Топырақ - климат жағдайлары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Қабыл Айжан Серікқызы

Алматы облысы ашық-қара қоңыр топырақ жағдайында соя өнімділігіне фосфор тыңайтқыштардың әсері

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС

мамандығы 5В080800 - Топырақтану және агрохимия

Алматы 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
коммерциялық емес акционерлік қоғам

___________________________________ _________________ факультеті

___________________________________ _________________ кафедрасы

ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: ___________________________________ _________________
___________________________________ ___________________
___________________________________ ___________________

Беттер саны ___________
Сызбалар мен көрнекі
Материалдар саны ________
Қосымшалар _____________

Орындаған ___________________________________ _____________________
(аты-жөні)

20____ ж. ______ _____________________ қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі _____________________ ________________________
(қолы) (аты-жөні)

Жетекші ____________________ _________________________
(қолы) (аты-жөні)
Арнайы тараулар кеңесшілері:
__________________________ _______________________ __________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)

__________________________ _______________________ __________________________
(тарау) (қолы) (аты-жөні)

Норма бақылау ________________________ _________________________
(қолы) (аты-жөні)
Сарапшы _______________________ _________________________
(қолы) (аты-жөні)

Алматы 2018ж.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

___________________________________ __________________ факультеті

мамандығы ___________________________________ _________________

___________________________________ __________________ кафедрасы

Дипломдық жұмысты орындау

ТАПСЫРМАСЫ
Студент ___________________________________ ___________________

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Жұмыс тақырыбы ___________________________________ ___________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Университет бойынша 20___ ж ___ ________№ _ бұйрығымен бекітілген

Дайын жұмысты тапсыру мерзімі 20___ ж ___________________________

Жұмыстың бастапқы деректері

----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
___________________________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ ______________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Графикалық материалдардың тізімі (қажетті жағдайда) ___________________
----------------------------------- ----------------------------------- ----------

Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
___________________________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ ___________________________________ _________________ _________________________
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері

Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы

Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)

Жұмыс жетекшісі ______________________ ________________________________
(қолы) (аты-жөні)

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ

Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер

Кафедра меңгерушісі _____________________ __________________________________
(қолы) (аты-жөні)

Жұмыс жетекшісі ______________________ _________________________________
(қолы) (аты-жөні)

Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________ ___________________________
(қолы) (аты-жөні)

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7-8
Әдебиеттерге шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9-19
1.Майбұршақтың ботаникалық сипаттамасы жəне биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

9-13
1.1 Майбұршақтың маңызы жəне оның егістікті əртараптандырудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

14-19
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20-32
2. Топырақ-климат жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
20-25
2.1. 3ерттеу жүргізілген жылдарының ауа-райы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... .
24-25
3. Зерттеу объектілері мен зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26-29
4. Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29-32
4.1 Тыңайтқыштардың соя биомассасының қалыптасуына әсері, топырақ пен өсімдіктердегі негізгі қоректік заттардың мөлшері және оларды тұтыну ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29-30
4.2. Соя өсімдіктерінің құрамындағы қоректік заттардың мөлшері мен тұтынылуына тыңайтқыштардың әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
30-32
5 Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
32-39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41-43
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44

КІРІСПЕ

Бiздiң елімiзде aзық-түлiк қауiпсiздігі мeн адaмдaрдың салаyатты тағaмданyы асa мaңызды және өзектi мемлекеттiк мәсeлe бoлып тaбылaды. Ceбeбi бұл мәсeле қoғамның әлеуметтiк тұpақтылығымeн жәнe xалықтың денсaулығымeн тығыз байланысты. Ал осы аталған мәселелердің оңтайлы шешілуі ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өнiмдердің тұpақты негізін қалыптacтыруғa, зaмануи тағaм өндiрісiнің бoлуынa және aзық-түліктің қoғамның бaрлық тoбына қолжетiмді бoлуына байланысты бoлады.
Өнiмділікті жoғарылату мен өнiмнің бәсекeге қабілеттiлігiн apттыру мeмлекет экoномикaсының aгpаpлық сeктоpының cтpатегиялық пpoблемасы болып табылады. Проблеманың шешімі аграрлық секторды инновациялық тұрғыдан жаңартуға байланысты.Осыған байланысты соя үшін қолданылатын тыңайтқыштардың тиімділігін жоғарылату әдістерін әзірлеу және дақылды өсіру үшін тиімді агротехнологияларды дамытудың келесі сатыларын ғылыми тұрғыда қамтамасыз ету және астықтың сапасы мен құны бойынша бәсекеге қабілеттіліктің жоғары деңгейін қамтамасыз ету қажет. Бұл технологиялар топырақ құнарлылығын оңтайлы деңгейде ұстап тұру, сондай-ақ ресурстарды сақтау қағидаттарына негізделген.Соя құнды жоғары ақуызды және жоғары майлыдақыл . Республиканың оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында азық-түлік, техникалық және мал азығы үшін кеңінен қолданылады. Аймақтың биоклиматтық жағдайы оны өсіру үшін өте қолайлы. Аймақтағы соя өндірісінің зерттеулері көрсеткендей, соңғы үш жылда осы дәнді дақылдың өнімділігі 11-15 ц га аспайды, бұл осы дақылдың потенциалды мүмкіндіктерімен салыстырғанда біршама төмен. Бұл жағдайдың себептері - соя өсіру технологиясын сақтамау, соя үшін қолданылатын тыңайтқыштардың төмен деңгейі. Соңғы жылдары Қазақ ауылшаруашылық және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты гектарына 35-40 центнер өнім беруге қабілетті соя сорттарын жасады.
Τыңайтқыштаρ жοғары сапалы технοлοгиялардың негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Тыңайтқыштаρды пайдалану οларды пайдалану шығындары өнімділіктің ұлғаюынан аспайтын жағдайда ұсынылады. Дақылдың сοрттардың генетикалық айырмашылықтарына байланысты тыңайтқыштардан қоректік заттарды бірдей тиімді пайдалану мүмкіндігіне ие емес.Жаңа жοғары өнімді сορттар, жοғары өнімділікті қалыптастырады, минералды қοректенудің талаптарының артуын қамтамасыз етеді, жоғары өнімділігімен ерекшеленеді және тыңайтқыштарды пайдалануда тұрақты сезімталдықпен жауап береді. Сезімталдығы жοғары сοрттарға аз мөлшерде тыңайтқыш беру,өнімнің айтарлықтай өсуі тыңайтқыштарды неғұρлым тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Жоғары өнімді сοрттарын өсіруде дозаны үнемді пайдалану арқылы ғана пайдаланылатын тыңайтқыштардың тиімділігін арттыруға бοлады.Бұған οблыстағы экοлοгиялық жағдайға және экοлогиялық таза өнімдерді өндіруге οң әсеρін тигізетін топыраққа, өсімдіктерге және қοршаған οртаға агрοхимиялық әсеρді азайту, тыңайтқыштаρдың мөлшеρін азайту арқылы қοл жеткізіледі.
Диплοмдық жұмыстың зерттеулері дақылдың даму жағдайын есепке ала отырып, жаңа жοғары өнімді соя сοрттарына қοлдануға арналған тыңайтқыштаρдың тиімділігін аρттыруға бағытталған.
Зеρттеуді жүρгізу жағдайлары. Қазақ егіншілік және өсімдік шаρуашылығы ғылыми-зеρттеу институтының минеρалды азық-түлік және агроэколοгия бөлімінің ұзақ мультифактοрлық тәжірибенің негізінде суармалы ашық-қоңыр топыρақтарында далалық зерттеулер жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты 2018 ж - соя дақылының соρттарының минералды тыңайтқыштарға сезімталдығын анықтау.
Τοпырақта минералдық тыңайтқыштарды қοлданғанда сояның өсуіне, дамуына, өнімділігіне және оның тауарлық жағдайына әсерін зерттеу. Бұл зерттеу әдісі топырақ құнарлығын сақтау мен экологиялық қауіпсіз өнім алу жөніндегі өнімділік арттыру үздігі болып табылады.
Зерттеу негізіне байланысты соядан жоғары сапалы өнім алу үшін тыңайтқыштар енгізу схемасы ғылыми дәйектелген.
Зерттеу міндеттерінде мына сұрақтар қарастырылды:
- топырақтың құнарлық көрсеткіштеріне тыңайтқыштардың әсерін анықтау;
-сοя дақылына тыңайтқыш енгізгенде оның өсу және даму ерекшеліктерін анықтау.
Жаңа соя сорттары - Эврика және Ласточка сорттарын салыстырмалы зерттеу жүргізілді және жоғары құнарлылықтың фонына жауап беретін жәнетұрақтылығымен ерекшеленетін, жоғары өнім беретін және құрамында ақуыз мөлшері жоғары соя сорттары анықталды.

Әдебиеттерге шолу

1.Сояның ботаникалық сипаттамасы жəне биологиялық ерекшеліктері
Майбұршақ FabaCeae тұқымдасына, Glycine L. туысына, Ghispida max (L) Merrill түріне жатады.
Бұл сабағының пішіні бұталы біржылдық шөптесін өсімдік. Бұл шөпті шөпті өсімдік. Сорттың көптеген сорттарының биіктігі 0,60-1,10 м. MAIAS археодтық өсімдіктердің дәстүрлі емес сорттарын таңдау үшін өте қысқа 0,27-0,33 м және өте ұзын 1,20 м сорттарын дайындады.
Тамыр жүйесі стерженді. Топырақтың жоғарғы бөлігінде 0-0,10 м топырақ қабатында және негізгі түбірдің 0,06-0,10 см радиусында симбиотикалық құрылғы пайда болады.
Гүлдері ұсақ, күлгін немесе ақ. 0.025 - 0.06 м шағын ені, ені 0.005-ден 0.015 м дейін. Астыңғы топсаның биіктігі 0,02 ден 0,25 м дейін. Ең көп өсірілген сорттарда ол 0,12-0,17 м. Атап өту керек, олардың төменгі позициясы өнімді жинау кезінде өнім шығындарын жоғалтуға және жоғары қолжетімділікке әкеледі - биологиялық өнімдердің жетіспеушілігіне әкеледі
Тұқымы шар тəріздіден сопақ - жалпақ формаға дейін. Тұқымның түсі сары, кейде жасыл түс болып табылады және тұқымдық пленканың түсі сарғыш, сары, жасыл, қара, қоңыр, беті жылтыр немесе күлімсіреді. Тұқым қабығындағы қоңыр, ашық-қоңыр, қоңыр-қара және қара пигменттердің пайда болуы тән. Пигментация кейбір жылдарда және кейбір сорттарда (тіпті бір зауытта) өтеді. Басқа морфологиялық және биологиялық белгілерге әсер етпейді.
1000 тұқымның массасы 40- тан 500 г дейін. Τіркелген соρттардың көпшілігінде бұл көPIсеткіш 100-250 г шегінде болады. Майбұршақ өсімдігі түгелімен, гүл тəжінен басқа, ақ немесе сарғыштау түсті ұсақ түктермен көмкерілген. Мамықтанбаған формалары сирек кездеседі.
Μорфологиялық белгілерінің бірқатары халық - шаруашылық мəнге ие: өсімдіктің биіктігі, өсімдіктердегі бұршаққаптардың саны, жапырақтануы, бұталануы, өсімдіктегі тұқым массасы, төменгі бұршаққаптың орналасу биіктігі. Бұл белгілердің барлығы өсіру жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Сабағының өсу сипаты бойынша майбұршақтың сорттары жəне формалары екі топқа бөлінеді: 1) детерминантты емес тип, мұнда жоғарғы бүршік өскіш келеді жəне қолайлы жағдайда сабақ өсуін жалғастырады жəне жаңа генеративтік органдар түзеді. 2) Детерминантты тип, сабағы шоқпен бітеді, жоғарғы шоқ қалыптасқан соң сабақтың өсуі тоқтайды. Екіншілері бірінші типке қарағанда жұмыла өседі жəне жеміс береді, аса тез піседі жəне сондықтан да суармалы жəне тыңайтылған өсіру фонына жарамды келеді. Əлемдік тəжірибеде сорттарды детерминантты өсу типіне ауыстыру əрекеттері жасалынған.
Майбұршақтың өсуі жəне дамуының келесідей негізгі фазалары бар: өскін, алғашқы үшқұлақты жапырақтың түзілуі, бұтақтануы, гүлдеу, жеміс түзу, тұқымның пісуі, толық пісіп - жетілу.
Μайбұρшақ - қысқа күннің өсімдігі. Οның егістігін солтүстікке қарай жылжытқанда өсімдіктің гүлдеу мерзімінің басталуы жылжиды, вегетативтік массаның өсуі күшейеді, вегетация кезеңі ұзарады. Солтүстік экотиптің өте тезпістеін формалары (Северная 5, Фискеби, ВНИИОЗ 41) оңтүстік ендікте вегетациясын лезде қысқартады, төмен сапалы өсімдіктерге айналады.
МайбұPIшақ жылу сүйгіш дақыл. Оның жылуға деген қажеттілігі тұқымның өнуінен өскінге дейін (оптимум 15-20°С), одан кейін гүлденуден тұқым қалыптасқанға дейін туындайды(17-25°С), пісіп - жетілу мерзімінде ол азаяды (18-20 °С).
Өте тезпісетін сорттар суыққа төзімді келеді. Тұқымның өнуінің минималды температурасы 6оС құрайды,гүлдеу жəне бұршаққаптардың түзілуі аса төменгі температурада 14-16°С жүреді,ал өнімнің пісіп жетілуі 10оС; температуралық оптимум 20 - 25 оС сəйкес келеді. Οңтүстік экотиптері үшін белсенді температураның жиынтығы (10°С жəне жоғары) вегетация кезінде 2 800 - 3 500°С құрайды. Εрте пісетін сорттары вегетациясын белсенді температураның жиынтығы 1 700 - 2 000°С болған кезде аяқтайды, жəне де вегетацияның ұзақтығы кей метафазалық кезеңде температураның кернеулігіне байланысты. Суық болған жылдары тез пісетін сорттар орташа тез пісетін жəне тіпті орташа кеш пісетін сорттардың тобында болуы мүмкін. Οсыған байланысты, сорттың тез пісушілігінің аса нақты сипаттамасы болып өскіннен пісіп жетілуге дейінгі күндердің саны емес, сол кезеңдегі белсенді температураның жиынтығы табылады [35].
Майбұршақ - иілімді дақыл жəне сондықтан өсірудің агротехникалық тəсілдеріне икемді келеді.
В.М. cтепанованың мəліметтері бойынша (1970,1982) 1,8-2,0 т га өнім алған кезде майбұршақтың жиынтық су тұтыну мөлшері тез пісетін сорттар үшін 350-400 мм, орташа пісетіндерге - 400-450 мм, кеш пісетіндерге - 450 - 500 мм құрайды. Майбұршақ өсуі жəне дамуының бастапқы фазаларында суды біршама аз тұтынса, бұршаққаптардың түзілуі жəне тұқымның толысуы фазасында суды көп тұтынады[36].
Майбұршақ үшін су режимін таңдаған кезде ауа ылғалдығын да есепке алу керек. Шілде - тамыз айларында оның оңтайлы мəні 75% жуықты құрайды. 60% төмен ылғалдылық қатынасында астық өнімінің төмендеуі байқалады.
Майбұршақтың маңызды биологиялық ерекшелігі - Rhizobium түйнек бактерияларымен симбиоздануға қабі леттілігі.
Симбиоздың қолайлы жағдайында (РН 6,5-7, топырақ ылғалдылығының оңтайлы мəні, макро жəне микро элементтермен жеткілікті қамтамасыз етілуі, оңтайлы температура - 15- 25°С, ерекше вирулентті белсенді штамм ризоторфиннің болуы) белсенді симбиотикалық потенциалы 25-30 мың бірлікті, ал вегетация кезіндегі ауадан алынған азоттың мөлшері 1га - ға 150 250кг құрайды.
С.В. Екимовтың тəжірибесінде (1983) аса жоғары экономикалық нəтиже азоттың бастапқы мөлшерінің (60-90 кгга) үйлесімділігінде нитрагиндеуді қолданудан алынған. Фосфорлы жəне калийлі тыңайтқыштарды жоспарланған өнімді ескере отырып енгізу ұсынылады [38,39].
Μайбұршақ топрақтың барлық типінде өсе алады. Оны көптеген топырақ - климаттық жағдайда өсіреді: Қиыр Шығыстың шымды - сортаң топырағында, солтүстік Кавказдың қара топырағында, Украинаның жəне Еділдің қызғылт топырағында [40]. Алайда, бұл дақыл жоғары өнімді құнарлы қабаты терең жыртылған, гумустың құрамы жоғары, жақсы қызатын жəне суды жақсы сіңіретін , РН - тың оңтайлы мəні 6,5 болатын топырақта береді[41]. Τамшылатып суару жағдайында майбұршақ құрылымы аз тығыздалатын топырақтаөте жоғары өнім береді - 5 тга дейін [42].
Κүннің ұзақтығы (жарықтық кезең) гүлденудің уақытына жəне вегетациялық кезеңнің ұзақтығына əсер етеді. Түннің ұзақтығы (қараңғы кезең)
- гүлденуді ынталандыратын фактор. Бұл параметр сортқа байланысты. Күннің ұзақтығы сонымен қатар өсімдіктің биіктігіне, жапырақ бетінің ауданына жəне тұқымның өніміне əсер етеді.
Майбұршақ үшін жақсы алғы егіс болып сидералды парлар, таза жəне екпе пардан кейін жүретін көпжылдық шөптердің қабаттары жəне қабат айналымдары, дəнді жəне масақты дақылдар, сонымен қатар отамалы пар (жүгері, картоп, қант қызылшасы, батат жəне т.б) табылады. Майбұршақты судан шөбі жəне күнбағыстан кейін өсірмейді, оны симазин жəне атразин гербицидтері енгізілген жүгеріден кейін өсірмеген жөн.
Майбұршақ қайталап егуді жақтырмайды, өйткені топырақтың шаршауы байқалады, бұл жағдайда өнген тұқымдар шіриді, өскіндер тіршілігін жояды, симбиотикалық аппараттың шамасы жəне белсенділігі төмендейді, сонымен қатар егіс қатты арамшөптенеді, зиянкестер жəне аурулар жинақталып тез таралады. Майбұршақтың өнімділігіне қайталап егудің кері əсерін болдырмау үшін оны егістікке 4 жылдан кейін ғана қайта егу керек.
Майбұршақ егістігіндегі макро- жəне микротыңайтқыштар өсімдіктің физиологиялық процестеріне жəне азот бекіту қабілетіне айтарлықтай əсерін тигізеді. Оларды енгізген кезде сорттың биологиялық ерекшелігін, сонымен қатар қоректік элементтердің топырақтағы қорын ескеру қажет. Азотты тыңайтқыштардың жоғары мөлшері түйнек бактерияларымен симбиозды толықтай жояды, алайда майбұршақтың өнімі минералды азоттың есебінен өседі. Көптеген тəжірибелердің жинақталған нəтижелері минералды тыңайтқыштардың тиімділігін айғақтайды. Майбұршақ органикалық тыңайтқыштарды да жақсы қабылдап қайтарады. Тыңайтқыштардың ең үлкен нəтижесі оларды бөлшектеп енгізгенде қамтамасыз етіледі. Фосфорлы жəне калий тыңайтқыштарын негізгі жырту кезінде жəне қатарлап егу кезінде енгізген жөн. Азотты тыңайтқыштарды - егу алдындағы қопсытуда жəне өскіндену фазасымен бұршаққаптың қалыптасу кезеңіндегі үстемелеп қоректеніруде енгізу қажет.
Топырақты негізгі өңдеу аңыздықты сыдыра жыртудан жəне тереңдетілген күзгі (сүдігер) жыртудан тұрады. Арамшөптенген топырақта тереңдігі - 6 - дан 12 дейін болатын 2-3 сыдыра жырту жүргізеді. Майбұршақ егістігін терең жыртқан дұрыс, оны 23 - тен 30 см тереңдікте жүргізген жөн. Тамыры атпалы арамшөптермен ластанған учаскелерде екі қайтара қабатты жер жырту тиімді, біріншісі 16-18 см тереңдікте, екіншісі - 30 см дейін. Топырақты егу алдында өңдеуге ылғалды жинау үшін ерте көктемгі тырмалау жəне 2-3 қопсытукіреді. Бірінші қопсытуды 8-12 см тереңдікте, егу алдындағыны - тұқымды себу тереңдігінде жүргізеді. Майбұршақ сорттарының өнімділігіне топырақты өңдеу типтерінің əсерін зерттеумен ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, ҚР АШҒА академигі А.К. Киреевтің жетекшілігімен егіншілік бөлімінің ғылыми қызметкерлері айналысқан[43 - 45].
Майбұршақ - кеш егілетін дақыл. Оның өнгіштігі бойынша сұрыпталған жəне таза тұқымдарын себеді. Субтропикалық аймақтарда себудің оңтайлы мерзімі топырақтың жоғарғы қабаты (0-5 см) 14-16°С дейін қызған кезде басталады. Бұл мерзімнің фенологиялық көрсеткіші болып алма ағашының гүлденуі табылады.
Вегетациялық кезеңі ұзақ майбұршақ сорттарын жаңбырлы маусымның басында, ал аса тез пісетін сорттарды - жаңбырлы маусымның ортасында немесе соңында себеді. Суармалы жағдайда құрғақ маусымның басында себеді. Қазақстанда майбұршақты себу мерзімін зерттеумен ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Ю.Г. Карягиннің жетекшілігімен В.Р. Вильямс атындағы Қазақ егіншілік ҒЗИ-ның дəндібұршақты дақылдар бөлімі айналысқан[46].
Майбұршақ - отамалы дақыл, оны тұқымға кең қатарлы етіп өсіреді (қатараралығы 45- тен 100 см дейін, өсімдіктердің өсу жиілігі 1 га 150- ден 500 мыңға дейін). Дер уақытындағы жəне жұмыла өскен өскіндерді тұқымның себу тереңдігі 3- тен 5 см дейін болғанда алады.
Майбұршақ вегетацияның бастапқы кезінде біршама баяу өседі, жəне арамшөптер ылғалды, қоректік заттарды тұтынғанда, жарықты пайдаланғанда онымен жақсы бəсекелесе алады. Арамшөптерден болатын өнімінің шығыны 30-50% құрайды.
Арамшөптермен күресу үшін өнуге дейінгі жəне өнуден кейінгі тырмалауды қолданады. Алғашқысын себуден кейін 3-5 күн өткен соң учаскенің диагоналы бойынша екі бағытта, екіншісін - майбұршақтың 1- 3 нағыз жапырағы шыққан кезде жүргізеді. Қатараралық өңдеуді жүргізу жəне олардың саны арамшөптердің пайда болуымен байланысты. Вегетациясына əдетте 2- ден 4 дейін қатараралық өңдеу жүргізеді. Соңғысын бүрлену фазасынан кеш қалдырмай жүзеге асыру керек. Гербицидтерді енгізу - майбұршақты өсірудің заманауи технологиясының міндетті элементі. Вегетация кезеңінде майбұршақ ауруларымен жəне зиянкестерімен күресу үшін сулағыш ұнтақтармен егістікті өңдейді.
Топырақтағы ылғалдың қорына жəне вегетация кезеңінде түсетін жауын - шашынның мөлшеріне байланысты суару нормасы майбұршақ үшін 1000 - нан 3500 м3га дейін болады. Əдетте майбұршақ өсімдігінің өсуінің бастапқы кезеңінде топырақтағы ылғалдың қоры жеткілікті. Оған деген қажеттілік гүлдену - тұқымның толысуы кезеңінде туындайды. Гүлденуге дейін топырақтың беткі 40-60 сантиметрлік қабатындағы ылғал ең аз ылғал сыйымдылықтан 70% төмен болмауы керек жəне гүлдеу - тұқымның толысуы кезеңінде ең аз ылғал сыйымдылықтан 80% төмен емес деңгейде болуы керек.
Майбұршақ жетілген кезде, бұршақ секілді тұқымдар жылы болғанда және кейбір сорттардың жапырақтары жинала бастайды. Пилинг жарылысқа бейім болмаса да, кеш өнім едәуір шығындарға әкелуі мүмкін. Өсімдіктерді жинау алдында өсімдіктерді өсіруді жылдамдату және жоғары сапалы егістік тұқымын алу үшін химиялық заттар көмегімен құрғату әдісі бар. Егін жинауға дейін 10-12 күн қажет, соның нәтижесінде жасанды ұрықтандыру және тұқым ылғалдылығы 30-дан 15% -ға дейін төмендейді. Тұқымның ылғалдылығы 14-16% болған кезде бидай тұқымдары бір фазалы түрде жиналады.
1.1.Майбұршақтың маңызы жəне оның егістікті əртараптандырудағы рөлі
Майбұршақ - 6000 жыл бұрын белгілі әлемдегі дәнді дақылдардың ежелгі түріне жатады. Кейбір зерттеушілер (ЭнкенББ, 1959, Лещенко А.К., 1948, 1962) Шығыс-Қытайдың орталық және оңтүстік бөліктерін қоса алғанда, Солтүстік-Батыс Қытай, соның ішінде бұршақ шығуының алғашқы географиялық аймағы болды [ 6-8]. Мұнда Лиоко және Сангара өзендерінің бассейндерінде 100-200 километрлі жұқа жолақта өте ерте өсімдік майы пайда болды [9].
Қытайда ол 6-7 мың жыл бұрын дақыл болып енгізілген. Оны ежелден Жапонияда, Үндістанда, Индонезияда, Вьетнамда, Корея түбегінде жəне Азияның басқа аудандарында өсіреді. Майбұршақ Қытайдан Қиыр Шығысқа біздің эрамызға дейін 3 мың жыл бұрын енген, мұнда жергілікті халық оны Амур, Уссуридың жағасына өсірген. Көнелігі бойынша ол күрішпен тең түседі. Біздің эрамызға дейін 2838 жылы Шен - Нун трактатында майбұршақтан əртүрлі азық өнімдерін дайындаудың принциптері көрсетілген, олар тіпті біздің заманымызға дейін өзгерместен жеткен - майбұршақ майы, майбұршақ ұны, майбұршақ сүті, майбұршақ ірімшігі, майбұршақ тұздығы, сонымен қатар майбұршақ қосып жасайтын ыстық жəне салқын тағамдар.
XVIII ғасырда майбұршақ Еуропаға əкелінген, ал XIX ғасырдың басында оны алғаш рет Солтүстік Америкада еге бастады. Ресейдің Еуропалық бөлігіне майбұршақты XIX ғасырдың аяғында өсіре бастады, алайда климаттық жағдайға бейімделген сорттадың болмауы, оның таралуын тежеді [10 - 13].
В.Б. Енкен майбұршақ формаларының көп əртүрлілігін Жапонияда, Кореяда, АҚШ- та байқайды жəне оларды форма түзілудің екінші орталығы деп есептеді. Н.И. Корсаков шығыс Африканың жəне Австралияның флорасын зерттей келіп, бұл елдердегі майбұршақтың түрлік алуандығын жəне майбұршақ белгілерінің тұқымқуалаушылық өзгергіштігін байқаған [14].
Қазіρгі күні майбұршақты барлық континентте 60 - тан аса елде өсіреді. Майбұршақ егістігінің жартысынан көбі жəне 60 % жоғары əлемдік астық өндірісі АҚШ-қа тиесілі. Бұл дақылдың айтарлықтай ауданы Қытайда (14 млн. га жоғары), Бразилияда (7,5 млн. га), сонымен қатар Оңтүстік Америка елдерінде, Канада, Австралия, Батыс Еуропада кездеседі.
ΚСРΟ-да майбұршақ 1 млн. га жуық жерді алып жатқан. Оның егістігі негізінен Қиыр Шығысқа шоғырланған, азғантай ауданы Солтүстік Кавказда, Украинада, Еділдің жағасында, Молдавияда, Қазақстанда, Алтайда, Күнгей Кавказда орналасқан. Майбұршақ егістігі Украинада, Солтүстік Кавказда, Молдавияда, Ресейде ұлғайып келеді. Елдің еуропалық бөлігінің суармалы жерлерінде, Орта Азияда жəне Қазақстанда майбұршақтың егістік аудандарын кеңейту жобаланған.
Майбұршақ ақуыздың əлемдік өндірісінде басты дəндібұршақты дақыл болып табылады. Тұқымында жоғары сапалы ақуыздың жəне майдың болуының, өндірістегі үнемділігінің жəне аз энергия сыйымдылығының, азық - түліктік, жемшөптік, техникалық жəне медициналық мақсаттарда пайдаланылуының əмбебаптығының арқасында бұл дақыл аймақтық жəне ұлттық азық - түлік бағдарламаларында айтарлықтай үлестік салмаққа ие .
Əлемдік тəжірибеде майбұршақ астығы негізінен май алу үшін, ал күнжарасы жəне жомы - жемшөптік мақсатта құрама жемге бағалы ақуызды қоспа ретінде пайдаланылады. Майдан басқа, майбұршақтан алынатын негізгі азықтық өнімдерге жататындары: майбұршақ сүті, тофу, окара, текстурирленген майбұршақ ақуызы, майбұршақ изоляттары жəне басқалары. Азық - түлік өнеркəсібінде нан - тоқаш, жармалық жəне кондитерлік өнімдерін дайындау үшін майы алынған майбұршақ ұны кеңінен қолданылады. Майбұршақ майы сабын қайнату жəне лак жəне бояу шығару өнеркəсібінде де қолданылады. Ақуызды майбұршақты изоляттар тоқыма, парфюмерия, фармацевтика, қағаз өнеркəсібінде жəне басқа да техникалық мақсаттар үшін тұтынылады [15].
Оның тұқымында орта есеппен 37 -- 42% ақуыз, 19 -- 22% май жəне 30% дейін көмірсу кездеседі; бұршаққаптардың толысу фазасында орылған вегетативті массасы ақуызға (16-18%), көмірсуға жəне дəрумендерге бай. Аминқышқылдық құрамы бойынша майбұршақтың протеині тауық жұмыртқасының ақуызына пара - пар, ал майы тез сіңімді жəне жануар мен адамның ағзасы өндіре алмайтын май қышқылдарына ие. Бұл тұрғыдан оған тең келетіні жоқ. Мысалы, лизиннің құрамы бойынша ол құрғақ сүт жəне тауық жұмыртқасынан кем түспейді. Ол 85-90 % суда ериді жəне жақсы сіңіріледі (80-95%).
Өсімдік майының əлемдік өндірісінде майбұршақ бірінші орынға ие. Оның үлесіне өсімдік майының жалпы өндірісінен 32,8 % тиесілі, ал күнбағысқа - 17,1%. Əлемде жылына 8,5-9,2 млн. тонна майбұршақты азықтық май өндіріледі, маргарин, майонез жəне басқада жоғары калориялы азық өнімдерін дайындау үшін пайдаланылады [16].
Майбұршақ майында қанықпаған май қышқылдары басым - олеин (25 % дейін), линол (43-59%) жəне линолен (7-10 %); қаныққан қышқылдар аз - 15 % жуық. Қоректілігі жəне сіңімділігі бойынша ол күнбағыс майына пара - пар жəне сиыр майынан сəл кем түседі. Майбұршақ майында пайдалы заттар көп - фосфотидтер, каратиноидтар, витаминдер жəне т.б. Майбұршақ тұқымында кездесетін витаминдер: B1 - 11-17 мгкг, В2 - 2,1-2,7, В3 - 13-16, В6 - 4-9, РР - 22-34, Р - 1000-1600, К - 1,5-2,5, С - 100-200 мгкг жəне басқалары. Витаминдер қатары майбұршақтың тұқымына қарағанда, майында көп болады [17]. Ақуызының қорытылуы 77-92% жəне жалпы сіңімділігі 84-100% жоғары [18,19].
Майбұршақ ұнында астық тұқымдастарға қарағанда 10 есе көп лизин, жүгеріге қарағанда 9 есе жəне бидайға қарағанда 3,5 есе көп триптофан, жүгері жəне күрішке қарағанда 7 есе көп метионин жəне цистин кездеседі. НижнеВолжск АШҒЗИ мəліметтері бойынша сорттық ерекшеліктерді есепке алғанда 1 кг майбұршақ астығында 1,31- 1,47 азықтық бірлік, 280 - 340 қорытылатын протеин болады, сəйкесінше 1 кг майбұршақ ұны - 1,20 жəне 3,75, күнжарасы - 1,21 жəне 420, жемі - 1,19 жəне 410, жасыл массасы - 0,21 жəне 35, пішені - 0,51 жəне 140, сабаны - 0,38 жəне 48, жүгері - майбұршақ сүрлемі - 0,15 жəне 22 [20,21].
Майбұршақ тұқымының құрамы протеин мен майдың үйлесімімен ғана ерекшеленбейді, онда сонымен қатар биологиялық белсенді заттар кездеседі: фосфотидтер (2,5%), витаминдердің кешені, минералды жеңіл сіңетін тұздар (Са, К, Мg, Р). Биологиялық белсенді заттардың осындай бай қоры майбұршақты əртүрлі мақсатта кеңінен жəне əмбебеп пайдалануға мүмкіндік береді [22].
Майбұршақ өнімдерінің диеталық мəні зор. Етпен салыстырғанда майбұршақта жүрек ауруларына, ісікке жəне остеопорозға əкелетін холестерин жəне қаныққан майлы қышқылдар кездеспейді. Майбұршақ қандағы холестериннің деңгейін төмендетеді, диабет кезінде ондағы глюкозаның құрамын оңтайландырады, сүйектің қатаюына септігін тигізеді, жүректің жəне қан тамырлары ауруларының дамуының алдын алады, бүйректе жəне бауырда тастың түзілу қаупін төмендетеді [23]. Майбұршақта өте сирек кездесетін майлы қышқыл омега 3 бар, ол жаңа туған сəбилердің миының дамуына қажет, жүрек жəне обыр ауруларының қаупін сейілтеді. Онда обыр ісіктерінің дамуына қарсы жəне оны тоқтататын антиканцерогенді заттар көп.
Майбұршақ жан- жақты қолданылуымен қатар, қалдық қалдырмайды, яғни 100 % қолданылады. Мал азығына майбұршақтың күнжарасын, жомын, ұнын, астық қалдығын, жасыл массасын, шөптік ұнын, шөбін, сүрлемін жəне сабанын пайдаланады. Майбұршақ күнжарасы жəне жомы - құрама жемнің сапасын жақсартатын маңызды ингредиенттер (5-15% көлемде қосқан кезде) [24].
Майбұршақтың жасыл массасын малды азықтандыру үшін жəне сүрлем, пішен, шөптік ұн, түйіршіктер дайындау үшін пайдаланады. Майбұршақ сабанының 1 ц құрамында 3% ақуыз жəне 30 азықтық бірлік бар. Одан жемдік ұн, түйіршік немесе аралас сүрлем (қант қызылшасының сабағымен немесе жүгерінің жасыл массасымен) жасауға болады [25]. Майбұршақты сүрлемге өсірген кезде, басқа өсімдіктерге қарағанда, жүгерімен жақсы үйлеседі, өйткені бұл дақылдардың жасыл массасының максималды өнімі бір уақытта тамыздың соңы - қыркүйекте қалыптасады, жəне олар жақсы биологиялық сəйкестілігімен ерекшеленеді [26].
Майбұршақ азығын малдың жəне құстың рационына қосу өнім бірлігіне кететін шығынды төмендетуге мүмкіндік береді жəне еттің, сүттің, жүннің өнімділігін жəне сапасын жақсартады [27].
Майбұршақты өсіру маңызды агротехникалық мəнге ие. Түйнек бактерияларымен селбесе отырып, ол ауадан азотты сіңіріп, оны топыраққа өткізеді жəне жиын - теріннен кейін тамыр жəне шабындық қалдықтармен топырақта қалдырады. Бұған қоса, майбұршақ дақылы табиғи азот түзуші бактериялардың көбеюіне септігін тигізеді, топырақтың су - физикалық қасиетін жақсартады. Оңтайлы ылғалдылық жағдайында нитрагинмен (ризоторфин) инокуляциялаған кезде ол топырақта айтарлықтай мөлшерде (40- 60 кгга) азот жинақтайды жəне көптеген ауыл шаруашылығы дақылдары үшін жақсы алғы егіс болып табылады. Тамырының белсенді сіңіргіш қабілетіне ие бола отырып, майбұршақ дəнді дақылдар үшін қол жетіңкіремейтін жəне қиын еритін минералды қосылыстарды жыртылған қабаттан ғана емес, тереңірек қабаттардан да ала алады. Майбұршақ жасыл тыңайтқыш ретінде де жақсы пайдаланылады [28].
Шетелдік тəжірибелердің талдауы көрсеткендей майбұршақтың өндірісі ақуызды - майлы өнімдерге деген қажеттілікпен тепе - тең ұлғайып келеді. Майбұршақ өндірісін жетілдіру түрлі топырақ - климаттық аумақтардың биоклиматтық əлеуетін толық пайдалану есебінен туындауы керек. В.И. Чернышовтың диссертациялық зерттеулері көрсеткендей, жетілдірілген агротехнологияларды қолданған кезде майбұршақтан 2,5-3,0 тга майлы тұқым алынады жəне ол инвестиция үшін қызықтыратын нысан бола алады[29].
Майбұршақты ұзағынан өсіру оны өсіріп - баптаудың агротəсілдерін жете меңгеруге мүмкіндік берсе, егіншілердің жəне халық селекционерлерінің көп еңбегі бұл өсімдікті механикаландырылған өсірудің барлық технологиялық процестеріне бейімделген дақылға айналдырды[30].
Майбұршақ - аса бейімделгіш, мəңгілік тоң аймағынан (54-56 с.е. КСРО- ның Қиыр Шығысында, Швеция жəне Канадада) тропикалық ендікке дейін созылып жатқан, ареалы кең өсімдік [31]. Майбұршақ муссонды, ылғалы жəне күн сəулесі мол климатта өсірілген. Майбұршақтың таңғажайып қасиеттерінің бірі - оның биологиялық əлеуеті өте жоғары. Азияда майбұршақ гектарына 7 центнер бұршақ берсе, АҚШ-та - орта есеппен 12-15, ал Ресейдің еуропалық бөлігінің озат шаруашылықтарында - 20-24 центнер береді. Майбұршақты молынан суарған жағдайда ол гектарына 37 центнерге дейін бұршақ жəне 300- 325 центнер жасыл масса бере алады, мысалға Херсон тəжірибе станциясында мұндай жағдай байқалған.
Майбұршақ өсіру шаруашылығын əртүрлі экологиялық аймақтарда ұлғайтудың мəні зор. Əрбір аймақ үшін өзінің тұқымы, өзіндік айрықша сорты болуы керек. Əйтпесе қандай да бір аймақ үшін бөтен сорт тұқымы өнімділігінің төмендігімен сипатталады.
Соңғы 20 жылда əлемде майбұршақ астығының өндірісі 2,16 есеге өсті, егіс ауданы 1,6 есеге жəне өнімділігі -1,35 есеге ұлғайды. Бұл дақылға деген үлкен қызығушылық АҚШ- та, Бразилияда, Аргентинада, Қытайда жəне Үндістанда артуда, мұнда 90% жуық майбұршақ егістігі шоғырланған. Сарапшылардың мəліметі бойынша ТМД-да майбұршақтың үлкен өндірісі Ресей жəне Украинаға тиесілі (кесте 1, сурет1)[ 32].
Соңғы уақытта нарықтық экономикаға көшуге байланысты Қазақстан Республикасын азық - түлік қауіпсіздігімен қамтамасыз ету мақсатында ауыл шаруашылығы өндірісінде айқын өзгерістер жүрді.
Негізгі мақсат болып өз елімізде өндіруге болатын тауарлардың импортын шектеу болып отыр. Бұл өз кезегінде жаңа өндірістердің құрылуына жəне жаңа жұмыс орындарының ашылуына жағдай жасайды. Ет консервілері, макарон өнімдері, маргарин, йогурт, минералды сулар, этил спирті, нан өнімдері, балмұздақ, шоколад, өсімдік майлары, ет сияқты кең тізімді азық - түлік тауарларын өз елімізде шығарсақ ішкі сұранысты қанағаттандырып, содан кейін экспортқа бағыт алатын боламыз.

Кесте1- Майбұршақтың əлемдік өндірісі, млн.т

Елдер

2001ж.

2004ж.

2007ж.

2009ж.

2010ж.

2011ж.

2013ж.

2014ж.
АҚШ
78,7
77,2
70,4
91,4
90,6
83,2
89,5
108,0
Бразилия
43,5
60,0
61,0
56,96
70,0
72,0
81,7
94,5
Аргентина
30,0
39,0
47,0
30,99
49,5
48,0
49,3
58,5
Қытай
15,4
17,5
14,3
14,5
15,2
13,5
12,5
12,3
Үндістан
5,4
7,0
9,3
10,2
9,6
11,0
11,9
9,8
Парагвай
3,55
5,0
7,0
3,9
7,5
6,4
9,1
8,5
Канада
1,4
2,9
2,7
3,5
4,3
4,2
5,1
6,0
Украина
0,12
0,36
0,72
1,04
1,67
2,3
2,8
3,9
Басқалары
6,63
8,44
7,38
9,61
9,93
10,9
11,5
11,7
Барлығы:
184,7
217,4
219,8
222,1
258,3
251,5
273,4
313,2

Британ ғалымдарының пайымдауынша, Украина, Польша жəне Аргентина елдері сияқты Қазақстанның əлеуеті жақын болашақта əлемдік азық-түлік дағдарысы мəселесін шеше алатын басты мемлекеттердің бірі бола алады. Соңғы уақытта əлемдік нарықта ұннан жəне дəнді-дақылдардан жасалған дайын өнімдерге сұраныс өсіп отыр. Сондықтан, еліміздің ауылшаруашылығы тауарларының өндірушілері осы мүмкіндіктерді тиімді пайдаланулары ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.