Нарық жағдайындағы шаруа қожалықтар

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 Нарық жағдайындағы шаруа қожалықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

1.1 Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы ... ... ... ...

1.2 Шаруа (фермер) қожалығы дамуының дүниежүзілік тәжірибесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...

1.3 Қазақстан Республикасындағы шаруа (фермер) қожалықтары қызметінің жүргізілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

2 Боранбай шаруа қожалығының экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .

2.1 Боранбай шаруа қожалығының қысқаша экономикалық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... .

2.2 Боранбай шаруа қожалығынының экономикалық қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...

2.3 Боранбай шаруа қожалығының қаржылық жағдайы ... ... ... ... .

3 Боранбай шаруа қожалығының даму болашағын экономикалық негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..

3.1

3.2

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Кіріспе

Жер - кез келген мемлекеттің байлығы, ол табиғаттың өзі берген өндіріс құралы, онда еңбектің қажетті алғышарттарының материалдық қуаты бар, нақты бір құқықтық негіздерде жерге меншік жəне иелену құқығына ие болу сəйкесінше тиісті құқықтар мен міндеттерді тудырады, сондықтан да жер əртүрлі тарихи катаклизмдер кезінде əрқашан саясаткерлер мен қоғамның назарының орталығында болды. Жер реформасының проблемалары Қазақстандағы агаралық сектордағы реформалармен тікелей байланысты. Аграрлық сектордағы реформаның басты бағыттарының бірі аграрлық өндірістің бөлшегі ретіндегі шаруа (фермер) қожалақтарын дамыту болып табылады. 2017 жылғы статистикалық мəліметтерге жүгінсек, Қазақстанда 150 мыңға жуық шаруа (фермер) қожалықтары бар екен. Шаруа (фермер) қожалықтарының құрылуы мен қызметі Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттеледі.
Шаруа (фермер) қожалығы туралы алғашқы үғымдар 90-жылдары қабылданған бұрынғы КСРО-ның Жер туралы заңдарында айтылып кеткен еді. Кейін КСРО тарқаған кезден өз мемлекетіміз тəуелсіздік алған соң құқықтық қалыптасу барысында пайда бола бастаған алғашқы заңдарда шаруа (фермер) қожалығының мəртебесіне, нақты бір құқықтық түрғыдан анықтама беруге мүмкіндік туды. 1990 жылғы Шаруа қожалығы туралы заңында алғаш рет шаруа қожалығы құрылуының заңды негізі, қызметін ұйымдастыру мен қызметін тоқтату барысы анықталып кеткен еді. Бұл заң қазіргі таңда күн талабына сай қайта толықтырылып, өзгертіліп, жаңадан қабылданды. Қазіргі уақытта шаруа (фермер) қожалықтарының қызметі 2015 жылдың 29 қазанында қолданысқа енгізілген Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік кодексінде реттеледі. Ол заңның 41-бабында шаруа немесе фермер қожалығы ұғымына келесі анықтама берілген: тұлғалардың дара кәсiпкерлiктi жүзеге асыруы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердi ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiру үшін пайдалануға, сондай-ақ осы өнiмдi қайта өңдеумен және өткiзумен тығыз байланысты еңбек бiрлестiгi шаруа немесе фермер қожалығы деп танылады.
Жоғарыда баяндалғандардың негізінде бұл дипломдық жұмыстың өзектілігімен келісуге болады. Бүгінгі күні шаруа қожалықтарының қызметін және дамуын терең зерттеудің қажеттілігі анық туындап отыр.
Жұмыстың мақсаты - кәсіпорынның қазіргі жағдайын талдап, даму болашағын қарастыру.
Жұмыстың мақсатына жету үшін алға қойған міндеттер:
шаруа (фермер) қожалықтар ұйымдастырыуының теориялық негіздерін зерттеу;
шаруа (фермер) қожалықтарының қызметін жүргізуінің шетелдік және отандық тәжірибелерін қарастыру ;
зерттелетін объектінің қазіргі жағдайын және қызметін талдау.
Дипломдық жұмыстың объектісі - Боранбай шаруа қожалығы.
Дипломдық жұмысты жазу барысында нормативті-құқықтық актілер, отандық және шетелдік ғалым-экономисттердің ғылыми еңбектері, монографиялары, статистикалық жинақтар, мерзімді басылымдар, Боранбай шаруа қожалығының мәліметтері, қаржылық есептері қолданылды.
Жұмыс барысында тарихи, салыстырмалы - құқықтық, монографиялық, статистикалық және тағы басқа ғылыми әдістер қолданылды.

1 Нарық жағдайындағы шаруа қожалықтар
2.1 Шаруа қожалығының мәні және мазмұны, оның маңызы

Шаруа (фермер) қожалығы ұйымдастыру нысаны ретінде, ертеден жерге меншік иелері қалыптасқан уақыттан пайда бола бастады. Оның түпкілікті еңбекке деген икемділігі шаруашылық табиғи жағдайға жеткенге дейін өзгеріссіз қала берді. Бірақ, шаруашылық тауарлы сипатқа ие болғаннан бастап, олар нарықты экономикаға әсер ете бастады да қатынастар арасындағы дифференциациясы мен олардың әлеуметтік - экономикалық мазмұны өзгере бастады.
Ұйымдастыру - экономикалық негіздерді зерттеуде және шаруа қожалығының дамуының заңдылықтарына сәйкес жердегі қожалық нысаны сияқты, түбірлі мәселенің бірі - шаруа қожалығы мәселесі болды.
Қазіргі кездегі тәжірибе бойынша фермер деп жекеше тәртіпте кәсіпкерлікпен айналысатын адамды атаймыз. Ал оның кәсіпорынын - фермерлік шаруашылық деп атаймыз.
Соңғы жылдары шаруашылықтың жаңа түрлері пайда бола бастады, сондықтан ғалымдар түрлі аспектілерге және өзіндік белгілері бойынша қожалықтарды шаруа және фермер қожалықтары деп ажыратады.
Фермер және шаруа қожалықтарының белгілері бойынша айрмашылығын анықтау үшін оларға жұмсалатын еңбекті қарастыру керек. Шаруа қожалығы ауыл жерлерінде шаруаның өзі немесе жанұясымен құрылып жүргізілетін шаруашылық болса, фермер қожалығы алыстан, жалдамалы жұмысшылар арқылы шаруашылықты жүргізу болып табылады.
Қазақстан Республикасының нормативті актілерінің талдауы негізінде шаруа (фермер) қожалығын ерікті деп тануға болады.
Ол келесі негізгі белгілерден тұрады:
кәсіпкерлік қызмет үшін құрылады;
шаруашылық қызметі үшін ауыл шаруашылық жерлері қолданылады;
негізгі шаруашылық қызметіне ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, қайта өндеу және сату жатады;
өндіріс шаруалар еңбегімен негізделеді;
ауыл шаруашылығының тең құқылы құрылымдық бөлшегі болып табылады.
Ауылшаруашылығы құрылымдарының ішінде негізгі тауарөндірушілер шаруа қожалықтары болып табылады жəне ол аграрлық экономикада ерекше орын алады. Фермерлік шаруашылықтардың аграрлық құрылымы туралы экономист-ғалымдар əртүрлі көзқараста қалып отыр. Мысалы, В.Д.Мартыновтың пікірінше: "қазіргі аграрлык сектордағы ферма - негізгі ауылшаруашылық бірлік болып табылады жəне оның əрекет ету принциптері ауылшаруашылық өндірісінің ерекшелігіне барынша толық жауап береді"- деп есептейді. Кейбір ерте басылымдарда фермер шаруашылықтарының көлемі де үлкен теориялық таластар тудырды. Мысалы, А.Чаянов 1925 жылы былай деп жазды: "егер біз құрылымы бойынша күрделі шаруа қожалығының құрамына мəн беріп қарасақ, бірқатар салалар үшін оның ірі формасы тікелей көп пайда келтіретініне оңай көз жеткізе аламыз". Шаруа қожалықтары дегеніміз - ауыл шаруашылығын бірлесіп жүргізетін тұлғалардың отбасылық еңбек бірігуі. Шаруа қожалықтары қызметінің негізгі прициптері келесідей болып табылады:
1. Шаруашылық қызметті бірігіп шүргізуді шешкен адамдардың (отбасы мүшелері, туысқандар, сондай-ақ жалдамалы жұмысшылар) ерікті түрде бірігуі.
2. Ол өзіне берілген жерді мақсатына сəйкес тиімді пайдалануға оның құнарлығын арттыруға, жерді қорғау жөніндегі шаралар кешенін жүзеге асыруға жəне өндірістің табиғатты қорғайтын технологиясын қолдануға міндетті.
3. Өндірістің бағытын, құрылымы мен көлемін еркін тандау жəне қызметін толық өз бетінше жүзеге асыру.
4. Мемлекттік, кооперативтік жəне басқа да кəсіпорындармен, мекемелермен, ұйымдармен жəне азаматтармен барлық өзара қарым-қатынас келісім-шарттық негізде жүргізіледі.
5. Өндірілген өнімге жəне алынған табысқа меншіктің толық құқы, оларды өз қалауынша пайдалану.
6. Өз міндеттемелері бойынша қызметтің түпкі нəтижелері үшін толық жауапкершілік.
Шаруа қожалықтарының ұйымдық тəсілдері иеленуші мүшелердің құрамына байланысты төмендегідей үлгілерде болады:
1. Жеке азаматтар жеке қызмет тəртібімен жүргізетін шаруа қожалығы;
2. Бір отбасылық шаруа қожалықтары. Мұнда толық жұмыс уақытында бір отбасының мүшелері ғана еңбек етеді;
3. Көп отбасылық шаруа қожалықтары. Мұнда туысқандық байланыстары бар бірнеше отбасының мүшелері еңбек етеді;
4. Шағын ауыл шаруашылық кооперативінің түрінде құрылатын бір пікірлес қызметшілердің тікелей шаруа қожалықтары.
Әлемдік тəжірибеге сүйенсек, шаруа қожалығы келесідей сипаттамалық қасиеттерге ие болуы қажет.
Біріншіден, белгілі бір меншік қатынастарының салдары болып табылатын, өндірістік-шаруашылык еркіндікте көрінетін экономикалық оқшаулану. Фермер (толық заңды меншік иесі немесе жалгер) өндіріс құралдарымен пайдалануға ғана емес, сонымен қатар, оларды иемдену мен жұмсауға да құқылы.
Екіншіден, бұл құқықтар: өндірістің мазмұны мен құрылымын, өндіріс процесін ұйымдастыруды, экономикалық пайданы көздеп өздігінше өнім өткізу нарығын, алынған табысты (салығын алып тастап) тұтыну мен өндірісті кеңейтуге бөлу.
Үшіншіден, фермер экономикалық серіктестерін жəне олармен өзара қатынас формаларын таңдауда еркін. Меншік иесі болу статусы, сонымен қатар, фермердің қызметінен тыс əртүрлі өндірістік əкімшілік араласуларды алып тастайды.
Төртіншіден, бүкіл əлемдегі фермерлік шаруашылықтардың ең маңызды сипаты, барлық қалған жоғарыда көрсетілген белгілерінен жоғары тұратын, оның заңды тұлға статусы.

1.2 Шаруа қожалығының дамуы мен қызметін жүргізуінің дүниежүзілік тәжірибесі

Фермерлік - қазіргі заман талаптарына сай, даму мен өмір сүру мүмкіндіктеріне ие шаруашылықтың жаңа бір түрі болып табылады. Экономика ғылымының сөзсіз жетістіктерінің бірі фермерлік өндірісті зерттейтін мәселелерді өндеу жұмыстары болып табылады. Қазіргі уақытта фермер қожалығының қызметін жүргізуін, әлемдік ауыл шаруашылығындағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың дамуын анықтайтын белгілерінің бірі ретінде қарастыратын көзқарасты жалпы қабылданған деп есептеуге болады.
Шаруа (фермер) қожалығының ұйымдастырылған нысандары ортасында қазіргі кезде кеңінен танымал болып отырған жанұялық шаруа (фермер) қожалықтары болып табылады.
Шаруа (фермер) қожалығының белгілері үшке бөлінеді:
жанұялық;
бірікен (кәсіпкерлік);
акционерлік типтегі корпорация.
Жанұялық фермалар - фермерлік шаруашылықта көп кездесетін
ұйымдық форма. Ол жеке меншіктің негізінде құралады, яғни жеке субъект немесе жанұялық жұп өндірістік және қаржылық жағдайға толығымен өздері жауап береді. Қазіргі кезде олардың орташа үлес салмағы дүниежүзі бойынша барлық шаруа қожалықтар санының 87% құрайды.
Кәсіперлік типтегі фермалар - әлемнің барлық фермалардың санының шамамен 10% құрайды. Кәсіпкерлер қатарына көбінесе ата - аналар немесе олардың балалары мен туыстары кіреді. Әрбір кәсіпкер барлық түскен пайда мен кірістерді барлығына ортақ түрде бөледі. Кәсіпкерлік типінде құрылады.
Фермер шаруашылылығының ұйымдық формасының үшінші түрі - акционерлік типтегі корпорация болып табылады. Ол заңды тұлға статусына ие. Мұнда аталған заңды тұлға шектелген жауапкершілікті өз акционерлеріне жүзеге асыра отырып, өз бизнесін жүргізеді. Корпорция акциясы басқа қолға берілуі немесе сыйға тартылуы мүмкін.
Акционерлік корпорациялар саны барлық әлем бойынша фермер қожалықтар санының жалпы көлемінің 3% құрайды.
Америка Құрама Штаттарында фермер шаруа қожалығы жерді пайдалануына байланысты үш топқа бөлінеді:
толық иегер - өзінің жеке меншік иелігінде орналасқан ферма;
бөлшетік иегер - жеке меншік және жалға алынған жерде орналасқан ферма;
жалға берілген - толығымен жалға алынған жерде орналасқан ферма.
Барлық фермер қожалықтары санынның 55,1% жердің толық иегерлері, 29,3% бөлшектік және 15,6% жалға алушылар болып табылады.
Дүниежүзінде шаруа (фермер) қожалығының дамуы жөнінде үлкен тарихи тәжірибе жинақталған. Біздің экономикамыз үшін әлемнің басқа елдеріндегі ауыл шаруашылығының дамуы, оны жүргізудің нысандары мен әдістерінің көп түрлілігі үлкен ғылыми және тәжірибелік қызығушылық тудырады.
Шетелдік және отандық әдебиеттерден алынған мәліметтер АҚШ, Канада, Швеция, Жапонияда ауыл шаруашылық өнімдерінің негізгі көлемін жанұялық фермаларда өндірілетінін көрсетеді.
Қазіргі уақытта тәжірибе жүзінде барлық дамыған елдер азық - түлік өнімдерінің бағаларын мемлекеттік бақылауда ұстайды. Көп жағдайларда мұндай бақылау оған деген қажеттіліктің тек 40-50% көлемінде жүзеге асырылады. Мысалы, Ұлыбританияда ауылдық субсидия жалпы ішкі өнімнен 27,2% бағаланады, Данияда - 17,8%, Жапонияда - 36,7%, Ресейде - 4,8% құраған.
Шетелдік мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығының дамуына дүние жүзінде мемлекеттік бюджеттен жалпы дотацияның сомасы жыл сайын 100 млрд. доллардан асады.
Фермерлік шаруашылықтар жұмысының дүниежүзілік тәжірибесін талдау - реформалаудың дұрыс бағытын жасап, отандық ауыл шаруашылығының тиімділік деңгейін жоғарлатуға мүмкіндік береді.
Шаруа (фермер) қожалығы мәнін және дамуын зерттеу экономикалық дамыған елдердегі олардың қызметін жүргізуін талдауды ескере отырып, еліміздегі көп салалы ауыл шаруашылығы жағдайында фермерлік шаруашылықтың дамуының концептуалдық негізін жасауға көмектеседі.

2.3 Қазақстан Республикасындағы шаруа (фермер) қожалықтары қызметінің жүргізілуі мен дамуы

Қазақстанда жүзеге асырылып жатқан нарықтық реформа бағдарламасында шаруа (фермер) қожалығының қалыптасып дамуына үлкен көңіл бөлінген. Сөз жоқ, бұл факторлар ауыл шаруашылығы құрылымдарының түбегейлі өзгеруіне негіз болды. Бүгінгі таңда əлемдік тəжірибеде шаруа (фермер) қожалықтары аграрлық салада ең тиімді, əрі кең тараған шаруашылық жүргізуші нысан ретінде танылып отыр. Олар кəсіпкерлік үлгідегі экономикалық жəне құқықтық дербестік негізінде ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші шаруашылық ретінде де түсіндіріледі.
Қазақстанда шаруа қожалығының классификациясы мен өндірістік типтендірудің əдістемелік принциптерін жасау мəселелерін шешу олардың пайда болуы мен қалыптасуы тек олардың əлемдік қауымдастықтың жетекші аграрлық аймақтарында фермерлік шаруашылықтарды типтендірудің шетелдік тəжірибелері жəне республиканың аграршы ғалымдары өткізген зерттеулердің үйлесуінде ғана мүмкін, осы екі түрлі бағыт ұштасуында шаруа қожалығының қалыптасу ерекшеліктерін есепке ала отырып, олардың классификациясы мен өндірістік типтендіруіне барынша жалпы көзқарастарды анықтауға болады. Ғылыми əдебиетте ауылшаруашылық кəсіпорнының өндірістік типі деп жер өңдеу жəне мал шаруашылығы жүйелерінің жалпы маңызды сипаттары, сонымен қатар салыстырмалы түрде нақты аумақ, аймақ, облыс, ауданға тəн əрекет етудің біртекті табиғи жəне экономикалық шарттарымен ерекшеленетін жəне белгілі бір ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін біртекті шаруашылықтар жиынтығы түсініледі. Өндірістік типтендіру іс жүргізіп отырған ауылшаруашылық кəсіпорындарының əрекет етуінің заңдылықтарын тек үйренуге жəне қорытындылауға ғана емес, сонымен бірге болашаққа тиімді жағдайларды анықтауға да мүмкіндік береді.
Қазақстанда 2015 жылдың басына қарай шаруа қожалықтарының келесідей құрылымы қалыптасты. Оларға 27,8 млн.га жалпы жер көлемі бекітілді, олардан ауылшаруашылығында пайдаланатын -- 26,9, оның ішінде 3,9 млн.га шабындық (14%), 21 млн.га жайылым (75,5%). Онда 331,6 мың адам, оның ішінде 35,6 мың немесе 9,3% жалдамалы жұмысшылар еңбек етеді. Шаруа қожалықтарының көпшілігі біржанұялы, жəне 63%-ды құрайды, 2-3 жанұялылар -- 27,0, көпжанұялылар -- 10%. Орта есеппен бір шаруа қожалығына 434,0 га ауылшаруашылық жерлері, оның ішінде 61,0 га шабындықтан, 0,5 трактор жəне 3-тен астам жұмысшымен қамтылған. Шаруа қожалықтарының 55% егін шаруашылығымен, басым көпшілігі астық өндірумен, 19 - мал шаруашылығында жəне 25% аралас бағытта. Шаруа қожалықтарында республикада 5,0% ірі қара мал, 17,0 -- қой мен ешкі жəне 1,0% шошқа өсірумен айналысады. Шаруа қожалықтарының рөлі сүт -- 4,7%, ет - 5,8, жұмыртқа - 12% өндірумен шұғылданады. Астық өндіруде олардың үлесіне 15,8%, көкөніс - 11,4, шитті мақта -- 30,9, қант қызылшасы - 24,5% көлемінен тиеді. Оның үлесінде ең салмақтысы темекі жапырағын өсіруде -- 54,4% жəне бақшалық өнімдер -- 29,0%. Егістік құрылымында аса үлкен үлесінде дəндік дақылдар алады (76,2%), жем-шөп өндіру үлесіне егістік алаңының тек 16,4% ғана тиеді. Фермерлік мал шаруашылығы əлі де жеке үй жанындағы шаруашылық деңгейінде ғана.
Елімізде фермер шаруашылықтарын құру - ол тек азық - түлік мәселелерін шешу ғана емес, сонымен қатар - экономиканың аграрлық секторындағы нарықтық қатынастар құрылуының қажетті бағыты және нарық механизмінің ынталандырушы рөлін орындаушы.
Аграрлы реформаның негізгі бағыттарының бірі - шаруа (фермер) қожалығының даму эволюциясы үшін алғышарт құру болып табылады. Ол форма өзі үлкен тиімділікпен жүзеге асуына мүмкіндік бар ауыл шаруашылық қызметінің әрбір түрі үшін тиімді ұйымдық - құқықтық рационалды форма болып саналады.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде аграрлық саясат принциптер арқылы орындалады. Ол принциптер экономикалық ғылым бойынша құрылады. Басқа сөзбен айтсақ - ауыл шаруашылық өндірісі экономикасының ерекшеліктері.
Нарықтық механизмде шаруашылықтың негізгі элементтері - бағасы, сұранысы, ұсынысы, бәсекелестігі мемлекет негізінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының заңдылықтарымен шаруа қожалықтары түрлі нысандармен анықталады:
* Өндірістік жанұялық кәсіпкерлік негізінде жұмыс атқаратын шаруа қожалығы, ол біріккен меншік базасында негізделеді;
* жеке кәсіпкерлік принциптері бойынша құрылатын фермер шаруашылығы;
* жергілікті қызметкерлердің арасындағы келіссөздің негізінде құрылатын және жүзеге асырылған фермер шаруашылығы.
Шаруашылық - ол қоғамдық топ ғана емес, сонымен қатар белгілі бір өнегелі, рухани байлықтарды сақтаушы болып табылады. Дүние жүзінде жанұялық фермалар қоғамдық тұрақтылықты сақтап тұратын институт есебінде жоғары деңгейде бағаланады.
Шаруа (фермер) қожалығы - Қазақстандағы шаруашылықтың ұйымдасқан формасы болып табылады. Халық шаруашылығында жүргізіліп отырған негізгі реформаның басты мақсаты - ауыл шаруашылық өнімдерінің тиімділігінің жоғарлауы, олардың көлемінің ұлғаюы, өнім сапасының жақсаруы, олардың өзіндік құны деңгейінің төмендеуі, халықты толығымен азық - түлік өнімдерімен қамтамасыз ету, ал кәсіпорынды шикізатпен қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан шаруа (фермер) қожалығының қызметін ұйымдастыру - оның болашақтағы дамуына деген объетивті қажеттілік ретінде жүзеге асырылады.
Осыған байланысты келесі факторларды қарастырайқ, бұл факторлар шаруа (фермер) қожалығының ауыл шаруашылық кәсіпорнынан айырмашылығын көрсетеді:
* шаруаның өндіріс құралдары мен өндіріс өнімдерінің меншігі;
* шаруаның немесе фермердің жеке меншігі;
* еңбек ұйымдастырудың жанұялық формасы;
* кірістердің бір жыл ішіндегі жалпы көрсеткіші бойынша экономикалық тиімділікті анықтау;
* ферманың территориясын жанұясымен құру;
* өзіндік өндіріспен мал шаруашылығын қамтамасыз ету;
* өндірістік қызмет нәтижесіне толық жауапершілік.
Қазақстандағы түрлі табиғи шарттарының мәні аймақ бойынша ғана емес, сонымен қатар олардың ішіндегі шаруа қожалығының даму саласын реттеп көрсетеді.
Ауыл шаруашылығы өндірісіндегі кәсіпкер шаруа (фермер) қожалығының басшысы. Ал шаруа қожалығы экономикалық пайда қағидасына негізделген еркін кәсіпкерліктің бір түрі.
Қазақстан Республикасында меншік иесі иелігіндегі мүлікті иемденіп пайдаланып және өз мүмкіндігіне қарай бөле алу заңмен бекітілген.

Қазақстан Республикасында шаруа (фермер) қожалықтарының күш алып кең таралуына 1990 жылы 21 мамырда қабылданған Шаруа шаруашылығы туралы заңы ұйытқы болды . Бұл заң Қазақстанда алғаш рет шаруа (фермер) қожалықтарының дамуының негізгі қағидалары мен олардың шаруашылық дербестігін жəне əлеуметтік əділеттілік құқығы мен заңды мүдделерінің қорғалуына кепілдік бере отырып қызметінің бағытын, оның өзге аграрлық кəсіпкерлік субъектілерінен ерекшелігін, сондай-ақ ауыл шаруашылығын дамытуда басымдыққа ие болатынын айқындап берді. Осы заңға сəйкес шаруа шаруашылығына ауыл шаруашылығын бірлесіп жүргізетін адамдардың семьялық, еңбек бірлестігі - деген анықтама берілді.
Ал 1998 жылы 31 наурызда қабылданған шаруа (фермер) қожалығы туралы заңында бұл анықтама толықтырылып, шаруа (фермер) қожалығы азаматтардың жеке кəсіпкерлікті жүзеге асыруы ауылшаруашылығына арналған жерлерде, ауыл шаруашылығы өнімін өндірумен, сондай-ақ осы өнімді ұқсатумен жəне өткізумен тығыз байланысты отбасылық еңбек бірлестігі ретінде танылды.Онда шаруа (фермер) қожалығының бірнеше нысандарда құрылуы мүмкін екендігі де нақты көрсетілді.
Қазіргі уақытта шаруа (фермер) қожалықтарының қызметі 2015 жылдың 29 қазанында қолданысқа енгізілген Қазақстан Республикасының кәсіпкерлік кодексінде реттеледі. Ол заңның 41-бабында шаруа немесе фермер қожалығы ұғымына келесі анықтама берілген: тұлғалардың дара кәсiпкерлiктi жүзеге асыруы ауыл шаруашылығы мақсатындағы жердi ауыл шаруашылығы өнiмiн өндiру үшін пайдалануға, сондай-ақ осы өнiмдi қайта өңдеумен және өткiзумен тығыз байланысты еңбек бiрлестiгi шаруа немесе фермер қожалығы деп танылады.

2 Боранбай шаруа қожалығының экономикалық және қаржылық жағдайын талдау
2.1 Боранбай шаруа қожалығының экономикалық жағдайының сипаттамасы

Боранбай шаруа қожалығы Ақмола облысы, Ерейментау ауданы, Сілеті ауылында орналасқан. Бұл жеке шаруа қожалық 2000 жылы 20 сәуірде құрылып және Ресстре №0000981 мемлекеттік тіркеуге тіркелген. Қожалықтың мөрі, дербес балансы, банктерде шоттары, өз фирмалық атауы жазылған бланкілері бар.
Қожалықтың директоры Қазақтан Республикасының азаматы Камалиев Джамбул Боранбаевич.
Шаруа қожалығы 920 га жер көлемін қолданып отыр және барлық техниканың түрлері: жеңіл - жүк көліктер, комбайндар, шөп шапқыштар, культиваторлар, жер жыртқыштар, тракторлар тағы басқа техникалар және 600 тонналық астық қоймасы бар. Шаруа қожалығында жыл сайын шамамен 75 адам жұмыс істейді.
Кәсіпорын екі салада қызмет жасайды:
oo Өсімдік шаруашылығы;
oo Мал шаруашылығы.
Боранбай шаруа қожалығы Ерейментау ауданында ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру мен өткізумен айналысады.
Боранбай ШҚ-ның салаларының бірі айтып өткендей астық өндірісі болып табылады. Яғни кәсіпорынның негізгі ресурсы жер болып табылады. Жер - табиғи ресурс, адамзаттың өмір сүруіне өте зор үлес қосады, бірегей өндіріс құралы: сан жағынан ол шектелген, оны жасанды түрде ұдайы өндіру мүмкін емес; жер учаскілер құнарлығы жағынан бір-біріне ұқсамайды, яғни олардың табиғи өндіргіш күштері өзгеше болады. Жерді пайдалану экономикалық қатынастардың әртүрлі жүйесімен реттеледі. Экономикалық ресурс ретінде жер еңбек нәтижесі емес яғни оның өндіріс шығындары жоқ. Жер табиғаттың сыйлығы. Олай болса, кәсіпорынның жер ресурстарын қарастырайық.

Кесте 1
Боранбай шаруа қожалығының жер ресурстары

№
Жер құрылымы,га
2016
2017
2018
Ауытқуы (+,-)
1
Егістік
615
645
720
30
75
Оның ішінде
2
Бидай егістігі, га
450
520
600
70
80
3
Арпа егістігі, га
165
125
120
-45
-5

4
Жайылым, га
80
80
98
-
18
5
Шабындық, га
65
65
102
-
37
6
Пар, га
160
130
-
-30
-130
Барлығы
920
920
920
-
-

Кәсіпорынның 920,30 гектар жері бар. Көріп отырғанымыздай, соңғы үш жыл бойынша егістік жерлер өзгеріп отыр. 2016 жылы егістік жерлер ауданы 615 га құраса, жайылым жерлер 80 га, шабындық жерлер ауданы 102 га-ны, ал пар 160 га алып отыр.
2017 жылы егістік жер 2016 жылға қарағанда 30 га-ға артып 645 гектарды құрайды. Пар жерлері болса 30 га-ға кеміді.
2018 жылы өткен жылдармен салыстырғанда егістік жерлері артты. Бидай егістігі 600 га болса, арпа егістігі 2017 жылға қарағанда 5 га-ға кеміді.
Кәсіпорынның жер ресурсы негізінде жүзеге асырылған өсімдік шаруашылығының жалпы өнімін қарастырайық. Жалпы өнім - өнім өндіру көлемінің құндық көрсеткіші, яғни кәсіпорынның, ұйымның (бірлестіктің) белгілі бір кезеңдегі қызметінің ақшалай нәтижелерін сипаттайтын өнім өндіру көлемінің қорытындылаушы көрсеткіші.

Кесте 2
Боранбай шаруа қожалығының өнімділігі мен жалпы өнімі

Өнім атауы
Ауданы, га
Өнімділігі, цга
Жалпы өнім, т
2016 жыл:
Астық дақылдары, барлығы:
615
13,5
831
Бидай
450
14
630
Арпа
165
12,2
201
2017 жыл:
Астық дақылдары, барлығы:
645
14
903
Бидай
520
13,3
691
Арпа
125
17
212
2018 жыл:
Астық дақылдары, барлығы:
720
13,2
954
Бидай
600
12,4
744
Арпа
120
17,5
210

Көріп отырғанымыздай кәсіпорынның өнімі жылдан жылға өсуде. 2016 жылы жалпы өнім 831 тонна болса, 2018 жылы ол 954 тоннағаға дейін өсті. Бидай өнімділігі 2016 жылы 14 цга болып 630 т-ны құрады. 2017 жылы бидай өнімі 691 т болса, 2018 жылы осы көрсеткіш 744 т-ға дейін жетті.

Сурет - 1 Боранбай шаруа қожалығының егін жинау кезеңі

Боранбай шаруа қожалығының келесі саласы - мал шаруашылығы болып табылады. Мал шаруашылығы -- ауыл шаруашылығының мал өнімдерін өндіру үшін мал өсірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылығы халықты азық-түлікпен (сүт, май, ет, т.б.) жеңіл және тамақ өнеркәсіптерін шикізатпен (жүн, тері, ет өнімдері қалдықтары, т.б.) ауыл шаруашылығы өндірісін күш-көлік (ат, өгіз, түйе, т.б.) және тыңайтқышпен қамтамасыз етеді. Мал шаруашылығы өнімдері мен оның қалдықтарынан мал азықтары (майы алынған сүт, ет-сүйек және сүйек ұндары, т.б.), дәрі-дәрмектер мен биологиялық белсенді (активті) заттар (емдік сарысулар, гормонды қосылыстар, т.б.) алынады. Мал шаруашылығы салаларына сиыр, қой, ешкі, жылқы және түйе шаруашылықтары жатады.
Олай болса, кәсіпорынның мал басын қарастырайық.

Кесте 3
Боранбай шаруа қожалығының мал басы динамикасы

Көрсеткіштердің атауы
Өл. бір.
2016
2017
2018
Ауытқуы (+,-)

2016-2017
2018-2017
Ірі қара мал:
бас
240
280
273
40
-7
Бұқа
бас
17
15
18
-2
3
Аналық сиыр
бас
123
138
142
15
4
Ұрғашы
бас
85
113
109
28
-4
Еркек бұзау
бас
13
8
6
-5
-2
Жылқы:
бас
812
825
816
13
-9
Айғыр
бас
359
331
314
-28
-17
Мініс аты
бас
124
103
108
21
5
Бие
бас
196
167
169
-29
2
Кәрі бие
бас
45
34
35
-9
1
Ұрғашы
бас
88
136
136
48
-
Жабағы
бас
-
54
54
54
-

Кәсіпорында 2016 жылы 240 ірі қара мал басы болса, 2018 жылы 7 мал басына азайып, 273 мал басын құрады. Ал жылқы басы 2016 жылы 814 басты құраса, 2017 жылы 13 мал басына көбейді.
Кәсіпорынның тағы бір ресурстары ол - негізгі құралдар. Негізгі құралдар дегеніміз - өндірісте ұзақ уақыт бойы яғни бір жылдан артық уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы заттай нысанын (пішінін, түрін) сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа көрсетілген қызметке біртіндеп бөліп-бөліп есептелген амортизациялық аударым мөлшерінде ауыстыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтамыз. Негізгі құралдарға ұйымның қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы тағы да басқаларын жатқызамыз. Көлемінің үлкен-кішілігіне, бағасының азды-көптілігіне (арзанды-қымбаттылығына) қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдардың қатарына жатпайды. Сонымен қатар негізгі құралдардың құрамына ұйымның қоймаларындағы дайын бұйымдар (тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс құрамында есептелетін монтаждауды (құрастыруды, орнатуды) қажет ететін жабдықтар, жасалып, салынып біткен бірақ әлі пайдаланылуға берілмей тұрған машиналар мен жабдықтар сондай-ақ құрылыс-монтаж жұмысының өзіндік құнының құрамында қаралған қосымша шығындардың есебінен салынған титулдық тізімге кірмеген ғимараттар мен тетіктер, сонымен бірге жас малдар, яғни мал төлдері де жатпайды.
Негізгі құралдар кәсіпорын байлығының бір бөлігі, дамытудың материалды техникалық базасы болып табылады. Сондықтан да, өндіріс тиімділігін әрі қарай арттыру негізгі құралдарды тиімді пайдаланумен тығыз байланысты.

Кесте 4
Боранбай шаруа қожалығының негізгі құралдары

Көрсеткіштер
2016
2017
2018
Ауытқу (+,-)
мың тг
Үлесі, %

мың тг
мың тг
мың тг
2017
2016
2018
2017
2016
2017
2018
Құрал-жабдықтар
3044
3044
3044
-
-
11,36
11,35
11,31
Ғимараттар мен құрылыстар
8127
8136
8136
9
-
30,34
30,35
30,24
Көлік құралдары
15602
15602
15705
-
103
58,2
58,2
58,3
Басқа да
10,3
24
14
13,7
-10
0,03
0,08
0,05
Барлығы
26783,3
26806
26899
22,7
93
100
100
100

Кәсіпорынның негізгі қорлар құны ішінде 2016 жылы ең көп үлесті машиналар мен құрал-жабдықтар алып отыр, ол негізі қорлардың 58,2%-ын алып, 15602 мың теңгені құрап отыр. Ал ғимараттар мен құрылыстар негізгі қорлар үлесінде 30,34%-ды ала отырып, 8127 мың теңгені құрап отыр. Кәсіпорынның негізгі қызметі астық өндірісі жүзеге асырылатын негізгі ресурсы - жер негізгі қорлар ішінде 11,36%-ды алып, 3044 мың теңгені құрайды.
2017 жылы 2016 жылмен салыстырғанда негізгі қорлар құны 22,7 мың теңгеге артып, 26806 мың теңгені құрады. Ғимараттар мен құрылыстар құны 2017 жылы 9 мың теңгеге кеміп, 8136 мың теңгені құрады. Ал машиналар мен құрал-жабдықтар 2017 жылы 2016 жылмен салыстырғанда өзгермеген және 15602 мың теңгені құрады, ол негізгі қорлардың 58,2% үлесін алып отыр.
2018 жылды базисті 2017 жылмен салыстырғанда негізгі қорлар құны 93 мың теңгеге артып, 26899 мың теңгені құраған. Оның ішінде ең көп үлесті 58,3%-бен құны 15705 мың теңге болатын машиналар мен құрал-жабдықтар алып отыр, ол өткен 2017 жылмен салыстырғанда 103 мың теңгеге артты.
Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігі - кәсіпорын қызметінің нәтижелілігін анықтаушы негізгі факторлардың бірі. Негізгі құралдарды пайдалану тиімділігіне баға беру үшін келесідей көрсеткіштер жүйесі есептелінеді:
oo Қор қайтарымы (жалпы өнім көлемі негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық қалдық құны ) - негізгі өндірістік қорлардың 1 теңгесіне неше теңгенің өнімі өндірілгендігін сипаттайды.
oo Қор сыйымдылығы (негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық қалдық құны жалпы өнім көлемі) - 1 теңге өнім өндіру үшін неше теңгенің негізгі қорлары пайдаланылғанын сипаттайды.

Кесте 5
Боранбай шаруа қожалығындағы негізгі құралдарының тиімділік көрсеткіштері

Негізгі көрсеткіштер
2016
2017
2018
Ауытқу (+,-)

20172016
20182017

мың тг
%
мың тг
%
Жалпы өнім құны, мың тг
50762
53868
54405
3106
13
537
2,2
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны, мың тг
26716
26934
26933
218
0,9
-1
-0,003
Қор қайтарымы, тг
1,9
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.