ЖАНДОСОВ Ораз Саяси қайраткер
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Оңалбаева Сауле Рахатқызы
Қуғын-сүргін құрбандарының БАҚ-та зерттелуі
(Тәуелсіздік жылдары)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы - 050504 - журналистика
бакалавры
Астана - 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.НЛГумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Кафедра меңгерушісі:
___________________
Ф.ғ.к, доцент А.О.Есдәулетов
Қорғауға жіберілді __________ 2019 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қуғын-сүргін құрбандарының БАҚ-та зерттелуі
(Тәуелсіздік жылдары)
Мамандығы - 050504 - журналистика
бакалавры
Орындаған: Оңалбаева Сауле Рахатқызы
Ғылыми жетекші: Қырықбай Аллаберген
Астана - 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I. 1937 жылғы Қуғын-сүргін құрбандары туралы ақиқат: зерттелу теориясы мен практикасы
I.I. Репрессия құрбандарының естелік хаттарына бүгінгі көзқарас
I.II. Репрессия құрбандары жайлы тәуелсіздік жылдарында жарияланған материалдар
II. Ақмолдағы отанын сатқан әйелдерінің лагерітуралы аңыз бен ақиқат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.I. Қазақстан БАҚ-тарында Алжир құрбандары тақырыбының қамтылу дәрежелері
II.II. Қазақстан және басқа да арналарда Алжир туралы видео материалдар
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Қуғын-сүргін құрбандарның БАҚ беттерінде жазылған мақала, видео жазбаларды мазмұндық, тілдік және стильдік ерекшеліктері қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің БАҚ саласында қуғын-сүргін құрбандарына арналған мәліметтер мен мұраларды тереңінен зерттеу, қарастыру. Жазықсыз жазаланған жандардың бастан өткерген оқиғаларының айқындығын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Тақырыпты БАҚ деңгейінде тереңінен зерттеуді мақсат еттім. Бір қатар ғалымдардың жазба деректеріне сүйене отырып, қазіргі таңдағы веб-мақалалармен салыстырдым. Тәуелсіздік жылдарынан бастап, қуғын-сүргін құрбандары жайында жазылға барлық мәліметтерді біріктіру.
Зерттеу мақсаты: БАҚ-та қуғын-сүргін құрбандары туралы қазіргі уақытта қаншалықты дәйекті мәліметтер жазылуда,; Қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары жазған естеліктерді негізге ала отырып, ондағы жазылған оқиғаларды зерттеу арқылы ой түйіп, сараптау; БАҚ-та қуғын-сүргін құрбандарына айналған белгілі ұлт тұлғаларының хаттарын жинақтап, оны жүйелі түрде талдап, көптеген мәтіндерін салыстырмақпын;
Зерттеу міндеттері: Қуғын-сүргінге ұшыраған белгілі тұлғалардың жазған хаттары жарияланған мерзімді баспасөзден оларды жинақтап алау және оған баға беру. Ұлт мақтанышы болған бір туарлардың хаттарын талдау және ерекшеліктерін атап көрсету.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы.Қазіргі таңда мағлұматтарды тез үйрену және іздеу ол ғаламтор жүйесі негізінде болғандықтанҚуғын-сүргін құрбандары жайлы БАҚ саласында барлық шынайы әңгіме негізінде түсірілген видеоларды қарастыру.Сондықтан жетекшіммен ақылдасып, Қуғын-сүргін құрбандарының БАҚ-та зерттелуі деп тақырыпты қойдым.
Ұсынылатын тұжырымдар.
Қуғын-сүргін құрбандарының
Құрылымы
Т. Бұл жобада жалпы АЛЖИР - де болған оқиғалардың шынайылығы мен толыққандылығына назар сала отырып, Қуғын- сүргін құрбандарының БАҚ беттерінде қаншалықты дәрежеде жазылып жүргендігін зерттедім.
Жұмыстың прaктикaлық мaңызы. БАҚ-да өз халқының тәуелсіздігі мен еркіндігі жолында бел шешіп күрескен, сол жолда жазықсыз оққа ұшқан азаматтардың, азаптау лагерлеріне қамалған олардың жазықсыз жарларының, шаранадай шырылдап, жетімдер үйіне жіберілген сәбилер тағдырын көрсететін мақалалар мен бейне жазбаларға сараптама жасау.
Зерттеу нысаны:
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты жазу барысында әдебиеттерді оқып-зерттеп, қуғын-сүргін құрбандары туралы БАҚ-да жарияланған мақалалар мен бейнесюжеттерді салыстыра зерттеу әдісін пайдаландым.
Әдебиеттер мен жүргізілетін жұмыс барысында мынадай әдістерді пайдаландық:
библиография құрастыру - зерттелетін мәселелерге байланысты жұмыс істеу дереккөздер тізбесін жасау;
рефераттау - дипломдық жұмыстың жалпы тақырыбы бойынша бір немесе бірнеше жұмыстардың негізгі мазмұндарын қысқаша мазмұндау;
конспектілеу - дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша жұмыстың басты идеялары мен қағидаларын бөліп көрсетуге негізделген барынша нақтыланған жазба жұмыстарының жүргізілуі;
аннотациялау - кітаптың немесе мақалалардың негізгі мазмұнын қысқаша түрде жазыпалу;
дәйек сөз келтіру - ғылыми дереккөздердегі тұжырымдардың, деректік немесе сандық мәліметтердің дәлме-дәл жазып алынуы.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытынды мен түйінделген.
1. 1937 жылғы Қуғын-сүргін құрбандары туралы ақиқат: зерттелу теориясы мен практикасы
Адамзат тарихында ХХ ғасыр аумалы-төкпелі төңкерістерге, қанды қасап соғыстарға, миллиондаған халықты құрбандыққа шалған қайғы-ұасіретке тоглы ауыр да азпты кезең ретінде есте қалды. Осы кезеңге тиесілі екі дүниежүзілік соғысты есептемегенде, жарты әлемді жаулаған Ресей империясындағы төңкерістен кейінгі қолдан жасалған аштықтар мен қуғын-сүргін науқандары бүтін бір халықтардың санын шектеп, дауын тежеді.
Егер Кеңес заманын сөз етсек, 1937-дегі қырғынның түп тамырын 1930-жылдардың ортасындағы оқиғалардың себеп-салдарынан емес, одан әріректегі тарихи негіздерден іздегеніміз дұрыс. Өйткені Ленин мкен Сталин бұл салада пәленбай жаңалық ашқан жоқ, олар ұйымдастырған нәубат бұрынғы ақ патша жүргізген іс-әрекеттің жалғасы ғана. Сөйтіп, бірдей туземцы, бірге инородцы, ал көбінесе қырғыз-қайсақ, қырғыз-қазақ деген үнемі қорланған, қор болған қазақ халқы отаршыладан көрген зәбір-жапасы мен құқай 19637-де емес, тіпті большевиктер билікке келмей тұрып-ақ одан әлде қайда бұрын - алаш жерінде Ресей қожалық еткен уақыттан бастау алады.
37-ні қуғын-сүргінінде біздің небір таңдаулы азаматтарымыз халық жауы деп атылып қана қойған жоқ, олардың туған-туыстары, тамыр-таныстары, аралас-құралас болған адамдарды да тозаққа түсіп жатты. Осыған орай кейбір деректерді әңгімелеп көрейік.
Ал шын мәнінде бұл биліктің халыққа жасаған қиянаты еді. Әрине, ашаршылық сол кезде жалғыз болған жоқ. Қазақта жұт жеті ағайынды дейді ғой. Оған 37-жылы репрессия келіп қосылды. Сол жылдары шығып тұрған газеттерде күзде егінді орып болғаннан кейін қалған масақты тергені үшін сотталып, тіпті халық жауы аталып, атылған адамдар туралы ақпарат бар. Мысалы Еңбекші қазақ газетінде Қызыл тақта және Қара тақта деген айдарлар болды. Осы екі айдардың аясында қызыл тақтаға қуғын-сүргін, ашаршылыққа қарамастан шолақ белсенділік танытып жүрген мекемелер, ұйымдар, колхоз-совхоздардың басшылары туралы мақтау-мадақтау материалдары болатын болса, қара тақтада масақ теріп халық жауы атанған қарапайым, кінәсіз адамдардың есімі тізімге ілінді. Қара тақтаға ілінгендер күні ертең ату жазасына кесіліп отырды.
Тарихшылардың мәліметі бойынша, 1937-38 жылдары советтік Қазақстанда 118 мың адам сотталған. Олардың 25 мыңына ату жазасы кесілген. Сотталғандар арасында совет саясатына қарсылық білдірген ұлт оппозициясының көшбасшылары да болды. Мамандардың пікірінше, сол кезеңдегі тарихи мәліметтердің ақтаңдақ тұстары әлі де көп. Кеңес заманында Қазақстан территориясында ірі еңбекпен түзеу лагері - Карлаг жұмыс істеп тұрды. Онда қамалғандар ауылшаруашылығы, индустриальдық өндірістегі ауыр жұмыстарға жегілді. Карлагта бір миллионнан астам тұтқын болған. Сондай-ақ елімізде саяси маңыздағы АЛЖИР - отанын сатқандардың әйелдері тоғытылған Ақмола лагері болды. Ондағылар жан жолдасының саяси қылмысы үшін жазасын өтеді.
Осы жылдары көптеген ұлт жаппай Қазақстанға қоныс аударылды. 1937 жылы күзде жүз мыңдаған корей, түрік, ирандық, күрд және әзірбайжандар елімізге кеп қоныс тепті. Сонымен қатар Ұлы Отан соғысы жылдары елімізге немістер, гректер, шешендер, ингуштар, қарашайлар, балқарлар, қырым татарлары және басқа ұлттар депортацияланды. Олардың жалпы саны 1 миллион 200 мыңды құраған. КСРО-да 1986 жылы өткен шеруге қатысушылар да тәуелсіз Қазақстанда саяси репрессия құрбандары қатарына жатқызылады. Бұл оқиғаның өрбуіне Қазақ КСР ОК бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевтың орнынан алынуы және оның орнына Геннадий Колбиннің тағайындалуы түрткі болған. Желтоқсанда елде жаппай наразылық акциясы өтті, бірақ ол аяусыз басып-жаншылды. Қамауға алынғандар саны 8,5 мың адамнан артады. Бұл оқиға мемлекеттің саяси өміріндегі демократияның бастауы боп табылады. Өйткені одан кейінгі бес жылдан соң тәуелсіз Қазақстан мемлекеттік егемендігін жариялады.
1993 жылы Қазақстанда "Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы" заң қабылданды. Оның мақсаты - әділдікті орнату және зардап шеккендердің шығынын өтеу.
Ал 1929 жылғы аштықтың салдарынан 123 300 000 дихан шаруашылығының саны 1936-1937 жылдары 56 500 болып қалған. Егер сол жылдары жарық көрген газеттер тек шындықты айтты десек, бұл өтірік болар еді. Ол кезде баспасөздегі материалдардың барлығы тек біржақты саяси екпінмен, тапсырмамен жазылған дүниелер болатын. Мысалы, 1930 жылы Еңбекші қазақ газетінде Мұстафа Шоқайдың 1929 жылғы аштық деген мақаласы жарық көрген болатын. Онда ол Ахмет Байтұрсыновтың Қазақ жерінде болған аштықтың кесірі біріншіден табиғаттың қолайсыздығына байланысты болды (Қазақ жеріндегі ашаршылық атты мақаладан) деп айтқан пікіріне: Бұл жерде ешқандай табиғаттың қолайсыздығы деген факті болған жоқ, қазақтың ойлы, қырлы даласында қанша қырғын, қанша жұт болса да, халқы былай жаппай қырылмаған. Сондықтан, Ахмет Байтұрсыновтың мына пікірлері кеңестік електен өткен деп, оның мақаласын шынайы сынға алады. Бұдан біз қазақ жеріндегі ашаршылыққа сол кезде билікте жүрген адамдар болсын, алаш ордашылар болсын, барлығы бір жақты ғана баға бергендігін көреміз. Яғни, олардың барлығы ашаршылықтың себебі табиғаттың қолайсыздығынан дегенге әкеліп тіреді.
Халық жауының әйелдері деп танылған әрбір анаға алды 3 жыл, арты 8 жылдан берсе, 1937- жылдан 1954-жылға дейін қаншама адамның тағдыры тәрік болғанын ойлаңыз. Жалпы 26-шы нүктеде қанша тұтқын әйел отырды деген сауалға лагерьдің бұрынғы басшылары нақты жауап бере алмады. Әркім әрқалай айтты. Орта есеппен мұнда 22 мыңдай тұтқын әйелдер азап шеккені белгілі болып отыр. Қарапайым үй шаруасындағы әйелдерден бастап, ақын, жазушы, ғалым, әнші, биші. Артист, режиссер, дәрігер, партия, комсомол, кәсіподақ қызметкерлері, стенографист, мұғалім, тіпті мал дәрігеріне дейінгі әр қилы мамандық иелері қорлық көрген екен. Сол лагерьдің қазіргі кезегі сұлбасы да жоқ. Орнына қала типтес Малиновка поселкасі орналасқан. Жол бойы жайқалған жасыл теректер. Щоғыр-шоғыр орман. Бәрі де тұтқын аналардың қолымен отырғызылыпты. Ақмола облысына қарасты ірі құс фабрикасы осы маңайда - бұрынғы Ақмолдағы отанын сатқандардың әйелдерінің лагері немесе Акмолинский лагерь жен изменников родины деп ресми түрде аталған жерде, ал лагерьлер бас басқармасының географикалық тілінде 26-шы нүктенің орнына салынған екен.
Халық жаулары балаларының ішінде Алаш партиясының көрнекті өкілдері Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Мұхаммеджан Тынышбаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мыржақып Дулатовтың,Қошке Кемеңгеровтың, Жақып Ақпаев пен ақын-жазушылар Бейімбет Майлиннің де әйел балалары болды.
Карлагта аналармен еріп келген балалар ғана болған жоқ. Долинка кентіндегі саяси қуғын-сүргін мұжарайының мәліметтері бойынша Карлаг лагерьінде 1507 бала өмірге келіпті.
Соғыс жылдары Карлагта 807 Орынға арналған 5 сәби үйлері болған. Сан бөлімінің басшысы Владимировтың анықтамасында көрсетілгендей 1940 жылы Карлагта 226 бала қайтыс болыпты. Өлімнің негізгі себептері дистрофия, туберкулез,аштықтан деп көрсетілген. Балалар үйлеріндегі балалар ата-аналарынсыз тәрбиеленді. Балалрмен ата-анасына қарсы мақсатты түрде, әрі жүйелі жұмыс жүргізілген: Бірнеше жылдар бойы олар ата-анасынан балаларды айыру бойынша жұмыс жасады. Дегеніне жете алмаған жағдайда олардың ата-анасы Халық жауы деп балалардың миын улаған. [1]
1921-1954 жылдар аралығында айыпталушылардың саны 3 миллион 777 мың адам болды, оның ішіндегі 642 мың адам атылған. Қазақстанда сол мерзімде 100 мың адам айыпталса, ал 25 мың адам жоғары жазалау шараларына кесілген екен. Біздің елімізде, абақтыларда 2 миллион тұтқын отырған, лагерьдердің тұтас жүйесі қалыптасқан.Тек қана бір сан арқылы террордың деңгейі туралы айтуға болады: 25-ші ақпаннан 1938 жылдың 13 наурызына дейін әскери каллегиясының шешімімен Қазақстанның барлық басшылары атылды, бұл жалпы құрамда 650 адам. Олардың ішіндн - Халком төрағасы, онын орынбасары, облыстық коммитеттердің төреағалары мен хатшылары бар.
1936 жылы КСРО конституциясы қабылданды. Бұл конституция әміршіл-әкімшіл жүйені нығайтты. Елде тоталитарлық жүйе, казармалық социализм орнады. Жеке адамның құқығы аяққа басылып, балама пікір айтқан адам халық жауы қатарына жатқызылып жазаланды. Ең алдымен жазаға ұлттық демократиялық зиялылар, Алаш қозғалысының қайраткерлері, қазақ елінің біртуар ұлдары тағы басқалар ұшырады.
1937-1938 жылдары Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Құтжанов, О.Исаев, О.Жандосов, А.Досов, А.Асылбеков, Ж.Садуақасов, С.Сапарбеков, Т.Жүргенов және т.б. Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізді деген айыппен қудаланып, репрессияға ұшырады. Репрессия -- мемлекеттің өз азаматтарына қолданатын қатаң жазалау шаралары. Репрессия жылдарында ғылым мен мәдениеттің көрнекті қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Ж.Шанин, К.Кемеңгеров және тағы басқалар ату жазасына, куғын-сүргінге ұшырады. Оларға тағылған айып негізсіз болды, көбіне оларды ауыл шаруашылық дағдарысына, 20-30 жылдардағы көтерілістерге айыпты деп кінәлап, Қазақстанды бөліп алуға әрекет жасады, жапон шпионы деген айып тақты.
Қарағандыда және бірқатар аудандарда халық жаулары үстінен ашық сот процестері жүргізілді. Қамауға алынғандардың саны Қазақстанда 1937 жылы 105 мың адамға жетті, оның 22 мыңы атылды. Қуғын-сүргінге ұшырағандардың өздері ғана емес, олардың әйелі мен балалары да жапа шекті.
Қазақстан жерінде жазықсыз жазаға ұшырағандарға арналған лагерьлер пайда болды. Олар: Карлаг (ерекше режиді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері), Степлаг (Далалық лагерь). Олардың ішіндегі ең ірісі ЧСИР -- халық жауларының отбасы мүшелеріне арналған лагерь. Кейіннен ол Алжир халық жаулары әйелдерінің Ақмола лагері атанды. Алжирде репрессия құрбандарының әйелдері, аналары, қыздары азап шекті. Қарағанды жеріндегі Осакаров ауданында орналасқан 25 поселке-обсервацияда Ресейден халық жауы ретінде жазаланғандар орналастырылды. Қазақстан аумағында бұл лагерлерден басқа Дальний, Песчанный, Камышлаг, Ақтөбе, Жезқазғанлаг, Петропавл, Өскемен, Луговой, арнайы Кеңгір тағы басқа лагерьлер орналасты.
Жеке адамға табынған тоталитарлық жүйе кесірінен 101 мың қазақстандық ГУЛАГ-қа жабылып, 27 мыңнан астамы атылды. Халық жауларының 40 мыңы кейін ақталды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін 31 мамыр -- Ұлттық аза күні болып белгіленді. Жыл сайын 31 мамыр жазықсыз жазаланғандарды еске алу күні деп атап өтуде.
Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Нығымет Нұрмақов, Сұлтанбек Қожанов, Ораз Жандосов, Әбілқайыр Досов, Садықбек Сапарбеков, Зейнолла Төреғожин, Сұлтан Сегізбаев, Ілияс Қабылов, Қайсар Тәштитов және басқада көптеген қазақ азаматтары өтірік жаламен жазаланып, сталиндік жендеттердің қолынан қаза тапты. Сонымен тағы бір құжатта 1937 - 1938 жылдардағы жазалау кезінде республикада БК(б)П-дан 9223 коммунист шығарылған деген деректер келтірілген. Жалпы осы жылдары 66 мың адам жапа шегіп, 22 мың азамат атылып, 44 мыңы түрмеге жабылған еді [10]. Саяси репрессияның 1937 - 1938 жылдардағы толқынында қаза тапқан, ақын жазушылардың басым бөлігі Қазан төңкерісіне дейінгі жылдарда қызмет еткен интеллигенция өкілдері еді. Олардың құрамында: Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Бейімбет Майлин, Молдағали Жолдыбаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Санжар Аспандияров, Құдайберген Жұбанов, Жұмат Шанин, Халел Досмұхамедов, Елжас Бекенов, Біләл Сүлеев, Телжан Шонановтардың халық жаулары болып дүниеден өтуі -- төңкеріске дейінгі ескі ой еңбегі интеллигенциясының түгелдей дерлік саяси репрессияның құрбаны болып, қаламгерлердің осы ұрпағынан аман қалғандардың некенсаяқ екендігін көрсетті. Ескі оқығандар бір басқа, ал Хамза Жүсіпбеков, Әбдірахман Айсарин, Қошке Кемеңгеров, Әуелбек Қоңыратбаев, Шәймерден Тоқжігітов, Ілияс Қабылов сынды және тағы басқа қаламгерлердің әдебиетке әкелген-де, саяси жау деп өмірлерін қиған да социализм болды. Саяси репрессия жылдарының зобалаңы қазақ интеллигенциясының құрамындағы маңдай алды ер азаматтарының өмірлерін қиып жіберсе, ал қазақтың әйел интеллигенциясына өте ауыр соққы болып тиді. Бұл оқиға олардың сан жағынан өсуін тежеді. Олар өздері үшін-де, халық жаулары болып кеткен күйеулері үшін-де, жауапкершілікке тартылды. АЛЖИР-де қапаста ән айтып Қалың қазақтың әйелдерінің тас болған жүрегін жылытып, көңілдеріне күн сәулесін ұялатқан Жанбике Шанина, қамауда жүріп өлең жазған Күләндам Қожанова, Мағжан өлеңдерін тұтқын әйелдердің көңіліне медеу еткен Мәриям Есенберлина, 8 жыл бойы АЛЖИР мен Нижний Тагил лагерінде тұтқында жүріп дәрігерлік қызметпен айналысқан Дәмеш Жүргенова, бес баласынан айырылса да, өзгелерге сүйеніш бола білген Күнжамал Майлиналардың ерліктеріне кейінгі ұрпақ тағзым етеді. Қазақ әйелдеріне тән ең жақсы қасиеттерімен көрінген Гүлбахрам Сейфуллина, Мәриям Тоғжанова, Рәзия Мендешева, Әзиза Рысқұлова, Рабиға Аспандиярова, Бибіжамал Сырғабекова, Айша Қабылова және тағы басқа рухы қайсар қазақ әйелдері болды. Сонымен бірге қандықол сталинистердің қолынан Телжан Шонановтың жұбайы Шахзада Шонанова қаза тапты. Сондай-ақ түркі халық партиясы дегенді құрдыңдар деп айыпталғандардың қатарында Ғанижамал Қабдалиева 1937 - 1947 жылдары Сібірге айдауда болды [11]. 1937 - 1938 жылдардағы сталиндік саяси репрессия кезінде құрбан болған осы айтулы азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты ашып, халыққа жеткізу жолында Әділет қоғамы игілікті істер атқарып келеді. Қоғамның алғашқы төрағасы марқұм Санжар Оразұлы Жандосовтың атына жіберілген құжат -- КСРО Жоғарғы соты Әскери коллегисының Алматы қаласында 1938 жылы, ақпан-наурыз айларында өткен көшпелі сессиясының азалы сыр шертетін қаралы тізімді жүйелей келгенде, аталып отырған жылдың 25, ақпанынан 13 наурызына дейінгі аралықта 631 адамның атылғанықталды. Жендеттер күн сайын орта есеппен 43 адамды атып отырған. Атылған азаматтардың ұлттық құрамына назар аударсақ, қазаға ұшыраған 631 адамның 70 - 75 пайызы қазақ интеллигенциялары екен [12]. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын қайраткер ұлдарынан айырылғаннан кейін оның ұлттық интеллектісі мен күш-қуаты төмендейтіні анық. Тізімге қарағанда, ақпан-наурыз айларында сол кездегі қазақтың асыл арыстарының бас көтеретіндері ұсталып, атылған. Бәрі жоғарыда аталған таныс есімдер, ұлт қорғандары мен мақтаныштары еді. Сондай-ақ, қазақ интеллигенциясының аяулы боздақтарының атылған сүйектері мен жатқан жерлерін анықтау, ол жерлерді аяқ асты етпей қастерлеп, құрмет тұту баршамыздың қарызымыз. Осы тұрғыдан зор ізденістердің нәтижесінде атылған 631 азаматтың бәрінің болмасада бірқатарының сүйегі Талғар ауданындағы Жаңалық деген жерден, бұрынғы Диқанбай қыстауының орнынан табылды. Көздеріне қан толып, адамдық ұсқынынан айырылған қарғыс арқалаған жендеттер мәйіттердің қабірлерін-де қазуға ерініп қораның ішінде атып, қабырға төбелерін мәйіттердің үстіне құлата салған деген деректер айтқандарымызға дәлел бола алады. Репрессия мәліметтеріне арналған деректерге жүгінсек 1937 - 1938 жылдарда Халық жауы деген жаламен ересек азаматтардың арасында жазықсыз атылған қазақ азаматтары Одақ бойынша білімі бар, қызмет істеп жүргендер ішінде орташа көрсеткіштен 2 есе, дәлірек айтсақ грузиндерден 2 есе артық, орыстардан 3 есе дерлік, татарлардан 4 есе, ал өзбектерден бақандай 5 есе көп болды . Қазақ халқының тарихынан 1937 - 1938 жылдардағы сталинизм сүргінінің (репрессияның) құрбандары жайындағы, ақиқат әлі түгел ашылып болған жоқ. ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенцияларының азаматтық, интеллектуалдық деңгейі аса жоғары болғаны жалпыға мәлім. Отызыншы жылдары жаңа қаулап өсіп келе жатқан қазақтың интеллигенциясы Коммунистік партия Кеңес өкіметінің жазалау органдарының жіті бақылауы жағдайында қызмет етті. Саяси-идеологиялық қысым олардың маман ретінде өсуіне жасанды қиындықтар тудырды. Сталиндік репрессия кезінде қазақ халқының басшылық қызметтегі азаматтары мен қоғам-қайраткерлері болып жүрген бір туар азаматтары және, ақын жазушыларының ең таңдаулы өкілдері қаза тапты. Ұлтымыз өзінің аса дарынды, білімді, ұлтжанды асыл тұлғаларынан айырылды. Орны толмас шығынға ұшыратылған қазақ интеллигенциясының даму қарқыны бәсеңдеді. Кеңестік шығыстағы түркі халықтарының қатарындағы ең озық ойлы қазақ интеллигенциялары, халқымыздың ақыл-ойының қаймағына келген саяси репрессияның зауалы аса ауыр да қайғылы болды.
1.1.Репрессия құрбандарының естелік хаттарына бүгінгі көзқарас
Қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай 30 жасында репрессияға ұшыраған отыз қазақ зиялысының топтамасын ұсынады 1. АДАЕВ Иманғали 37 жасында опат болған қоғам қайраткері. 1901 жылы дүниеге келген. И. Адаев алғашында ауыл молдасынан хат таныған соң, Орынбордағы қазақ институтында білім алған. Атырау, Доссор қалаларында мектеп директоры, Маңғыстау аудандық білім бөлімінің бастығы, қалалық балалар үйі мен интернатының директоры болып қызмет етті. 1933 жылы 14 қарашасында Маңғыстау аудандық партия комитетінің шешімімен аудандық білім бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалған. 1937 жылы халық жауы деген нақақ жаламен тұтқындалып, 1938 жылы 14 ақпанда атылған. 2. АЙТМАҒАМБЕТОВ Боран Бұл да 37 жасында қаза болған қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1901 жылы туған. 1929-1930 жылдары Мәскеу қаласындағы кәсіподақтар орталық советінің жоғарғы мектебінде білім алған. 1930-1933 жылдары БК(б)П Қазақстан өлкелік комитетінің бюро мүшесі және ҚазССР Әділет комиссары, 1933-1935 жылдары Гурьев атқару комитетінің төрағасы, БК(б)П Орал облысы өнеркәсіп бөлімінің меңгерушісі, 1935-1937 жылдары Қазталов аудандық комитетінің бірінші хатшысы қызметтерін атқарды. Боран Айтмағамбетов сталиндік қуғын-сүргіннен құтыла алмады. 3. АЙМАҒАМБЕТОВ (Ақмағамбетов) Ақкенже 36 жыл ғана ғұмыр кешкен Алаш Орда жасақтары қатарындағы қазақ азаматы, қуғын-сүргін құрбаны. 1896 жылы дүниеге келген. 1917 жылдан кейін Қазақстанның әлеуметтік ісіне араласып, уездік, облыстық қазақ комитетінің жұмысына қолқабыс жасады, қаржылай жәрдем берді. 1918 жылы Семейде құрылған Алаш әскеріне көлікпен, қаражатпен жәрдемдескен. Қызылдарға қарсы соғысқа шығып, қол бастаған. Турағұл Абайұлымен достық қарым-қатынаста болған. Мұқтаж шәкірттерге, аштыққа ұшыраған Жетісу, Сырдария қазақтарына мол жылу берген. 1928 жылы тәркіленіп, 200-ге жуық малы тартып алынған, отбасымен бірге (6 адам) Сырдария округіне жер аударылған. 1932 жылы опат болды. 4. АТЫРАУОВ Сәуір 37 жасында қаза болған қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. Бұл тұлғаның өмірі И. Адаев пен Б. Аймағамбетовтің тағдырына ұқсас, екеуі құрдас. 1927 жылы Мәскеу қаласындағы Кәсіподақ қозғалысы мектебін бітірген. 1919-1921 жылдары Сарачинка кентінде революциялық комитеттің төрағасы болып еңбек жолын бастаған ол 1933 жылдың мамыр-шілдесінде Қазақ АССР Еңбек халық комиссарына дейін көтерілген. 1937 жылы қазанда тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 5. АЯПБЕРГЕНОВ Сыздық Саяси қайраткер, қуғын-сүргін құрбаны С. Аяпбергенов 1900-1938 жылдар аралығында өмір сүрген. Еті тірі, еңбекқор, елгезек жігіт қызметке ерте араласқан. 1934 жылы Солтүстік Қазақстан облысындағы Тораңғыл совхозының директоры болып бекітіледі. 1937 жылдың 16 қазаны күні тұтқындалған. 6. ӘДІЛҰЛЫ Дінмұхамед (Дінше) Алғашқы қазақ кәсіби театрының директоры болған қоғам қайраткері. 1900 жылы туған. Совет өкіметінің ірі байларды тәркілеу науқанын өткізуіне қарсылық көрсетті деген желеумен 1928 жылғы 17 желтоқсанда ГПУ қарулы жасағының күшімен қамауға алынды. Әйгілі Алаш ісі бойынша ату жазасына кесілген алғашқы он үш адамның бірі. 1930 жылы 21 сәуірде Мәскеуде атылды да, Ваганька зиратына құпия жерленді. Алаш ісіне қатысты репрессияға ұшыраған ең жас қазақ осы Дінше Әділұлы жарық жалғанды 30 жыл ғана көрген. 7. БАЙМАХАНОВ Сәдуақас 35 жыл өмір сүрген қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1903 жылы дүниеге келген. 1932 жылы Ташкент қаласындағы Орта Азия мақта шаруашылығы институтын бітірген. 1919-1921 жылдары Қызылорда уездік статистикалық бюрода көшірмеші, Ташкентте комсомол қызметкері қызметінен 1937 жылдары Қазақ АССР Халық ағарту халық комиссарының орынбасарына дейін өсіп, 1937 жылдың мамырынан қарашасына дейін Мирзоян ауданы партия коммитетінің хатшысы қызметтерін атқарған. Осы жылдың қараша айында тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 8. БАРМАҚОВ Кененбай Қоғам қайраткері, қуғын-сүргін құрбаны. 1900 жылы дүниеге келген. Меркедегі орыс-қазақ мектебінде бастауыш білім алған. 1916 жылы халық көтерілісіне және Тұрар Рысқұлов ұйымдастырған Қазақ жастарының революциялық одағының жұмысына белсене қатысты. 1919 жылы БВКП(б) мүшесі қатарына өтіп, Әулиеата уездік милиция бөлімінің бастығы болып еңбек жолын бастаған. 1930-1931 жылдары Орал облыстық Жымпиты ауданы атқару комитетінің төрағасы, Қазақ АКСР Орталық атқару комитеті мүшесі. 1936-37 жылдары Шығыс Қазақстан облысы атқару комитетінің жауапты қызметкері. 1937 жылы халық жауы деген жаламен тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 9. БАСШЫҒҰЛОВ Үсен 37 жыл ғана өмір сүрген саяси жүйенің құрбаны. 1900 жылы туған. Білімі орта. Қарағанды облсы Ақтоғай аудандық атқару комитетінің қызметінде жүрген 1937 жылдың 17 маусым күні тұтқындалған. Атышулы 58-статьяның 1а, 2, 8, 9, 10 және 11 деген тармақтары бойынша айыпты деп танылып, 1937 жылғы 22 қарашада атылған. 10. БЕКОВ Орынбек Жазушы, қоғам қайраткері. 1898 жылы дүниеге келген. 1923 жылы Қарқаралы уездік милициясының бастығы, одан соң Семей губерниялық атқару комитетінің бөлім меңгерушісі болады. 1925 жылы БК(б)П Өлкелік Комитетінің шешімі бойынша Еңбек халық комиссариаты аппаратына қызметке ауысады. 1928 жылы Алматыда шығатын Тілші ғазетінің редакторы, ал 30-ыншы жылдары қазақ драма театрының директоры болды. 1937 жылы нақақ жаламен ұсталып ату жазасына кесілді. 11. ДОСОВ Әбілқайыр 39 жасында опат болған қоғам қайраткері. 1899 жылы дүниеге келген. 1916 жылы Омбы орыс-қырғыз (қазақ) жетім балалар пансионында тәрбиеленіп, қазақ оқушы жастарының Бірлік мәдени-ағарту үйірмесіне мүше болған. 1920 жылы қазан айында өткен Қазақ советтерінің 1-құрылтай съезінде Қазақ АКСР ОАК-нің төралқа мүшесі және хатшысы болып сайланды. 1922-1926 жылдары Семей губерниялық атқару комитетінің, Түркістан облысы ревкомының, Орал облысы атқару комитетінің төрағасы болды. 1933-1937 жылдары БК(б)П Қазақстан өлкелік комитетінің, Қазақстан КП ОК-нің, БОАК және Қазақ ОАК-нің мүшесі болып сайланған. 1937 жылы 28 қарашада жалған саяси айыппен тұтқындалып, 1938 жылы 8 наурызда ССРО Жоғарғы Соты Әскери коллегиясының үкімімен ату жазасына кесілді. 12. ҒАТАУЛИН Мансұр Есімі Бесеудің хаты деген тарихи құжатпен тікелей байланысты бұл тұлға да 34 жаста ғана болған. 1903 жылы туған. 1932 жылдан Қазақ мемлекеттік баспасының меңгерушісі. 1936-1937 жылдары Ақмола аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы. Мансұр Ғатаулин Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекиннің әрекетіне өз наразылығын ашық білдірді, ұжымдастыру жылдарындағы қазақ даласындағы жаппай ашаршылық жағдайлары жөнінде хабарлады, сол үшін қуғын-сүргінге ұшырады. 1930 жылдардағы Қазақстандағы апатты жағдай жөнінде айтылған Ғ. Мүсірепов, М. Дәулетқалиев, Қ. Қуанышев, Е. Алтынбековтермен бірге Бесеудің хатына қол қойды. Жалған айып тағылған М. Ғатаулин 1937 жылдың қарашасында атылды. 13. ДҮЙСЕНОВ Хаким Не-бары 33 жыл өмір сүрген қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1905 жылы туған. 1921-1924 жылдары Семей жұмысшы факультетінің курсанты, Шыңғыстау ауданында мектепте мұғалім, Семей қазақ педагогикалық техникумының оқушысы болды. 1924-1931 жылдары БЛКЖО Қарқаралы уездік коммитетінің хатшысы болып еңбек жолын бастаған, ал 1936 жылдың қыркүйегінен 1937 жылдың қазанына дейін Қазақ ССР-і Совхоздар халық комиссары қызметтерін атқарды. 1937 жылғы жаппай қудалау саясатына ұшырап, қазан айында тұтқындалды да, 1938 жылы атылды. Ол небары 33 жыл ғана өмір сүріпті. 14. ЖАНДОСОВ Ораз Саяси қайраткер. 1899 жылы өмірге келген. 1918 жылы Верный ерлер гимназиясын бітірген. Қазақстанда советтік билік орнағаннан кейін Жетісудың ұлт істері жөніндегі облыс бөлімін басқарды. Саяси істермен айналысудан бөлек, ауыл экономикасын зерттеу жөніндегі экспедицияны жүргізген, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысып, ғылыми еңбектер жазды. 1928-1937 жылдары Қазақ АССР Ағарту халкомы, Қазақ ауылшаруашылығы институтының директорлығымен қатар Республика кітапханасының директоры болды. 1937 жылы тамызда партиядан шығарылады да, жалған саяси айыппен тұтқындалып, 1938 жылы 2-інші наурызда атылды. Ақын Кенен Әзірбаевтің Оразжан әнінің басты кейіпкері бұл кезде 39 жаста ғана болатын. 15. ЖҮРГЕНОВ Темірбек Мемлекет және қоғам қайраткері, мәдениеттің ірі жанашыры. 1898 жылы туған. Алғашында Перовскідегі (қазіргі Қызылорда) Суханский атындағы училищеде бастауыш білім алған ол кейін 1921-1923 жылдары Орынборда жұмысшы факультетінде оқиды. Ал 1923 жылы Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің құқық факультетін тәмамдайды. 1926 жылы Ташкенттегі Қазақ педагогикалық институтының директоры, 1929 жылы Тәжікстан үкіметінің қаржы комиссары, 1930-1933 жылдар аралығында Өзбекстан үкіметінің халық ағарту комиссары, ал 1933 жылдан бастап Қазақстан үкіметінің халық ағарту комиссары қызметтерін атқарды. 1936 жылы Мәскеудегі Қазақстан өнері мен әдебиетінің онкүндігін негізгі ұйымдастырушылардың бірі болған әйгілі қайраткер ССРО Жоғарғы Советіне депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылған 1937 жылы халық жауы деген жалған айыппен ұсталып, РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 10 және 11-тармақтары бойынша ату жазасына кесілді. 16. ЖҰБАНОВ Құдайберген Тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры (1932), түркітанушы, педагог. 1899 жылы дүниеге келген. 1918 жылы Електегі екі кластық орыс-қазақ училищесін бітірген. Темір-Орқаш болысының әуелі хатшысы, кейін төрағасы болады. 1920 жылы Орынбор қаласындағы Хусайния медресесін бітіреді. Араб, парсы, орыс, латын, түрік, жапон, француз, ағылшын, неміс тілдерін меңгереді. 1932-1937 жылдары ҚазПИ-де (қазіргі Алматы мемлекеттік университеті) профессор, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болды. 1935 жылғы Қазақстанның мәдениет қызметкерлері съезін ұйымдастыру комитетінің төрағасы, 1935 жылдан Қазақ ССР ОАК-нің мүшесі болды. 1937 жылы жалған саяси айыппен тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 17. ЖҮСІПБЕКОВ Хамза Мемлекет қайраткері, аудармашы. 1900 жылы туған. 1920-1922 жылдары Омбы, Ақмола губернияларында, Көкшетау уезінде жауапты қызметтер атқарған. 1933-1936 жылдары Қазақстан кәсіподақтар кеңесінің төрағасы, Қазақ АССР әділет халық комиссары, коммуналдық шаруашылық халық комиссарының орынбасары деген саяси еңбек сатыларынан өтті. Х. Жүсіпбеков 1937 жылы күзде халық жауы деген жалған айыппен тұтқындалып, 1938 жылы ату жазасына кесілді. Алматы қаласы маңындағы Жаңалық ауылындағы қорымға жерленген. 18. КӘЛМЕНОВ Атлаш 36 жыл өмір сүрген қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1902 жылы дүниеге келген. Үш бірдей жоғары оқу орнын тәмамдаған: 1917 жылы Ақтөбе қаласындағы гимназияны, 1921 жылы Ташкенттегі жұмысшы факультетін, 1935 жылы Мәскеудегі Бүкілодақтық жоспарлау академиясын бітірген. Еңбек жолын 1922-1926 жылдары Орынбордағы мемлекеттік сауда мекемесінде уәкіл болып бастаған ол 1935 жылдың сәуірінен 1936 жылдың қыркүйегіне дейін Қазақ АССР-і жергілікті өнеркәсіп халық комиссарының орынбасары, кейіннен халық комиссары қызметтеріне дейін өскен. 1938 жылы қаңтарда тұтқындалып, халық жауы деген айыппен атылды. 19. ҚҰЛСАРТОВ Қалап Қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1899 жылы өмірге келген. 1915 жылы Бөкей Ордасындағы 2 сыныпты орыс-қазақ училещесін, 1928 жылы Мәскеудегі коммунистік университеттің 2 курсын бітірген. 1916-1928 жылдары Бөкей, Орал губернияларында лауазымды қызметтерде болды. 1933 жылдың қазанынан 1936 жылдың шілдесіне дейін Қазақ АКСР-і денсаулық сақтау халық комиссары, 1936-1937 жылдары Қарағанды облысы оқу бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1937 жылы желтоқсанда тұтқындалып, 1938 жылы атылды. 20. ЛЕКЕРОВ Әзімбай Қоғам қайраткері, экономист-ғалым, профессор (1932). 1901 жылы туған. 1920-1921 жылы Семей губерниялық аткомының нұсқаушысы, 1921-1922 жылдары Қарқаралы, Павлодар уездік аткомдарының төрағасы болды. Мәскеудегі Шығыс еңбекшілері коммунистік университеті жанындағы курсты және Қызыл профессура институтының экономика факультетін бітіргенне кейін 1934-1937 жылдары Қазақстан марксизм-ленинизм ҒЗИ директоры қызметтерін атқарған. Философиялық, саяси әдебиеттерді қазақ тіліне аудару жұмыстарына басшылық жасаған Лекеров 37 жасында Совет өкіметіне қарсы күресті деген желеумен саяси қуғын-сүргінге ұшырады. 21. МАНКИН Біржан Қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1900 жылы дүниеге келген. 1924 жылы Қазақ педагогикалық техникумының дайындық бөлімін, 1928 жылы Орынбор жұмысшысы факултетін бітірген. Еңбек жолын корректор болып Қызылжардағы Бостандық туы газетінде бастады, Жас қазақ журналында жауапты хатшы болып істеген. 1933-1938 жылдары Қазақ өлкелік партия комитетінде меңгеруші, Қазақ ССР-і КП Алматы қалалық комитетінің, Қарағанды облысы комитетінің екінші хатшысы, Қазақ КСР-і ағарту халық комиссары, Оңтүстік Қазақстан облысы партия комитетінің бірінші хатшысы қызметтерін атқарған. 1938 жылы тұтқынға алынып, ату жазасына кесілді. 22. МОЛДАЖАНОВ Ілияс Қоғам қайраткері, ақын, журналист. 1900 жылы туған. 1914 жылы екі кластық орыс-қазақ училищесін бітіреді. 1918 жылы Семейде Алаш Орда жасақтаған атты әскерге алынып, Жетісу майданында шайқасты. 1920 жылы наурызда Совет өкіметі жағына өтіп, ІІІ Қазақ атты әскер полкінің соғыс комиссары болды. 1929-1935 жылы Гурьев, Қостанай округтік атқару комитетінің, Алматы облысы аткомның төрағасы, 1935-37 жылдары Қазақ АССР Қаржы халық комиссары болды. 1938 жылы саяси қуғынға ұшырап, атылды. 38 жыл ғана ғұмыр кешкен Ілияс жасынан шығармашылықпен айналысқан, оның қаламынан шыққан онға жуық дастаны мен қиссасының қолжазбалары Қазан университетінің ғылыми кітапханасында сақтаулы. 23. НҰРМҰХАМЕДОВ Хасен Саяси және қоғам қайраткері. 1900 жылы өмірге келген. Атбасарда мұғалімдер курсында, кейін партия-совет қызметкерлерін дайындайтын курста оқыды. 1930 жылы Мәскеуде К. Тимирязев атындағы Ауылшаруашылық академиясының экономика факультетін бітірген. Еңбек жолын Атбасарда мұғалімдіктен бастады. Еңбекші қазақ, Қызыл Қазақстан газет-журналдарында қызмет етті. 1930-1932 жылдары Мәскеудің ауылшаруашылығы ҒЗИ ғылыми қызметкері болған Хасен 1936 жылдан бастап Қазақ ССР Денсаулық сақтау халық комиссары қызметіне дейін көтерілген. 1937 жылғы қазанда тұтқынға алынып, 1938 жылы халық комиссарларымен бірге атылды. 24. ОРЫНБАЕВ Мұқаш Мемлекет және қоғам қайраткері. 1900 жылы туған. 1914 жылы Семейдегі бастауыш орыс мектебін, 1918 жылы Зайсан қаласындағы жоғары бастауыш училищесін, 1920 жылы Семейдегі ерлер гимназиясын, 1921 жылы Мәскеудегі Бүкілресейлік төтенше комитет курсын бітірген. 1920-1923 жылы Семей губерниясы атқару комитетінде әр түрлі басшылық қызметтер атқарып, 1924-1925 жылы Қазақ АССР-і Ішкі істер халық комиссары болды. 1927-1929 жылдары Қазақ АССР-і жұмысшы-шаруа инспекциясы халық комиссарының орынбасары, 1930-1933 жылы Қазақ АССР-і Қаржы халық комиссары болып лауазымды қызметтер атқарған. Қаржы комиссары болған кезінде ұжымдастыру науқаны салдарынан аштыққа ұшыраған қазақ халқының ауыр хәлін айтып, жоғары үкімет орындарына бірнеше рет хат жолдаған. 1937 жылы саяси қуғынға ұшырап, 1938 жылы атылды. 25. СӘДУАҚАСОВ Смағұл 33 жыл өмір кешкен аса көрнекті мемлекет, саяси, мәдениет қайраткері. 1900 жылы туған. 1912-1915 жылдары Павлодардағы екі кластық орыс-қазақ уилищесін, Омбыдағы ауылшаруашылық мектебін бітірген. Еңбек жолын 1918-1920 жылдары Центросибирь кооперативтер бірлестігінде бастаса, 1925-1926 жылдары Еңбекшіл қазақ (Егемен Қазқастан) газетінің жауапты шығарушысы әрі Қызыл Қазақстан (Ақиқат) журналының редакторы болды. 1925-1927 жылдары Қазақ АССР Халық ағарту комиссары, 1927-1928 жылдары Ташкенттегі қазақ педагогика институтының ректоры қызметтерін атқарды. 1928-1932 жылдары Мәскеу көлік инженерлері институтын оқып бітірген соң Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысында инженер-құрылысшы болып еңбек етті. Голощекин билігі кезеңінде жасындай жарқылдап көрінген асыл азамат 1933 жылы Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысындағы апатта қайтыс болды. 26. СЫРҒАБЕКОВ Нығмет Мемлекет қайраткері. 1900 жылы дүниеге келген. 1924-1926 жылдары Қазақ АССР-і Жоғарғы Сотының қылмыстық істер бөлімінің бастығы, Жоғарғы Сот төрағасы, 1933-1937 жылдары Қазақ АССР-і Ауылшаруашылығы халық комиссары қызметтерін атқарды. Есіл ер халық жауы деген жалған айыппен тұтқындалып, 1937 жылы атылып кетті. 27. ТӘШТИТОВ Қайсар Қазақстан жастар қозғалысының жетекшісі. 1904 жылы туған. 1920 жылы Қызылжардағы орыс-қазақ мектебін, 1924 жылы губернаторлық партия-кеңес мектебін, 1930 жылы Мәскеудегі Свердлов атындағы коммунистік университетті бітірген. 1931-1933 жылдары Қазақ АССР-і Халық ағарту комиссарының орынбасары, 1933-1937 жылдары Қазақстан комсомолының бірінші хатшысы қызметтерін атқарды. 1937 жылы қазан айында 33 жастағы Қ. Тәштитов халық жауы ретінде тұтқындалып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болды. 28. ТӨЛЕПОВ Мирасбек Қоғам және мемлекет қайраткері. 1903 жылы өмірге келген. Ауыл мектебінде, Троицкідегі орыс гимназиясында оқып, 1932 жылы Мәсккеу Қызыл профессура институтын бітірген. 1921-1922 жылдары Қазақ АССР-і еңбек халкомының орынбасары, 1922-1927 жылдары Қазақ АССР-і кәсіподақтары өлкелік бюросының қызметкері, ССРО Сыртқы сауда халкоматының Қазақстан және Қытай бойынша уәкілінің орынбасары, Қазақ АССР-і Сауда халық комиссарының орынбасары қызметтерін атқарған. 1932-1933 жылдары БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің ғылым секторының меңгерушісі, БК(б)П ОК-нде (Мәскеу) баспа секторының меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1937 жылы 22 тамызда халық жауы ретінде тұтқындалды, атылды. 29. ТОҒЖАНОВ Ғаббас Қоғам қайраткері, әдебиет сыншысы, публицист. 1900 жылы өмірген келген. 1917 жылы Омбы гимназиясын бітіріп, 1922-1923 жылдары Ташкенттегі Орта Азия университетінде, кейін Мәскеудегі В.Г. Плеханов атындағы халық шаруашылығы институтында оқыған. 1922-1923 жылдары Ташкентте шыққан Жас алаш газетінің жауапты хатшысы, 1923-1924 жылдары ССРО ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты Орталық Күншығыс баспасы қазақ секциясының хатшысы қызметтерін атқарды. Қазақ ССР ХКК жанындағы көркемөнер істері жөніндегі басқарма бастығы қызметтерін атқарып жүрген 1937 жылдары репрессияға ұшыраған. 30. ТӨРЕҒОЖИН Зейнолла Қоғам қайраткері, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1899 жылы туған. 1920 жылы Атбасар 2-жылдық педагогика курсын, 4 айлық қызыл мұғалімдер курсын, 1929 жылы Мәскеу қаласындағы сауда академиясын бітірген. 1930 жылдан Қазақ жабдықтау халық комиссариаты бөлімінде бастық, алқа мүшесі, Қазақ мемлекеттік сауда басқармасының төрағасы қызметін атқарған. 1936-1937 жылы Қазақ ССР-інің совхоздар халық комиссарының орынбасары қызметтерін атқарды. 1937 жылы саяси қуғын-сүргінге ұшырап, 38 жылы ату жазасына кесілген.
Қазақ тарихының мақтанатын, шаттанатын кезінен бөлек, жүзге жабырқау әкелетін, көңілге қаяу түсіретін күндері-де бар. Ол - көпшілікке белгілі 31 мамыр - Саяси қуғын-сүргін көргендерді еске алу күні Назарларыңызға ұсынылып отырған тарихи фотосуреттердің жиынтығын бұдан біраз жыл бұрын Алматыдағы кино-фотоқұжаттар және дыбыс жазбалары сақталған орталық мұрағатының қоры жұртшылыққа жариялаған болатын. Ұлт үшін құрбан болған есіл ерлердің жазықсыз бейнесін мұрағаттың қор меңгерушісі Еңлік Толықбаеваның республикалықЖас Алаш газетіне жариялауы бойынша танып білген көпшіліктің төбе құйқасы шымырлап, жан дүниесі алай-дүлей күйге түскені анық. Сонымен қатар зерттеуші, журналист Болат Мүрсәлім құрастырған Алашорда фотоальбомынан да бірнеше сурет көшіріліп алынды. Әр сурет - әр түрлі тағдыр. Соңғы сөз - арманшыл адамның, үмітті жанның келешекке сәлемі, аманат-өсиеті. Сөзің - өзің деп С. Торайғыров бекер айтпаса керек. Қайран арыстардың мүбарак жүзінен, бейкүнә пейілінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Оңалбаева Сауле Рахатқызы
Қуғын-сүргін құрбандарының БАҚ-та зерттелуі
(Тәуелсіздік жылдары)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы - 050504 - журналистика
бакалавры
Астана - 2019
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.НЛГумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Кафедра меңгерушісі:
___________________
Ф.ғ.к, доцент А.О.Есдәулетов
Қорғауға жіберілді __________ 2019 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қуғын-сүргін құрбандарының БАҚ-та зерттелуі
(Тәуелсіздік жылдары)
Мамандығы - 050504 - журналистика
бакалавры
Орындаған: Оңалбаева Сауле Рахатқызы
Ғылыми жетекші: Қырықбай Аллаберген
Астана - 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I. 1937 жылғы Қуғын-сүргін құрбандары туралы ақиқат: зерттелу теориясы мен практикасы
I.I. Репрессия құрбандарының естелік хаттарына бүгінгі көзқарас
I.II. Репрессия құрбандары жайлы тәуелсіздік жылдарында жарияланған материалдар
II. Ақмолдағы отанын сатқан әйелдерінің лагерітуралы аңыз бен ақиқат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.I. Қазақстан БАҚ-тарында Алжир құрбандары тақырыбының қамтылу дәрежелері
II.II. Қазақстан және басқа да арналарда Алжир туралы видео материалдар
III.Қорытынды ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Дипломдық жұмыста Қуғын-сүргін құрбандарның БАҚ беттерінде жазылған мақала, видео жазбаларды мазмұндық, тілдік және стильдік ерекшеліктері қарастырылған.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің БАҚ саласында қуғын-сүргін құрбандарына арналған мәліметтер мен мұраларды тереңінен зерттеу, қарастыру. Жазықсыз жазаланған жандардың бастан өткерген оқиғаларының айқындығын қарастыру.
Диплом жұмысының зерттелу деңгейі: Тақырыпты БАҚ деңгейінде тереңінен зерттеуді мақсат еттім. Бір қатар ғалымдардың жазба деректеріне сүйене отырып, қазіргі таңдағы веб-мақалалармен салыстырдым. Тәуелсіздік жылдарынан бастап, қуғын-сүргін құрбандары жайында жазылға барлық мәліметтерді біріктіру.
Зерттеу мақсаты: БАҚ-та қуғын-сүргін құрбандары туралы қазіргі уақытта қаншалықты дәйекті мәліметтер жазылуда,; Қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары жазған естеліктерді негізге ала отырып, ондағы жазылған оқиғаларды зерттеу арқылы ой түйіп, сараптау; БАҚ-та қуғын-сүргін құрбандарына айналған белгілі ұлт тұлғаларының хаттарын жинақтап, оны жүйелі түрде талдап, көптеген мәтіндерін салыстырмақпын;
Зерттеу міндеттері: Қуғын-сүргінге ұшыраған белгілі тұлғалардың жазған хаттары жарияланған мерзімді баспасөзден оларды жинақтап алау және оған баға беру. Ұлт мақтанышы болған бір туарлардың хаттарын талдау және ерекшеліктерін атап көрсету.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы.Қазіргі таңда мағлұматтарды тез үйрену және іздеу ол ғаламтор жүйесі негізінде болғандықтанҚуғын-сүргін құрбандары жайлы БАҚ саласында барлық шынайы әңгіме негізінде түсірілген видеоларды қарастыру.Сондықтан жетекшіммен ақылдасып, Қуғын-сүргін құрбандарының БАҚ-та зерттелуі деп тақырыпты қойдым.
Ұсынылатын тұжырымдар.
Қуғын-сүргін құрбандарының
Құрылымы
Т. Бұл жобада жалпы АЛЖИР - де болған оқиғалардың шынайылығы мен толыққандылығына назар сала отырып, Қуғын- сүргін құрбандарының БАҚ беттерінде қаншалықты дәрежеде жазылып жүргендігін зерттедім.
Жұмыстың прaктикaлық мaңызы. БАҚ-да өз халқының тәуелсіздігі мен еркіндігі жолында бел шешіп күрескен, сол жолда жазықсыз оққа ұшқан азаматтардың, азаптау лагерлеріне қамалған олардың жазықсыз жарларының, шаранадай шырылдап, жетімдер үйіне жіберілген сәбилер тағдырын көрсететін мақалалар мен бейне жазбаларға сараптама жасау.
Зерттеу нысаны:
Зерттеу әдістері: Дипломдық жұмысты жазу барысында әдебиеттерді оқып-зерттеп, қуғын-сүргін құрбандары туралы БАҚ-да жарияланған мақалалар мен бейнесюжеттерді салыстыра зерттеу әдісін пайдаландым.
Әдебиеттер мен жүргізілетін жұмыс барысында мынадай әдістерді пайдаландық:
библиография құрастыру - зерттелетін мәселелерге байланысты жұмыс істеу дереккөздер тізбесін жасау;
рефераттау - дипломдық жұмыстың жалпы тақырыбы бойынша бір немесе бірнеше жұмыстардың негізгі мазмұндарын қысқаша мазмұндау;
конспектілеу - дипломдық жұмыстың тақырыбы бойынша жұмыстың басты идеялары мен қағидаларын бөліп көрсетуге негізделген барынша нақтыланған жазба жұмыстарының жүргізілуі;
аннотациялау - кітаптың немесе мақалалардың негізгі мазмұнын қысқаша түрде жазыпалу;
дәйек сөз келтіру - ғылыми дереккөздердегі тұжырымдардың, деректік немесе сандық мәліметтердің дәлме-дәл жазып алынуы.
Жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан және қорытынды мен түйінделген.
1. 1937 жылғы Қуғын-сүргін құрбандары туралы ақиқат: зерттелу теориясы мен практикасы
Адамзат тарихында ХХ ғасыр аумалы-төкпелі төңкерістерге, қанды қасап соғыстарға, миллиондаған халықты құрбандыққа шалған қайғы-ұасіретке тоглы ауыр да азпты кезең ретінде есте қалды. Осы кезеңге тиесілі екі дүниежүзілік соғысты есептемегенде, жарты әлемді жаулаған Ресей империясындағы төңкерістен кейінгі қолдан жасалған аштықтар мен қуғын-сүргін науқандары бүтін бір халықтардың санын шектеп, дауын тежеді.
Егер Кеңес заманын сөз етсек, 1937-дегі қырғынның түп тамырын 1930-жылдардың ортасындағы оқиғалардың себеп-салдарынан емес, одан әріректегі тарихи негіздерден іздегеніміз дұрыс. Өйткені Ленин мкен Сталин бұл салада пәленбай жаңалық ашқан жоқ, олар ұйымдастырған нәубат бұрынғы ақ патша жүргізген іс-әрекеттің жалғасы ғана. Сөйтіп, бірдей туземцы, бірге инородцы, ал көбінесе қырғыз-қайсақ, қырғыз-қазақ деген үнемі қорланған, қор болған қазақ халқы отаршыладан көрген зәбір-жапасы мен құқай 19637-де емес, тіпті большевиктер билікке келмей тұрып-ақ одан әлде қайда бұрын - алаш жерінде Ресей қожалық еткен уақыттан бастау алады.
37-ні қуғын-сүргінінде біздің небір таңдаулы азаматтарымыз халық жауы деп атылып қана қойған жоқ, олардың туған-туыстары, тамыр-таныстары, аралас-құралас болған адамдарды да тозаққа түсіп жатты. Осыған орай кейбір деректерді әңгімелеп көрейік.
Ал шын мәнінде бұл биліктің халыққа жасаған қиянаты еді. Әрине, ашаршылық сол кезде жалғыз болған жоқ. Қазақта жұт жеті ағайынды дейді ғой. Оған 37-жылы репрессия келіп қосылды. Сол жылдары шығып тұрған газеттерде күзде егінді орып болғаннан кейін қалған масақты тергені үшін сотталып, тіпті халық жауы аталып, атылған адамдар туралы ақпарат бар. Мысалы Еңбекші қазақ газетінде Қызыл тақта және Қара тақта деген айдарлар болды. Осы екі айдардың аясында қызыл тақтаға қуғын-сүргін, ашаршылыққа қарамастан шолақ белсенділік танытып жүрген мекемелер, ұйымдар, колхоз-совхоздардың басшылары туралы мақтау-мадақтау материалдары болатын болса, қара тақтада масақ теріп халық жауы атанған қарапайым, кінәсіз адамдардың есімі тізімге ілінді. Қара тақтаға ілінгендер күні ертең ату жазасына кесіліп отырды.
Тарихшылардың мәліметі бойынша, 1937-38 жылдары советтік Қазақстанда 118 мың адам сотталған. Олардың 25 мыңына ату жазасы кесілген. Сотталғандар арасында совет саясатына қарсылық білдірген ұлт оппозициясының көшбасшылары да болды. Мамандардың пікірінше, сол кезеңдегі тарихи мәліметтердің ақтаңдақ тұстары әлі де көп. Кеңес заманында Қазақстан территориясында ірі еңбекпен түзеу лагері - Карлаг жұмыс істеп тұрды. Онда қамалғандар ауылшаруашылығы, индустриальдық өндірістегі ауыр жұмыстарға жегілді. Карлагта бір миллионнан астам тұтқын болған. Сондай-ақ елімізде саяси маңыздағы АЛЖИР - отанын сатқандардың әйелдері тоғытылған Ақмола лагері болды. Ондағылар жан жолдасының саяси қылмысы үшін жазасын өтеді.
Осы жылдары көптеген ұлт жаппай Қазақстанға қоныс аударылды. 1937 жылы күзде жүз мыңдаған корей, түрік, ирандық, күрд және әзірбайжандар елімізге кеп қоныс тепті. Сонымен қатар Ұлы Отан соғысы жылдары елімізге немістер, гректер, шешендер, ингуштар, қарашайлар, балқарлар, қырым татарлары және басқа ұлттар депортацияланды. Олардың жалпы саны 1 миллион 200 мыңды құраған. КСРО-да 1986 жылы өткен шеруге қатысушылар да тәуелсіз Қазақстанда саяси репрессия құрбандары қатарына жатқызылады. Бұл оқиғаның өрбуіне Қазақ КСР ОК бірінші хатшысы Дінмұхамед Қонаевтың орнынан алынуы және оның орнына Геннадий Колбиннің тағайындалуы түрткі болған. Желтоқсанда елде жаппай наразылық акциясы өтті, бірақ ол аяусыз басып-жаншылды. Қамауға алынғандар саны 8,5 мың адамнан артады. Бұл оқиға мемлекеттің саяси өміріндегі демократияның бастауы боп табылады. Өйткені одан кейінгі бес жылдан соң тәуелсіз Қазақстан мемлекеттік егемендігін жариялады.
1993 жылы Қазақстанда "Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы" заң қабылданды. Оның мақсаты - әділдікті орнату және зардап шеккендердің шығынын өтеу.
Ал 1929 жылғы аштықтың салдарынан 123 300 000 дихан шаруашылығының саны 1936-1937 жылдары 56 500 болып қалған. Егер сол жылдары жарық көрген газеттер тек шындықты айтты десек, бұл өтірік болар еді. Ол кезде баспасөздегі материалдардың барлығы тек біржақты саяси екпінмен, тапсырмамен жазылған дүниелер болатын. Мысалы, 1930 жылы Еңбекші қазақ газетінде Мұстафа Шоқайдың 1929 жылғы аштық деген мақаласы жарық көрген болатын. Онда ол Ахмет Байтұрсыновтың Қазақ жерінде болған аштықтың кесірі біріншіден табиғаттың қолайсыздығына байланысты болды (Қазақ жеріндегі ашаршылық атты мақаладан) деп айтқан пікіріне: Бұл жерде ешқандай табиғаттың қолайсыздығы деген факті болған жоқ, қазақтың ойлы, қырлы даласында қанша қырғын, қанша жұт болса да, халқы былай жаппай қырылмаған. Сондықтан, Ахмет Байтұрсыновтың мына пікірлері кеңестік електен өткен деп, оның мақаласын шынайы сынға алады. Бұдан біз қазақ жеріндегі ашаршылыққа сол кезде билікте жүрген адамдар болсын, алаш ордашылар болсын, барлығы бір жақты ғана баға бергендігін көреміз. Яғни, олардың барлығы ашаршылықтың себебі табиғаттың қолайсыздығынан дегенге әкеліп тіреді.
Халық жауының әйелдері деп танылған әрбір анаға алды 3 жыл, арты 8 жылдан берсе, 1937- жылдан 1954-жылға дейін қаншама адамның тағдыры тәрік болғанын ойлаңыз. Жалпы 26-шы нүктеде қанша тұтқын әйел отырды деген сауалға лагерьдің бұрынғы басшылары нақты жауап бере алмады. Әркім әрқалай айтты. Орта есеппен мұнда 22 мыңдай тұтқын әйелдер азап шеккені белгілі болып отыр. Қарапайым үй шаруасындағы әйелдерден бастап, ақын, жазушы, ғалым, әнші, биші. Артист, режиссер, дәрігер, партия, комсомол, кәсіподақ қызметкерлері, стенографист, мұғалім, тіпті мал дәрігеріне дейінгі әр қилы мамандық иелері қорлық көрген екен. Сол лагерьдің қазіргі кезегі сұлбасы да жоқ. Орнына қала типтес Малиновка поселкасі орналасқан. Жол бойы жайқалған жасыл теректер. Щоғыр-шоғыр орман. Бәрі де тұтқын аналардың қолымен отырғызылыпты. Ақмола облысына қарасты ірі құс фабрикасы осы маңайда - бұрынғы Ақмолдағы отанын сатқандардың әйелдерінің лагері немесе Акмолинский лагерь жен изменников родины деп ресми түрде аталған жерде, ал лагерьлер бас басқармасының географикалық тілінде 26-шы нүктенің орнына салынған екен.
Халық жаулары балаларының ішінде Алаш партиясының көрнекті өкілдері Әлихан Бөкейхановтың, Ахмет Байтұрсыновтың, Мұхаммеджан Тынышбаевтың, Жүсіпбек Аймауытовтың, Мыржақып Дулатовтың,Қошке Кемеңгеровтың, Жақып Ақпаев пен ақын-жазушылар Бейімбет Майлиннің де әйел балалары болды.
Карлагта аналармен еріп келген балалар ғана болған жоқ. Долинка кентіндегі саяси қуғын-сүргін мұжарайының мәліметтері бойынша Карлаг лагерьінде 1507 бала өмірге келіпті.
Соғыс жылдары Карлагта 807 Орынға арналған 5 сәби үйлері болған. Сан бөлімінің басшысы Владимировтың анықтамасында көрсетілгендей 1940 жылы Карлагта 226 бала қайтыс болыпты. Өлімнің негізгі себептері дистрофия, туберкулез,аштықтан деп көрсетілген. Балалар үйлеріндегі балалар ата-аналарынсыз тәрбиеленді. Балалрмен ата-анасына қарсы мақсатты түрде, әрі жүйелі жұмыс жүргізілген: Бірнеше жылдар бойы олар ата-анасынан балаларды айыру бойынша жұмыс жасады. Дегеніне жете алмаған жағдайда олардың ата-анасы Халық жауы деп балалардың миын улаған. [1]
1921-1954 жылдар аралығында айыпталушылардың саны 3 миллион 777 мың адам болды, оның ішіндегі 642 мың адам атылған. Қазақстанда сол мерзімде 100 мың адам айыпталса, ал 25 мың адам жоғары жазалау шараларына кесілген екен. Біздің елімізде, абақтыларда 2 миллион тұтқын отырған, лагерьдердің тұтас жүйесі қалыптасқан.Тек қана бір сан арқылы террордың деңгейі туралы айтуға болады: 25-ші ақпаннан 1938 жылдың 13 наурызына дейін әскери каллегиясының шешімімен Қазақстанның барлық басшылары атылды, бұл жалпы құрамда 650 адам. Олардың ішіндн - Халком төрағасы, онын орынбасары, облыстық коммитеттердің төреағалары мен хатшылары бар.
1936 жылы КСРО конституциясы қабылданды. Бұл конституция әміршіл-әкімшіл жүйені нығайтты. Елде тоталитарлық жүйе, казармалық социализм орнады. Жеке адамның құқығы аяққа басылып, балама пікір айтқан адам халық жауы қатарына жатқызылып жазаланды. Ең алдымен жазаға ұлттық демократиялық зиялылар, Алаш қозғалысының қайраткерлері, қазақ елінің біртуар ұлдары тағы басқалар ұшырады.
1937-1938 жылдары Т.Рысқұлов, Н.Нұрмақов, С.Құтжанов, О.Исаев, О.Жандосов, А.Досов, А.Асылбеков, Ж.Садуақасов, С.Сапарбеков, Т.Жүргенов және т.б. Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізді деген айыппен қудаланып, репрессияға ұшырады. Репрессия -- мемлекеттің өз азаматтарына қолданатын қатаң жазалау шаралары. Репрессия жылдарында ғылым мен мәдениеттің көрнекті қайраткерлері А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, Ә.Ермеков, Х.Досмұхамедов, М.Тынышбаев, М.Жұмабаев, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, С.Асфендияров, Ж.Шанин, К.Кемеңгеров және тағы басқалар ату жазасына, куғын-сүргінге ұшырады. Оларға тағылған айып негізсіз болды, көбіне оларды ауыл шаруашылық дағдарысына, 20-30 жылдардағы көтерілістерге айыпты деп кінәлап, Қазақстанды бөліп алуға әрекет жасады, жапон шпионы деген айып тақты.
Қарағандыда және бірқатар аудандарда халық жаулары үстінен ашық сот процестері жүргізілді. Қамауға алынғандардың саны Қазақстанда 1937 жылы 105 мың адамға жетті, оның 22 мыңы атылды. Қуғын-сүргінге ұшырағандардың өздері ғана емес, олардың әйелі мен балалары да жапа шекті.
Қазақстан жерінде жазықсыз жазаға ұшырағандарға арналған лагерьлер пайда болды. Олар: Карлаг (ерекше режиді Қарағанды еңбекпен түзеу лагері), Степлаг (Далалық лагерь). Олардың ішіндегі ең ірісі ЧСИР -- халық жауларының отбасы мүшелеріне арналған лагерь. Кейіннен ол Алжир халық жаулары әйелдерінің Ақмола лагері атанды. Алжирде репрессия құрбандарының әйелдері, аналары, қыздары азап шекті. Қарағанды жеріндегі Осакаров ауданында орналасқан 25 поселке-обсервацияда Ресейден халық жауы ретінде жазаланғандар орналастырылды. Қазақстан аумағында бұл лагерлерден басқа Дальний, Песчанный, Камышлаг, Ақтөбе, Жезқазғанлаг, Петропавл, Өскемен, Луговой, арнайы Кеңгір тағы басқа лагерьлер орналасты.
Жеке адамға табынған тоталитарлық жүйе кесірінен 101 мың қазақстандық ГУЛАГ-қа жабылып, 27 мыңнан астамы атылды. Халық жауларының 40 мыңы кейін ақталды.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан кейін 31 мамыр -- Ұлттық аза күні болып белгіленді. Жыл сайын 31 мамыр жазықсыз жазаланғандарды еске алу күні деп атап өтуде.
Қазақстанның көрнекті мемлекет және қоғам қайраткерлері Нығымет Нұрмақов, Сұлтанбек Қожанов, Ораз Жандосов, Әбілқайыр Досов, Садықбек Сапарбеков, Зейнолла Төреғожин, Сұлтан Сегізбаев, Ілияс Қабылов, Қайсар Тәштитов және басқада көптеген қазақ азаматтары өтірік жаламен жазаланып, сталиндік жендеттердің қолынан қаза тапты. Сонымен тағы бір құжатта 1937 - 1938 жылдардағы жазалау кезінде республикада БК(б)П-дан 9223 коммунист шығарылған деген деректер келтірілген. Жалпы осы жылдары 66 мың адам жапа шегіп, 22 мың азамат атылып, 44 мыңы түрмеге жабылған еді [10]. Саяси репрессияның 1937 - 1938 жылдардағы толқынында қаза тапқан, ақын жазушылардың басым бөлігі Қазан төңкерісіне дейінгі жылдарда қызмет еткен интеллигенция өкілдері еді. Олардың құрамында: Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Бейімбет Майлин, Молдағали Жолдыбаев, Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Санжар Аспандияров, Құдайберген Жұбанов, Жұмат Шанин, Халел Досмұхамедов, Елжас Бекенов, Біләл Сүлеев, Телжан Шонановтардың халық жаулары болып дүниеден өтуі -- төңкеріске дейінгі ескі ой еңбегі интеллигенциясының түгелдей дерлік саяси репрессияның құрбаны болып, қаламгерлердің осы ұрпағынан аман қалғандардың некенсаяқ екендігін көрсетті. Ескі оқығандар бір басқа, ал Хамза Жүсіпбеков, Әбдірахман Айсарин, Қошке Кемеңгеров, Әуелбек Қоңыратбаев, Шәймерден Тоқжігітов, Ілияс Қабылов сынды және тағы басқа қаламгерлердің әдебиетке әкелген-де, саяси жау деп өмірлерін қиған да социализм болды. Саяси репрессия жылдарының зобалаңы қазақ интеллигенциясының құрамындағы маңдай алды ер азаматтарының өмірлерін қиып жіберсе, ал қазақтың әйел интеллигенциясына өте ауыр соққы болып тиді. Бұл оқиға олардың сан жағынан өсуін тежеді. Олар өздері үшін-де, халық жаулары болып кеткен күйеулері үшін-де, жауапкершілікке тартылды. АЛЖИР-де қапаста ән айтып Қалың қазақтың әйелдерінің тас болған жүрегін жылытып, көңілдеріне күн сәулесін ұялатқан Жанбике Шанина, қамауда жүріп өлең жазған Күләндам Қожанова, Мағжан өлеңдерін тұтқын әйелдердің көңіліне медеу еткен Мәриям Есенберлина, 8 жыл бойы АЛЖИР мен Нижний Тагил лагерінде тұтқында жүріп дәрігерлік қызметпен айналысқан Дәмеш Жүргенова, бес баласынан айырылса да, өзгелерге сүйеніш бола білген Күнжамал Майлиналардың ерліктеріне кейінгі ұрпақ тағзым етеді. Қазақ әйелдеріне тән ең жақсы қасиеттерімен көрінген Гүлбахрам Сейфуллина, Мәриям Тоғжанова, Рәзия Мендешева, Әзиза Рысқұлова, Рабиға Аспандиярова, Бибіжамал Сырғабекова, Айша Қабылова және тағы басқа рухы қайсар қазақ әйелдері болды. Сонымен бірге қандықол сталинистердің қолынан Телжан Шонановтың жұбайы Шахзада Шонанова қаза тапты. Сондай-ақ түркі халық партиясы дегенді құрдыңдар деп айыпталғандардың қатарында Ғанижамал Қабдалиева 1937 - 1947 жылдары Сібірге айдауда болды [11]. 1937 - 1938 жылдардағы сталиндік саяси репрессия кезінде құрбан болған осы айтулы азаматтарымыз жайлы бүркемеленген шындықты ашып, халыққа жеткізу жолында Әділет қоғамы игілікті істер атқарып келеді. Қоғамның алғашқы төрағасы марқұм Санжар Оразұлы Жандосовтың атына жіберілген құжат -- КСРО Жоғарғы соты Әскери коллегисының Алматы қаласында 1938 жылы, ақпан-наурыз айларында өткен көшпелі сессиясының азалы сыр шертетін қаралы тізімді жүйелей келгенде, аталып отырған жылдың 25, ақпанынан 13 наурызына дейінгі аралықта 631 адамның атылғанықталды. Жендеттер күн сайын орта есеппен 43 адамды атып отырған. Атылған азаматтардың ұлттық құрамына назар аударсақ, қазаға ұшыраған 631 адамның 70 - 75 пайызы қазақ интеллигенциялары екен [12]. Халқының мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын қайраткер ұлдарынан айырылғаннан кейін оның ұлттық интеллектісі мен күш-қуаты төмендейтіні анық. Тізімге қарағанда, ақпан-наурыз айларында сол кездегі қазақтың асыл арыстарының бас көтеретіндері ұсталып, атылған. Бәрі жоғарыда аталған таныс есімдер, ұлт қорғандары мен мақтаныштары еді. Сондай-ақ, қазақ интеллигенциясының аяулы боздақтарының атылған сүйектері мен жатқан жерлерін анықтау, ол жерлерді аяқ асты етпей қастерлеп, құрмет тұту баршамыздың қарызымыз. Осы тұрғыдан зор ізденістердің нәтижесінде атылған 631 азаматтың бәрінің болмасада бірқатарының сүйегі Талғар ауданындағы Жаңалық деген жерден, бұрынғы Диқанбай қыстауының орнынан табылды. Көздеріне қан толып, адамдық ұсқынынан айырылған қарғыс арқалаған жендеттер мәйіттердің қабірлерін-де қазуға ерініп қораның ішінде атып, қабырға төбелерін мәйіттердің үстіне құлата салған деген деректер айтқандарымызға дәлел бола алады. Репрессия мәліметтеріне арналған деректерге жүгінсек 1937 - 1938 жылдарда Халық жауы деген жаламен ересек азаматтардың арасында жазықсыз атылған қазақ азаматтары Одақ бойынша білімі бар, қызмет істеп жүргендер ішінде орташа көрсеткіштен 2 есе, дәлірек айтсақ грузиндерден 2 есе артық, орыстардан 3 есе дерлік, татарлардан 4 есе, ал өзбектерден бақандай 5 есе көп болды . Қазақ халқының тарихынан 1937 - 1938 жылдардағы сталинизм сүргінінің (репрессияның) құрбандары жайындағы, ақиқат әлі түгел ашылып болған жоқ. ХХ ғасырдың басындағы қазақ интеллигенцияларының азаматтық, интеллектуалдық деңгейі аса жоғары болғаны жалпыға мәлім. Отызыншы жылдары жаңа қаулап өсіп келе жатқан қазақтың интеллигенциясы Коммунистік партия Кеңес өкіметінің жазалау органдарының жіті бақылауы жағдайында қызмет етті. Саяси-идеологиялық қысым олардың маман ретінде өсуіне жасанды қиындықтар тудырды. Сталиндік репрессия кезінде қазақ халқының басшылық қызметтегі азаматтары мен қоғам-қайраткерлері болып жүрген бір туар азаматтары және, ақын жазушыларының ең таңдаулы өкілдері қаза тапты. Ұлтымыз өзінің аса дарынды, білімді, ұлтжанды асыл тұлғаларынан айырылды. Орны толмас шығынға ұшыратылған қазақ интеллигенциясының даму қарқыны бәсеңдеді. Кеңестік шығыстағы түркі халықтарының қатарындағы ең озық ойлы қазақ интеллигенциялары, халқымыздың ақыл-ойының қаймағына келген саяси репрессияның зауалы аса ауыр да қайғылы болды.
1.1.Репрессия құрбандарының естелік хаттарына бүгінгі көзқарас
Қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күніне орай 30 жасында репрессияға ұшыраған отыз қазақ зиялысының топтамасын ұсынады 1. АДАЕВ Иманғали 37 жасында опат болған қоғам қайраткері. 1901 жылы дүниеге келген. И. Адаев алғашында ауыл молдасынан хат таныған соң, Орынбордағы қазақ институтында білім алған. Атырау, Доссор қалаларында мектеп директоры, Маңғыстау аудандық білім бөлімінің бастығы, қалалық балалар үйі мен интернатының директоры болып қызмет етті. 1933 жылы 14 қарашасында Маңғыстау аудандық партия комитетінің шешімімен аудандық білім бөлімінің меңгерушісі болып тағайындалған. 1937 жылы халық жауы деген нақақ жаламен тұтқындалып, 1938 жылы 14 ақпанда атылған. 2. АЙТМАҒАМБЕТОВ Боран Бұл да 37 жасында қаза болған қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1901 жылы туған. 1929-1930 жылдары Мәскеу қаласындағы кәсіподақтар орталық советінің жоғарғы мектебінде білім алған. 1930-1933 жылдары БК(б)П Қазақстан өлкелік комитетінің бюро мүшесі және ҚазССР Әділет комиссары, 1933-1935 жылдары Гурьев атқару комитетінің төрағасы, БК(б)П Орал облысы өнеркәсіп бөлімінің меңгерушісі, 1935-1937 жылдары Қазталов аудандық комитетінің бірінші хатшысы қызметтерін атқарды. Боран Айтмағамбетов сталиндік қуғын-сүргіннен құтыла алмады. 3. АЙМАҒАМБЕТОВ (Ақмағамбетов) Ақкенже 36 жыл ғана ғұмыр кешкен Алаш Орда жасақтары қатарындағы қазақ азаматы, қуғын-сүргін құрбаны. 1896 жылы дүниеге келген. 1917 жылдан кейін Қазақстанның әлеуметтік ісіне араласып, уездік, облыстық қазақ комитетінің жұмысына қолқабыс жасады, қаржылай жәрдем берді. 1918 жылы Семейде құрылған Алаш әскеріне көлікпен, қаражатпен жәрдемдескен. Қызылдарға қарсы соғысқа шығып, қол бастаған. Турағұл Абайұлымен достық қарым-қатынаста болған. Мұқтаж шәкірттерге, аштыққа ұшыраған Жетісу, Сырдария қазақтарына мол жылу берген. 1928 жылы тәркіленіп, 200-ге жуық малы тартып алынған, отбасымен бірге (6 адам) Сырдария округіне жер аударылған. 1932 жылы опат болды. 4. АТЫРАУОВ Сәуір 37 жасында қаза болған қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. Бұл тұлғаның өмірі И. Адаев пен Б. Аймағамбетовтің тағдырына ұқсас, екеуі құрдас. 1927 жылы Мәскеу қаласындағы Кәсіподақ қозғалысы мектебін бітірген. 1919-1921 жылдары Сарачинка кентінде революциялық комитеттің төрағасы болып еңбек жолын бастаған ол 1933 жылдың мамыр-шілдесінде Қазақ АССР Еңбек халық комиссарына дейін көтерілген. 1937 жылы қазанда тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 5. АЯПБЕРГЕНОВ Сыздық Саяси қайраткер, қуғын-сүргін құрбаны С. Аяпбергенов 1900-1938 жылдар аралығында өмір сүрген. Еті тірі, еңбекқор, елгезек жігіт қызметке ерте араласқан. 1934 жылы Солтүстік Қазақстан облысындағы Тораңғыл совхозының директоры болып бекітіледі. 1937 жылдың 16 қазаны күні тұтқындалған. 6. ӘДІЛҰЛЫ Дінмұхамед (Дінше) Алғашқы қазақ кәсіби театрының директоры болған қоғам қайраткері. 1900 жылы туған. Совет өкіметінің ірі байларды тәркілеу науқанын өткізуіне қарсылық көрсетті деген желеумен 1928 жылғы 17 желтоқсанда ГПУ қарулы жасағының күшімен қамауға алынды. Әйгілі Алаш ісі бойынша ату жазасына кесілген алғашқы он үш адамның бірі. 1930 жылы 21 сәуірде Мәскеуде атылды да, Ваганька зиратына құпия жерленді. Алаш ісіне қатысты репрессияға ұшыраған ең жас қазақ осы Дінше Әділұлы жарық жалғанды 30 жыл ғана көрген. 7. БАЙМАХАНОВ Сәдуақас 35 жыл өмір сүрген қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1903 жылы дүниеге келген. 1932 жылы Ташкент қаласындағы Орта Азия мақта шаруашылығы институтын бітірген. 1919-1921 жылдары Қызылорда уездік статистикалық бюрода көшірмеші, Ташкентте комсомол қызметкері қызметінен 1937 жылдары Қазақ АССР Халық ағарту халық комиссарының орынбасарына дейін өсіп, 1937 жылдың мамырынан қарашасына дейін Мирзоян ауданы партия коммитетінің хатшысы қызметтерін атқарған. Осы жылдың қараша айында тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 8. БАРМАҚОВ Кененбай Қоғам қайраткері, қуғын-сүргін құрбаны. 1900 жылы дүниеге келген. Меркедегі орыс-қазақ мектебінде бастауыш білім алған. 1916 жылы халық көтерілісіне және Тұрар Рысқұлов ұйымдастырған Қазақ жастарының революциялық одағының жұмысына белсене қатысты. 1919 жылы БВКП(б) мүшесі қатарына өтіп, Әулиеата уездік милиция бөлімінің бастығы болып еңбек жолын бастаған. 1930-1931 жылдары Орал облыстық Жымпиты ауданы атқару комитетінің төрағасы, Қазақ АКСР Орталық атқару комитеті мүшесі. 1936-37 жылдары Шығыс Қазақстан облысы атқару комитетінің жауапты қызметкері. 1937 жылы халық жауы деген жаламен тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 9. БАСШЫҒҰЛОВ Үсен 37 жыл ғана өмір сүрген саяси жүйенің құрбаны. 1900 жылы туған. Білімі орта. Қарағанды облсы Ақтоғай аудандық атқару комитетінің қызметінде жүрген 1937 жылдың 17 маусым күні тұтқындалған. Атышулы 58-статьяның 1а, 2, 8, 9, 10 және 11 деген тармақтары бойынша айыпты деп танылып, 1937 жылғы 22 қарашада атылған. 10. БЕКОВ Орынбек Жазушы, қоғам қайраткері. 1898 жылы дүниеге келген. 1923 жылы Қарқаралы уездік милициясының бастығы, одан соң Семей губерниялық атқару комитетінің бөлім меңгерушісі болады. 1925 жылы БК(б)П Өлкелік Комитетінің шешімі бойынша Еңбек халық комиссариаты аппаратына қызметке ауысады. 1928 жылы Алматыда шығатын Тілші ғазетінің редакторы, ал 30-ыншы жылдары қазақ драма театрының директоры болды. 1937 жылы нақақ жаламен ұсталып ату жазасына кесілді. 11. ДОСОВ Әбілқайыр 39 жасында опат болған қоғам қайраткері. 1899 жылы дүниеге келген. 1916 жылы Омбы орыс-қырғыз (қазақ) жетім балалар пансионында тәрбиеленіп, қазақ оқушы жастарының Бірлік мәдени-ағарту үйірмесіне мүше болған. 1920 жылы қазан айында өткен Қазақ советтерінің 1-құрылтай съезінде Қазақ АКСР ОАК-нің төралқа мүшесі және хатшысы болып сайланды. 1922-1926 жылдары Семей губерниялық атқару комитетінің, Түркістан облысы ревкомының, Орал облысы атқару комитетінің төрағасы болды. 1933-1937 жылдары БК(б)П Қазақстан өлкелік комитетінің, Қазақстан КП ОК-нің, БОАК және Қазақ ОАК-нің мүшесі болып сайланған. 1937 жылы 28 қарашада жалған саяси айыппен тұтқындалып, 1938 жылы 8 наурызда ССРО Жоғарғы Соты Әскери коллегиясының үкімімен ату жазасына кесілді. 12. ҒАТАУЛИН Мансұр Есімі Бесеудің хаты деген тарихи құжатпен тікелей байланысты бұл тұлға да 34 жаста ғана болған. 1903 жылы туған. 1932 жылдан Қазақ мемлекеттік баспасының меңгерушісі. 1936-1937 жылдары Ақмола аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы. Мансұр Ғатаулин Қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекиннің әрекетіне өз наразылығын ашық білдірді, ұжымдастыру жылдарындағы қазақ даласындағы жаппай ашаршылық жағдайлары жөнінде хабарлады, сол үшін қуғын-сүргінге ұшырады. 1930 жылдардағы Қазақстандағы апатты жағдай жөнінде айтылған Ғ. Мүсірепов, М. Дәулетқалиев, Қ. Қуанышев, Е. Алтынбековтермен бірге Бесеудің хатына қол қойды. Жалған айып тағылған М. Ғатаулин 1937 жылдың қарашасында атылды. 13. ДҮЙСЕНОВ Хаким Не-бары 33 жыл өмір сүрген қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1905 жылы туған. 1921-1924 жылдары Семей жұмысшы факультетінің курсанты, Шыңғыстау ауданында мектепте мұғалім, Семей қазақ педагогикалық техникумының оқушысы болды. 1924-1931 жылдары БЛКЖО Қарқаралы уездік коммитетінің хатшысы болып еңбек жолын бастаған, ал 1936 жылдың қыркүйегінен 1937 жылдың қазанына дейін Қазақ ССР-і Совхоздар халық комиссары қызметтерін атқарды. 1937 жылғы жаппай қудалау саясатына ұшырап, қазан айында тұтқындалды да, 1938 жылы атылды. Ол небары 33 жыл ғана өмір сүріпті. 14. ЖАНДОСОВ Ораз Саяси қайраткер. 1899 жылы өмірге келген. 1918 жылы Верный ерлер гимназиясын бітірген. Қазақстанда советтік билік орнағаннан кейін Жетісудың ұлт істері жөніндегі облыс бөлімін басқарды. Саяси істермен айналысудан бөлек, ауыл экономикасын зерттеу жөніндегі экспедицияны жүргізген, ғылыми-зерттеу жұмысымен айналысып, ғылыми еңбектер жазды. 1928-1937 жылдары Қазақ АССР Ағарту халкомы, Қазақ ауылшаруашылығы институтының директорлығымен қатар Республика кітапханасының директоры болды. 1937 жылы тамызда партиядан шығарылады да, жалған саяси айыппен тұтқындалып, 1938 жылы 2-інші наурызда атылды. Ақын Кенен Әзірбаевтің Оразжан әнінің басты кейіпкері бұл кезде 39 жаста ғана болатын. 15. ЖҮРГЕНОВ Темірбек Мемлекет және қоғам қайраткері, мәдениеттің ірі жанашыры. 1898 жылы туған. Алғашында Перовскідегі (қазіргі Қызылорда) Суханский атындағы училищеде бастауыш білім алған ол кейін 1921-1923 жылдары Орынборда жұмысшы факультетінде оқиды. Ал 1923 жылы Ташкенттегі Орта Азия мемлекеттік университетінің құқық факультетін тәмамдайды. 1926 жылы Ташкенттегі Қазақ педагогикалық институтының директоры, 1929 жылы Тәжікстан үкіметінің қаржы комиссары, 1930-1933 жылдар аралығында Өзбекстан үкіметінің халық ағарту комиссары, ал 1933 жылдан бастап Қазақстан үкіметінің халық ағарту комиссары қызметтерін атқарды. 1936 жылы Мәскеудегі Қазақстан өнері мен әдебиетінің онкүндігін негізгі ұйымдастырушылардың бірі болған әйгілі қайраткер ССРО Жоғарғы Советіне депутаттыққа кандидат ретінде ұсынылған 1937 жылы халық жауы деген жалған айыппен ұсталып, РКФСР Қылмыстық кодексінің 58-бабының 10 және 11-тармақтары бойынша ату жазасына кесілді. 16. ЖҰБАНОВ Құдайберген Тіл білімі саласындағы алғашқы қазақ профессоры (1932), түркітанушы, педагог. 1899 жылы дүниеге келген. 1918 жылы Електегі екі кластық орыс-қазақ училищесін бітірген. Темір-Орқаш болысының әуелі хатшысы, кейін төрағасы болады. 1920 жылы Орынбор қаласындағы Хусайния медресесін бітіреді. Араб, парсы, орыс, латын, түрік, жапон, француз, ағылшын, неміс тілдерін меңгереді. 1932-1937 жылдары ҚазПИ-де (қазіргі Алматы мемлекеттік университеті) профессор, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі болды. 1935 жылғы Қазақстанның мәдениет қызметкерлері съезін ұйымдастыру комитетінің төрағасы, 1935 жылдан Қазақ ССР ОАК-нің мүшесі болды. 1937 жылы жалған саяси айыппен тұтқындалып, ату жазасына кесілді. 17. ЖҮСІПБЕКОВ Хамза Мемлекет қайраткері, аудармашы. 1900 жылы туған. 1920-1922 жылдары Омбы, Ақмола губернияларында, Көкшетау уезінде жауапты қызметтер атқарған. 1933-1936 жылдары Қазақстан кәсіподақтар кеңесінің төрағасы, Қазақ АССР әділет халық комиссары, коммуналдық шаруашылық халық комиссарының орынбасары деген саяси еңбек сатыларынан өтті. Х. Жүсіпбеков 1937 жылы күзде халық жауы деген жалған айыппен тұтқындалып, 1938 жылы ату жазасына кесілді. Алматы қаласы маңындағы Жаңалық ауылындағы қорымға жерленген. 18. КӘЛМЕНОВ Атлаш 36 жыл өмір сүрген қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1902 жылы дүниеге келген. Үш бірдей жоғары оқу орнын тәмамдаған: 1917 жылы Ақтөбе қаласындағы гимназияны, 1921 жылы Ташкенттегі жұмысшы факультетін, 1935 жылы Мәскеудегі Бүкілодақтық жоспарлау академиясын бітірген. Еңбек жолын 1922-1926 жылдары Орынбордағы мемлекеттік сауда мекемесінде уәкіл болып бастаған ол 1935 жылдың сәуірінен 1936 жылдың қыркүйегіне дейін Қазақ АССР-і жергілікті өнеркәсіп халық комиссарының орынбасары, кейіннен халық комиссары қызметтеріне дейін өскен. 1938 жылы қаңтарда тұтқындалып, халық жауы деген айыппен атылды. 19. ҚҰЛСАРТОВ Қалап Қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1899 жылы өмірге келген. 1915 жылы Бөкей Ордасындағы 2 сыныпты орыс-қазақ училещесін, 1928 жылы Мәскеудегі коммунистік университеттің 2 курсын бітірген. 1916-1928 жылдары Бөкей, Орал губернияларында лауазымды қызметтерде болды. 1933 жылдың қазанынан 1936 жылдың шілдесіне дейін Қазақ АКСР-і денсаулық сақтау халық комиссары, 1936-1937 жылдары Қарағанды облысы оқу бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1937 жылы желтоқсанда тұтқындалып, 1938 жылы атылды. 20. ЛЕКЕРОВ Әзімбай Қоғам қайраткері, экономист-ғалым, профессор (1932). 1901 жылы туған. 1920-1921 жылы Семей губерниялық аткомының нұсқаушысы, 1921-1922 жылдары Қарқаралы, Павлодар уездік аткомдарының төрағасы болды. Мәскеудегі Шығыс еңбекшілері коммунистік университеті жанындағы курсты және Қызыл профессура институтының экономика факультетін бітіргенне кейін 1934-1937 жылдары Қазақстан марксизм-ленинизм ҒЗИ директоры қызметтерін атқарған. Философиялық, саяси әдебиеттерді қазақ тіліне аудару жұмыстарына басшылық жасаған Лекеров 37 жасында Совет өкіметіне қарсы күресті деген желеумен саяси қуғын-сүргінге ұшырады. 21. МАНКИН Біржан Қайраткер, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1900 жылы дүниеге келген. 1924 жылы Қазақ педагогикалық техникумының дайындық бөлімін, 1928 жылы Орынбор жұмысшысы факултетін бітірген. Еңбек жолын корректор болып Қызылжардағы Бостандық туы газетінде бастады, Жас қазақ журналында жауапты хатшы болып істеген. 1933-1938 жылдары Қазақ өлкелік партия комитетінде меңгеруші, Қазақ ССР-і КП Алматы қалалық комитетінің, Қарағанды облысы комитетінің екінші хатшысы, Қазақ КСР-і ағарту халық комиссары, Оңтүстік Қазақстан облысы партия комитетінің бірінші хатшысы қызметтерін атқарған. 1938 жылы тұтқынға алынып, ату жазасына кесілді. 22. МОЛДАЖАНОВ Ілияс Қоғам қайраткері, ақын, журналист. 1900 жылы туған. 1914 жылы екі кластық орыс-қазақ училищесін бітіреді. 1918 жылы Семейде Алаш Орда жасақтаған атты әскерге алынып, Жетісу майданында шайқасты. 1920 жылы наурызда Совет өкіметі жағына өтіп, ІІІ Қазақ атты әскер полкінің соғыс комиссары болды. 1929-1935 жылы Гурьев, Қостанай округтік атқару комитетінің, Алматы облысы аткомның төрағасы, 1935-37 жылдары Қазақ АССР Қаржы халық комиссары болды. 1938 жылы саяси қуғынға ұшырап, атылды. 38 жыл ғана ғұмыр кешкен Ілияс жасынан шығармашылықпен айналысқан, оның қаламынан шыққан онға жуық дастаны мен қиссасының қолжазбалары Қазан университетінің ғылыми кітапханасында сақтаулы. 23. НҰРМҰХАМЕДОВ Хасен Саяси және қоғам қайраткері. 1900 жылы өмірге келген. Атбасарда мұғалімдер курсында, кейін партия-совет қызметкерлерін дайындайтын курста оқыды. 1930 жылы Мәскеуде К. Тимирязев атындағы Ауылшаруашылық академиясының экономика факультетін бітірген. Еңбек жолын Атбасарда мұғалімдіктен бастады. Еңбекші қазақ, Қызыл Қазақстан газет-журналдарында қызмет етті. 1930-1932 жылдары Мәскеудің ауылшаруашылығы ҒЗИ ғылыми қызметкері болған Хасен 1936 жылдан бастап Қазақ ССР Денсаулық сақтау халық комиссары қызметіне дейін көтерілген. 1937 жылғы қазанда тұтқынға алынып, 1938 жылы халық комиссарларымен бірге атылды. 24. ОРЫНБАЕВ Мұқаш Мемлекет және қоғам қайраткері. 1900 жылы туған. 1914 жылы Семейдегі бастауыш орыс мектебін, 1918 жылы Зайсан қаласындағы жоғары бастауыш училищесін, 1920 жылы Семейдегі ерлер гимназиясын, 1921 жылы Мәскеудегі Бүкілресейлік төтенше комитет курсын бітірген. 1920-1923 жылы Семей губерниясы атқару комитетінде әр түрлі басшылық қызметтер атқарып, 1924-1925 жылы Қазақ АССР-і Ішкі істер халық комиссары болды. 1927-1929 жылдары Қазақ АССР-і жұмысшы-шаруа инспекциясы халық комиссарының орынбасары, 1930-1933 жылы Қазақ АССР-і Қаржы халық комиссары болып лауазымды қызметтер атқарған. Қаржы комиссары болған кезінде ұжымдастыру науқаны салдарынан аштыққа ұшыраған қазақ халқының ауыр хәлін айтып, жоғары үкімет орындарына бірнеше рет хат жолдаған. 1937 жылы саяси қуғынға ұшырап, 1938 жылы атылды. 25. СӘДУАҚАСОВ Смағұл 33 жыл өмір кешкен аса көрнекті мемлекет, саяси, мәдениет қайраткері. 1900 жылы туған. 1912-1915 жылдары Павлодардағы екі кластық орыс-қазақ уилищесін, Омбыдағы ауылшаруашылық мектебін бітірген. Еңбек жолын 1918-1920 жылдары Центросибирь кооперативтер бірлестігінде бастаса, 1925-1926 жылдары Еңбекшіл қазақ (Егемен Қазқастан) газетінің жауапты шығарушысы әрі Қызыл Қазақстан (Ақиқат) журналының редакторы болды. 1925-1927 жылдары Қазақ АССР Халық ағарту комиссары, 1927-1928 жылдары Ташкенттегі қазақ педагогика институтының ректоры қызметтерін атқарды. 1928-1932 жылдары Мәскеу көлік инженерлері институтын оқып бітірген соң Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысында инженер-құрылысшы болып еңбек етті. Голощекин билігі кезеңінде жасындай жарқылдап көрінген асыл азамат 1933 жылы Мәскеу-Донбасс темір жол құрылысындағы апатта қайтыс болды. 26. СЫРҒАБЕКОВ Нығмет Мемлекет қайраткері. 1900 жылы дүниеге келген. 1924-1926 жылдары Қазақ АССР-і Жоғарғы Сотының қылмыстық істер бөлімінің бастығы, Жоғарғы Сот төрағасы, 1933-1937 жылдары Қазақ АССР-і Ауылшаруашылығы халық комиссары қызметтерін атқарды. Есіл ер халық жауы деген жалған айыппен тұтқындалып, 1937 жылы атылып кетті. 27. ТӘШТИТОВ Қайсар Қазақстан жастар қозғалысының жетекшісі. 1904 жылы туған. 1920 жылы Қызылжардағы орыс-қазақ мектебін, 1924 жылы губернаторлық партия-кеңес мектебін, 1930 жылы Мәскеудегі Свердлов атындағы коммунистік университетті бітірген. 1931-1933 жылдары Қазақ АССР-і Халық ағарту комиссарының орынбасары, 1933-1937 жылдары Қазақстан комсомолының бірінші хатшысы қызметтерін атқарды. 1937 жылы қазан айында 33 жастағы Қ. Тәштитов халық жауы ретінде тұтқындалып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болды. 28. ТӨЛЕПОВ Мирасбек Қоғам және мемлекет қайраткері. 1903 жылы өмірге келген. Ауыл мектебінде, Троицкідегі орыс гимназиясында оқып, 1932 жылы Мәсккеу Қызыл профессура институтын бітірген. 1921-1922 жылдары Қазақ АССР-і еңбек халкомының орынбасары, 1922-1927 жылдары Қазақ АССР-і кәсіподақтары өлкелік бюросының қызметкері, ССРО Сыртқы сауда халкоматының Қазақстан және Қытай бойынша уәкілінің орынбасары, Қазақ АССР-і Сауда халық комиссарының орынбасары қызметтерін атқарған. 1932-1933 жылдары БК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің ғылым секторының меңгерушісі, БК(б)П ОК-нде (Мәскеу) баспа секторының меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1937 жылы 22 тамызда халық жауы ретінде тұтқындалды, атылды. 29. ТОҒЖАНОВ Ғаббас Қоғам қайраткері, әдебиет сыншысы, публицист. 1900 жылы өмірген келген. 1917 жылы Омбы гимназиясын бітіріп, 1922-1923 жылдары Ташкенттегі Орта Азия университетінде, кейін Мәскеудегі В.Г. Плеханов атындағы халық шаруашылығы институтында оқыған. 1922-1923 жылдары Ташкентте шыққан Жас алаш газетінің жауапты хатшысы, 1923-1924 жылдары ССРО ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты Орталық Күншығыс баспасы қазақ секциясының хатшысы қызметтерін атқарды. Қазақ ССР ХКК жанындағы көркемөнер істері жөніндегі басқарма бастығы қызметтерін атқарып жүрген 1937 жылдары репрессияға ұшыраған. 30. ТӨРЕҒОЖИН Зейнолла Қоғам қайраткері, саяси қуғын-сүргін құрбаны. 1899 жылы туған. 1920 жылы Атбасар 2-жылдық педагогика курсын, 4 айлық қызыл мұғалімдер курсын, 1929 жылы Мәскеу қаласындағы сауда академиясын бітірген. 1930 жылдан Қазақ жабдықтау халық комиссариаты бөлімінде бастық, алқа мүшесі, Қазақ мемлекеттік сауда басқармасының төрағасы қызметін атқарған. 1936-1937 жылы Қазақ ССР-інің совхоздар халық комиссарының орынбасары қызметтерін атқарды. 1937 жылы саяси қуғын-сүргінге ұшырап, 38 жылы ату жазасына кесілген.
Қазақ тарихының мақтанатын, шаттанатын кезінен бөлек, жүзге жабырқау әкелетін, көңілге қаяу түсіретін күндері-де бар. Ол - көпшілікке белгілі 31 мамыр - Саяси қуғын-сүргін көргендерді еске алу күні Назарларыңызға ұсынылып отырған тарихи фотосуреттердің жиынтығын бұдан біраз жыл бұрын Алматыдағы кино-фотоқұжаттар және дыбыс жазбалары сақталған орталық мұрағатының қоры жұртшылыққа жариялаған болатын. Ұлт үшін құрбан болған есіл ерлердің жазықсыз бейнесін мұрағаттың қор меңгерушісі Еңлік Толықбаеваның республикалықЖас Алаш газетіне жариялауы бойынша танып білген көпшіліктің төбе құйқасы шымырлап, жан дүниесі алай-дүлей күйге түскені анық. Сонымен қатар зерттеуші, журналист Болат Мүрсәлім құрастырған Алашорда фотоальбомынан да бірнеше сурет көшіріліп алынды. Әр сурет - әр түрлі тағдыр. Соңғы сөз - арманшыл адамның, үмітті жанның келешекке сәлемі, аманат-өсиеті. Сөзің - өзің деп С. Торайғыров бекер айтпаса керек. Қайран арыстардың мүбарак жүзінен, бейкүнә пейілінен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz