмірге ең алдымен қайраткер, іскер және жасампаз болып келеді. Оның арнайы әрекеті еңбекте, еңбек іс-әрекетінің актісі түрінде қалыптасады. Белгілі бір қоғамдық функцияларды атқаратын әрекеттердің жиынтығы еңбек әрекетінің белгілі бір түрін құрайды.
Еңбек дегеніміз - адамдардың материалдық және рухани қажетін қанағаттандыратын қоғамдық пайдалы өнім өндіруге бағытталған іс-әрекет. Еңбек өнімдерін жасауға қатынасу арқылы адам өмір сүріп отырған өндірістік қатынастар жүйесіне араласады. Бұл екі фактор еңбек әрекетіне көзқарас пен еңбек мотивін қалыптастырады. Адамды еңбекте жоғары көрсеткіштерге жетуге жетелейтін себептер өмір сүріп отырған өндірістік қатынастарға тікелей байланысты. Адамдардың еңбекке құлшынуы тек қана жеке мүддеден тумайды, сонымен қатар қоғам мүддесін ойлаудан тұрады. Сонымен қатар адамның еңбекке деген ынтасы оның жаңа еңбекке араласуына бейімделуінен көрінеді. Олай болса адамның еңбек әрекетіне араласуының басты көрсеткіші оның кәсіби бейімделуімен байланысты[3]. .
Кәсіби бейімделу -- бұл жұмысқа жаңа түскен адамның өз ортасына біртіндеп төселіп, бейімделуі. Оның алғашқы кезеңі өндірістік тәжірибе кезінде, негізгі жағы нақты жұмыс үстінде жүзеге асады.
Мамандық таңдау мәселесі туралы отандық ғалым Ж.Аймауытов: ... қазақ жастарына мамандықтың жаманы жоқ, бірақ, мұның кез келгеніне икемділік қажет, бұл жәй күнелту, тамақ, асыраудың ғана жолы емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін процесс -- деп ерекше сипаттама берген. Мазасыздану мен қорқыныштың пайда болуы және орнығуы адамның даму кезеңдеріндегі қажеттіліктерінің қанағаттанбауымен байланысты. Мазасызданудың тұрақты бейнесі, көбіне жеткіншек жас кезеңінде көрініс табады. Ол жаңа қалыптаспаған көзқарас пен шешімді ұсынуға қорықпайды, өз жолымен жүргісі келеді, көпшіліктің мақұлдағанына қарсы келеді. Ал мазасызданғыш адамдар - қашаннан қабылданған, ескірген, бірақ көптеп тексерілген өмір нұсқаларының құлылымы[4].
Әр жас кезеңдері үшін мазасызданудың тұрақты көрінісі немесе шынайы қатерсіз-ақ көптеген адамдарда жоғары Мазасыздануді тудыратын белгілі бір аймақтар, ақиқат объектілер болады. Адам өзінің күшінен, қабілеттілігінен күмәндана бастайды. Бірақ мазасыздану сабақтағы әрекет қана емес, жекелеген құрылымды да бұза бастайды. Сондықтан жоғарылаған мазасызданудың пайда болуы себептерін білу, адамның адекватты құлығының қалыптасуы және мазасыздану мен қорқыныштың төмендеуіне септігін тигізетін, коррекциялық-дамытушылық жұмысты жасап шығаруға және уақытында жүргізілуге әкеледі.
Кәсіби қызметте адамның бойында мазасызданумен қатар қорқыныш сізімі де байқалады. Қорқыныш өзінің жағымсыз бояуларымен қатар, адам өміріндегі әртүрлі психологиялық функцияларды атқарады.
Психологиялық өзіне - өзі бақылау жасауда адам қорғаушы бейімделуі рөлді ойнай отырып - қауіп төнгенде одан қашуға мүмкіндіктер туғызады. Қорқыныш сезімі қоршаған ортаның әрекет шынайылығын көрсететін процесс. Сонымен қатар, қорқыныш, жеке тұлғаның қалыптасу процесінде сі нақты әлеуметтендіруші функцияны атқарады.
Психологияда қорқынышты адам бойындағы жағымсыз категорияларға жатқызады.
Зерттеудің мақсаты: медициналық қызметкерлерде мазасыздану мен қорқыныш себептерінің пайда болуын психологиялық зерттеу.
Зерттеудің міндеттері:
- дипломдық жоба тақырыбына байланысты ғылыми мәліметтерді жан-жақты қарастыру, талдау жасау;
- медициналық қызметкерлерде мазасыздану мен қорқыныштың көріну ерекшеліктерін сипаттау және талдау;
- медициналық қызметкерлердің әртүрлі индивидуалды-психологиялық сипатына байланысты ұйымдық өзгерістер кезіндегі кәсіби стрестің көріну синдромдарын анализдеу;
- мазасыздану мен қорқыныш мәселесіне теориялық және әдістемелік талдау жасау, сараптау, бақылау;
- мазасыздану мен қорқыныш сезімдеріне ұшыраған медициналық қызметкерлерге психологиялық көмек көрсету жүйесін орнату, құру және ұсыныстар беру.
Зерттеудің объектісі: Ақтөбе облысы, Байғанин орталық аудандық ауруханасының 25-45 жас аралығындағы 30 медицина қызметкерлері
Зерттеу пәні: медицина қызметкерлерінде кәсіби мазасыздық пен қорқыныш сезімдерінің пайда болуы және одан арылу жолдарын айқындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер кәсіби мазасыздану мен қорқыныш сезімінің құрамын анықтайтын психологиялық реакциялармен (Мазасыздануленушілік, депрессия, қанағаттанбаушылық, психологиялық шаршау және т.б.) дер кезінде психокоррекциялық жұмыс жасалса, онда медицина қызметкерлерінің кәсіби стреске ұшырау деңгейі төмен болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
кәсіби мазасыздану және қорқыныш туралы ғылыми-теориялық мәліметтер жинақтау, тақырыптың ғылымдағы қолданыс аясын кеңейту, мазмұнын толықтыру, ғылыми-практикалық қолданыста жүрген әдіс-тәсілдерді талдау.
ұйымдық өзгерістер процесіндегі медицина қызметкерлерінің кәсіби стресін анықтау үшін кешенді зерттеу жүргізіліп, оның нәтижелерін сараптай отырып, ұйымдық өзгеріске деген қызметкерлердің субъективті қатынасы, ұйым қызметкерлерінің индивидуалдық-психологиялық ерекшеліктері өзгерістер процесіндегі кәсіби стрестің дамуының ең маңызды себептері ретінде дәлелденіп көрсетілді.
жүргізілген тәжірибелер қорытындысы ұйымдық өзгерістер процесіндегі кәсіби мазасыздық пен қорқынышты кешенді зерттеу принципін қолдануға, кәсіби мазасыздықтың ерекшеліктері туралы ғылыми негіздемені кеңейтуге, оның дамуына әсер ететін факторлар мен оның динамикасының заңдылықтарын игеруге мүмкіндік береді.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
Отандық және шетел авторларының жұмыстарына терең теоретикалық талдау жасалынды; ғылыми психодиагностикалық әдістемелер кешені құрастырылып, оларды жүргізу арқылы және математикалық-статистикалық өңдеу арқылы зерттеу объектісінің адекватты табиғаты сипатталады.
Зерттеу әдістері:
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1 МАЗАСЫЗДАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Психологиядағы мазасыздану жағдайы, зерттелу бағыттары туралы түсінік
Бүгінгі таңда ғасырлар қойнауында жатқан ұлттық тәрбиенің озық әрі өнегелі дәстүрлерін, асыл қасиеттерін оқушылардың бойында қалыптастыру, психология материалдарын ұтымды пайдалану - аса маңызды міндеттердің бірі. ХХІ ғасыр - қатаң бәсеке ғасыры. Еліміздің білім беру жүйесі әлемдік
білім беру кеңістігіне бағыт алуда. Бүгінгі күні қазақ халқының ұлттық мәдениетінің қайта өркендеу жағдайында жеткіншек ұрпақты ұлттық дәстүрлерде тәрбиелеудің заңды объективті қажеттігі туды. Қай заманда болсын жас ұрпақтың өнеге тұтар өзіндік ұлттық тәлім-тәрбиесі болатындығы белгілі. Егеменді Қазақстан Республикасының болашақ ұрпақтарының сана-сезімін, ұлттық психологиясын, оның ерте замандағы ата-бабалар салт-дәстүрімен сабақтастыра тәрбиелеу қазіргі күннің ең өзекті мәселесі екендігін өмірдің өзі көрсетіп отыр [2].
Қазіргі психология саласында психикалық процестердің озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Инновациялық технологияны меңгеру қызметкерлердің кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, кәсіби қызметін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Инновациялық технологияларын шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады.
Инновациялық технологиялардың психологиялық негізгі қағидалары: адамға ізгілік тұрғысынан қарау; адамның танымдық күшін қалыптастыру және дамыту; адамның өз бетімен әрекеттену әдістерін меңгерту; адамның танымдылық және шығармашылық икемділігін дамыту және т.б.
Психологиялық әдебиеттерде, мазасыздану түсінігінің түрлі анықтамаларын кездестіруге болады, бірақ зерттеушілердің көпшілігі оны ситуативтік құбылыс және өтпелі күй мен оның динамикасын білдіретін жекелік мінез ретінде қарастыруды жөн көреді.
Сонымен қатар, А.М. Прихожан: Мазасыздану - бұл төніп келе жатқан қауіпті алдын ала сезінумен, сәтсіздікті күтумен байланысты, эмоционалдық дискомфортты уайымдау - дейді[5].
Мазасыздануды эмоционалдық күй ретінде және жекелік кескін немесе темпераменттің тұрақты қасиеті ретінде де айырып көрсетеді. Р.С. Немовтың анықтамасы бойынша: Мазасыздану - әлеуметтік құрылымдағы жағдайда қорқыныш пен Мазасыздануді сезіну, жоғарғы алаңдаушылық күйіне әкелетін адамның тұрақты немесе ситуативті көрініс табатын қасиеті.
Л.А. Китаев-Смык, өз кезегінде мынаны белгілейді, психологиялық зерттеулерде мазасызданудың екі түрінің анықтамасы соңғы жылдары кеңінен тарала бастады. Спилбергтің ұсынуымен Мінездің мазасыздануы және ситуативтік мазасыздану ұғымдары қолданыла бастады.
А.В. Петровскийдің анықтамасы бойынша: Мазасыздану - Мазасыздану реакциясының туындауының төменгі сатысын сипаттайтын, индивидтің қатерді уайымдауға бейім болуы, жекелік ерекшеліктердің негізгі параметрінің бірі. Мазасыздану, әдетте, жүйкелік психикалық және ауыр соматикалық ауруларда жоғары болады, сонымен қатар психотравма салдарын өткізіп жатқан сау адамдарда көптеген топ мүшелерінде жекелік сәтсіздіктің субъективті көрінісінің бұзылуы. Мазасызданудың қазіргі зерттеулері жеке тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатын, жекелік мазасыздану және нақты сыртқы ситуациямен байланысқан ситуативтік мазасызданудың айырмашылықтарына бағытталған және де жеке тұлға және оны қоршаған ортаның өзара әрекеті ретіндегі мазасыздану анализінің әдістерін өңдеуге бағытталған[5].
Г.Г. Аракелов, Н.Е. Лысенко, Е.Е. Шотт, өз кезектерінде мынаны айтады: мазасыздану - бұл кез келген адамның тұрақты қасиеті, шектеулі уақыттағы адамның анықталған күйі ретінде суреттелетін көп мәнді психологиялық термин. Соңғы жылдардағы әдебиеттер анализінде мазасыздану түрліше көзқараста қарастырылған. Онда адамға әртүрлі стрестерден әсер етуден туындайтын, қиын өзара когнитивтік, аффективтік және құлықтық реакция нәтижесінен пайда болатын жоғары мазасыздану туралы айтылған.
Мазасыздану жеке тұлғаның кескіні сияқты, күнделікті Мазасыздану эмоциясымен, эмоционалды қозу сезімінің жоғарылауымен қаланатын, адам миының генетикалық детерминистік қасиетімен байланысты.
Мазасыздану түріндегі эмоционалды сәтсіздік өздерін жоғары бағалайтын медициналық қызметкерлерде де байқалады. Олар ең жақсы дәрігер (медбике) болуға немесе ұжымда ең жақсы орында болуға және де белгілі салада жоғары тартылыстарға үміттенеді, бірақ олардың өз тартылыстарына шынайы мүмкіншілігі болады.
Отандық психологтар жеке тұлғаның адекватты емес өзін жоғары бағалауы дұрыс емес тәрбие нәтижесінде, ересектердің адам жетістіктерін жоғары бағалауынан, яғни мақтаудан, оның жетістіктерін асыра сілтеуден деп есептейді.
Айналадағылардың берген жоғары бағасы және соған негізделінген өзін-өзі бағалаушылық адамды толығымен қанағаттандырады. Жаңа талаптармен және қиындықтармен соқтығысқанда, оның тұрақсыздығы байқалады. Бірақ адам қызметте бар күшімен өзінің жоғары бағасын сақтап қалуға тырысады, өйткені ол өзін құрметтеуге өзіне деген жақсы қатынасты қамтамасыз етеді. Дегенмен де бұл адамның әрдайым қолынан келе бермейді. Ұжымдастарының арасында қалаулы орынға ие болуына оның кері сапалары мен мінез бітістері әсер етіп жеткізбеуі мүмкін, ал оқудағы жоғары жетістіктер деңгейіне жетуге оның толық емес білім сапасы септігін тигізеді. Осылайша жоғарғы ұмтылыстар мен шынайы мүмкіндіктер арасындағы қайшылық күрделі эмоционалды күйге әкелуі мүмкін.
Қажеттіліктерді қанағаттандырмаудан медициналық қызметкерлердің санасына сәтсіздік, сенімсіздік және өзін сыйлауды жоғалтуды мойындауға жібермейтін қорғаныс механизмі өңделеді. Ол өзінің сәтсіздіктерінің себептерін басқа адамдардан: ата-анадан, мұғалімдерден, достарынан, ұжымдастарынан іздеуге тырысады. Сәтсіздік себептері өзінде екенін мойындаудан бас тартып, кемшіліктерін айтқандардың барлығымен конфликтіге түсіп, сескену, қапа болу, ашуланшақтық байқатады. М.С. Неймарк оны адекватты емес деп айтады, - өз әлсіздіктерінен өзін қорғайтын мықты эмоционалды қорғаныс - кез-келген тәсілдерімен санасына өзіне сенбеушілікті жібермеу, шындықты итермелеу, барлығына және бәріне қарсы сескену және ашу- ыза. Бұл күй өмірлік болып, айлап, жылдап созылуы мүмкін[6].
Өзіне сенімділіктің қатты қажеттілігі қызығушылықтарының өзіне ғана бағытталуына әкеледі. Мұндай күй адамның Мазасыздануленуді уайымдауын туғызбай қоймайды. Алғашында Мазасыздану адам алдында тұрған шынайы қиындықтардан туындап, содан соң адамның әлемге, адамдарға, өзінің мүмкіндіктеріне, өзіне деген қатынасының адекватты болмауынан ол тұрақты кескінге ие болады. Мұның бәрі адамға кері әсерін тигізіп, адам кез келген жағдайдан сәтсіздікті күтеді, бұдан шынайы Мазасыздану мазасыздануға айналады.
Аффект жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуына кедергі болады, сондықтан оны жеңу өте маңызды екенін Т.В. Драгунов, Л.С. Славина, Е.С. Макслак, М.С. Неймарк атап өткен. Бұл авторлардың жұмыстарында адекватты емес аффектіні жеңу өте қиын екені көрсетілген. Басты міндет - бұл адам мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін сәйкестендіруге әкелу немесе оның шынайы мүмкіндіктерін өзіндік бағалау деңгейіне көтеруге көмектесу, өзіндік бағалауын түсіру. Бірақ ең шынайы жолы бұл адамның қызығушылықтары мен ұмтылыстарын оның шамасы жететін, жетістікке жетіп өзіне дәлелдей алатын салаға қарай аудару болып табылады.
Сонымен медициналық қызметкерлерді күрделі эмоционалды уайымдаулар адекватты емес аффектпен байланысты екенін Славинаның аффективті құлықтағы зерттеулерде көрсетіледі. Бұған қоса отандық психологтардың зерттеулерінде көрсетілгендей, медициналық қызметкерлер құлығын қиындықтарға әкелетін кері уайымдаулар тума агрессивтік инстинктердің салдары болып табылмайды.
Мазасыздану мәселесі басқа да аспекті қамтиды. Психофизиологиялық алаңдаушылық пен Мазасыздануді зерттеудің екінші бағыты осы кездегі күйдің деңгейіне негізделетін жеке тұлғаның физиологиялық және психологиялық ерекшеліктерін зерттеу жолымен бағытталуда.
Көптеген авторлар Мазасыздануленуді қатты психологиялық қысымдағы күй - стресстің құрамды бөлігі деп есептейді. Стресс күйін зерттеген отандық психологтар оның анықтамасына түрлі дәлелдеулер енгізді.
Сонымен, А.А. Суворова лабораториялық жағдайда алынған стресті зерттеді. Ол стресті адамға қиын және жағымсыз эксперимент жағдайында туындайтын күй ретінде анықтайды.
В.С. Мерлин стресті өте қиын ситуацияда туындайтын жүйкелік қысым деп табады. Стресс түсінігінің түрлі талқылауында барлық авторлар мынамен келіседі, стресс - бұл өте қиын ситуацияларда туындайтын қатты қысымдағы жүйке жүйесі. Стресті мазасызданумен сәйкестендіруге болмайды, өйткені стресс әр уақытта да шынайы қиындықтарға негізделген, ал мазасыздану олар болмаған кезде де көрінуі мүмкін. Күші жағынан да стресс пен мазасыздану күйлері түрліше. Егер стресс - жүйке жүйесінің өте қатты қысымы болса, ал мазасыздану үшін мұндай қысымның күші тән емес. Осыдан стресс кезіндегі Мазасыздануді қатер немесе сәтсіздікті күтуден, оны алдын ала сезінуден туындайды деп есептеуге болады. Күй ретіндегі мазасыздану - сәтсіздікті күтушілік. Бірақ Мазасыздану субъект сәтсіздікті өзінен (өзінің шамасы жетпеуінен), объективті жағдайлардан немесе басқа адамдардан күтуіне байланысты соған тәуелді әртүрлі болуы мүмкін[7].
Авторлар фрустрация, стресс кезіндегі Мазасыздану, алаңдаушылық, салбыраңқылық, қорқыныш, сенімсіздік түрінде көрінетін субъектің эмоциональді сәтсіздіктерін атап өтетіндігі маңызды факт болып табылады. Бірақ бұл Мазасыздану шынайы қиындықтармен байланысып негізделген. Сонымен И.В. Имедадзе Мазасыздануді фрустрацияны алдын ала сезінумен тікелей байланыстырады.
Осыдан кез-келген түсініктегі стресс пен фрустрация өзіне Мазасыздануді қосады. Жүйке жүйесі қасиетін физиологиялық қасиет тұрғысынан алып қарасақ, біз Мазасыздануге бағытталушылық түсінігін отандық психологтардан табамыз. Сонымен, И.П.Павловтың лабораториясында сыртқы қоздырғыштар әсерінен ең алдымен әлсіз типте, содан соң қозғыш және ең азы жақсы қимылдайтын мықты тұрақты типтегі жануарларда болатыны анықталған.
Б.М. Тепловтың пікірінше, Мазасыздану күйі жүйке жүйесінің күшіне байланысты. В.Д. Небылицин жүйке жүйесі әлсіз типтегі мазасызданудың одан да жоғары деңгейін өз зерттеулерінде ұсынады.
Мазасызданудың симптомокомплексі мәселесін қарастырған В.С.Мерлиннің жұмыстарына тоқталған да жөн. Мазасыздануды В.В.Белоус екі жолмен тексерді - физиологиялық және психологиялық.
Мазасыздануды сендірудің психологиялық механизмдерін зерттеуге қолданатын А.В.Петровскийдің жетегіндегі В.А. Бакеевтің зерттеуі ерекше қызықты болып табылады. Зерттелінушілердің мазасыздану деңгейлері В.В. Белоусовтың қолданған әдістерімен өлшенеді. Осыдан мынадай қорытынды шығаруға болады: эмоционалды уайымдау, жаны жай таппау, жайсыздық және мазасызданудың көрінісі ретінде қарастырылатын алдағы сәттілікке сенімсіздік, бұның бәрі құлықтың кері формаларының негізі болып табылады.
Мазасыздану түсінігін психологияға психоаналитиктер және психиатрлар енгізді. Психоанализдің көптеген өкілдері мазасыздануды жеке тұлғаның тума қасиеті және ол адамға әуел бастан-ақ тән күй ретінде қарастырды. Психоанализдің негізін қалаған З.Фрейд адамның бірнеше тума әуестік инстинктері болады деді. Олар оның көңіл күйін анықтайды, адам құлығының қозғаушы күші болып табылады. З.Фрейд биологиялық құмарлық пен әлеуметтік тыйымдардың ұштасуын невроз бен мазасыздандыруды тудырады деп есептеді. Алғашқы инстинктер адамның есеюіне байланысты көріністің жаңа формаларына ие болады. Жаңа формада олар өркениеттің тыйымдарына кездесіп, адам өз құмарлығын жасырып көрсетпей, қысып ұстауға мәжбүр болады. Индивид өмірінің психикалық драмасы туылғанынан басталады және бүкіл өмірінде жалғасады[8].
Жекелік психологияда А. Адлер невроздардың туындауына жаңа көзқарас ұсынады. Адлердің пікірі бойынша, невроздың негізінде қорқыныш, қиындықтардан қорқыныш сияқты механизмдер жатыр.
Медицина қызметкерлерінің кәсіби мазасыздану мен қорқыныш сезімдерінің, невроздардың негізі болып эмоцияның сөнуі табылады.
Эмоцияның сөнуі деген терминді американ психиатры Х.Дж.Фрейденберг 1974 жылы эмоционалдық қанық ауа-жайда (атмосферада) науқастармен (пациенттермен) белсенді кәсіби қарым-қатынаста болатын адамдардың психологиялық жағдайларын сипаттау үшін енгізді. Оған үлкен шығармашылык мүмкіндікке (потенциалға) ие, ...өз ісіне құлай берілген, кәсіби адамдар тап болады. В.Мосс кәсіби болдыруға Күшейе түсетін қуатын, идеалын, мақсатын жоғалтатын ақыл-ойлық, денелік және жандық таусылу деген анықтама береді.
Медицина қызметкерінің кәсіби жанып кету синдромы деп физикалық, эмоциялық, ойлау қабілеттерінің таусылуын айтады.Бұл жағдай жұмыста таусылмайтын, атқарылмайтын күйзелістен кейін дамиды. Жанып кету немесе Сөну синдромының негізіне қызметкерге кәсіби әрекет кезінде күйзелістің әсер етуі ұзақ уақыт жатады. Жанып кету немесе Сөну синдромының пайда болуына адам мен адамның, бастық пен бағыныштының арасындағы ауыр қарым-қатынаста болу негізгі рөл атқарады. Бұл процесс біртіндеп дамиды. Алдымен эмоциялар оңай білінбейді, артынан адамдар ашулана бастайды. Кейінірек ашулануды тоқтату қиындайды. Бұл ызалану мен ашық қайшылық тудырады. Ақырғы кезеңде өзін-өзі бағалау мен кәсіби мотивация төмендейді. Кейбір адамдар бұл кезеңде психикалық белсенді заттарды пайдалануды (ішімдік ішу, темекі тарту, есірткіні пайдалану) күшейтуі мүмкін.
Кәсіби жанып кету кенеттен, тұтқиылдан пайда болмайды. Бұл процесті жабық кастрөлдегі сұйықтың, кейін қайнап сыртқа тасып төгілетін жәй қайнауымен немесе көңіл аудармаса соңы өртке айналатын жалынның ұшқындауымен теңестіруге болады.
Жанып кету синдромы болғанда адамның жұмысқа деген ықыласы жойылып, оның өмір сапасы темендейді.
Психологияда медициналық қызметкерлерді Кәсіби жанып кетудің үш деңгейі көрсетілген:
1-мазасыздану: адам қалайтын деңгейде қызмет атқаруға бейім емес, ол өз беделін демеу үшін, қорғаныс механизмін қолданады. Мысалы: Үйде қызығарлық не бар?, Маған жұмыс көбірек ұнайды. Бұл механизмдерді қолдану кейде көмектеседі, алайда оны күнделікті пайдалану- адамның бірдеңені дұрыс істемегенінің белгісі;
2-қарсылық: бұл сатының басты сипаттамасы -бірбеткейлік, бағынбау, қатаңдық; адам ережелер мен нұсқауларга жабысып, өз позициясын (көзқарасын) өзгертуге құштарлық танытпайды; томаға-тұйық, өзгелерден оқшау қалады (бұл мінез-құлқы айналасындағыларды кері тебетіндіктен назардан тыс қалуы мүмкін); егер сіз әдетте жұмыстан кейінгі уақытты бірге өткізетін мейірбике кенеттен қарым-қатынасты күрт үзсе, онда ол кәсіби жанып кету синдромын бастан кешіруі мүмкін;
3-таусылу: А.Гюллен бұл сатыны ақырғы саты ретінде сипаттап, жазады; адамның бір жағынан, маужыраған, сылбыр және тұрлаусыз, ал екінші жағынан аса зілді және қатал болуы ықтимал; бұл сатыда оған көңіл мен қамқорлық қажет, алайда шұғыл жағдайларда тәртіптік сипаттағы жаза қолданылады: бұл ретте адамдарға ең жақсы тәсіл - маманнан кеңес алу.
Қазіргі медицинада Гиппократ антының патерналистік бастауынан бас тарту анық біліне бастады. Ант бойынша Мен науқастардың режимін өз біліміме, түсінігіме байланысты тиімді жаққа бағыттаймын. Қазіргі медицинада керісінше емделуші мен әріптестік карым қатынас қалыптаса бастады.
Комплаенс (ағылшынша соmрlіаnсе - келісім) - науқастың терапия режимін сақтауға келісуі, дәрігердің ұсыныстарын қабылдау. Келісім деңгейіне дәрігер мен науқастың қарым-қатынасы әсер етеді. Қазіргі кезде терапевтикалық альянс туралы айтылады, бұл дәрігер мен науқас арасындағы әріптестік қарым-қатынас[9].
Әріптестік қарым-қатынас пен терапевтикалық альянсты қуру дәрігердің кәсіби деңгейінің жоғары екенін, деонтология принциптерінің сақталатынын көрсетеді.
Егер науқас дәрігермен әңгімелескеннен соң, өзін жеңіл сезінбесе, ол дәрігер емес - дейді В.М.Бехтерев. Сонымен дәрігердің сөзі емдеу кезіндегі ең маңызды фактор болып саналады, қандай болсын жазаға дайынмын дейді. Әдетте бұл сандырақ психоз ауруына жақын.
Толық еместік сезімі физикалық әлсіздікті субъективті сезінуден немесе қатынастағы қажеттілікті қанағаттандыруға кедергі болатын жеке тұлғаның сапасы мен психикалық қасиетінен туындайды. Қатынастағы қажеттілік - бұл сол уақытта топпен бірге болу, топта болу қажеттілігі. Бір нәрсені істей алмаушылық, толық еместік сезімі адамды белгілі бір күйзеліске ұшыратады. Сөйтіп ол қалауларынан бас тартып, капитуляция немесе компенсация жолымен құтылуға тырысады. Мұнда индивид толмаған жеріне бар энергиясын бағыттайды. Өзінің қиындықтарын түсінбегендер және энергиялары өздеріне бағытталғандар сәтсіздікке ұшырайды. Биіктікке ұмтылған индивид өмір тәсілін, өмір жолын және құлықты өңдейді. 4-5 жаста-ақ адамда сәтсіздік, бейімделмегендік, қанағаттанбаушылық, толық еместік сезімі туындап, ал олар болашақта сәтсіздікке әкелуі мүмкін.
Адлер адамда дұрыс емес ұстаным мен өмір стилінің пайда болуына әкеліп соқтыратын үш шартты айтады:
1. Ағзаның органикалық, физикалық толық еместігі. Мұндай жетіспеушіліктегі адамлардың көңілін аулап, басқа адамдармен қызықтырмаса, олар толығымен өздерінен босамауы мүмкін. Өзін басқа адамдармен салыстыру толық еместік, пәс түсу, күйзелу сезіміне әкеледі. Бұл сезім таныстарының кекетуінен күшеюі мүмкін. Әсіресе, адам өзін кәдімгі адамға қарағанда нашар сезінетін қиын ситуацияларда бұл сезім ұлғаяды. Ауру адамның өзі де ситуацияны өзгеруге қабілеттілікті сезінеді. Нәтижесі барлық уақытта белгілі мақсаты бар, түрлі күші бар және түрліше көрінетін индивидтің шығармашылық күшіне байланысты[10].
2. Тым ерке болу да осындай нәтижелерге әкелуі мүмкін. Орнына еш нәрсе бермей барлығын ала беру әдетінің пайда болуы. Қиындықтарды жеңу емес, оңай алынған жақсылық өмір стилі бола бастайды. Бұл жағдайда да барлық қызығушылықтар мен қамқорлықтар өзіне бағытталып, адамдармен қатынас жасау, көмек беру, оларға қамқор болу тәжірибесі болмайды. Қиындықтарға деген жалғыз реакция тәсілі - басқа адамдардан талап ету. Мұндай адамдар үшін қоғам жау сияқты көрінеді.
3. Елеусіз қалған адам. Елеусіз қалған адам махаббаттың және достық қарым-қатынастың не екенін білмейді. Ол доспен қатысып жатқанын көрмейді. Қиындықтармен кездескенде қиындықтарды бағалайды, ол басқалардың көмегімен оларды жеңуге болатынына сенбегендіктен, өз күшіне де сенбейді. Ол махаббатқа және жоғары бағалаушылыққа адамдарға пайдалы әрекет жасау арқылы қол жеткізуге болатынына сенбейді. Сондықтан да ол күдікті және ешкімге сенбейді. Оның басқаларға деген махаббаттан тәжірибесі жоқ, өйткені оны жақсы көрмейді және оның құны өшпенділік. Осыдан тұйықтық, қарым-қатынасқа түсініспеушілік, қызметтестікке бейімдемеушілік туындайды[11].
Басқаларды жақсы көруді дамыту жаттықтыруды қажет етеді. Адлерде жеке тұлға конфликті негізінде, мазасыздану мен невроздың негізінде артықшылыққа ұмтылудан шығатын қалу (мықтылыққа еріктік) және құнсыз арасындағы қайшылық. Осы қайшылықтың қалай шешіліп жатқанына байланысты жеке тұлғаның ары қарай дамуы жүріп жатады. Қуаттылыққа ұмтылу бастапқы күш сияқты дегенді айтқанда, А.Адлер артықшылыққа, басымдылыққа ұмтылу топ адамдарынсыз іске асуы мүмкін емес деген қарым - қатынас мәселесін айтады.
Адлер құлық түрткісінің негізі сияқты үстемдікке ұмтылудың неге пайда болғанын түсінбеді. Сондықтан ол 20-шы жылдардағы осы батыс қауымының нақты тарихи құбылысын қателікпен қабылдап, оны тума биологиялық инстинкт деп есептеді. Ал осыдан үстемдікке ұмтылуы іске аспауына байланысты мазасыздану, қорқыныш, алаңдаушылық және басқа құбылыстар пайда болады. Адлер тұжырымдамасының кемшілігі адекватты алаңдаушылық және адекватты емес арасындағы айырмашылық емес, сондықтан мазасызданудың құрылымдық күй ретіндегі нақты бейнесі басқа ұқсас күйлерден ерекшеленеді.
Мазасыздану мәселесі нейрофридистердің, ең алдымен К.Хорнидің арнайы зерттеу пәні болды және Хорнидің теориясында жеке тұлғаның Мазасыздануі мен мазасыздануының қайнар көзі биологиялық құштарлық пен әлеуметтік тыйымдардың арасындағы конфликт емес, ол дұрыс емес адамдық қарым- қатынастар.
Невротическая личность нашего времени кітабында Хорни 11 жүйелік қажеттіліктерді атап өтеді (К.Хорни, 1997).
1.Сүйкімді болуға, басқаларға ұнауға байланысты жүйкелік қажеттілік.
2.Жалғыз қалуға қорқыныш, барлық күтулері мен армандарын орындайтын серіктестікке деген жүйкелік қажеттілік.
3.Өз өмірін шектеуге, көзге түспей, елеусіз қалуға деген жүйкелік қажеттілік.
4.Болжам жасап, басқаларды ойлары арқылы басқаруға деген жүйкелік қажеттілік.
5.Басқаларды қанау арқылы олардан жақсыны алуға деген жүйкелік қажеттілік.
6.Абырой немесе әлеуметтік қадірлеушілікке, тануға деген қажеттілік.
7.Жеке тұлғалық, яғни өзінің өсіріп көрсетілген бейнесіне қажеттілік.
8.Басқалардан озуға деген қажеттілік, жекелік жетістіктерге жүйкелік ұмтылушылық.
9. Өзіндік қанағаттану мен тәуелсіздікке деген жүйкелік қажеттілік, ешкімге мұқтаж болмауға қажеттілік.
10. Махаббатқа деген жүйкелік қажеттілік.
11. Артық, кемел, қол жеткізуге деген жүйкелік қажеттілік.
Осы қажеттіліктерді қанағаттандыру көмегімен адам Мазасыздануден құтылуға тырысады, бірақ К.Хорни жүйкелік қажеттіліктер тойымсыз, оларды қанағаттандыру мүмкін емес, ал бұдан шығатыны Мазасыздануден құтылудың жолы жоқ деп есептеді. Көп деңгейде К. Хорни С.Салливенге жақын, ол жеке тұлға арасындағы теорияны құраушы ретінде танымал. Жеке адам басқа адамдардан, жеке адамдар арасындағы ситуациялардан бөлектенуі мүмкін емес. Сәби өзінің туылған алғашқы күнінен бастап-ақ адамдармен, бірінші кезекте анасымен өзара қарым-қатынасқа түседі. Индивидтің әрі қарай дамуы мен әрекеті жеке тұлға арасындағы қарым- қатынастың өнімі болып саналатын бастапқы алаңдаушылық, Мазасыздану бар деп есептейді Салливен.
Салливен организмдерді кернеудің энергиялық жүйесі ретінде қарастырды. Ол белгілі бір шектердің арасында айнып тұрады - босаңсу, тыныштық күйі және кернеудің ең үлкен дәрежесі. Кернеудің бастаулары Мазасыздану және организм қауіптілігі болып табылады. Мазасыздану адам қауіпсіздігіне шынайы немесе жалған қатерден туындайды. Салливен Хорни сияқты мазасыздануды тек қана жеке тұлғаның негізгі қажеттіліктерінің бірі ретінде қарастырмай, оның дамуын анықтайтын фактор ретінде де қарастырады. Жақсы емес әлеуметтік ортаға жақындау нәтижесінде ерте жастық шақта пайда болған мазасыздану, күнделікті және әрдайым адамның бүкіл өмірінде болады. Алаңдаушылық сезімінен құтылу индивид үшін орталық қажеттілікке айналады және оның әрекетін анықтайтын күш болып табылады.
Адам қорқыныш пен Мазасыздануден құтылу тәсілі болып табылатын түрлі әрекеттерді өңдеп шығарады. Мазасыздану түсінігіне Э.Фроммда басқаша келеді (Фромм 1990). Хорни мен Салливенге қарағанда, Фромм психикалық дискомфорт мәселесін қоғам дамуының тарихи тұрғысынан қарастырады. Э.Фромм орта ғасырдың оның өндіріс тәсілдері мен топтық құрылымында адам еркін болған жоқ, бірақ ол жалғыз және бөлектенген жоқ, өзін осындай қауіп-қатерде және Мазасыздануді сезінген жоқ, сондықтан ол заттардан, табиғаттан, адамдардан жатырқаған жоқ. Адам әлеммен бастапқы бастаумен байланысты болды. Фромм оларды "табиғи әлеуметтік байланыстар" деп атады. Мазасыздануден құтылу үшін "жағымсыз еркіндікпен" туылған, адам осы еркіндіктің өзінен құтылуға тырысады. Жалғыз жолды ол еркіндіктен қашу деп табады. Яғни өзінен-өзі қашуға, ұмытуға тырысады және жаман өзіндегі Мазасыздану күйін басып жаныштайды. Фромм, Хорни және Салливен Мазасыздануден құтылудың түрлі механизмдерін көрсетуге талпынады.
Фромм бұл механизмдер "өзінен қашу", Мазасыздану сезімін үстіртін ғана жабады, ол толығымен индивидті одан құтқармайды дейді. Керісінше, бөлектенгендік сезімі күшейіп, өз менін жоғалтудың ең ауыр күйі құралады. Еркіндіктен қашудың психикалық механизмдері иррационалды болып келеді. Фроммның пікірі бойынша, олар қоршаған шарттарға жауап беру реакциясы емес, сондықтан Мазасыздану мен күйзелу себептерін жоюға шамасы келмейді. Осы орайда, мынадай қорытындыға келуге болады, мазасыздану қорқыныш реакциясына негізделген, ал қорқыныш ағзаның бүтіндігін сақтаумен байланысты белгілі бір ситуацияларға жауап беретін тума реакция болып табылады.
Авторлар алаңдаушылық пен мазасыздану арасын айырмайды. Екеуі де бір кезде адамда қорқынышты тудыратын жағымсыздықты күту ретінде көрінеді. Мазасызданудың көмегімен адам қорқыныштан құтылуы мүмкін. Қарастырылған теорияларды анализдеп және жүйелеп, авторлар өздерінің жұмыстарында белгіленген Мазасызданудың бірнеше бастауларын бөліп көрсетеді:
1. Потенциалды физикалық алаңдаушылықтың түрі ауыртпашылық, қауіп-қатер, физикалық сәтсіздік стимулдарымен байланысудың нәтижесінде пайда болады.
2. Махаббатты жоғалтып алу Мазасыздануі (ана махаббаты, құрбыларының сенімі).
3. Мазасыздану әдетте төрт жастан кем емес кезде байқалатын кінә сезімінен туындауы мүмкін. Біраз үлкен жастағы адамдардың кінә сезімдері өзін кемсіту, өзіне деген ыза, өзін лайықсыз ретінде ойлап уайымдау сезімдерімен сипатталады.
4. Қоршаған ортаны меңгеріп алуға қабілетсіздіктен туындайтын Мазасыздану. Ол қоршаған орта мәселелерін адам шеше алмайтынын сезінсе көрінеді. Мазасыздану толық еместік сезімімен байланысты, бірақ онымен пара- пар емес.
5. Мазасыздану фрустрация күйінде де пайда болуы мүмкін. Фрустрация қатты қажеттілік немесе қалаулы мақсатқа жетуде кедергі пайда болғанда уайым ретінде анықталады. Мазасыздану күйін әкелетін (ата-ана махаббатынан айырылу және т.с.с) және фрустрацияны туғызатын ситуациялар арасында толық тәуелсіздік жоқ және авторлар да осы түсініктердің арасын нақты айырып көрсетпейді.
6. Мазасыздану әр адамға сол немесе басқа дәрежеде тән. Болмашы Мазасыздану мақсатқа жетуге жұмылдырады. Мазасызданудың мықты сезімі эмоционалды бұзылған болуы мүмкін және ол қайғы әкеледі. Мазасыздану адамға міндетті түрде шешілуі керек мәселелерді ұсынады. Осы мақсатта түрлі қорғаныс механизмдері (тәсілдері) қолданылады.
7. Мазасызданудың пайда болуында үлкен мән отбасылық тәрбиеге, ананың рөліне, адам мен ананың өзара қарым-қатынасына беріледі. Жастық шақ кезеңі жеке тұлғаның дамуын болжайтын кез болып табылады.
Осы орайда Массер, Корнер және Каган Мазасыздануді, бір жағынан, әр жеке адамға тән, қауіп-қатерге тума реакция ретінде қарастырса, екінші жағынан адам қоршаған ортамен өзара іс-әрекетте кездесетін, жағдайлардың (стимулдардың) өсімталдық деңгейіне тәуелді адамның мазасыздану деңгейін бөліп көрсетуге болады. Қорқыныш күйі алаңдаушылықты және Мазасыздануді қоршаған ортада болып тұратын субъект жағдайға реакция ретінде қарастырады. Бұл екі құбылыстың арасында айырым жасалмайды. Алаңдаушылық кішкентай сәбиге тән болып келеді, ол қатты дыбысты естігенде, кездейсоқ орын ауыстыруды немесе сүйенішін жоғалтқанда, сонымен қатар басқа да кездейсоқ тітіркендіргіштер кезінде сезінеді. Бірақ кішкентай адам оның кейінгі есейген шағында мазасын алуы мүмкін көптеген стимулдарға сезімсіз қалады. Роджерс эмоционалдық өзін-өзі сезінуді басқаша қарастырады (Роджерс К, 1980). Ол жеке тұлғаны адам тәжірибесінің өнімі ретінде немесе құлықтың және сананың қоғамдық формаларын меңгеру нәтижесі ретінде қарастырады.
Қоршаған ортамен өзара іс-әрекет нәтижесінде адамда өзі туралы, өзін бағалау туралы сипаттама пайда болады. Бағалаушылық тек қоршаған ортамен үнемі қатынасу тәжірибесінен ғана емес, сонымен қатар басқа адамдардан алынып пайдаланылған, индивидтің өзі өңдеп жасаған сияқты болып қабылдануы мүмкін.
Роджерс мазасызданудың басқа бастауын сана деңгейінің астында жатқан құбылыстар және де егер олар жеке тұлға үшін қауіпті сипатта болса, онда оларды саналы тұрғыдан ұғынғанға дейінгі бейсана астында қабылдап қоюы мүмкін деп көрсетеді. Бұл алаңдаушылық бағалай алмау, толқу, Мазасыздану жүрек соғуы өсуі реакциясын тудыруы мүмкін. Мазасыздану оған себепсіз болып көрінеді.
Негізгі Мазасыздану және жеке тұлғаның негізгі конфликтін Роджерс жеке тұлғаның екі - саналы және санасыз жүйесінің қатынасынан шығарып қарастырады. Егер осы екі жүйенің арасында толық келісім болса, онда адамның көңіл-күйі жақсы болып, ол сабырлы болады. Және керісінше, екі жүйе арасындағы келісім бұзылса, түрлі уайымдау, алаңдау, Мазасыздану пайда болады. Бұл эмоционалдық күйлерді ескертудің басты шарты тез арада адам өзінің бағалаушылығын қарастыра алуы және жаңа өмір шарттары талап ететін болса, өзін өзгерту болып табылады. Сонымен Роджерс теориясының шиеленіс драмасы, ол өткен тәжірибе нәтижесінде құрылған өзі туралы түсінігі мен қазіргі алынып жатқан тәжірибе арасындағы индивид өмірінің процесінде пайда болады. Осы қарама-қайшылық - мазасызданудың негізгі қайнар көзі.
Негізгі жұмыстар талдауы көрсеткендей, шетелдердік авторлар мазасыздану табиғаты түсінігін екі жақты қарастырады: мазасыздану түсінігі адамға әуел бастан-ақ берілген қасиет ретінде және адамға дұшпан сыртқы әлемге реакциясы ретінде қарастырады.
Бірақ осыған қарамастан мазасыздану түсінігін биологиялық және әлеуметтік деп бөлу принципті болар еді. Сонымен, Хорни немесе Салливен Мазасыздануді негізгі Мазасызданудың бастапқы қасиеті деп есептейді. Бірақ оның әлеуметтік шығуын оның ерте адамлық шақтағы қалыптасу жағдайына байланысты екенін белгілеп кетеді.
Фромм, басқа әлеуметтік ұстанымдардан тұратын сияқты, керсінше мазасыздануды табиғи әлеуметтік байланыстардың алғашқы бастаулардың бұзылуының нәтижесінде пайда болады деп есептеді. Ал табиғи әлеуметтік бастаулар дегеніміз не? - ол табиғи яғни әлеуметтік емес. Онда Мазасыздану әлеуметтіктің биологиялыққа басып енуінен пайда болады. Осыны Фрейд те қарастырады, бірақ табиғи құштарлықтардың бұзылысы орнына, оның пікірінше, табиғи байланыстардың бұзылысы болып жатады.
Мазасыздану түсінігіндегі осындай биологиялық және әлеуметтік араласуларды біз басқа авторлардан байқаймыз. Мазасыздану табиғаты түсінігінің нақты еместігіне, түрлі бітпейтін айырмашылықтарға қарамастан барлығына ортақ бір бейне бар. Ешкім объективті негізделген мазасыздану мен адекватты емес мазасыздану арасын бөліп айырмайды.
Осы орайда, Мазасыздануді немесе мазасыздануды уайымдау күйі немесе азды көпті жеке тұлғаның ерекшелігі ретінде қарастырсақ, онда оның ситуацияға қаншалықты адекватты екені мардымсыз. Мазасыздануге негізделген уайым - қайғы, қарастырылғандай, негізделмеген уайым - қайғыдан ерекшеленбейді. Субъективті жағынан бұл күйлер тең. Бірақ объективті жағынан айырмашылық өте үлкен. Субъект үшін объективті мазасыз ситуациядағы Мазасыздану уайымдаулары - бұл қалыпты адекватты реакция. Бұл жеке тұлғаның дұрыс қалыптасуын және жақсы әлеуметтенуін әлемді қалыпты адекватты сипаттайтын реакция болып табылады. Мұндай уайымдау субъекттің мазасыздану көрсеткіші болып табылмайды. Мазасыздануді жеткілікті негізсіз уайымдау, бұл әлемді бұрмалап, қате адекватты емес, қабылдау болып табылады. Бұл жағдайда мазасыздану адамның ерекше қасиеті ретінде ерекше адекватты емес түрі ретінде сөз болады.
Мазасыздануды талдау З.Фрейдтің тұжырымдамасын назардан тыс еш қалдырмайды. Осы проблеманы теориялық тұрғыда зерттеуді бастаған осы З.Фрейд болды. Ол мазасыздануды тудыратын келесі ситуацияларды көрсетті:
а) адамның өзіне қымбат,қажетті объектілерінен айырылу, жоғалту, ата-анасынан немесе жақын
досынан, айырылу, кәсіби қызметте көздеген мақсаттарға жете алмау;
б) махаббат сезімінің жоғалуы;
Э.Фромм, К.Хорни, Г.С.Салливандардың тұжырымдамаларына сөйкес, мазасыздан-бұл әлеуметтік құбылыс. Адамдар туғанынан мазасыз болмайды, оларды мазасыз болуға өмір жағдайлары себепші болады.
Г. Салливан теориясы бойынша, мазасыздану екі түрлі болады: невротикалық және экзистенциалды.
Мазасыз (қорқак) адамдар: бала кезінде немесе қорқыныш сезімі ақырға шегіне жетеді, яғни олар адамдардан, басқа адамдардан, ит, найзағайдан т.б қорқады.
Ресей ғалымы А.М.Прихожан өзінің "Жас өспірімдер арасындағы тұлғааралық мазасыздануға психологиялық талдау" деген еңбегін жазды. Ал, ғалым Н.Имедадзе мектеп жасына дейінгі балалардың мазасыздануы жайлы тың мәселені көтерді. Оның пікірінше, мазасыздану "Жеке-дара, сараланған қалып-күй жеке бастың қасиеті. Әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін кауіп туғызатын ситуацияларға эмоционалды тұрғыда көзкарас, қатынасты білдіру".
Сонымен қатар, мазасыздану -- бұл қиындық жағдайындағы әлеуметтік қажеттіліктер фрустрациясын бастан кешіру.
Ал, бастан кешулер дегеніміз Л.И.Божович айтқандай, ерекше эмоционалды формада қажеттіліктерді қанағаттандыру дәрежесін бейнелейді.
З.Фрейд бойынша, мазасыздану сезімдері қорқыныштан бөлек аффектілер мен когнитивті процесстерді қосып алады. Қажетттіліктерді түйсінген адам ізденістік әрекетін әрі қарай жалғастырады. Дамып келе жатқан жеке адамның негізгі проблемасы мазасыздануды жою болады. Мазасыздану күтетін немесе алдын-ала болжалған шиеленістің күшеюі немесе қанағаттанбаудан туады, сонымен қатар кез-келген жағдайда (ол шындық, немесе қиялдағы болсын) қауіп төнгенде дамуы әбден мүмкін.
XIX ғасырдың аяғында социология мен антропология ғылымдары дербес пәндер ретінде дамып қалыптаса бастады. Осы жаңа ғылымдар ойынша, адам көп дәрежеде қоғам жемісі. Психоанализ бағытында ғалымдар мазасыздану проблемасы туралы көптеген еңбектер жазған.
К. Хорни Фрейдистік жүйені жалғастырып, тереңдетіп зерттей түседі. Ол "негізгі мазасыздықгы" - оқшаулану сезімі немесе баланың зұлым әлемде көмектен тыс қалуы".
Жалпы алғанда, тұлғааралық қарым-қатынаста қауіпсіздікті туғызатын жағдайлардың барлығы мазасыздануды сезімін тудырады. Қауіпсіздікті сезбей тұрған, мазасыз адамның бойында оқшаулану және дәрменсіздік сезімін игеруге арналған түрліше стратегиялар дамиды. Ондай адам зұлым немесе, керісінше, өте ақылды, яғни өзі жоғалтқан махабабатты қайтаруға дайын болатындай қалыптасуы мүмкін. Адамда шындықка сай емес, өзінің бейнесі калыптасуы да мүмкін.
Г. Салливан -- "Психиатрияның тұлғааралық теориясы деп аталатын жаңа тұжырымдаманы жасаушы ірі ғалым ретінде негізгі, маңызды қағида - жеке адам қандай гипотетикалық мазмұнда, мағынада дамуы. Оның негізі - тұлғааралық қарым-қатынастар"- деп түсіндіреді. Яғни, жеке адамды нақты әлеуметтік ситуациядан тыс зерттеу мүмкін емес дейді.
Салливан да Хорни сияқты, мазасыздануды тұлғааралық қарым-қатынас жемісі деп санайды, және алғашқыда анасынан баласына беріледі дейді. Осы мазасыздықтан қашудың жолы: адамдар өз мінез-құлқын бақылау мен қорғаудың түрліше тәсілдерін қолданады. Нақ осы қорғаныс шаралары мен жүйені қалыптастырады. "Мен" адамды мазасызданудан қорғайды, әрі жоғары деңгейлі өзін-өзі сыйлау арқылы бекиді, өзін сыннан да қорғайды. Салливан да, өзге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz