Петроглифтерді негізге ала отырып киім жобалау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МАДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ӨНЕР УНИВЕРСИТЕТІ
КӨРКЕМ ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
СЦЕНОГРАФИЯ ЖӘНЕ СӘНДІК ӨНЕР КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ӨТЕГЕН ГҮЛНАТ ӘЛІМЖАНҚЫЗЫ
Тастағы таңбалар әйелдерге арналған заманауи киім топтамасы
5В041000 - Сценография мамандығы
Киім дизайны - мамандануы
Ғылыми жетекші: Кошенова А.К
Нұр - Сұлтан қаласы, 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 Петроглифтер тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Аспан астындағы галерея ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
2.1 Сырға толы таңбалы тас: орталық Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
9
2 Күнделікті киім үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.1 Әйелдерге арналған pret - a - porte ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
19
2.2 Петроглифтерді негізге ала отырып киім жобалау ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2.3 Топтамада қолданылатын негізгі түстер үйлесімділігі ... ... ... ... ... .. ...
30
2.4 Жапсырма қалта туралы түсінік және қолдану ерекшеліктері ... ... ... .
33
3 Киімдерге принт қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
3.1 Тастағы суреттер және жапсырма қалта қолданылған дизайнерлер топтамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
3.2 Конструкторлық - техникалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
39
3.3 Мата түрлері және олардың сәйкестендіру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
Пайдаланған әдебеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Глоссарий
Киім - адам денесіне киюге арналған адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерінен қорғайтын бұйым.
Cән - (франц.Moda, лат.Modus - өлшем, әрекет тәсілі) - белгілі бір қоғамдық ортада қандайда бір көзқарастың, киімдігі мезгілдік өзгерістері және қысқа мерзімді үстемдігі.
Стиль - ( styios деген грек сөзі) - идеялық мазмұнының бірлігі қамтамассыз етілген көркем мәнерліліктің құралы,бейнелік жүйенің ортақтығы.
Петроглифтер - (лат.петро - тас және грек.глиф - жазу) - тақтатас, жартастарғы біздің заманымызға дейінгі адамдар салған бейнелер, суреттер. Ежелгі петроглифтер шамамен соңғы палеолиттің ақырында пайда болды.
Pret - a - porte - (фр.pret-а-porte - дайын киім) сән дизайнерлері жаппай өндіріске енгізген дайын киім үлгісі болып табады.
Киім топтамасы - (лат.collectio - коллекция) - пайдаланатын материялдарға, түстік ерекшеліктерге, формаға, констурциялық негізге, стильге, жалпы идеяға бағытталған, жинақталған киімдер топтамасы.
Oversize - (анг.oversize - үлкен өлшем) - cән әлемінде қолданылатын еркін өлшем мағынасын беретін термин.Соңғы үлгідегі сәнді өлшем.
Базалық пішін - бұл барлық басқа пішім түрлеріне негіз болатын бастапқы құрылым пішіні. Базалық пішін бұйым сериясына негізделеді, белгілі бір стиль пішінінің идеясын аңықтайды.
Дизайнер - көркемдеу жобамен айналысатын суретші - құрастырушы маман. Дәлірек айтқанда, сән әлемінде киім моделінің үлгілерін және жиындығын дайындаушы суретші.
Фактура - материалдардың өңдеуінің әрлеу сипаты, сыртқы бетінің құрылым ерекшелігі.
Структура - костюмдегі құрылым, пішіндегі кеңістігі құрастырылуы.
Стильдеу (стилизация) - шартты сәндік сапасын көрсету мақсатында табиғи мотивін қайтадан жасау және түрін өзгерту.
Кіріспе
Кешегі күніміз - ертеңгі тарихымыз, тұтас еліміздің, жұртымыздың тарихы. Осы тарихи кезеңдердің арасындағы байланысты үзіп алмай, керісінше, өзара бірлікте ұстап, жандандыру және сол бірліктен алар тарихи тағылымды өмір сүру қағидамыз ету - міндет.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың " Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру" бағдарламасы рухани болмысымызды дамытып, шыңдау және тарихымызға тереңнен үнілу арқылы оны насихатап, ілгері жүруге бағытталған. Менің ойымша, рухани жаңғыру - әрбір тұлғаның өзіндік дамуы барысында ұлттық құндылығымыз бен мәдени тарихымызды дәріптеу, оны қайта жандандыру. Рухани жаңғыру бағдарламасының түпкі мақсаты ұлттық мәдени мұраларымызды қайта жаңғырту болса, менің ғылыми жұмысым тастағы таңбалар: заманауи әйелдер киімдерінің топтамасы дәлме-дәл осы идеологияға сай келеді. Ертеңімізге үңіле отыра алға қадам бассақ адаса қоймайтынымыз сөзсіз.
Соқпағы мен тоқпағы мол тарамдалған жолдарда, талай сүрінсек те, талай жығылсақ та мойымай қайта тұрып, алға нық сеніммен басатын арманы асқақ, мақсаты айқын, өр намысын қолдан бермес, ұлы даланың қайсар мұрагерлері атандық. Осынау шапқан тұлпардың тұяғын, ұшқан қыранның қанатын талдыратын ұлаңғайыр даңқты далаға ғана емес, күллі ата-баба мұрасын: салт-дәстүр, дін, діл, даналық-өсиеті мен өзге жұрттарға ұқсамас өнерін де кеңінен насихаттап, заман көшінен қалдырмай кейінгі ұрпаққа аманат ету де түгел иығымызға артылған жүк. Ұлы міндет. Шоқтығы биік тәуелсіздігімізге қол жеткізіп, етек жеңімізді жиып бағаналы ел болғалы талай мемлекеттік маңызы бар шешімдер қабылданды. Тәуелсіздігіміздің арқасында көршілес жатқан мемлекеттермен тоңның ішкі бауындай етене араласып та жатырмыз. Жыл өткен сайын әлем елдерімен тереземізді теңестіріп, әлемдік даму көшінде беделімізді биіктетіп келеміз. Сол жолда рухани әл-ауқатымызды әлсіретіп алмай, әлем елдерін өз мәдениетімізге ғашық етуіміз керек.
Айқын мақсатымыз осы. Қазіргі қоғамға тарихимызды ұмыт қалдырмау үшін, оны дәріптеп заманауи тұрғыда көрсету - оның жаңғыруына қосқан үлесіміз болар еді. Тастағы таңбаларды қолдану арқылы киім топтамасын шығару - негізгі ой. Ал, басты себеп руханиятты жаңғырту барысында, тарихты ұмыт қалдырмауды негізге ала отырып, оны жаңа заманға сай тәсілмен жеткізіп, жаңғырту.
Жартас бетіне салынған суреттер - көне бейнелеу ескерткіштердің ең маңызды құрамдас бөлігі. Заманға сай жастарға ыңғайлы, ұнамды, қайталанбайтын үлгідегі киімдер жасау сұранысқа ие. Әйелдерге арналған күнделікті киім үлгісі және ондағы бедерлі петроглифтер - халықтың дүниетанымынан, әдет-ғұрып, салт - дәстүрінен, эстетикалық талғамынан жан жақты хабардар ететін тарихи - мәдени және материялдық мұра. Қазіргі уақытта қайталанбайтын үлгідегі ұлтық нақыштағы, яғни тарихымыздың бір көрінісі бейнеленген киімдер кию сәнге айналуда. Бұл - біз үшін қуантарлық жағдай. Негізінен жартастағы суреттерді осы уақытта әр түрлі жарнама газертерінің мұқабаларынан, сәнді дизайнда жасалған кітап беттерінен, тіпті жеке дизайнер ойлап тапқан киімдерден кездестіре аламыз. Алайда мұндай киімдер көп жағдайда киіз басу техникасымен жасалған күйде кездесіп жатады. Өздеріңіз білетіндей ондай киімдерді ауа райының кез келген уақытында тұтыну өкінішке орай мүмкін болмай жатады. Осындай жағдайларды қарастыра келе, талапқа сай кез келген мата түріне салуға болатын принт басу техникасын пайдалану ойыма келді. Тастағы таңбаларға графикалық өзгерістер енгізе отырып, өз ойымды жүзеге асыруға кірістім.
Жұмыстың өзектілігі: Ежелгі Қазақстан петроглифтерінің негізгі әлеуметтік мәдениеттері өмір сүру салты жайлы, дәлірек айтсақ, аңшылық және мал шаруашылық салты жайлы ақпарат беруге негізделеді. Бастысы көріністің графикалық образдарында шынайы суреттелетін шынайы өмірі, салт - дәстүрі, шаруашылығы, дүние танымы мәдени мұра құндылықтары санатына жататындығы жұмыстын өзектілігін айқындап және арттыра түседі. Қазіргі заман талабына сай киім топтамасын шығарып, оған принт ретінде тастағы суреттерді салу арқылы жаңашылдық жасау. Бұл топтаманы жасау арқылы тастағы құнды мәлемет беретін суреттердің құндылығын арттыру көзделді. Ал әйелдерге арналған бұл топтаманың заманға сай үлгіде болуы талапқа сәйкес келеді. Киімдерде дәлірек айтқанда нақты петроглифтердің пайдалануы тұтынушы үшін тың үлгі болады деп ойлаймын. Тарих сахнасында өз орнын алған сырға толы тастағы суреттер бейнеленген заманға сай пішіндегі киім үлгілері кімді болса да қызықтырары хақ. Жұмыстың нәтижесінде пайда болған қайталанбас таңбаларымен әсемделген күнделікті киім үлгісін тұтынатын тұтынушының басты мақсаты - ерекшелену деп алсақ, онда ойымыздың жүзеге асуына мүмкіндік бар екендігі деп білеміз.
Зерттеу объектісі: Орталық Қазақстан петроглифтары.
Зерттеу пәні: Петроглифтер қолданылған күнделікті әйелдер киімі.
Зерттеудің әдістері: Тарихи әдіс, тәжірибелік әдіс, салыстырмалы талдау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмысты талдау барысында төмендегідей міндеттер қойылады:
қазіргі заманғы киім дизайнында қолдану арқылы тарихты ұмыт қалдырмауды негізге ала отырып, оны жаңа заманға сай тәсілмен жеткізіп, жаңғырту - басты мақсатымыз екендігін басты нысанаға алу.
көне заман суретшілерінің Орталық Қазақстан өлкесінде кездесетін
тастағы суреттерінің жасау шеберлігімен, сюжеттік композициясын, орындау техникасының ерекшеліктері мен айырмашылықтарын ғылыми тұрғыда зерттеу.
әйелдерге арналған күнделікті киім үлгісін толық мәлеметтерді қарастырып , пішімдеріңе қарай талдау.
тастағы таңбаларды матаға түсіру жолдары мен ерекшеліктерін қарастыру.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Петроглифтер және жапсырма қалталар қолданылған киімдер жобалануына байланысты мына авторлар зерттеледі: Ж.Мирзаханова, Адель и Эдоардо Фенди, Изабель Маран, Дитте Реффструп, Лилиан Кан, Юбер де Живанши, Энрике Лоэйве Россберг.
Жұмыстың жаңашылдығы: Қазіргі таңда тарихымыздан сыр шертетін әр түрлі ою - өрнектер бедерленіп салынған киім үлгілерін өте көптеп кездестіруге болады.Олардың бәрі дерлік әр түрлі техналогияда қоданылып, жасалған отандық дизайнерлердің жұмыстары.Сол сияқты тастағы таңбалардыңда тарихымызда алар орны тым бөлек.Пероглифтердің әліде ашыла қоймаған тұстары көптігінен болса керек, қазіргі заманда жаппай барлық жерден кездестіре беру қиындау.Дегенмен, тарихымыздың үлгісі ретінде графикалық безендіру жағынан кездестіре аламыз.Киім дизайн саласы дами түскелі бері кейбір отандық дизайнерлер де авторлық топтамаларында қолданды.Сондықтан бұл жұмыс тың тақырып болып көрінбеуі мүмкін.Дегенмен, заманмен бірге дамып келе жатқан әр түрлі техникаларды пайдалану арқылы,қайталанбас таңбаларымен әсемделген күнделікті киім үлгісін кез келген тұтынушыға ұнамды етіп ұсыну жұмыстың ерекшелігі болмақ. Қарапайым күнделікті киім үлгілерін жасай отырып, петроглифті принт ретінде қолдану арқылы оған басты назар аударлады.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Жұмыстың нәтижелерін және кейбір материалдарын жоғарғы оқу орындарында киім дизайны мамандығы бойынша мамандар даярлау үдерісінде пәндер бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, теориялық курстар мен арнайы семинарларда пайдалануға, сондай-ақ курстық тәжирибеде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде, рухани жаңғыру бағдарламасы барысында тарихқа негізделген топтама жайында сөз қозғалған.
I тарауда петроглифтар тарихына кеңінен үнілу және Орталық Қазақстанға тән тастағы суреттерді зерттеуген.
II тарауда әкелдерге арналған күнделікті киім үлгісі және оған қошымша жапсырма қалта қолдану ерекшклігіне тоқталған.
III тарауда киімдерге сурет басу, тастағы таңбаларды қолданған дизайнер топтамасын талдануы мен конструкторлық техникалық ерекшелігі зерттелді.
Қорытындыда, петроглифтер мен жапсырма қалталарды қолдану арқылы түстік ерекшелік басты назарға алынған топтама жиындығы ұсынылады.
1 Петроглитер тарихы
1.1 Аспан астындағы галерея
Біздің дәуірімізге дейін, яғни бірнеше жыл бұрын өмір сүрген адамдар өз үнгірлеріне өмірлерінен сыр шертетін көріністерді таңбалап кеткен. Бұл - ең бірінші кейінгі ұрпақ үшін жасалған керемет әдіс. Біз бұрынғы адамдардың қалай өмір сүргендігін, немен айналысқадығын осы тастағы таңбаларға қарап, біле аламыз. Сырға толы тастағы таңбаларды әлемнің түкпір-түкпірінен, тіпті қазақ даласынан да кездестіруге болады.
Қазақ даласы - ғасырлар бойы тарихынан әртүрлі мағлұматтар беретін тастағы өрнектей салынған ескерткіш түрлеріне өте бай. Солардың бірі - тасқа қашалып салынған петроглифтер. Петроглиф сөзі латынның петро - тас және гректің глиф - жазу деген сөздерінен құралған термин. Қазақ тілінде ол - тастағы таңба немесе сурет деген мағынаны береді. Сонау ертедегі палеолит дәуірінде пайда болып, біздің заманымызға дейін сақталған жартас бейнелері - бір жағынан, оларды суреттеген адам баласынын рухани жан дүниесін көрсететін ашық аспан астындағы галерея болса, ал екінші жағынан, өткен дәуірлер мен қоғамдар тарихы үшін теңдесі жоқ дерек көздерінің бірі. Себебі, тастағы таңбалардан біз ата - бабамыздың күнделікті тұрмыс тіршілігіне, кәсібі мен шаруашылығына, наным - сенімдері мен әдет - ғұрыптарына, жан - жағындағылармен қарым - қатынасына және басқада іс - әрекеттеріне байланысты мағлұматтарды ала аламыз. [1.3]
Қазақ даласы алғашқы адамдар туралы мағлұматтар беретін тастағы суреттері жиындық орындарының көптігі жөнінен Еуразия аумағындағы алдыңғы орындардың қатарында. Осы уақытқа дейін Қазақстанда әр кезеңді қамтитын 200 - ден астам жартас суреттері шоғырланған орындары белгілі болған. Солардың ішінде жан - жақты зерттеліп, ғылыми айналымға түскендері: Ақбауыр, Арпаөзен, Баян - жүрек, Ешкіөлмес, Қойбағар, Мандайтал, Мойнақ, Таңбалы, Теректі Әулие. Аталмыш ескерткіштерге байланысты еліміз бен бірқатар шетелдердің баспа беттерінен арнайы еңбектер жарық көріп, өз орындарын әлем мәдениеті мен ғылымының алтын қорынан тапса, ал олардағы кейбір бейнелер - түрлі басылымдардың мұқабасын безендіріп халықаралық конференциялар мен байқаулардың таңбасына айналдырды. [1.10]
Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галереялар жасауы таңғалуға болатын қызық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған бейнелері, ата - бабаларымыздың бізге қалдырған ұлы мұрасы - көне заман жайында дерек беретін даусыз жәдігер. Қазақстан жеріндегі петроглифтердің барлық өлкеде кездесуі, сюжеттік байлығымен, жасау шеберлігімен таң қалдырады. Ертедегі суретшілердің туындыларынан жабайы аңдардың бейнелерін - құлан, елік, арқар, марал, бұқа, барыс, қасқыр, жабайы жылқы бейнелерін кездестіре аламыз. Жануарлар жанды қимыл үстінде көрініс тапқан. Ертедегі шеберлер қос өркешті түйенің тәкаппар келбетін, бұғы мен сайғақтың әсемдігін, тұлпарлардың сымдай сымбатын, барыстың серіппеше атылуға әзір тұлғасын асқан шеберлікпен көрсете алған. Әсіресе аңшылық көріністері, жануарлардың арпалысы, батырлардың жыртқыштармен жекпе - жектері бейнеленіп салынған суреттері өте қызықты. Жартастағы суреттерден ертедегі малшылардың, көшпелі керуеншілердің өмірінен күнделікті тіршілігінен деректер беретін сызбаларды да көруге мүмкіндік бар. Түйелі керуендермен салт аттылар топтары бейнеленген петроглифтердің сюжеттері қазақтардың желмая жайлы көне аңызымен үндеседі (Бұланты, Ұлытау, Білеуті және басқалары). Гравюраларды гранит, порфир, диорит, құмтас, сланец - филлит беттеріне әсемдеп, өрнектей салған. Орындау техникасында 3 әдіс: нүктелеу, сызу және бояу қолданылған. [2] Шартты хронологиялық шеңберлер біздің заманымызға біздің дәуірімізге дейін VI - Vғғ. - біздің дәуіріміздегі V-VIII ғғ. Ежелгі петроглифтердің, яғни, жартастарға тас немесе маталл құралдарымен ойылып салынған суреттердің алғашқы функцияларының бірі - мәлімет беру функциясы. Оларды тірі, бейнелі жылнамаларға теңеп [3], ғалымдар оларды коммуникативті бастаманың туыстық тайпалық қоғамы үшін маңыздылығын ерекше атап көрсетеді. Көркем туындылардың бұл коммуникативті бастамасы алғашқы кезде өз ортасында жанданып, кейін орта мен дәуір туындыларымен байланысқа түсіп, басқаларға да тарап, бізге дейін жетіп отыр. Қазақстан жеріндегі петроглифтерінің негізгі әлеуметтік мәліметі өмір сүру салты жайлы, дәлірек айтқанда, аңшылық және мал шаруашылығы жайлы ақпарат беруге негізделген. Жартас өнерінің бастауында 30 мың жыл бұрын жер бетінде өмір сүретін кроманьондықтар өздерінің сезімдері мен эмоцияларын білдіру үшін қарапайым суреттерді пайдаланды. Бірақ алғашқы қауымдық адамдардың жартастағы суреттерін примитивті деп атауға болмайды, өйткені оларды ерекше көркем таланттары бар адамдар жасаған. Үңгірдегі алғашқы қауымдық адамдардың суреттері - бұл графикалық және көлемді бейнелер, қабырғалардағы барельефтер. Қазіргі таңда мұндай суреттер көп: Францияда (оңтүстік-батыс бөлігі), Испанияда (оның солтүстік-батыс бөлігі), Италияда, тіпті Ресейде, Сербияда және Англияда жеке даналарда бар.Тастағы кескіндеме мен суреттегі алғашқы адамдар бірегей болып табылады және екі өлшемді бейнені еске түсіреді. Бұл ретте көлемді беруге көмектесетін тәсілдер қайта өрлеу кезеңінде ғана қолданыла бастады. Сондай-ақ суреттерде аң аулау көріністері кездеседі, жебелері мен найзалары бар адамдар бейнеленген. Кейде балықтардың, өсімдіктердің, жәндіктердің суреттері кездеседі. Суреттер орындалған бояулар сәтсіздікке ұшырамайды және алғашқы жарықты толық көлемде береді. Жартастағы суреттер дегеніміз не туралы түсінігі жоқ адамды елестету қиын.
Алғашқы адамдар қайда сурет салды? Жер бетінен жүз метр жерде орналасқан үңгірдің жету қиын учаскелері сурет салу үшін тамаша орын болды. Бұл ең алдымен белгілі бір салт-дәстүрді орындауды талап ететін жартастағы бейнелердің діни мәнімен түсіндіріледі. Мұндай рәсім сурет салу болды. Жеміс-жидектерге жабайы жануарлардың, мүк бумаларының немесе жүннің ерітілген және ыстық майы құйылды. Сол кезде суретші тас шамдары жарығымен еңбек ете бастады.
Жартастағы суреттер қалай аталады? Жартастағы суреттер көне петроглифтер (грек. - тас). Символдар немесе шартты белгілер түрінде орындалған суреттер кездеседі. Суреттер ежелгі халық өкілдерінің тұрмысы туралы құнды ақпараттан тұрады, ежелгі адамға әсер еткен дәстүрлер мен тарихи оқиғаларды ашады. Кешірек суреттер символдар немесе шартты белгілер түрінде орындалған. Адам бастапқыда белгілер, жазу арқылы ой білдіруге тырысты. Кескіндеме графикалық суреттер мен жазу арасындағы өтпелі кезең болды. Сурет атауына ие болды пиктограммалар. Мысалы, Армения аумағында археологтар барлық белгілі ежелгі әліпбиге ұқсайтын сызбаларды тапты. Мұнда табылған ең көне суреттер 9 000 жыл бұрын жасалған. Алғашқы қауымның жартастағы суреттері-алғашқы адамдар жасаған суреттер.
Орындау техникасы және материалдар.Адамдарды сурет салуға не итермеледі? Тек сұлулық жасауға ниет немесе ерекше рәсім жасауға және түсіруге қажеттілік? Жартасты гравюраны орындау оңай емес еді, әсіресе, егер бояу терең ойықтарға жағылса, ежелгі кескіндемеші дөрекі кескіш құралмен кескен. Бұл ірі тас кескіш болуы мүмкін. Мұндай құрал Ле Рок де Сер ежелгі адамдардың тұрағында табылды. Орта және кейінгі палеолит кезеңінде алғашқы қауымдық адамдардың жартастағы кескіндеме жасау техникасы анағұрлым жұқа. Гравюралардың контурлары бірнеше рет терең емес сызықтармен қиыстырылды. Содан кейін штриховка мен аралас сурет қолданылды. Сол кезеңге жататын жануарлардың бивньдері мен сүйектерінде осындай бейнелер бар.
Алғашқы адамның бояуы-қызыл бояу, ағаш көмір және марганец кені ретінде қолданылған охраның барлық реңктері. Бор, гуано-ұшатын тышқандар қолданылған. Болашақ бояу сүйек немесе тастың көмегімен жуылды. Алынған ұнтақ жануарлардың майымен араласқан. Ежелгі адамдарда тіпті заманауи тюбиктердің прототипі болды. Бояулар жануарлардың қуыс бөліктерінде сүйектерді сақтады, олардың екі жағы да сол жануардың майынан қатқан кесектермен жабылған. Басқа бояулар, мысалы, жасыл немесе көгілдір, жоқ.
Алғашқы қауымдық суретшілерге сүйектер немесе үшкір таяқшалары қызмет етті. Сүйекке байлаған жүн кесектерін де қолданды. Алдымен контурды салып, содан кейін боялған. Бірақ басқа да суреттер бар. Мысалы, қамыс арқылы бояумен жабылған қолдың ізі.Ежелгі адамдар дененің композициясы немесе пропорциялары туралы түсініктері жоқ. Олар үлкен жыртқыштарды және олардың фонында - кішкентай тау ешкілерін салды. Бірақ бұл оларға кескіндеме туралы заманауи көрініспен салыстырылатын шедеврлерді жасауға кедергі келтірмеді. Объектілер мен жануарлардың берілуінің дәлдігі таңқаларлық және ежелгі адамдардың үңгірлердегі суреттері ежелгі жануарлардың тастарына түсірілген. Визуалды әсер сурет жартасқа салынған арқасында күшейе түсті.
Алғашқы адамдар не сурет салды? Ежелгі адамдардың жартас суреттері-бұл эмоциялық және жарқын бейнелі ойлаудың көрінісі. Барлығы осындай шедеврлерді жасай алмады, тек көру бейнелері пайда болды. Жарқын бейнелерді толықтырғандар оларды жартасқа аударды.
Жартастағы кескіндеме көмегімен көріністер беріліп, адам өзін-өзі көрсете білді және алған өмірлік тәжірибесін берді деген болжам бар. Бірақ ғалымдардың көпшілігі суреттердің табынушылық мәні туралы нұсқаларды ұстанады: бәлкім, олар аң алдында құрылды. Осылайша, адам нәтижеге әсер етуге тырысты, аң аулау кезінде қалаған аңдарды тартуға тырысты.
Кейбір жануарлардың жоғалуы, климаттың өзгеруі адам қызметінің елеулі ауысуына әкеп соқты. Енді ол жануарларды өсіріп, жерді өңдеп, көп уақыт өткізді. Аң аулау үшін аз уақыт қалды. Бұл мақтаныш және наскальной кескіндеме. Суреттер енді үңгірде терең емес, сыртынан орындалды. Адамның бейнелері енді жиі кездеседі. Үйленген Жануарлар үңгірлерде (түлкі аң аулау көріністері) бейнеленген. Схемалық суреттер таралды: үшбұрыштар, түзу немесе бұрмалы сызықтар, түсті дақтарды бөгеуілдеу.
Өнер объектілері немесе болмыстың қарапайым көрінісі?Алғашқы қауымдық "өнер" мен қазіргі заман арасында теңдік белгісін қою мүмкін емес. Бірақ, ежелгі бейнелерді қарастыра отырып, қазіргі заманғы өнертанушылар алғашқы қауымдық өнердің ерекшелігінен алыс кетіп, үйреншікті тұжырымдарға сүйенеді. Бүгін өнер әлемінде шығарманың авторы және тұтынушы бар. Ежелгі суретшілер сурет салу қабілетіне ие болғандықтан және олардың қоршаған болмысын немесе маңызды оқиғаларды бейнелеудің қажеттілігін сезінгендіктен ғана өз туындыларын жасады. Олардың өнер туралы түсініктері жоқ немесе бұлыңғыр болған, бірақ сананы асыра орындаған бейнелер өзінің құрушысы арқылы әлемге шығу жолын тапты, ол мүмкін, қарсыластар табиғаттан тыс күшке ие деп санаған. Сонымен, жартасқа арналған кескіндеме әдеттегі заманауи кескіндеме немен ерекшеленеді? Алғашқы суреттер палеолит дәуірінің суретшілерімен орындалған, ал кенеп ретінде жартас қолданылған. Әрине, шығармашылық феномені барлық рухани күштердің өзара іс-қимылымен және ерекше эмоциялар лақтыруымен байланысты. Адам өзі үшін жаңа және маңызды нәрсе жасай алды, бірақ бұл құбылысты түсіну біртіндеп өтті. Кроманьонец қызметтің жекелеген салаларына бөлінбеген мәдени ортада тұрды. Ал біздің түсінігімізде ежелгі адамдар бос уақыт жоқ, өйткені олардың өмірі жұмысты қатаң орындауға және демалысқа бөлінбеді. Адам өмір сүру үшін күреспеген уақыт, ол ритуалдар мен тайпаның игілігі үшін маңызды басқа да іс-әрекеттерді орындауға арналды.
1.2 Сырға толы таңбалы тас: орталық Қазақстан
Қазақтың байтақ даласыны тұнып тұрған тылсымға толы тарих дерсің. Бізден бұрын өмір сүрген қауымдастық қалдырған жер қойнауындығы көне жәдігерлер - тарихымыздан сыр жертеді. Сарыарқаның төрінде орналасқан Орталық Қазақстан аумағы тарихқа тұнған өлке. Жазықтығында көз ілер қара жатпас Сарыарқаның өн бойы тамыры тереңге кеткен тарих, тарам-тарам шежіре, қойнауы көненің көзі аталған жәдігерлердің көрмесі. Ақ селеуі теңіздің толқындарындай тербелген Арқаның Теректі өңірінің топырағын бассаң, тарихы сайрап жататыны бәрімізге де аян. Бұған себеп, Теректі әулие деп аталып кеткен тастар мен төбелер қилы-қилы замандардың сырларын жасырып жатқан іспетті.
Теректі әулие петроглифтері Сарысу өзенінен 40 км солтүстік бағытта, Теректі мекенінен 20 км шамасында орналасқан. Тау сілемі сондай биік емес.
Өнердің көне ескерткіштерінің қатарына Қазақстанның барлық аймақтарында, ісңресе Жетісу, Баянауыл, Қарқаралы, Бетпақдала, Солтүстік Балқаш, Маңғыстау, Ұлытау, Шыңғыстау, Қаратау, Хантау, Жоңғар Алатауы, Іле Алатауы, Тарбағатай, алтай тауларында жартас гравюраларда жиі кездесетін жерлер жатады.
Қола дәуірінде, ертедегі көшпелілір заманында ежелгі тайпалардың мифологиялық сюжеттері мен аңыз әңгімелерінің негізінде жасалған көп пішінді композициялар пайда болған. Орта ғасырлардағы жартасқа сурет салу өнері бұрынғы қалыптасқан дәстүрде дамыды. Бұл заманның суреттері көне петроглифтердің үстіне салу да жиі кездеседі. Мұндай жағдайларда олардың жас дәуірге тән белгілер мен сюжеттер және суреттер бояуы арқылы анықталады. Сурет неғұрлым көне болса, бояуы соғұрлым күнгірттене түседі. Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галерея жасауы таңқаларлық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған гравюралары, ата-бабаларымыздың бізге қалдырған мол мұрасы - көне заман жайында дерек беретін даусыз жәдігер. Қазақстан жеріндегі петроглифтердің барлық өлкелерде кездесуі, жасау шеберлігімен, сюжеттік байлығымен таң қалдырады. Ертедегі суретшілердің туындыларынан жабайы аңдардың бейнелерін - құлан, сайғақ, елік, арқар, марал, ертедегі бұқа - тұр, барыс, қасқыр, жабайы жылқы бейнелерін кездестіреміз. Жануарлар жанды қимыл үстінде көрсетілген. Ертедегі шеберлер қос өркешті түйенің тәкәппар келбетін, тұлпарлардың сымдай смбатын, бұғы мен сайғақтың әсемдігін, барыстың серіппеше атылуға әзір тұлғасын көрсете алған. Әсіресе аңшылық көріністері, жануарлардың арпалысы, батырлардың жыртқыштармен жекпе-жектері бейнеленген гравюралар өте қызықты. Жартастардығы суреттерден ертедегі малшылардың, темірқорытушылардың, көшпелі керуеншілердің өмірінен деректер беретін сызбаларды да көруге болады. Түйелі керуендер мен салт аттылар топтарын бейнелеген петроглифтердің сюжеттері қазақтардың Желмая жайлы көне аңызымен үндеседі (Ұлытау, Бұланты, Абыралы және басқалары).
Гравюраларды гранит, порфир, диорит, құмтас, сланец-филлит беттеріне салған. Орындау техникасында үш әдіс: Нүктелеу, сызу, бояу қолданылған. Теректі тауларында көне заман өнерінің тамаша ескерткіштері, ең ертедегі жартасқа салынған суреттер мен гравюралар кездесті. Бұл суреттер салыну әдісі мен сюжеттеріне қарағанда қола дәуірінің алдыңғы кезеңіне жататын сияқты. Ертедегі бұқа-тұр, жабайы жылқы, және басқа да жануарлар нүктелеп қашау немесе жиектеп сызу әдісімен жасалған. Гранит жартастың көлемді жарық жер бетіне суретші жыртқыш аңдардың айқасын, аңшылық, тұрмыс сахналарын бейнелеген.
Теректі аңғары тек қана жартас суреттерімен ғана емес, ежелгі заманнан қалған полеолит заманының үңгірлерімен, қоныстарымен, жерлеу құрылыстарымен де белгілі. Теректі-Әулие - Орталық Қазақстандағы ежелгі жартастағы кескіндеме сақталған археологиялық ескерткіш. Теректі ғибадатханасы Жезқазған қаласынан 85 км және Теректі станциясынан 20 км қашықтықта орналасқан. Бұл тарихи өткеннің ерекше ескерткіші. Бұл жерде біздің ата-бабаларымыздың өмірінің материалдық, рухани және әлеуметтік ерекшеліктері туралы мәліметтер алуға болатын тастан жасалған суреттер сақталған. Бұл петроглифтер аласа қызыл-қоңыр төбелердің арасында табылған. Ескерткішке алғаш рет атақты археолог Әлкей Марғұлан ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында Орталық Қазақстанға археологиялық экспедицияны басқарған болатын. Сонда ол ескерткішке қысқаша сипаттама берді. Кейін Теректі кешенін зерттеумен Батыс Қазақстанға археолог Зейнолла Самашев басқарған археологиялық экспедиция айналысты.
Теректі-Әулие шатқалының тастарында сақ дәуіріне тән "аң стилінде" орындалған жануарлардың бейнелерін көруге болады. Шатқалда 300 -- ге жуық петроглифтер бар, олардың арасында 200-ге жуық жануарлар бейнесі бар. "Звериным стиль" тарихи ғылымда қабылданған түсіну силуэты ретінде нақты бар да, тасқа түрлі оқиғаларға байланысты мифтік жануарлар. Бұл стиль б.з. д. VII ғасырда пайда болды және Еуразия даласында кең таралған. Теректі-әулиенің жартас суреттері аң аулау, күнге табыну көріністерін және т.б. көрсете отырып, ежелгі адамдардың көшпелі өмірі туралы баяндайды. Теректі-Әулие ескерткішінің айналасында көптеген аңыздар бар, сондықтан мұнда қажылар, сондай-ақ мистиканы сүйетін адамдар үздіксіз тоғысады.
Зерттеушілер Теректі әулие петроглифтері осы жерде әртүрлі тарихи дәуірде тұрған адамдар: қола ғасыры, одан кейін б.з. д. XII ғасыр (скиф-сақ кезеңі) Б. З. І ғасыр, және ақырында Орта ғасырлар. Осылайша, ежелгі жартастағы кескіндеме өмір салты, біздің ата-бабаларымыздың әртүрлі тарихи уақыт бөліктеріндегі сенім мен түсініктері туралы естелікті сақтайды. Теректі-әулие археологиялық кешені тарихымыздың кейбір беттерін ашуға көмектесетін ғылым үшін әлі де көп құпия сақтайды. Теректі әулие-Әулие тасында белгілі бір заңдылықта адамның, түйенің және басқа жануарлардың ою-өрнектелген суреттері, атап айтқанда, олардың арасында жылқылардың бейнесі көп. Суреттер тас немесе металл құралдармен салынған. Тастардың беті мұқият тегістелген, бүгінгі күнге дейін жылтыратылған. ақ белгі, жылқылар көшпенділер өмірінің ажырамас бөлігі болды. Бұл жануардың еті мен сүті негізгі азық-түлік болды, жылқы көлікпен қызмет етті және көшпендінің сенімді тірегі болды. Еуропалық отаршылдар Көшпенділер деп санаған, олар атқа, кентаврларға іс жүзінде бармаған. Ал кентаврларды жүргізген қорқыныш барлық танымал аңыздар. Жергілікті халық Теректі-Әулие шатқалына Әулие аяғын басып кеткен жер болды. Әл -- Бируни, 973-1049 ж.ж. өмір сүрген белгілі ғалым, тастан табылған бейнелер Әли Тиретімен және оның тұлпарымен - Дүлдүлмен сәйкес келді.
Әли азіреті Мұхаммед пайғамбардың көзі болды. Бұл бейнесі аңызға айналған шынайы тарихи тұлға. Ол 661 жылы қайтыс болды. Шығыс бейнелеу өнерінде қасиетті АзиретаАли белгілі бір тәсілмен берген: оның басында от бейнеленген, ал қолында-Мұхаммед пайғамбардың ізіне түскен қылыш ұштары бар. Бұл қылыш "Зульфия" деп аталды. Бүгін семсер Стамбул мұражайында сақтауда. Әли Азіретінің жауынгер болғаны туралы, оны әрдайым атпен бейнелейтін факт де айтады.
Қазақ жауынгерлері мен батырлары ұрыс даласына шыққан кезде, Соғыстың қасиетті рухтарының есімдерімен бірге Әли Азиретін қорғауға шақырды. Сондай-ақ, Теректі аумағына оның тұлпар Дүлдүлдің "тұяқты" құтты деп есептеледі. Теректі Әулие шатқалының материалдарын ірі археологиялық қор құрайды. Бұл қасиетті жердің ежелгі жартас бейнелерін зерттеу ежелгі халықтардың өмір салты туралы түсінікке ғана емес, сонымен қатар біздің ата-бабаларымыздың рухани байлығының қоймасы бола отырып, мәдени құндылықты білдіреді.
Қазақстанның жартас суреттері. Танысу және семантика. Жартастағы бейнелер - барлық континенттерде бекітілген адам қоғамдастықтарының рухани және материалдық мәдениетінің тарихы бойынша ең әмбебап дереккөз. Петроглифтер - ежелгі тас дәуірінен бастап мыңдаған жылдар бойы адамның рухани әлеуетін дамыту саласындағы бірегей құбылыс. Бейнелеу ескерткіштері оқиғаларды кейінгі ұрпаққа, қоршаған ақиқатты, жинақталған тәжірибе мен білімді, бейнелердегі, метафорлардағы, символдардағы дүниетанымдық бағдарларды белгілеп, ерекше тәсілмен жинақталған ақпаратты белгілік - коммуникативтік жүйенің ерекше функциясын орындайды.
Соңғы уақытта әлемде жартастағы бейнелерді - ежелгі бейнелеу ескерткіштерінің негізгі компонентін зерттеу проблемаларына қызығушылықтың көбеюі байқалады, соның салдарынан мәдени мұра феномені ғылыми зерттеулердің деректік базасының кеңеюі байқалады, зерттеудің ескі әдістері жетілдіріледі, жаңалары пайда болады. Тіркеу, құжаттау тәсілдерін жетілдіру процесі жалғасуда, ал хронологияны анықтау кезінде жаратылыстану-техникалық ғылымның соңғы жетістіктері пайдаланылады. Петроглифтердің мазмұнын түсіндірудің әдіснамалық принциптеріне, жекелеген зерттеушілерде де, әртүрлі ғылыми мектептер мен орталықтарда да жаңа көзқарастар жасалуда. Қазақстан Орталық Азия жартас өнерінің аса маңызды ошағы ретінде бастапқыда осы үдеріске интеграцияланған болатын.
Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстанның ежелгі петроглифтерін анықтау, сондай - ақ жартас жазбаларының семантикасына кілт іздеу болып табылады.
Негізгі міндеттер:
берілген тақырып бойынша әдебиеттерді оқу;
жартас жазбаларын зерттеудің заманауи әдістерін анықтау;
шығыс Қазақстанның жартас жазбаларының семантикасына кілт болып табылатын Ақ-Бауыр үңгіріне бару.
Қазақстанның жартастағы бейнелері Орталық Азия жартастағы бейнелеу өнерінің жинағына кіреді. Олар неолит-энеолиттен кейінгі орта ғасырға дейінгі уақытты қамтиды,бірақ кейбір фактілер қазіргі Қазақстан аумағында жартас бейнелеу өнерінің пайда болуының ерте кезеңін көрсетеді. Ерекше категорияны Солтүстік Шығыс Прикаспийдағы қазақ этнографиялық суреттері құрайды.
Негізгі мәселелерді зерделей отырып, жартас бетіндегі суреттер, үлкен өзектілігі ғылымдағы үрдіс. Алайда жартастағы бейнелерді зерттеуде қазіргі заманғы ғылыми интеграция контекстінде қазақстандық петроглификаның жалпы даму бағытын анықтау қажет.
Сондай-ақ, лазерлік, ғарыштық және қазіргі жағдайда қол жетімді басқа да жетістіктерді пайдалана отырып ескерткіштерді картографиялаудың ерекше дәл тәсілдерін әзірлегенге дейін петроглифтердің орналасқан жерінің алғашқы қарапайым визуалды графикалық жоспарларын құрудан эмпирикалық жолмен эволюциядан өткен фиксациялау, есепке алу және құжаттама мәселелері де өзекті болып қалуда.
Қазақстанның петроглифтері 18 ғасырдан бері зерттеледі. Зерттеу жартастағы жазуларды үлестерін қосты осындай ғалымдар ретінде: Алпысбаев Хасан Алпысбайұлы - оңтүстік Қазақстан палеолиттік мәдениеттер орталығының алғашқы ашушысы. Олар қазір белгілі, көп қабатты палеолит тұрағын тапты. Ш. Уәлиханов (ОҚО Бәйдібек ауданы) және қараүңгірдің бірегей неолитикалық тұрағы (ОҚО Түлкібас ауданы). Алғаш рет Алпысбаев Қазақстан аумағы ежелгі адамды қоныстандыру орталықтарының бірі болып табылады деген болжам жасады. Қадырбаев Мир Қасымұлы-тасмола археологиялық мәдениетінің алғашқы ашушысы. Қадырбаев Оңтүстік Қазақстанның петроглифтерін зерттеуге үлкен үлес қосты. 1972-73 жылдары оқка Қаратау жасағын басқарды. Қаратау жотасының жартас өнері бойынша материалдарды алғаш рет зерттеді және жариялады: Арпаузен, Қошқарата, Қойбағар, Сүйіндіксай петроглифтері.
Марғұлан Әлкей Хаканұлы - оның еңбектері қазақтардың материалдық және рухани мәдениетінің тарихына арналған, оларға қола және ерте темір дәуірінің бірегей археологиялық ескерткіштері ашылды. Қазақстанның оңтүстігіндегі археологиялық және сәулет ескерткіштерін зерттеу бастауында тұрды. Мирзабаев Әбдіқадыр Сұлтанұлы - оның ғылыми қызығушылықтарының басты тақырыбы - ежелгі жартас өнері. Оның жарияланымдарында әр түрлі дәуірдегі петроглифтердің ірі орналасқан жерлерінің толық топографиясы, периодизациясы, жіктелуі, сипаттамасы, иконологиялық талдауы және семантикасы берілген. Ол Қасқабұлақ, Ақсу-Жабағылы, Боролдай петроглифтерін зерттеді. Василий Васильевич Радлов-бірегей Берел қорғаны ашты және бірінші болып қорғанасты тапты. Радловтың қазба жұмыстары Пазырық мәдениетін зерттей бастады. Самашев Зайнолла-Жоғарғы Ертіс өңірінің петроглифтерін зерттеді және жүйелендірді, бірінші болып Ақ-Баур гротының суреттерін; Мұғаджар мен орталық Қазақстан тау бөктеріндегі жартас жазбаларын зерттеді.Көптеген ғылыми экспедицияларға Өскемен қаласының пединститутының студенттері қатысты. С. Аманжолов. Мысалы, 1960 жылы С. с Черниковтың басшылығымен КСРО ҒА Археология институтының Ленинградтық бөлімінің Шығыс Қазақстан экспедициясы "Алтын қорған" қазылды. Қазіргі уақытта ШҚМУ "Тарих" мамандығының студенттері жыл сайын Шілікті (Зайсан) қаласында археологиялық тәжірибеден өтіп, көптеген жаңалықтар мен олжаларды жасауда.
Қазақстан тарихи ескерткіштері ежелгі дәуірде сақталып, әлі күнге дейін сақталған. Соңғы жылдары ашылған жартастағы өнер ескерткіштерінің көп бөлігі ежелгі тайпалардың көркемдік мәдени дәстүрлерінің ерекшелігін ашады. Қазақстанның жартастағы бейнелеу өнерінің ең танымал орталықтары Жетісуда. Мұндай ескерткіштерді зерттеу тарихы жүз жылдан астам болса да, жақында олар туралы өте аз белгілі болды. Бүгінгі таңда Жетісуда жартас суреттері бар 50-ге жуық ескерткіш табылды. Олардың ішіндегі ең танымал петроглифтер Тамғалы шатқалында, Көксу өзенінің алқабында, Шолақ, Кіндіктас, Анрахай және Баян жүрек тауларында. Бірнеше мың жартас бейнелері бар ірі ғибадатханалармен қатар, бірнеше жүздеген, ондық бейнелер болатын шатқалдарда, шоқылар мен қабір тастарда петроглифтердің шағын топтары бар. Белгілі бір стильде орындалған Батыс Жетісудың петроглифтерінің негізгі тобының өзіндік ерекшелігі оларға ең ірі ғибадатханалар бойынша: "Тамғалы дәстүрінің петроглифтері" атауын бекітті. Тамғалы шатқалы Алматы қаласынан солтүстік-батысқа қарай 170 км жерде Анрахай тауларында орналасқан. Петроглифтердің көпшілігі басты шатқалдың төменгі бөлігінде және батыстан жанасатын бүйір шатқалында, сондай-ақ негізгі шатқалдан солтүстік-батысқа қарай орналасқан 7 саяда орналасқан. Басты шатқалдағы суреттердің жалпы саны - 2000 - ға жуық. Олардың барлығы шартты түрде 7 топқа бөлінген. Топтарды санау шатқалдың аузынан келеді.
Петроглифтердің ең көрнекті орналасқан жері 2004 жылы ҚР БҒМ Археология институтының аспиранты С. Мұрғабаевтың Қызылорда облысы Шиелі ауданы Еңбекші ауылынан 50 шақырым солтүстік-шығысқа қарай ашқан Сағындық болып табылады. Қазақстандағы ең көне петроглифтер Мұғаджар тауының бөктерінде, Жем (Ембі) өзенінің жоғарғы жағында (Төлеубұлақ бөктерінде), Каспий теңізінің жағалау аймағында, Ақтау қаласына жақын жерде (Қосқұдық I, II тұрақтары) және Орталық Қазақстандағы Өленті өзендерінде зерттелген.
Ежелгі бейнелерді шынайы түсіндіру жазбалармен және басқа да қосымша деректермен байланысты сирек ерекшеліктерден кейін мүмкін емес. Өткенде суреттерді жататын дописьменным дақылдар, сөйлеу баруға мүмкін ғана ұмтылуға барынша правдоподобному және непротиворечивому түсінігі. Сюжеттерді дұрыс түсіндірудің қажетті (жеткіліксіз болса да) жағдайлары, яғни композициялар келесідей болуы тиіс:
Бірінші, композицияны құрайтын барлық суреттер бір мезгілде жасалғаны дәлелденді;
Екінші, гер бірнеше бейнелерден жасалған сахна түсіндірілсе, онда ең қарама-қайшы емес деп, ол сурет сахнасының барлық құрауыштарын бір-бірімен өзара байланыстыра түсіндіретін интерпретацияны есептеуге болады.
Үшінші, сипаттаманы түсіндіруден нақты бөлу қажет.
Ежелгі суреттерге беймәлім тілдегі мәтін ретінде көзқарас өте жемісті деп санауға болады. Басқа археологияда да мұндай тәсіл өзге де бейнелеу ескерткіштерінде, сондай-ақ (белгілі бір жағдайларда) этнографиялық материалдарда, жазбаша көздерде және фольклорлық мәтіндерде ұқсастықтарды іздестіруді талап етеді.
Қазіргі уақытта жартас жазбаларын датирлеу үшін датирлеудің радио көміртекті әдісі қолданылады. Сапар Қарағанды-Ақсу-Аюлы кенті.
Шонақ петроглифтері Қарағанды облысының Шет ауданында Жартас жағында - Сарыбұлақ өзенінің құрғаған арнасында орналасқан. 5 шақырым, оңтүстікте XIX ғасырдың мәдени сәулет және тарих ескерткіші - Ағыбай батыр кесенесі орналасқан.
Шонақ петроглифтері Бетпақ-Дала шөлінде, Шонақ тауынан батысқа қарай 13 шақырым жерде орналасқан.
Экспедицияның мақсаты - Қарағанды облысының Шет ауданына Археология институтының қызметкерлері А. Н. Марьяшевтің, "Баян Сұлу" А. М. Мамбетова Шонақ тауларындағы жаңа петроглифтермен танысты.
Қазақстанда петроглифтерге деген қызығушылық соңғы жылдары айтарлықтай өсті. Жүздеген және мыңдаған петроглифтер осы уақыт ішінде Жетісуда табылған, сонымен қатар Қазақстанның далалық аймағында петроглифтердің тек аз ғана жиналуы табылған.
Дала аймағында қола дәуіріндегі жерлеу ескерткіштерінің үлкен саны анықталғанына қарамастан, жартастағы суреттер қазіргі уақытқа дейін өте аз сақталған. Байқаулардың бірі Байқоңырдың суреттері болып табылады.( 5 - сурет)
Жерлеулер мен қоныстардың ежелгі суреттер санына сәйкес келмеуі бірнеше себептермен түсіндіріледі: біріншіден, Қазақстанның дала бөлігі нашар зерттелген. Соңғы жылдары ежелгі өнерді зерттеу бойынша мақсатты экспедициялар жүргізілген жоқ немесе олар өте аз болды.
Қола дәуірінің тайпалары петроглифтерге негізінен тегіс және қалың патинамен қапталған плиталарды қолданғаны белгілі, ал Орталық Қазақстанда мұндай плиталар аз. Сурет салынған тақталардың аз санының басты себептерінің бірі экологиялық жағдайларға да байланысты екенін ұмытпаған жөн.
Ежелгі кезде петроглифтердің ең ірі шоғырлары өзендерге, бұлақтарға және қазіргі уақытта кеуіп қалған бұлақтарға жақын орналасқан. Орталық Қазақстан аумағының едәуір бөлігін шөлдер мен сусыз далалар алып жатыр.
Қолайлы жағдайлар болған жерде қола дәуірінің көптеген петроглифтері табылды: Оңтүстік Қазақстан, Жетісу және Шығыс Қазақстан. Орталық Қазақстанда андрон мәдениетінің тайпаларында дамыған өнердің жоқтығы туралы мәселені а. А. Формозов қарады.
Ол кейбір өнер халықтарында мүмкін емес, яғни шығармашылық емес халықтар болуы мүмкін немесе осындай халықтарда өнердің басқа түрлері дамыды [9] алайда бізге бір кездері Кеңес заманында, күн-бас кейіпкерлерінің бейнесі бар Семипалатинадағы жартасқа салынған суреттерді көруге тұрарлық.
Біз Қарағанды облысының Шет ауданына сапар барысында Андронов мәдениеті тайпаларының өнері қола дәуірінде болған және басқа өңірлердің өнерінен айырмашылығы аз екеніне көз жеткіздік.
Петроглифтердің Тайатқан-Шонақ жерінде орналасуын қарастырайық. Жиналу киік станциясынан 51 км қашықтықта орналасқан. Бұл топ бірнеше архитектуралық ескерткіштер аймағында орналасқан, оның ішінде Ағыбай батыр кесенесі, қолбасшы Кенесары Қасымовтың кесенесі.Петроглифтердің негізгі бөлігі Сарыбұлақ өзенінің жағасындағы жартастарда Сарыбұлақ-қоңыр түсті жартастарда таңдалады. Көп бөлігі-оң жағалауда. Бейнелер, негізінен, өзен үстінде тік тұрған жартастың тегіс жазықтығында және оңтүстік және оңтүстік-батысқа бағытталған жеке тастарда салынған.Суреттер бұлақтың бойымен солтүстік-шығыс-оңтүстік-батыс сызығымен екі километрге созылып жатыр. Бұл петроглифтер саны жағынан да, мәнерлілігі жағынан да жетісулық және Оңтүстік қазақстандықтардан кем түспейді. Олардың жалпы саны екі жүзден астам-бір суреттен көп фигуралы сахнаға дейін.
Петроглифтердің репертуары Қазақстандағы қола дәуіріндегі петроглифтердің көптеген басқа түрлеріне ұқсас. Дала аймағының суреттеріне тән көптеген таныс бейнелер мен көп фигуралы көріністер - бұл адоранттар жұптарының бейнелері, "очковидной" формасының солярлы белгілері және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ӨНЕР УНИВЕРСИТЕТІ
КӨРКЕМ ӨНЕР ФАКУЛЬТЕТІ
СЦЕНОГРАФИЯ ЖӘНЕ СӘНДІК ӨНЕР КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
ӨТЕГЕН ГҮЛНАТ ӘЛІМЖАНҚЫЗЫ
Тастағы таңбалар әйелдерге арналған заманауи киім топтамасы
5В041000 - Сценография мамандығы
Киім дизайны - мамандануы
Ғылыми жетекші: Кошенова А.К
Нұр - Сұлтан қаласы, 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 Петроглифтер тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.1 Аспан астындағы галерея ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
2.1 Сырға толы таңбалы тас: орталық Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
9
2 Күнделікті киім үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
2.1 Әйелдерге арналған pret - a - porte ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
19
2.2 Петроглифтерді негізге ала отырып киім жобалау ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2.3 Топтамада қолданылатын негізгі түстер үйлесімділігі ... ... ... ... ... .. ...
30
2.4 Жапсырма қалта туралы түсінік және қолдану ерекшеліктері ... ... ... .
33
3 Киімдерге принт қолдану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
35
3.1 Тастағы суреттер және жапсырма қалта қолданылған дизайнерлер топтамасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
3.2 Конструкторлық - техникалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
39
3.3 Мата түрлері және олардың сәйкестендіру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ...
45
Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
48
Қорытынды бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
49
Пайдаланған әдебеттер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
Қосымша А ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
53
Қосымша Б ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
Қосымша В ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Глоссарий
Киім - адам денесіне киюге арналған адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерінен қорғайтын бұйым.
Cән - (франц.Moda, лат.Modus - өлшем, әрекет тәсілі) - белгілі бір қоғамдық ортада қандайда бір көзқарастың, киімдігі мезгілдік өзгерістері және қысқа мерзімді үстемдігі.
Стиль - ( styios деген грек сөзі) - идеялық мазмұнының бірлігі қамтамассыз етілген көркем мәнерліліктің құралы,бейнелік жүйенің ортақтығы.
Петроглифтер - (лат.петро - тас және грек.глиф - жазу) - тақтатас, жартастарғы біздің заманымызға дейінгі адамдар салған бейнелер, суреттер. Ежелгі петроглифтер шамамен соңғы палеолиттің ақырында пайда болды.
Pret - a - porte - (фр.pret-а-porte - дайын киім) сән дизайнерлері жаппай өндіріске енгізген дайын киім үлгісі болып табады.
Киім топтамасы - (лат.collectio - коллекция) - пайдаланатын материялдарға, түстік ерекшеліктерге, формаға, констурциялық негізге, стильге, жалпы идеяға бағытталған, жинақталған киімдер топтамасы.
Oversize - (анг.oversize - үлкен өлшем) - cән әлемінде қолданылатын еркін өлшем мағынасын беретін термин.Соңғы үлгідегі сәнді өлшем.
Базалық пішін - бұл барлық басқа пішім түрлеріне негіз болатын бастапқы құрылым пішіні. Базалық пішін бұйым сериясына негізделеді, белгілі бір стиль пішінінің идеясын аңықтайды.
Дизайнер - көркемдеу жобамен айналысатын суретші - құрастырушы маман. Дәлірек айтқанда, сән әлемінде киім моделінің үлгілерін және жиындығын дайындаушы суретші.
Фактура - материалдардың өңдеуінің әрлеу сипаты, сыртқы бетінің құрылым ерекшелігі.
Структура - костюмдегі құрылым, пішіндегі кеңістігі құрастырылуы.
Стильдеу (стилизация) - шартты сәндік сапасын көрсету мақсатында табиғи мотивін қайтадан жасау және түрін өзгерту.
Кіріспе
Кешегі күніміз - ертеңгі тарихымыз, тұтас еліміздің, жұртымыздың тарихы. Осы тарихи кезеңдердің арасындағы байланысты үзіп алмай, керісінше, өзара бірлікте ұстап, жандандыру және сол бірліктен алар тарихи тағылымды өмір сүру қағидамыз ету - міндет.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың " Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру" бағдарламасы рухани болмысымызды дамытып, шыңдау және тарихымызға тереңнен үнілу арқылы оны насихатап, ілгері жүруге бағытталған. Менің ойымша, рухани жаңғыру - әрбір тұлғаның өзіндік дамуы барысында ұлттық құндылығымыз бен мәдени тарихымызды дәріптеу, оны қайта жандандыру. Рухани жаңғыру бағдарламасының түпкі мақсаты ұлттық мәдени мұраларымызды қайта жаңғырту болса, менің ғылыми жұмысым тастағы таңбалар: заманауи әйелдер киімдерінің топтамасы дәлме-дәл осы идеологияға сай келеді. Ертеңімізге үңіле отыра алға қадам бассақ адаса қоймайтынымыз сөзсіз.
Соқпағы мен тоқпағы мол тарамдалған жолдарда, талай сүрінсек те, талай жығылсақ та мойымай қайта тұрып, алға нық сеніммен басатын арманы асқақ, мақсаты айқын, өр намысын қолдан бермес, ұлы даланың қайсар мұрагерлері атандық. Осынау шапқан тұлпардың тұяғын, ұшқан қыранның қанатын талдыратын ұлаңғайыр даңқты далаға ғана емес, күллі ата-баба мұрасын: салт-дәстүр, дін, діл, даналық-өсиеті мен өзге жұрттарға ұқсамас өнерін де кеңінен насихаттап, заман көшінен қалдырмай кейінгі ұрпаққа аманат ету де түгел иығымызға артылған жүк. Ұлы міндет. Шоқтығы биік тәуелсіздігімізге қол жеткізіп, етек жеңімізді жиып бағаналы ел болғалы талай мемлекеттік маңызы бар шешімдер қабылданды. Тәуелсіздігіміздің арқасында көршілес жатқан мемлекеттермен тоңның ішкі бауындай етене араласып та жатырмыз. Жыл өткен сайын әлем елдерімен тереземізді теңестіріп, әлемдік даму көшінде беделімізді биіктетіп келеміз. Сол жолда рухани әл-ауқатымызды әлсіретіп алмай, әлем елдерін өз мәдениетімізге ғашық етуіміз керек.
Айқын мақсатымыз осы. Қазіргі қоғамға тарихимызды ұмыт қалдырмау үшін, оны дәріптеп заманауи тұрғыда көрсету - оның жаңғыруына қосқан үлесіміз болар еді. Тастағы таңбаларды қолдану арқылы киім топтамасын шығару - негізгі ой. Ал, басты себеп руханиятты жаңғырту барысында, тарихты ұмыт қалдырмауды негізге ала отырып, оны жаңа заманға сай тәсілмен жеткізіп, жаңғырту.
Жартас бетіне салынған суреттер - көне бейнелеу ескерткіштердің ең маңызды құрамдас бөлігі. Заманға сай жастарға ыңғайлы, ұнамды, қайталанбайтын үлгідегі киімдер жасау сұранысқа ие. Әйелдерге арналған күнделікті киім үлгісі және ондағы бедерлі петроглифтер - халықтың дүниетанымынан, әдет-ғұрып, салт - дәстүрінен, эстетикалық талғамынан жан жақты хабардар ететін тарихи - мәдени және материялдық мұра. Қазіргі уақытта қайталанбайтын үлгідегі ұлтық нақыштағы, яғни тарихымыздың бір көрінісі бейнеленген киімдер кию сәнге айналуда. Бұл - біз үшін қуантарлық жағдай. Негізінен жартастағы суреттерді осы уақытта әр түрлі жарнама газертерінің мұқабаларынан, сәнді дизайнда жасалған кітап беттерінен, тіпті жеке дизайнер ойлап тапқан киімдерден кездестіре аламыз. Алайда мұндай киімдер көп жағдайда киіз басу техникасымен жасалған күйде кездесіп жатады. Өздеріңіз білетіндей ондай киімдерді ауа райының кез келген уақытында тұтыну өкінішке орай мүмкін болмай жатады. Осындай жағдайларды қарастыра келе, талапқа сай кез келген мата түріне салуға болатын принт басу техникасын пайдалану ойыма келді. Тастағы таңбаларға графикалық өзгерістер енгізе отырып, өз ойымды жүзеге асыруға кірістім.
Жұмыстың өзектілігі: Ежелгі Қазақстан петроглифтерінің негізгі әлеуметтік мәдениеттері өмір сүру салты жайлы, дәлірек айтсақ, аңшылық және мал шаруашылық салты жайлы ақпарат беруге негізделеді. Бастысы көріністің графикалық образдарында шынайы суреттелетін шынайы өмірі, салт - дәстүрі, шаруашылығы, дүние танымы мәдени мұра құндылықтары санатына жататындығы жұмыстын өзектілігін айқындап және арттыра түседі. Қазіргі заман талабына сай киім топтамасын шығарып, оған принт ретінде тастағы суреттерді салу арқылы жаңашылдық жасау. Бұл топтаманы жасау арқылы тастағы құнды мәлемет беретін суреттердің құндылығын арттыру көзделді. Ал әйелдерге арналған бұл топтаманың заманға сай үлгіде болуы талапқа сәйкес келеді. Киімдерде дәлірек айтқанда нақты петроглифтердің пайдалануы тұтынушы үшін тың үлгі болады деп ойлаймын. Тарих сахнасында өз орнын алған сырға толы тастағы суреттер бейнеленген заманға сай пішіндегі киім үлгілері кімді болса да қызықтырары хақ. Жұмыстың нәтижесінде пайда болған қайталанбас таңбаларымен әсемделген күнделікті киім үлгісін тұтынатын тұтынушының басты мақсаты - ерекшелену деп алсақ, онда ойымыздың жүзеге асуына мүмкіндік бар екендігі деп білеміз.
Зерттеу объектісі: Орталық Қазақстан петроглифтары.
Зерттеу пәні: Петроглифтер қолданылған күнделікті әйелдер киімі.
Зерттеудің әдістері: Тарихи әдіс, тәжірибелік әдіс, салыстырмалы талдау.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Жұмысты талдау барысында төмендегідей міндеттер қойылады:
қазіргі заманғы киім дизайнында қолдану арқылы тарихты ұмыт қалдырмауды негізге ала отырып, оны жаңа заманға сай тәсілмен жеткізіп, жаңғырту - басты мақсатымыз екендігін басты нысанаға алу.
көне заман суретшілерінің Орталық Қазақстан өлкесінде кездесетін
тастағы суреттерінің жасау шеберлігімен, сюжеттік композициясын, орындау техникасының ерекшеліктері мен айырмашылықтарын ғылыми тұрғыда зерттеу.
әйелдерге арналған күнделікті киім үлгісін толық мәлеметтерді қарастырып , пішімдеріңе қарай талдау.
тастағы таңбаларды матаға түсіру жолдары мен ерекшеліктерін қарастыру.
Жұмыстың зерттелу деңгейі: Петроглифтер және жапсырма қалталар қолданылған киімдер жобалануына байланысты мына авторлар зерттеледі: Ж.Мирзаханова, Адель и Эдоардо Фенди, Изабель Маран, Дитте Реффструп, Лилиан Кан, Юбер де Живанши, Энрике Лоэйве Россберг.
Жұмыстың жаңашылдығы: Қазіргі таңда тарихымыздан сыр шертетін әр түрлі ою - өрнектер бедерленіп салынған киім үлгілерін өте көптеп кездестіруге болады.Олардың бәрі дерлік әр түрлі техналогияда қоданылып, жасалған отандық дизайнерлердің жұмыстары.Сол сияқты тастағы таңбалардыңда тарихымызда алар орны тым бөлек.Пероглифтердің әліде ашыла қоймаған тұстары көптігінен болса керек, қазіргі заманда жаппай барлық жерден кездестіре беру қиындау.Дегенмен, тарихымыздың үлгісі ретінде графикалық безендіру жағынан кездестіре аламыз.Киім дизайн саласы дами түскелі бері кейбір отандық дизайнерлер де авторлық топтамаларында қолданды.Сондықтан бұл жұмыс тың тақырып болып көрінбеуі мүмкін.Дегенмен, заманмен бірге дамып келе жатқан әр түрлі техникаларды пайдалану арқылы,қайталанбас таңбаларымен әсемделген күнделікті киім үлгісін кез келген тұтынушыға ұнамды етіп ұсыну жұмыстың ерекшелігі болмақ. Қарапайым күнделікті киім үлгілерін жасай отырып, петроглифті принт ретінде қолдану арқылы оған басты назар аударлады.
Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы: Жұмыстың нәтижелерін және кейбір материалдарын жоғарғы оқу орындарында киім дизайны мамандығы бойынша мамандар даярлау үдерісінде пәндер бойынша оқулықтар мен оқу құралдарын жазуда, теориялық курстар мен арнайы семинарларда пайдалануға, сондай-ақ курстық тәжирибеде қолдануға болады.
Дипломдық жұмыстың көлемі және құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспеде, рухани жаңғыру бағдарламасы барысында тарихқа негізделген топтама жайында сөз қозғалған.
I тарауда петроглифтар тарихына кеңінен үнілу және Орталық Қазақстанға тән тастағы суреттерді зерттеуген.
II тарауда әкелдерге арналған күнделікті киім үлгісі және оған қошымша жапсырма қалта қолдану ерекшклігіне тоқталған.
III тарауда киімдерге сурет басу, тастағы таңбаларды қолданған дизайнер топтамасын талдануы мен конструкторлық техникалық ерекшелігі зерттелді.
Қорытындыда, петроглифтер мен жапсырма қалталарды қолдану арқылы түстік ерекшелік басты назарға алынған топтама жиындығы ұсынылады.
1 Петроглитер тарихы
1.1 Аспан астындағы галерея
Біздің дәуірімізге дейін, яғни бірнеше жыл бұрын өмір сүрген адамдар өз үнгірлеріне өмірлерінен сыр шертетін көріністерді таңбалап кеткен. Бұл - ең бірінші кейінгі ұрпақ үшін жасалған керемет әдіс. Біз бұрынғы адамдардың қалай өмір сүргендігін, немен айналысқадығын осы тастағы таңбаларға қарап, біле аламыз. Сырға толы тастағы таңбаларды әлемнің түкпір-түкпірінен, тіпті қазақ даласынан да кездестіруге болады.
Қазақ даласы - ғасырлар бойы тарихынан әртүрлі мағлұматтар беретін тастағы өрнектей салынған ескерткіш түрлеріне өте бай. Солардың бірі - тасқа қашалып салынған петроглифтер. Петроглиф сөзі латынның петро - тас және гректің глиф - жазу деген сөздерінен құралған термин. Қазақ тілінде ол - тастағы таңба немесе сурет деген мағынаны береді. Сонау ертедегі палеолит дәуірінде пайда болып, біздің заманымызға дейін сақталған жартас бейнелері - бір жағынан, оларды суреттеген адам баласынын рухани жан дүниесін көрсететін ашық аспан астындағы галерея болса, ал екінші жағынан, өткен дәуірлер мен қоғамдар тарихы үшін теңдесі жоқ дерек көздерінің бірі. Себебі, тастағы таңбалардан біз ата - бабамыздың күнделікті тұрмыс тіршілігіне, кәсібі мен шаруашылығына, наным - сенімдері мен әдет - ғұрыптарына, жан - жағындағылармен қарым - қатынасына және басқада іс - әрекеттеріне байланысты мағлұматтарды ала аламыз. [1.3]
Қазақ даласы алғашқы адамдар туралы мағлұматтар беретін тастағы суреттері жиындық орындарының көптігі жөнінен Еуразия аумағындағы алдыңғы орындардың қатарында. Осы уақытқа дейін Қазақстанда әр кезеңді қамтитын 200 - ден астам жартас суреттері шоғырланған орындары белгілі болған. Солардың ішінде жан - жақты зерттеліп, ғылыми айналымға түскендері: Ақбауыр, Арпаөзен, Баян - жүрек, Ешкіөлмес, Қойбағар, Мандайтал, Мойнақ, Таңбалы, Теректі Әулие. Аталмыш ескерткіштерге байланысты еліміз бен бірқатар шетелдердің баспа беттерінен арнайы еңбектер жарық көріп, өз орындарын әлем мәдениеті мен ғылымының алтын қорынан тапса, ал олардағы кейбір бейнелер - түрлі басылымдардың мұқабасын безендіріп халықаралық конференциялар мен байқаулардың таңбасына айналдырды. [1.10]
Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галереялар жасауы таңғалуға болатын қызық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған бейнелері, ата - бабаларымыздың бізге қалдырған ұлы мұрасы - көне заман жайында дерек беретін даусыз жәдігер. Қазақстан жеріндегі петроглифтердің барлық өлкеде кездесуі, сюжеттік байлығымен, жасау шеберлігімен таң қалдырады. Ертедегі суретшілердің туындыларынан жабайы аңдардың бейнелерін - құлан, елік, арқар, марал, бұқа, барыс, қасқыр, жабайы жылқы бейнелерін кездестіре аламыз. Жануарлар жанды қимыл үстінде көрініс тапқан. Ертедегі шеберлер қос өркешті түйенің тәкаппар келбетін, бұғы мен сайғақтың әсемдігін, тұлпарлардың сымдай сымбатын, барыстың серіппеше атылуға әзір тұлғасын асқан шеберлікпен көрсете алған. Әсіресе аңшылық көріністері, жануарлардың арпалысы, батырлардың жыртқыштармен жекпе - жектері бейнеленіп салынған суреттері өте қызықты. Жартастағы суреттерден ертедегі малшылардың, көшпелі керуеншілердің өмірінен күнделікті тіршілігінен деректер беретін сызбаларды да көруге мүмкіндік бар. Түйелі керуендермен салт аттылар топтары бейнеленген петроглифтердің сюжеттері қазақтардың желмая жайлы көне аңызымен үндеседі (Бұланты, Ұлытау, Білеуті және басқалары). Гравюраларды гранит, порфир, диорит, құмтас, сланец - филлит беттеріне әсемдеп, өрнектей салған. Орындау техникасында 3 әдіс: нүктелеу, сызу және бояу қолданылған. [2] Шартты хронологиялық шеңберлер біздің заманымызға біздің дәуірімізге дейін VI - Vғғ. - біздің дәуіріміздегі V-VIII ғғ. Ежелгі петроглифтердің, яғни, жартастарға тас немесе маталл құралдарымен ойылып салынған суреттердің алғашқы функцияларының бірі - мәлімет беру функциясы. Оларды тірі, бейнелі жылнамаларға теңеп [3], ғалымдар оларды коммуникативті бастаманың туыстық тайпалық қоғамы үшін маңыздылығын ерекше атап көрсетеді. Көркем туындылардың бұл коммуникативті бастамасы алғашқы кезде өз ортасында жанданып, кейін орта мен дәуір туындыларымен байланысқа түсіп, басқаларға да тарап, бізге дейін жетіп отыр. Қазақстан жеріндегі петроглифтерінің негізгі әлеуметтік мәліметі өмір сүру салты жайлы, дәлірек айтқанда, аңшылық және мал шаруашылығы жайлы ақпарат беруге негізделген. Жартас өнерінің бастауында 30 мың жыл бұрын жер бетінде өмір сүретін кроманьондықтар өздерінің сезімдері мен эмоцияларын білдіру үшін қарапайым суреттерді пайдаланды. Бірақ алғашқы қауымдық адамдардың жартастағы суреттерін примитивті деп атауға болмайды, өйткені оларды ерекше көркем таланттары бар адамдар жасаған. Үңгірдегі алғашқы қауымдық адамдардың суреттері - бұл графикалық және көлемді бейнелер, қабырғалардағы барельефтер. Қазіргі таңда мұндай суреттер көп: Францияда (оңтүстік-батыс бөлігі), Испанияда (оның солтүстік-батыс бөлігі), Италияда, тіпті Ресейде, Сербияда және Англияда жеке даналарда бар.Тастағы кескіндеме мен суреттегі алғашқы адамдар бірегей болып табылады және екі өлшемді бейнені еске түсіреді. Бұл ретте көлемді беруге көмектесетін тәсілдер қайта өрлеу кезеңінде ғана қолданыла бастады. Сондай-ақ суреттерде аң аулау көріністері кездеседі, жебелері мен найзалары бар адамдар бейнеленген. Кейде балықтардың, өсімдіктердің, жәндіктердің суреттері кездеседі. Суреттер орындалған бояулар сәтсіздікке ұшырамайды және алғашқы жарықты толық көлемде береді. Жартастағы суреттер дегеніміз не туралы түсінігі жоқ адамды елестету қиын.
Алғашқы адамдар қайда сурет салды? Жер бетінен жүз метр жерде орналасқан үңгірдің жету қиын учаскелері сурет салу үшін тамаша орын болды. Бұл ең алдымен белгілі бір салт-дәстүрді орындауды талап ететін жартастағы бейнелердің діни мәнімен түсіндіріледі. Мұндай рәсім сурет салу болды. Жеміс-жидектерге жабайы жануарлардың, мүк бумаларының немесе жүннің ерітілген және ыстық майы құйылды. Сол кезде суретші тас шамдары жарығымен еңбек ете бастады.
Жартастағы суреттер қалай аталады? Жартастағы суреттер көне петроглифтер (грек. - тас). Символдар немесе шартты белгілер түрінде орындалған суреттер кездеседі. Суреттер ежелгі халық өкілдерінің тұрмысы туралы құнды ақпараттан тұрады, ежелгі адамға әсер еткен дәстүрлер мен тарихи оқиғаларды ашады. Кешірек суреттер символдар немесе шартты белгілер түрінде орындалған. Адам бастапқыда белгілер, жазу арқылы ой білдіруге тырысты. Кескіндеме графикалық суреттер мен жазу арасындағы өтпелі кезең болды. Сурет атауына ие болды пиктограммалар. Мысалы, Армения аумағында археологтар барлық белгілі ежелгі әліпбиге ұқсайтын сызбаларды тапты. Мұнда табылған ең көне суреттер 9 000 жыл бұрын жасалған. Алғашқы қауымның жартастағы суреттері-алғашқы адамдар жасаған суреттер.
Орындау техникасы және материалдар.Адамдарды сурет салуға не итермеледі? Тек сұлулық жасауға ниет немесе ерекше рәсім жасауға және түсіруге қажеттілік? Жартасты гравюраны орындау оңай емес еді, әсіресе, егер бояу терең ойықтарға жағылса, ежелгі кескіндемеші дөрекі кескіш құралмен кескен. Бұл ірі тас кескіш болуы мүмкін. Мұндай құрал Ле Рок де Сер ежелгі адамдардың тұрағында табылды. Орта және кейінгі палеолит кезеңінде алғашқы қауымдық адамдардың жартастағы кескіндеме жасау техникасы анағұрлым жұқа. Гравюралардың контурлары бірнеше рет терең емес сызықтармен қиыстырылды. Содан кейін штриховка мен аралас сурет қолданылды. Сол кезеңге жататын жануарлардың бивньдері мен сүйектерінде осындай бейнелер бар.
Алғашқы адамның бояуы-қызыл бояу, ағаш көмір және марганец кені ретінде қолданылған охраның барлық реңктері. Бор, гуано-ұшатын тышқандар қолданылған. Болашақ бояу сүйек немесе тастың көмегімен жуылды. Алынған ұнтақ жануарлардың майымен араласқан. Ежелгі адамдарда тіпті заманауи тюбиктердің прототипі болды. Бояулар жануарлардың қуыс бөліктерінде сүйектерді сақтады, олардың екі жағы да сол жануардың майынан қатқан кесектермен жабылған. Басқа бояулар, мысалы, жасыл немесе көгілдір, жоқ.
Алғашқы қауымдық суретшілерге сүйектер немесе үшкір таяқшалары қызмет етті. Сүйекке байлаған жүн кесектерін де қолданды. Алдымен контурды салып, содан кейін боялған. Бірақ басқа да суреттер бар. Мысалы, қамыс арқылы бояумен жабылған қолдың ізі.Ежелгі адамдар дененің композициясы немесе пропорциялары туралы түсініктері жоқ. Олар үлкен жыртқыштарды және олардың фонында - кішкентай тау ешкілерін салды. Бірақ бұл оларға кескіндеме туралы заманауи көрініспен салыстырылатын шедеврлерді жасауға кедергі келтірмеді. Объектілер мен жануарлардың берілуінің дәлдігі таңқаларлық және ежелгі адамдардың үңгірлердегі суреттері ежелгі жануарлардың тастарына түсірілген. Визуалды әсер сурет жартасқа салынған арқасында күшейе түсті.
Алғашқы адамдар не сурет салды? Ежелгі адамдардың жартас суреттері-бұл эмоциялық және жарқын бейнелі ойлаудың көрінісі. Барлығы осындай шедеврлерді жасай алмады, тек көру бейнелері пайда болды. Жарқын бейнелерді толықтырғандар оларды жартасқа аударды.
Жартастағы кескіндеме көмегімен көріністер беріліп, адам өзін-өзі көрсете білді және алған өмірлік тәжірибесін берді деген болжам бар. Бірақ ғалымдардың көпшілігі суреттердің табынушылық мәні туралы нұсқаларды ұстанады: бәлкім, олар аң алдында құрылды. Осылайша, адам нәтижеге әсер етуге тырысты, аң аулау кезінде қалаған аңдарды тартуға тырысты.
Кейбір жануарлардың жоғалуы, климаттың өзгеруі адам қызметінің елеулі ауысуына әкеп соқты. Енді ол жануарларды өсіріп, жерді өңдеп, көп уақыт өткізді. Аң аулау үшін аз уақыт қалды. Бұл мақтаныш және наскальной кескіндеме. Суреттер енді үңгірде терең емес, сыртынан орындалды. Адамның бейнелері енді жиі кездеседі. Үйленген Жануарлар үңгірлерде (түлкі аң аулау көріністері) бейнеленген. Схемалық суреттер таралды: үшбұрыштар, түзу немесе бұрмалы сызықтар, түсті дақтарды бөгеуілдеу.
Өнер объектілері немесе болмыстың қарапайым көрінісі?Алғашқы қауымдық "өнер" мен қазіргі заман арасында теңдік белгісін қою мүмкін емес. Бірақ, ежелгі бейнелерді қарастыра отырып, қазіргі заманғы өнертанушылар алғашқы қауымдық өнердің ерекшелігінен алыс кетіп, үйреншікті тұжырымдарға сүйенеді. Бүгін өнер әлемінде шығарманың авторы және тұтынушы бар. Ежелгі суретшілер сурет салу қабілетіне ие болғандықтан және олардың қоршаған болмысын немесе маңызды оқиғаларды бейнелеудің қажеттілігін сезінгендіктен ғана өз туындыларын жасады. Олардың өнер туралы түсініктері жоқ немесе бұлыңғыр болған, бірақ сананы асыра орындаған бейнелер өзінің құрушысы арқылы әлемге шығу жолын тапты, ол мүмкін, қарсыластар табиғаттан тыс күшке ие деп санаған. Сонымен, жартасқа арналған кескіндеме әдеттегі заманауи кескіндеме немен ерекшеленеді? Алғашқы суреттер палеолит дәуірінің суретшілерімен орындалған, ал кенеп ретінде жартас қолданылған. Әрине, шығармашылық феномені барлық рухани күштердің өзара іс-қимылымен және ерекше эмоциялар лақтыруымен байланысты. Адам өзі үшін жаңа және маңызды нәрсе жасай алды, бірақ бұл құбылысты түсіну біртіндеп өтті. Кроманьонец қызметтің жекелеген салаларына бөлінбеген мәдени ортада тұрды. Ал біздің түсінігімізде ежелгі адамдар бос уақыт жоқ, өйткені олардың өмірі жұмысты қатаң орындауға және демалысқа бөлінбеді. Адам өмір сүру үшін күреспеген уақыт, ол ритуалдар мен тайпаның игілігі үшін маңызды басқа да іс-әрекеттерді орындауға арналды.
1.2 Сырға толы таңбалы тас: орталық Қазақстан
Қазақтың байтақ даласыны тұнып тұрған тылсымға толы тарих дерсің. Бізден бұрын өмір сүрген қауымдастық қалдырған жер қойнауындығы көне жәдігерлер - тарихымыздан сыр жертеді. Сарыарқаның төрінде орналасқан Орталық Қазақстан аумағы тарихқа тұнған өлке. Жазықтығында көз ілер қара жатпас Сарыарқаның өн бойы тамыры тереңге кеткен тарих, тарам-тарам шежіре, қойнауы көненің көзі аталған жәдігерлердің көрмесі. Ақ селеуі теңіздің толқындарындай тербелген Арқаның Теректі өңірінің топырағын бассаң, тарихы сайрап жататыны бәрімізге де аян. Бұған себеп, Теректі әулие деп аталып кеткен тастар мен төбелер қилы-қилы замандардың сырларын жасырып жатқан іспетті.
Теректі әулие петроглифтері Сарысу өзенінен 40 км солтүстік бағытта, Теректі мекенінен 20 км шамасында орналасқан. Тау сілемі сондай биік емес.
Өнердің көне ескерткіштерінің қатарына Қазақстанның барлық аймақтарында, ісңресе Жетісу, Баянауыл, Қарқаралы, Бетпақдала, Солтүстік Балқаш, Маңғыстау, Ұлытау, Шыңғыстау, Қаратау, Хантау, Жоңғар Алатауы, Іле Алатауы, Тарбағатай, алтай тауларында жартас гравюраларда жиі кездесетін жерлер жатады.
Қола дәуірінде, ертедегі көшпелілір заманында ежелгі тайпалардың мифологиялық сюжеттері мен аңыз әңгімелерінің негізінде жасалған көп пішінді композициялар пайда болған. Орта ғасырлардағы жартасқа сурет салу өнері бұрынғы қалыптасқан дәстүрде дамыды. Бұл заманның суреттері көне петроглифтердің үстіне салу да жиі кездеседі. Мұндай жағдайларда олардың жас дәуірге тән белгілер мен сюжеттер және суреттер бояуы арқылы анықталады. Сурет неғұрлым көне болса, бояуы соғұрлым күнгірттене түседі. Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галерея жасауы таңқаларлық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған гравюралары, ата-бабаларымыздың бізге қалдырған мол мұрасы - көне заман жайында дерек беретін даусыз жәдігер. Қазақстан жеріндегі петроглифтердің барлық өлкелерде кездесуі, жасау шеберлігімен, сюжеттік байлығымен таң қалдырады. Ертедегі суретшілердің туындыларынан жабайы аңдардың бейнелерін - құлан, сайғақ, елік, арқар, марал, ертедегі бұқа - тұр, барыс, қасқыр, жабайы жылқы бейнелерін кездестіреміз. Жануарлар жанды қимыл үстінде көрсетілген. Ертедегі шеберлер қос өркешті түйенің тәкәппар келбетін, тұлпарлардың сымдай смбатын, бұғы мен сайғақтың әсемдігін, барыстың серіппеше атылуға әзір тұлғасын көрсете алған. Әсіресе аңшылық көріністері, жануарлардың арпалысы, батырлардың жыртқыштармен жекпе-жектері бейнеленген гравюралар өте қызықты. Жартастардығы суреттерден ертедегі малшылардың, темірқорытушылардың, көшпелі керуеншілердің өмірінен деректер беретін сызбаларды да көруге болады. Түйелі керуендер мен салт аттылар топтарын бейнелеген петроглифтердің сюжеттері қазақтардың Желмая жайлы көне аңызымен үндеседі (Ұлытау, Бұланты, Абыралы және басқалары).
Гравюраларды гранит, порфир, диорит, құмтас, сланец-филлит беттеріне салған. Орындау техникасында үш әдіс: Нүктелеу, сызу, бояу қолданылған. Теректі тауларында көне заман өнерінің тамаша ескерткіштері, ең ертедегі жартасқа салынған суреттер мен гравюралар кездесті. Бұл суреттер салыну әдісі мен сюжеттеріне қарағанда қола дәуірінің алдыңғы кезеңіне жататын сияқты. Ертедегі бұқа-тұр, жабайы жылқы, және басқа да жануарлар нүктелеп қашау немесе жиектеп сызу әдісімен жасалған. Гранит жартастың көлемді жарық жер бетіне суретші жыртқыш аңдардың айқасын, аңшылық, тұрмыс сахналарын бейнелеген.
Теректі аңғары тек қана жартас суреттерімен ғана емес, ежелгі заманнан қалған полеолит заманының үңгірлерімен, қоныстарымен, жерлеу құрылыстарымен де белгілі. Теректі-Әулие - Орталық Қазақстандағы ежелгі жартастағы кескіндеме сақталған археологиялық ескерткіш. Теректі ғибадатханасы Жезқазған қаласынан 85 км және Теректі станциясынан 20 км қашықтықта орналасқан. Бұл тарихи өткеннің ерекше ескерткіші. Бұл жерде біздің ата-бабаларымыздың өмірінің материалдық, рухани және әлеуметтік ерекшеліктері туралы мәліметтер алуға болатын тастан жасалған суреттер сақталған. Бұл петроглифтер аласа қызыл-қоңыр төбелердің арасында табылған. Ескерткішке алғаш рет атақты археолог Әлкей Марғұлан ХХ ғасырдың 40-шы жылдарында Орталық Қазақстанға археологиялық экспедицияны басқарған болатын. Сонда ол ескерткішке қысқаша сипаттама берді. Кейін Теректі кешенін зерттеумен Батыс Қазақстанға археолог Зейнолла Самашев басқарған археологиялық экспедиция айналысты.
Теректі-Әулие шатқалының тастарында сақ дәуіріне тән "аң стилінде" орындалған жануарлардың бейнелерін көруге болады. Шатқалда 300 -- ге жуық петроглифтер бар, олардың арасында 200-ге жуық жануарлар бейнесі бар. "Звериным стиль" тарихи ғылымда қабылданған түсіну силуэты ретінде нақты бар да, тасқа түрлі оқиғаларға байланысты мифтік жануарлар. Бұл стиль б.з. д. VII ғасырда пайда болды және Еуразия даласында кең таралған. Теректі-әулиенің жартас суреттері аң аулау, күнге табыну көріністерін және т.б. көрсете отырып, ежелгі адамдардың көшпелі өмірі туралы баяндайды. Теректі-Әулие ескерткішінің айналасында көптеген аңыздар бар, сондықтан мұнда қажылар, сондай-ақ мистиканы сүйетін адамдар үздіксіз тоғысады.
Зерттеушілер Теректі әулие петроглифтері осы жерде әртүрлі тарихи дәуірде тұрған адамдар: қола ғасыры, одан кейін б.з. д. XII ғасыр (скиф-сақ кезеңі) Б. З. І ғасыр, және ақырында Орта ғасырлар. Осылайша, ежелгі жартастағы кескіндеме өмір салты, біздің ата-бабаларымыздың әртүрлі тарихи уақыт бөліктеріндегі сенім мен түсініктері туралы естелікті сақтайды. Теректі-әулие археологиялық кешені тарихымыздың кейбір беттерін ашуға көмектесетін ғылым үшін әлі де көп құпия сақтайды. Теректі әулие-Әулие тасында белгілі бір заңдылықта адамның, түйенің және басқа жануарлардың ою-өрнектелген суреттері, атап айтқанда, олардың арасында жылқылардың бейнесі көп. Суреттер тас немесе металл құралдармен салынған. Тастардың беті мұқият тегістелген, бүгінгі күнге дейін жылтыратылған. ақ белгі, жылқылар көшпенділер өмірінің ажырамас бөлігі болды. Бұл жануардың еті мен сүті негізгі азық-түлік болды, жылқы көлікпен қызмет етті және көшпендінің сенімді тірегі болды. Еуропалық отаршылдар Көшпенділер деп санаған, олар атқа, кентаврларға іс жүзінде бармаған. Ал кентаврларды жүргізген қорқыныш барлық танымал аңыздар. Жергілікті халық Теректі-Әулие шатқалына Әулие аяғын басып кеткен жер болды. Әл -- Бируни, 973-1049 ж.ж. өмір сүрген белгілі ғалым, тастан табылған бейнелер Әли Тиретімен және оның тұлпарымен - Дүлдүлмен сәйкес келді.
Әли азіреті Мұхаммед пайғамбардың көзі болды. Бұл бейнесі аңызға айналған шынайы тарихи тұлға. Ол 661 жылы қайтыс болды. Шығыс бейнелеу өнерінде қасиетті АзиретаАли белгілі бір тәсілмен берген: оның басында от бейнеленген, ал қолында-Мұхаммед пайғамбардың ізіне түскен қылыш ұштары бар. Бұл қылыш "Зульфия" деп аталды. Бүгін семсер Стамбул мұражайында сақтауда. Әли Азіретінің жауынгер болғаны туралы, оны әрдайым атпен бейнелейтін факт де айтады.
Қазақ жауынгерлері мен батырлары ұрыс даласына шыққан кезде, Соғыстың қасиетті рухтарының есімдерімен бірге Әли Азиретін қорғауға шақырды. Сондай-ақ, Теректі аумағына оның тұлпар Дүлдүлдің "тұяқты" құтты деп есептеледі. Теректі Әулие шатқалының материалдарын ірі археологиялық қор құрайды. Бұл қасиетті жердің ежелгі жартас бейнелерін зерттеу ежелгі халықтардың өмір салты туралы түсінікке ғана емес, сонымен қатар біздің ата-бабаларымыздың рухани байлығының қоймасы бола отырып, мәдени құндылықты білдіреді.
Қазақстанның жартас суреттері. Танысу және семантика. Жартастағы бейнелер - барлық континенттерде бекітілген адам қоғамдастықтарының рухани және материалдық мәдениетінің тарихы бойынша ең әмбебап дереккөз. Петроглифтер - ежелгі тас дәуірінен бастап мыңдаған жылдар бойы адамның рухани әлеуетін дамыту саласындағы бірегей құбылыс. Бейнелеу ескерткіштері оқиғаларды кейінгі ұрпаққа, қоршаған ақиқатты, жинақталған тәжірибе мен білімді, бейнелердегі, метафорлардағы, символдардағы дүниетанымдық бағдарларды белгілеп, ерекше тәсілмен жинақталған ақпаратты белгілік - коммуникативтік жүйенің ерекше функциясын орындайды.
Соңғы уақытта әлемде жартастағы бейнелерді - ежелгі бейнелеу ескерткіштерінің негізгі компонентін зерттеу проблемаларына қызығушылықтың көбеюі байқалады, соның салдарынан мәдени мұра феномені ғылыми зерттеулердің деректік базасының кеңеюі байқалады, зерттеудің ескі әдістері жетілдіріледі, жаңалары пайда болады. Тіркеу, құжаттау тәсілдерін жетілдіру процесі жалғасуда, ал хронологияны анықтау кезінде жаратылыстану-техникалық ғылымның соңғы жетістіктері пайдаланылады. Петроглифтердің мазмұнын түсіндірудің әдіснамалық принциптеріне, жекелеген зерттеушілерде де, әртүрлі ғылыми мектептер мен орталықтарда да жаңа көзқарастар жасалуда. Қазақстан Орталық Азия жартас өнерінің аса маңызды ошағы ретінде бастапқыда осы үдеріске интеграцияланған болатын.
Бұл жұмыстың мақсаты Қазақстанның ежелгі петроглифтерін анықтау, сондай - ақ жартас жазбаларының семантикасына кілт іздеу болып табылады.
Негізгі міндеттер:
берілген тақырып бойынша әдебиеттерді оқу;
жартас жазбаларын зерттеудің заманауи әдістерін анықтау;
шығыс Қазақстанның жартас жазбаларының семантикасына кілт болып табылатын Ақ-Бауыр үңгіріне бару.
Қазақстанның жартастағы бейнелері Орталық Азия жартастағы бейнелеу өнерінің жинағына кіреді. Олар неолит-энеолиттен кейінгі орта ғасырға дейінгі уақытты қамтиды,бірақ кейбір фактілер қазіргі Қазақстан аумағында жартас бейнелеу өнерінің пайда болуының ерте кезеңін көрсетеді. Ерекше категорияны Солтүстік Шығыс Прикаспийдағы қазақ этнографиялық суреттері құрайды.
Негізгі мәселелерді зерделей отырып, жартас бетіндегі суреттер, үлкен өзектілігі ғылымдағы үрдіс. Алайда жартастағы бейнелерді зерттеуде қазіргі заманғы ғылыми интеграция контекстінде қазақстандық петроглификаның жалпы даму бағытын анықтау қажет.
Сондай-ақ, лазерлік, ғарыштық және қазіргі жағдайда қол жетімді басқа да жетістіктерді пайдалана отырып ескерткіштерді картографиялаудың ерекше дәл тәсілдерін әзірлегенге дейін петроглифтердің орналасқан жерінің алғашқы қарапайым визуалды графикалық жоспарларын құрудан эмпирикалық жолмен эволюциядан өткен фиксациялау, есепке алу және құжаттама мәселелері де өзекті болып қалуда.
Қазақстанның петроглифтері 18 ғасырдан бері зерттеледі. Зерттеу жартастағы жазуларды үлестерін қосты осындай ғалымдар ретінде: Алпысбаев Хасан Алпысбайұлы - оңтүстік Қазақстан палеолиттік мәдениеттер орталығының алғашқы ашушысы. Олар қазір белгілі, көп қабатты палеолит тұрағын тапты. Ш. Уәлиханов (ОҚО Бәйдібек ауданы) және қараүңгірдің бірегей неолитикалық тұрағы (ОҚО Түлкібас ауданы). Алғаш рет Алпысбаев Қазақстан аумағы ежелгі адамды қоныстандыру орталықтарының бірі болып табылады деген болжам жасады. Қадырбаев Мир Қасымұлы-тасмола археологиялық мәдениетінің алғашқы ашушысы. Қадырбаев Оңтүстік Қазақстанның петроглифтерін зерттеуге үлкен үлес қосты. 1972-73 жылдары оқка Қаратау жасағын басқарды. Қаратау жотасының жартас өнері бойынша материалдарды алғаш рет зерттеді және жариялады: Арпаузен, Қошқарата, Қойбағар, Сүйіндіксай петроглифтері.
Марғұлан Әлкей Хаканұлы - оның еңбектері қазақтардың материалдық және рухани мәдениетінің тарихына арналған, оларға қола және ерте темір дәуірінің бірегей археологиялық ескерткіштері ашылды. Қазақстанның оңтүстігіндегі археологиялық және сәулет ескерткіштерін зерттеу бастауында тұрды. Мирзабаев Әбдіқадыр Сұлтанұлы - оның ғылыми қызығушылықтарының басты тақырыбы - ежелгі жартас өнері. Оның жарияланымдарында әр түрлі дәуірдегі петроглифтердің ірі орналасқан жерлерінің толық топографиясы, периодизациясы, жіктелуі, сипаттамасы, иконологиялық талдауы және семантикасы берілген. Ол Қасқабұлақ, Ақсу-Жабағылы, Боролдай петроглифтерін зерттеді. Василий Васильевич Радлов-бірегей Берел қорғаны ашты және бірінші болып қорғанасты тапты. Радловтың қазба жұмыстары Пазырық мәдениетін зерттей бастады. Самашев Зайнолла-Жоғарғы Ертіс өңірінің петроглифтерін зерттеді және жүйелендірді, бірінші болып Ақ-Баур гротының суреттерін; Мұғаджар мен орталық Қазақстан тау бөктеріндегі жартас жазбаларын зерттеді.Көптеген ғылыми экспедицияларға Өскемен қаласының пединститутының студенттері қатысты. С. Аманжолов. Мысалы, 1960 жылы С. с Черниковтың басшылығымен КСРО ҒА Археология институтының Ленинградтық бөлімінің Шығыс Қазақстан экспедициясы "Алтын қорған" қазылды. Қазіргі уақытта ШҚМУ "Тарих" мамандығының студенттері жыл сайын Шілікті (Зайсан) қаласында археологиялық тәжірибеден өтіп, көптеген жаңалықтар мен олжаларды жасауда.
Қазақстан тарихи ескерткіштері ежелгі дәуірде сақталып, әлі күнге дейін сақталған. Соңғы жылдары ашылған жартастағы өнер ескерткіштерінің көп бөлігі ежелгі тайпалардың көркемдік мәдени дәстүрлерінің ерекшелігін ашады. Қазақстанның жартастағы бейнелеу өнерінің ең танымал орталықтары Жетісуда. Мұндай ескерткіштерді зерттеу тарихы жүз жылдан астам болса да, жақында олар туралы өте аз белгілі болды. Бүгінгі таңда Жетісуда жартас суреттері бар 50-ге жуық ескерткіш табылды. Олардың ішіндегі ең танымал петроглифтер Тамғалы шатқалында, Көксу өзенінің алқабында, Шолақ, Кіндіктас, Анрахай және Баян жүрек тауларында. Бірнеше мың жартас бейнелері бар ірі ғибадатханалармен қатар, бірнеше жүздеген, ондық бейнелер болатын шатқалдарда, шоқылар мен қабір тастарда петроглифтердің шағын топтары бар. Белгілі бір стильде орындалған Батыс Жетісудың петроглифтерінің негізгі тобының өзіндік ерекшелігі оларға ең ірі ғибадатханалар бойынша: "Тамғалы дәстүрінің петроглифтері" атауын бекітті. Тамғалы шатқалы Алматы қаласынан солтүстік-батысқа қарай 170 км жерде Анрахай тауларында орналасқан. Петроглифтердің көпшілігі басты шатқалдың төменгі бөлігінде және батыстан жанасатын бүйір шатқалында, сондай-ақ негізгі шатқалдан солтүстік-батысқа қарай орналасқан 7 саяда орналасқан. Басты шатқалдағы суреттердің жалпы саны - 2000 - ға жуық. Олардың барлығы шартты түрде 7 топқа бөлінген. Топтарды санау шатқалдың аузынан келеді.
Петроглифтердің ең көрнекті орналасқан жері 2004 жылы ҚР БҒМ Археология институтының аспиранты С. Мұрғабаевтың Қызылорда облысы Шиелі ауданы Еңбекші ауылынан 50 шақырым солтүстік-шығысқа қарай ашқан Сағындық болып табылады. Қазақстандағы ең көне петроглифтер Мұғаджар тауының бөктерінде, Жем (Ембі) өзенінің жоғарғы жағында (Төлеубұлақ бөктерінде), Каспий теңізінің жағалау аймағында, Ақтау қаласына жақын жерде (Қосқұдық I, II тұрақтары) және Орталық Қазақстандағы Өленті өзендерінде зерттелген.
Ежелгі бейнелерді шынайы түсіндіру жазбалармен және басқа да қосымша деректермен байланысты сирек ерекшеліктерден кейін мүмкін емес. Өткенде суреттерді жататын дописьменным дақылдар, сөйлеу баруға мүмкін ғана ұмтылуға барынша правдоподобному және непротиворечивому түсінігі. Сюжеттерді дұрыс түсіндірудің қажетті (жеткіліксіз болса да) жағдайлары, яғни композициялар келесідей болуы тиіс:
Бірінші, композицияны құрайтын барлық суреттер бір мезгілде жасалғаны дәлелденді;
Екінші, гер бірнеше бейнелерден жасалған сахна түсіндірілсе, онда ең қарама-қайшы емес деп, ол сурет сахнасының барлық құрауыштарын бір-бірімен өзара байланыстыра түсіндіретін интерпретацияны есептеуге болады.
Үшінші, сипаттаманы түсіндіруден нақты бөлу қажет.
Ежелгі суреттерге беймәлім тілдегі мәтін ретінде көзқарас өте жемісті деп санауға болады. Басқа археологияда да мұндай тәсіл өзге де бейнелеу ескерткіштерінде, сондай-ақ (белгілі бір жағдайларда) этнографиялық материалдарда, жазбаша көздерде және фольклорлық мәтіндерде ұқсастықтарды іздестіруді талап етеді.
Қазіргі уақытта жартас жазбаларын датирлеу үшін датирлеудің радио көміртекті әдісі қолданылады. Сапар Қарағанды-Ақсу-Аюлы кенті.
Шонақ петроглифтері Қарағанды облысының Шет ауданында Жартас жағында - Сарыбұлақ өзенінің құрғаған арнасында орналасқан. 5 шақырым, оңтүстікте XIX ғасырдың мәдени сәулет және тарих ескерткіші - Ағыбай батыр кесенесі орналасқан.
Шонақ петроглифтері Бетпақ-Дала шөлінде, Шонақ тауынан батысқа қарай 13 шақырым жерде орналасқан.
Экспедицияның мақсаты - Қарағанды облысының Шет ауданына Археология институтының қызметкерлері А. Н. Марьяшевтің, "Баян Сұлу" А. М. Мамбетова Шонақ тауларындағы жаңа петроглифтермен танысты.
Қазақстанда петроглифтерге деген қызығушылық соңғы жылдары айтарлықтай өсті. Жүздеген және мыңдаған петроглифтер осы уақыт ішінде Жетісуда табылған, сонымен қатар Қазақстанның далалық аймағында петроглифтердің тек аз ғана жиналуы табылған.
Дала аймағында қола дәуіріндегі жерлеу ескерткіштерінің үлкен саны анықталғанына қарамастан, жартастағы суреттер қазіргі уақытқа дейін өте аз сақталған. Байқаулардың бірі Байқоңырдың суреттері болып табылады.( 5 - сурет)
Жерлеулер мен қоныстардың ежелгі суреттер санына сәйкес келмеуі бірнеше себептермен түсіндіріледі: біріншіден, Қазақстанның дала бөлігі нашар зерттелген. Соңғы жылдары ежелгі өнерді зерттеу бойынша мақсатты экспедициялар жүргізілген жоқ немесе олар өте аз болды.
Қола дәуірінің тайпалары петроглифтерге негізінен тегіс және қалың патинамен қапталған плиталарды қолданғаны белгілі, ал Орталық Қазақстанда мұндай плиталар аз. Сурет салынған тақталардың аз санының басты себептерінің бірі экологиялық жағдайларға да байланысты екенін ұмытпаған жөн.
Ежелгі кезде петроглифтердің ең ірі шоғырлары өзендерге, бұлақтарға және қазіргі уақытта кеуіп қалған бұлақтарға жақын орналасқан. Орталық Қазақстан аумағының едәуір бөлігін шөлдер мен сусыз далалар алып жатыр.
Қолайлы жағдайлар болған жерде қола дәуірінің көптеген петроглифтері табылды: Оңтүстік Қазақстан, Жетісу және Шығыс Қазақстан. Орталық Қазақстанда андрон мәдениетінің тайпаларында дамыған өнердің жоқтығы туралы мәселені а. А. Формозов қарады.
Ол кейбір өнер халықтарында мүмкін емес, яғни шығармашылық емес халықтар болуы мүмкін немесе осындай халықтарда өнердің басқа түрлері дамыды [9] алайда бізге бір кездері Кеңес заманында, күн-бас кейіпкерлерінің бейнесі бар Семипалатинадағы жартасқа салынған суреттерді көруге тұрарлық.
Біз Қарағанды облысының Шет ауданына сапар барысында Андронов мәдениеті тайпаларының өнері қола дәуірінде болған және басқа өңірлердің өнерінен айырмашылығы аз екеніне көз жеткіздік.
Петроглифтердің Тайатқан-Шонақ жерінде орналасуын қарастырайық. Жиналу киік станциясынан 51 км қашықтықта орналасқан. Бұл топ бірнеше архитектуралық ескерткіштер аймағында орналасқан, оның ішінде Ағыбай батыр кесенесі, қолбасшы Кенесары Қасымовтың кесенесі.Петроглифтердің негізгі бөлігі Сарыбұлақ өзенінің жағасындағы жартастарда Сарыбұлақ-қоңыр түсті жартастарда таңдалады. Көп бөлігі-оң жағалауда. Бейнелер, негізінен, өзен үстінде тік тұрған жартастың тегіс жазықтығында және оңтүстік және оңтүстік-батысқа бағытталған жеке тастарда салынған.Суреттер бұлақтың бойымен солтүстік-шығыс-оңтүстік-батыс сызығымен екі километрге созылып жатыр. Бұл петроглифтер саны жағынан да, мәнерлілігі жағынан да жетісулық және Оңтүстік қазақстандықтардан кем түспейді. Олардың жалпы саны екі жүзден астам-бір суреттен көп фигуралы сахнаға дейін.
Петроглифтердің репертуары Қазақстандағы қола дәуіріндегі петроглифтердің көптеген басқа түрлеріне ұқсас. Дала аймағының суреттеріне тән көптеген таныс бейнелер мен көп фигуралы көріністер - бұл адоранттар жұптарының бейнелері, "очковидной" формасының солярлы белгілері және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz