Еуразия мәдениеті және еуразияшылдық мәдениет
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ӨНЕР УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
САҒАТОВА ТӘТТІГҮЛ ҚИНАЯТҚЫЗЫ
Қазақстанның қазіргі мәдениетіндегі еуразияшылдықтың мәдени-философиялық аспектілері
Диссертациялық жұмыс
6B020400 МӘДЕНИЕТТАНУ
мамандығы бойынша
Астана - 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ФЕНОМЕНІНІҢ МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН МӘДЕНИЕТТІҢ РУХАНИ МӘНІН ТҮСІНУДЕГІ ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ИДЕЯСЫ
Көркем мәдениетіндегі ориентализмнің теориялық қайнар көздері ... ..6
Еуразияшылдық идеясы тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясы 16
Тұтастық және үйлесімділік еуразияшылдық мәдениетінің идеалы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ӨЗІНДІК ЖОЛЫН РУХАНИ ТҮСІНУДЕГІ ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ
Қазіргі қазақстандық қоғам дамуының мідени-тарихи аспектісі және еуразияшылдық идеясын өзектендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Көркем өнердегі еуразиялық мәдениеттердің өзара баюы (бейнелеу өнері мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қазақстанның заманауи өнеріндегі еуразияшылдық: жолдар мен ізденістер (сурет, кескіндеме, мүсін) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Магистрлік жұмыста Қазақстандағы заманауи өнердің дамуы контексінде әлем тұжырымдамасы тұрғысынан еуразияшылдық идеялар әлеуетінің мәдени-философиялық талдаулары жүргізілді. Негізгі ғылыми мәселе Шығыс-Батыс дихотомиясының негізгі еуразияшылдық философемасының Қазақстан заманауи көркемдік мәдениетіне ықпалын, орнын және ауқымын зерттеу болып табылады.
Еуразияшылдық жасампаздық және толеранттылық идеясы Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясатта түбегейлі орын алды. Идеология ретінде еуразияшылдық идеясы біздің әлем мәдениеттерінің сан алуандығын, өзін-өзі көрсету нысандары мен адамның даралық көріністерін құрметтеуге, қабылдауға және дұрыс түсінуге насихаттайды.
Еуразияшылдық - адамзат өркениетінің екі полюсінің тоғысуы. Бұл әмбебап немесе философиялық ұғым: өзінің мәдени-философиялық анықтамасында ол "Батыс" және "Шығыс"кең және мазмұнды ұғымдарына айналады. Батыс пен Шығыс әлем қатынастарының екі түрінде көрсетіледі: пәндік-әрекеттік және рухани-көзқарастық. Еуразияшылдық идеясы Батыс пен Шығысты жақындастыру мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі. Әлемдік қатынастардың еуразиялық типі - адамзат тарихы мен мәдениетінің өзіндік құбылысы, Шығыс пен Батысты біріктіретін үшінші әлем. Әлемдік өркениеттің ажырамас бөлігі ретінде адамзаттың мәдени-тарихи дамуының біртұтас ағынының бөлігі болып табылатын Қазақстанның мәдениеті қазіргі уақытта мәдениет диалогы, олардың өзара әрекеттестігі және синтезі, сондай-ақ консенсусі кіретін еуразиялық әлем қатынасының айрықша феномені ретінде қарастырылады.
Еуразияшылдық феноменіне әлемнің ерекше тұжырымдамасы және адамның Универсуммен үйлесімі ретінде қарай отырып, біз оның бастауларын білуге және ұғынуға, дәстүрлі қазақ және қазіргі қазақстандық өнердің өзіндік даму жолдарына тереңірек енуге мүмкіндік аламыз. Қазақстанның қазіргі заманғы көркем мәдениетінде еуразиялық этникалық тамырларды зерттеу мәселесі және еуразиялық кеңістіктің рухани ғарыш ортақтығы бізге өзекті мәселелердің бірі болып көрінеді.
Осы жылдар бойы еуразияшылдық теориясы тәжірибелік іске асырылды және бүгінгі күні еуразиялық кеңістік интеграциясының үш өлшемі туралы айтуға болады: экономикалық, әскери - саяси және мәдени-гуманитарлық. 2017 жылдың 12 сәуірінде Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласымен сөз сөйледі, онда Елбасы қоғамдық сананы жаңғыртудың нақты тұжырымдамаларын анықтады. Бұл бағдарламалық мақаланың мазмұны еуразиялық құндылықтарды және олардың әлеуетін әр түрлі аспектілерде зерттеуге жаңа серпін береді, олардың ішінде бұл жұмыс үшін бастысы мәдени-философиялық болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихы бірнеше жүз жылдықтарға созылатын еуразиялық қозғалыс қазіргі таңда жаңа жандануды бастан кешуде. Қазақстандықтар үшін еуразияшылдық идеясын қайта жаңғыртудың бастаушысы ретінде Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев болғандығы өте қуантарлық жағдай. Бұл туралы алғаш рет Елбасы 1994 жылдың көктемінде М.В.Ломоносов атындағы ММУ-інде оқылған баяндамасында айтқан болатын [1]. 1994 жылғы Президентіміздің бастамасы жай ғана импульс емес, барлық аспектілердегі (саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени) заманауи шындықтың прагматикалық қажеттілігі екендігін уақыттың өзі көрсетті.
2006 жылы Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-інде өткен дәрісінде Президент: Еуразиящылдық - XXI ғасыр идеясы. Бұл - келешек идеясы. Бұл - қазіргі таңда жаңғыртуды талап ететін интеграциялық үдерістер тәжіндегі алмас. Бұл идеяны сынаушылар да бар, бірақ, менің ойымша, бұл жүзеге асырылуда деп санаймын... бұл идеяға рухани, ғылыми негіз керек деп атап өтті [2].
Қазір мәдени интеграция идеясы Еуразияның мәдени және халықаралық саяси-экономикалық кеңістігіне енуде. Қазіргі заманғы жаһандық үдерістерде Еуразиялық идеясын жүзеге асыру рухани, мәдени, өркениеттік аспектілерін белсенді түсіну жалғасуда.Ұлттық менталитетті қалыптастыратын ең қуатты құралдар мәдениет пен өнер болғандықтан, бұл жерде көркем мәдениет саласы ерекеше әлеуетке ие.
Зерттеу нысаны - Қазақстанның қазіргі көркем мәдениетіндегі еуразияшылдық философемасы және оның әлеуеті
Зерттеу пәні - Қазақстанның қазіргі бейнелеу өнеріндегі (кескіндеме, графика, мүсін және қазіргі заманғы өнер) еуразияшылдықтың мәдени-философиялық мазмұнының көрінісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстанның қазіргі өнеріндегі еуразияшылдық тақырыбының орнын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
көркем мәдениет форматындағы еуразияшылдықтың бастаушысы ретінде ориентализмнің теориялық негіздерін зерттеу;
еуразияшылдық идеясы контекстіндегі Шығыс-Батыс дихотомиясының негізгі көркем параметрлеріне сипаттама беру;
мәдениеттердің жақындасуына негізделген әлем тұжырымдамасы ретінде еуразияшылдық идеологиясы мен әлеуетінің көркемдік ядросы - тұтастық пен үйлесімділіктің мәдени-философиялық негіздерін ашу;
еуразияшылық тұжырымдамасы контекстінде мәдениеттерді өзара байыту феноменін зерттеу;
еуразияшылдық идеяларын өзектендіру аясында қазіргі қазақстандық мәдениеттің тарихи және мәдени-философиялық даму аспектілерін саралау.
- Қазақстанның қазіргі бейнелеу өнері эволюциясындағы еуразияшылдық идеяларының орны мен маңызын анықтау.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Классикалық еуразияшылдық проблематикасының пәнаралық сипаты бар және классикалық пен қазіргі ғылыми еңбектерді кең ауқымды зерттеп оқуын көздейді. Қазақстандық тарихи және мәдени-философиялық контексті М.Х.Абусеитова [3; 4], Г.К. Шалабаева [5; 6; 7], Т.Х. Габитов [8], С. Кондыбай [9], Ш.Ж. Тохтабаева [10] сияқты отандық ғалымдардың зерттеулерімен ұсынылған. Сондай-ақ, Р.А. Ерғалиева [10], М.Э. Султанова [13], Х.Х. Труспекова [14], Э.Р. Ахметова [15] және басқа да қазіргі заманғы отандық өнертанушылардың зерттеулері зерттеу жұмысының орындалу барысында қолданылды.
Зерттеу әдістемесі. Дипломдық жұмыстың әдістемесі тарихи, философиялық, мәдениеттік зерттеулерді үйлесімді біріктіретін кешенді, пәнаралық тәсілінде құрылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстанның қазіргі мәдениетінің даму үдерісіндегі еуразияшылдық идеяларының мәдени-философиялық әлеуетін қарастыру болып табылады.
Диплом жұмсының құрылымы: кіріспе, 3 тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымша
1 ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ФЕНОМЕНІНІҢ МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН МӘДЕНИЕТТІҢ РУХАНИ МӘНІН ТҮСІНУДЕГІ ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ИДЕЯСЫ
Көркем мәдениетіндегі ориентализмнің теориялық қайнар көздері
Ориентализм тақырыбы біздің өміріміздің шамамен барлық салаларын қамтуымен қызықты: қоғамдық және тарихи сана-сезім, стереотиптер, фольклор, масс-медиа және бұқаралық мәдениет, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар, білім беру саласы және т.б. [16]. Қарапайым түсінікте ориентализм термині барлық шығыстықты білдіреді. Сондықтан гуманитарлық білімде ориентализмнің синонимі ретінде шығыстану термині жиі қолданылады. Бірақ ориентализм кең ауқымды болып келеді.
Ориентализмнің теориясы мен әдістемесі көркем шығармашылыққа қалайша әсер еткендігін түсіну үшін әлемдік көркем өмірдің тарихи ретроспективасындағы ориенталистік сана-сезімнің эволюциясын шолып шығу қажет. Алайда ғылымда ориентализм әдістемесі біршама даулы түрде ұсынылады және жеке теорияшылдар үшін қазіргі таңға дейін жүргізіліп келе жатқан пікірталастар мен дебаттардың нысанына айналды. Аталмыш зерттеудің осы бөлімшесі нәтижесінде еуразияшылдықтың философиялық негіздемесіне айналған негізгі тұжырымдары зерттелетін болады.
Ғалымдардың пікірінше, ориентализм үш негізгі факторлардың ықпалымен пайда болған: іргелі шығыс мәтіндерін жүйелі зерттеудің белсенділігі, жаңа ескерткіштер мен ежелгі тілдердің ашылуы; жабайы (варвар) шығыс халықтарын батыс өркениетіне бейімдеудің ағартушылық міндетінің шешімі; шоғырлық экспансия [17, б.7]. Бірақ ориентализм тұжырымдамасының жалпы қайнар көздері өте тереңде жатыр.
Ориенталистік сананың ретроспективасы оның пайда болуы ұлы географиялық ашылулар кезеңінде орын алғандығын көрсетеді, бірақ А.А.Масловтың көзқарасы оны одан әрі екендігін білдіреді: антикалық Грекияда Шығыс-Батыс дихотомиясының бір түрі бастау алады: нақты осы уақыттан бастап гректер өркениетсіз жабайылар туралы айтпағанның өзінде, өздерінің өмір салттарының олармен көршілес Шығыс халықтарының өмір салттарынан айырмашылығын байқап, белгілей бастады [18, б.3].
Сәйкесінше, ориенталистік санасы Ұлы көші-қон дәуірінің Ескі Әлем және Ұлы Жібек Жолы бойында туындаған (олардың арғы түп-тамырларымен: кәріптасты жол, нефритті жол, лазуритті жол). Сонымен қатар континент аралық сауда Батыс пен Шығысты байланыстыратын жаһандық құралға айнала алды. Ұлы Жібек жолы Ескі Әлем халықтарының экономикалық-мәдени интеграциялануының қуатты құралы бола алды. Көптеген жүз жылдықтар бойына Батыс пен Шығыстың жан-жақты, көп векторлы және нәтижелі сауда-мәдени әрекеттестігі жалғасып отырды.
Жібек жолы екі өркениет өкілдерінің бір-біріне жанасу деңгейін арттырды және еуропалықтардың түсінігінде Шығыс туралы ғажайып адамдар мен жануарлар тұратын ғажайып әлем ретіндегі түсінік қалыптасты. Бұл көзқарас антикалық дәуірден шыққан және белгілі бір деңгейде әрбір келесі дәуір саудагерлері мен саяхатшыларының әңгімелерінің арқасында тарихи-мәдени арқауға өзіндік бір ғажайып бояуын қосып отырды. Саяхатшылар ғажайып бай құпиялы Шығыс туралы жалпы еуропалық аңызды белгілі бір деңгейде байытып және дамытып отырды.
Шығыс туралы еуропалықтардың түсініктерінің кеңеюіне 1095 жылы Урбан ІІ папасымен жарияланған Крест жорықтары да өз септігін тигізді. Халықының саны тоқтамай өсіп жатқан еуропалықтар Шығыстың сарқылмас байлығына қызықты. Жорықтардың діни себептері ретінде христиандықтардың құрметті жерлерінің, ең алдымен Құдай қабірінің және жалпы Қасиетті жердің дінсіздердің қолында сақталуының мүмкін еместігі туралы идеялар айтылды. Сол уақытта Палестина толығымен мұсылмандардың қол астында болған еді.
Крест жорықтары Орта ғасыр тарихындағы маңызды кезең болып табылады. Оларға батыс еуропалық қоғамның барлық әлеуметтік санаттары тартылған еді: корольдер мен қарапайым адамдар, жоғары феодалдық тап және дін адамдары, рыцарьлар мен қызметшілер. Кресшінің ант суын ішкн адамдардың мақсаттары әр түрлі болды: бірі баюды көздесе, басқалары шытырман оқиға тап болуды армандаған, ал үшіншілері тек діни сезімдеріне байланысты әрекет етіп отырған [19, б. 9].
Жалпы, Шығысқа шамамен тоғыз жылға созылған сегіз Крест жорықтары жасалған. Әрине, Крест жорықтары Батысқа шығыс халықтардың мәдениет пен техника саласындағы білімін иемдену түрінде пайда әкеліп отырды (желді диірмен, жетілдірілген су дөңгелегі, пошта көгершіндері жүйесі және тағы басқалары). Сонымен қатар суармалы, бақшалық, бау-бақша және гүлдердің жеке түрлері де алынған. Кресшілер жорықтардан музыкалық аспаптар да әкеліп отырған.
Бірақ осындай мәдени мұралардың саны тым мардымсыз, және Крест жорықтарына берілетін сол жаһандыө әлемдік-маңызды рөлді ойнай алмады. Екі өркениеттің шығындары өте үлкен болды. Сонымен қатар католиктік шіркеу өзінің ықпал ету ауданын кеңейтіп, Шығыс тарапынан батыс әлеміне жауапты реакция ретінде джихад түрінде Батыс пен Шығыстың конфронтациясын одан әрі өршітті.
Осы себептерге байланысты Шығыста Батыс туралы құлдық ұстаушы және жаулаушы ретіндегі түсініктер қалыптаса бастады. Сонымен қатар орта ғасырда Шығыстың белгілі бір мәдени-тарихи тип ретінде бөлінуі болған жоқ. Мысалы, орта ғасырлық Еуропаның философтары мен дін адамдары араб-парсы ойшылдарын басқа мәдениет пен философиялық дәстүрдің өкілдері ретінде емес, гректерден келе жатқан данашылдық мектебінің жалғастырушылары ретінде қарастырған [20, б. 14].
Шығыс туралы түсініктің түрленуінде Ұлы географиялық ашылулар дәуірінің, танымал теңіз жүзушілердің және алғашқы жол салушылар Христофор Колумбтың, Магелланның, Васко де Гамманың, Френсис Дрейк және басқалардың ұлы әрекеттерінің алған маңызы үлкен болды. Солардың арқасында Еуропа Әлемдік мұхиттың кеңістіктеріне шыға алды, ал еуропалық өркениет әлемде бірінші орындарға ие болды [21, б. 21].
Шығыстану үрдісінде Марко Поло маңызды рөл атқарады, ол өз замандастары арасында шекарасыз адам атағына ие болып, өмірінің соңына дейін Азияға тәуелділіктен емделмеді. Оның отаны - Венеция, оның рухы тұлғаны қалыптастыруға көмектесті, кәсібі көпес, бірақ рухани зерттеуші болып, еуропалықтардың Шығыс туралы түсініктерін кеңейтті.
Венециялықтардың іскерлік қабілеті сауданың адам айтқысыз ұлғаюына, сонымен бірге түсініктің кеңеюіне көп көмектесті. Еуропалықтар арасында Шығыстан әкелінген экзотикалық ерекше тауарлардың пайда болуы, сонымен бірге білім мен ақпараттың белсенді араласуына жағдай жасады. Сауда байланыстары әмиянмен қатар, ақылдың да көбеюіне алып келді. Мұндай тандем Венеция республикасы мен венециялықтардың басқа Еуропадан айтарлықтай алшақтатты. Ең соңғысы бақыланатын импорт болатын минералдар, тұздар, балауыз, есірткі, камфара, гуммиарабика, мирра, сандал ағашы, даршын, мускатты жаңғақ, жүзім, інжір, анар, маталар (әсіресе жібек), тері, қару, піл сүйегі, түйеқұс пен тотықұс қауырсыны, маржан тас, темір, мыс, алтын құм мен кесектер [21, б. 4].
Марко Полоны басқа әлемді лайықты бағалаған бірінші еуропалық деп айтуға болады. Ол еуропалық емес мәдениетке сыйластықпен қарап, басқа әлемді тану барысында өзін де өзгертті. Марко Поло мен Крестік жорықтар философиялық Батыс-Шығыс концепциясының қалыптасуында ескертілетін Батыс пен Шығыс арасындағы өзара қатынас байланысады. Теңіз саяхатшылары еуропалықтар әлемін шығыстық экзотикаға қызығушылықтарын арттыра отырып кеңейте алды - дәстүрге, рәсімдерге, өнерге.
Сонымен, еуропалықтардың ориенталистік түсініктерінің дамуына әсер еткен жаһандық құралдар деп, Ұлы Жібек жолы, Крестік жорықтар және Ұлы географиялық ашылуларды айтуға болады. Дегенмен, мыңдаған жылдар бойы еуропалықтар басқа алыс құрлықтарды әр түрлі елестетті. Басқа әлемнің келбетін көруге деген қызығушылықтарын оятқан мотивтер әртүрлі және қозғаушы болды.
Танымайтын мәдениет бейнесіне деген қызығушылық деңгейлері де әр түрлі болатын. Бұдан - жалпы Шығыс туралы түсінік шекарасының белгілі шайылуы пайда болды, түрлі абстракті теориялық көзқарастар мен бейнелік түсініктерді өзіне қосқан көптеген радикальді трансформациялар өзгеріске ұшырады [11, б.369]. Еуропалықтардың Шығыс туралы түсініктері көптеген күрделі тарихи дамулардан өтіп, еуропалық мәдениеттің барлық маңызды ағымдарында пайда болды: ортағасырлық символизм, ағарту мен романтизм, жаңа батыстық философия, модерн және жас контрмәдениет.
Көптеген жылдар Шығысты бірде дәріптеп, бірде оларды артта қалған, өзімен өзі бұйығы, тарихсыз, құлдық және кедейшілік өлке деп айыптады. Ал кейде адамды эмпириялық тіршілігінен жоғарылатар рухани тереңдігі, даналығы мен тақуалығы үшін тамсанатын. Ең қарама-қарсы көзқарас еуропалық философтар, мәдениет танушылар, саясаткерлер, әлеуметтанушылар мен тарихшылар орнатқан Шығыс туралы жасанды теория негізінде қалыптасты. Шығысты зерттеудің еуропалық форматы неден көрінеді?
Беделді зерттеулер бойынша, негізінде Шығыс ерте заманда да, қазір де тұтас, бір эсхатологиялық бағытта қозғалушы мәдениетті көрсетпейді. Шығыс өркениетінің дамуын үш бағытқа бөліп қарастыруға болады: мадақты, критикалық және исламдық. Бірінші бағыт бойынша Шығыс, бәрінен бұрын, Қытай, жалпы береке, білімнің және ағартушылық мекені ретінде, даналық пен басқарушылық үлгісі ретінде қарастырылды. Екінші бағыт бойынша (Ескі Египет, Ескі Парсы, бірнеше басқа да Шығыстық озбыр елдер) зорлық, құлдық, қатыгездік және ұзақ тоқырау тұрғысынан сипатталды. Үшінші топтағы өркениет (Шығыс араб-мұсылмандық аудандар) араб-мұсылман өркениетінің Батысқа моральдық-этикалық ықпалымен сипатталады, алгебра, тригонометрия, астрономия, география, химия, психология, медицина және басқа да нақты ғылымдардың дамуы[22, б.131].
Шынында, ориентализм Ағарту дәуірі XVIII ғасырда жеке ғылыми бағыт болып қалыптасты, және сол дәуірдегі атақты философтардың аттарымен байланыста болды. Мамандар оны үш бағытқа бөледі: мадақты, критикалық және исламдық.
Сонымен мадақты бағыт жақтаушылары - Лейбниц, Вольтер, Кэне және басқалар Шығыс мәдениетіне тамсанып, оны Еуропаның дамуына үлгі ретінде санады. Критикалық бағыт жақтаушылары - Монтескье, Руссо, Вольней және басқалар - шығыс мәдениетін жағымсыз бағалады, олар шығыстағы еуропалық қоғамда жоғары бағаланатын тәуелсіздіктің жоқтығын кінәлады.
Әлемдік тарихқа әмбебап сызба құру мақсатында Ағартушылар шығыс мәдениетіне әмбебап қарау негіздерін орнатты. Бұл әдіс бойынша - Шығыс бүкіләлемдік тарих басталған, мәдениет туған орталық деп саналды, бірақ заманауи Ағартушылар бойынша әмбебап тарихи даму сатысы батыс мәдениетінің дамуын мойыедайды. Бұл бағыт бойынша Шығыс мәдениетінің бағасы ерте заманда, ал заманауи мәдени дамудың үлгісі Батыс болып есептеледі [20, б.16].
Осылайша, Француздық революция кезінен шығыстық мәтіндерді іргелі оқу басталады. 1795 ж Парижде Азия бар тілдерін оқу мектебі ашылды, ол жетекші еуропалық ориенталистік орталыққа айналды.
Он жыл бұрын, 1785 жылы, ерте үнді әдебиетінің санскрит тілінде жазылған ұлы ескерткіші Бхагавад-гита (Әулиели жырлар) ағылшын, одан соң француз тіліне аударылды. Киелі мәтіннің аудармасының бірі еуропалық ортада индомания тудырды, ол әсіресе неміс философтары, ақын және критиктер ағайынды Август және Фридрих Шлегелдердің назарын аударды.
Кейінірек арнайы Азиялық журнал (1823), Азия карольдіктерінің журналы (1834), Немістік шығыс қоғамы журналы (1845) сияқты журналдар пайда болды, оларда жетекші батыстық шығыстанушы ғалымдардың зерттеулері жарияланды. Іргелі және қолданбалы Шығыстану Фрация, Англия, Италия, Дания және басқа да еуропалық державаларда ұлғайды.
Е.В. Середкин ойы бойынша, бірінші шығыстанушылардың басында Г.В. Лейбниц тұрды, ол конфуций іліміне өте жоғары қызығушылық танытты. Ол өз заманындағы барлық қытайлық жазбаларды біліп қана қоймай, Қытай миссинонерлерінен бірінші болып жаңа ақпараттар алып отырды, олар хаттарынан көрініс табады. Оның қызығушылықтары медициналық дәрі-дәрмектерден қытай фйилософиясына дейін жазылды. Одан артық ешқандай еуропалық философ конфуцийшілдік пен конфуцийшілдік емеске қанық [23, б.6]. Ол Қытай мен Еуропа мәдениеті бірін бірін толықтырушы деп санады, сонымен бірге екі мәдениеттің де теңдігі мен әр түрлілігі туралы ойды дамытты. Лейбництің Қытай туралы еңбектерінің арасында санаудың бинарлық жүйесі және қытай философиясы туралы екі хат трактаты ерекшеленеді, ол 1700-1703 жж жазылған.
Лейбництен кейін неміс философиясындағы шығыстанудың кең таралуы нақтыланған, бағытты сипат алады, ол И. Гердера, Вильгельм фон Гумбольта, Фридриха Шлегель және басқа да көптеген философтар мен мәдениет танушылар еңбектерінде бейнеленеді. Иоганн Готфрид Гердер - атақты ақын, аудармашы, тарих пен мәдениеттің ғылыми мәнінің негізін салушы алғашқы ойшылдардың бірі, ол тарихи және мәдени үрдістердің заңдылығын түсіндіруге талпынды, Адамзат тарихы философиясына идеялар (1784-179).
Шығыс халықтарының тарихи-мәдениетін сипаттауда Гердер шығыс философиясы мен тілін талдайды. Салыстырмалы тіл зерттеу бойынша Гердер идеяларының дамуын Вильгельма фон Гумбольд еңбектерінен көре аламыз, онда тілдің халықтың рухани күшін қалыптастырумен ажырағысыз байланысы жазылған [10, б.47.].
Фридрих Шлегельдің Үндістан еліне деген махаббаты ерекше болған. Өзінің үші кітаптап тұратын Үндістандықтардың тілі мен даналығы туралы атты еңбегінің [24, б. 261] бірінші кітабы тіл туралы, екінші кітабында философия туралы және үшінші кітабында тарихи идеялар мен үндістан тарихы туралы баяндаған. Бірінші кітабында үнді тілі туралы, оның грамматикалық құрылымы және тілдердің пайда болуы қарастырылады. Екінгі кітабында, Алдын ала ескертпелерден кейін, рух пен эманация жүйелері туралы, астрология мен табиғаттың алғашқы мәдениеттері, екі бастама және пантеизм ілімдері туралы сөз қозғаалады. Үшінші кітабында Шлегель поэзияның пайда болуы туралы, жалпы үнді және шығыс зерттеулері, олардың мақсаттары мен құндылықтары туралы сұрақтарды қарастырған [25, б. 59].
Осылайша, антикалық және Крест жорықтарынан және Еуропа-Батыстың үстемдік етіп, әлемге билік жүргізуіне алып келген Ұлы географиялық ашылулар кезеңінен бастау алатын ежелгі Шығыс-Батыс ось-векторы Ағарту кезеңінде Шығыс туралы шектеулі түсініктердің шегінен тысқары шыға бастады.
Әрине, тіршіліктің барлық салаларындағы жетістіктер еуропалық елдердің көркем шығармашылық өмірінде де өз көрінісін таба білді. Біртіндеп ориентализм көркем шығармашыықтың барлық салаларын байыта бастады: лингвистикадан бастап сәулет өнеріне дейін.
Көптеген шығыс мемлекеттері еуропалық супердержавалардың отарына айналды - Испании, Франции және Ұлыбритания. Сол елге барып, барлығын өз көзімен көру енді еш қиындық тудырмады. Сондықтан шабыт іздеуші көптеген суретшілер Шығысқа қарай ұмтыла бастады, оларды қандай да бір ертегіні, мейрам салтанатын, қандай да бір мүлдем басқа болмысты көру үміт жетелеген. Еуропа жаңа ертегілерді көруге ынтық болды - ағайынды Гримм және Шарль Перро оларды жалықтыра бастаған еді. Және ол іздеген ертегісін таба алды... [26, б.73], әдебиет шығармалары, сәулет ескерткіштері және көркем сурет өнерінің туындылары түрінде. Ағылшын суретшілері көбіне Үндістан, Египет елдеріне, Қасиетті жерге жиі саяхаттаған, ал француздықтар - Марокко және Алжирге, американдық және немір суретшілері - Египет және Палестинаға.
Ориентализм фомизмнен бастап сюрреализмге дейінгі модерн, импрессионизм, постимпрессионизм және көптеген басқа заманауи ағымдарды ынталандырады. Осыған байланысты Е.С.Штейнер ориентализмнің әр түрлі фазалары: романтикалық-академиялық (ориентализмнің тар мағынасы), импрессионистердің мен модерн жапонизмі, авангард привитизмі және т.б. жаңа еуропалық мәдени парадигманы кеңейтуде кезекті сатылар болған және батыс дүние танымы мен мәдени тәжірибесінің жаһандануына жол салып отырды деп жазады.
Сонымен қатар ориентализмнің бастапқы фазасы романтикалық-академиялық (ориентализм тар мағынасында) болды - яғни батыстың ресми байланысу тілін сақтай отырып, экзотикалық шығыс сюжеттері. Келесі толқын, импрессионистердің және модерн жапонизмі, біршама маңызды трансмәдени құбылыс болды - мұнда тек сюжеттер ғана емес, байланысу тұрғысындағы ресми ерекшеліктер де Шығыстан иемденген болатын
Әрі қарай авангард және сюрреализмнің примитивизмі және оның африкалық және жергілікті өнерге жүгінуі келді, осыдан кейін (Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін) батыс көркем өнер дискурсының маргинализациясы лиминалды қоғамдың топтардың өз ойларын білдіру тілімен ынталандырылып отырды (аңқау өнер, есі ауысқандардың өнері) [27, б.3].
Сонымен, біздің көркем мәдениет материалдарының (негізінен, бейнелеу өнері мен әдебиеттің) негізінде тарихи ретроспективтегі Шығыс туралы түсініктің түрленуін түсінуге жасаған амалымыз келесі қорытындыларды тұжырымдауға мүмкіндік береді:
-ориентализм бірнеше жүз жылдықтар бойына еуропалық мәдениетті (идеология, ғылым және өнер) өзектендіріп отырды. Антикалық дәуірде пайда болса да, ол Крест жорықтары мен Ұлы географиялық ашылулар дәуірінде одан әрі нығайып, ал Ағарту дәуірінде Шығыс туралы тар және бір жақты түсініктердің шегінен тысқары шықты. Осылайша Батыс прогрессивті, рационалды, индивидуалды, реалистік, логикалық аспект, ал Шығыс оның толығымен қарама қайшылығы болатын: архаикалық, мистикалық, интуитивті, пассивті және тұйық әлем ретінде түсіндірілетін белгілі бір идеологиялық және көркем канон қалыптасты. Уақыт өте бұл сол дәуірдегі батыс философиясы мен мәдениеттану әдебиеттерінде көрініс тапқан тұрақты догмалық теориялық түсініктерге айналды;
- бірнеше ұрпақтың батыс еуропалық ориенталистері Шығыс тарихы мен мәдениеті туралы (оның ішінде ежелгі мәдениеттер мен жойылып кеткен халықтар турал) көптеген деректерді жинау, жүйелендіру және талдау бойынша үлкен жұмыстар жүргізген, бұл, әрине, көркем шығармашылықта көрініс тапты;
- Шығыс туралы түсініктің түрленуінде маңызды қадамдардың бірі романтизм дәуірі болып табылады, яғни ол Шығыстың аңыздардың, көркем сурет, сәулет өнері, музыка және әдебиет үшін үлгілердің, мотивтердің асыл қазынасы ретіндегі соңғы бейнесін қалыптастыра алды. Нақты осы романтизм дәуірінде еуропалық көркем ориентализм бұрын-соңды болмаған гулденуді бастан кешіреді;
- ориентализм идеялық тұжырымдама ретінде романтикалық-академиялықтан бастап авангардқа дейінгі бірнеше даму сатыларынан өткен және өзінің әрбір фазасының ағымында Шығыс турады түсініктер түрлендірілуге ұшырап отырды, бұл ең соңында қазіргі күндерде батыс жаһандану көркем үдерісінің бір жағы ретінде қабылданады;
- әрине, еуропалықтар жалпы Шығыстың белгілі бір типін өте жақсы білген: парсы, египеттік және араб, түрік, бірақ ең төмені түркі-монғол (тіпті, егер тек беунелеу өнерін алатын болсақ та).
Еуропалықтар көшпенділер әлемін назарға алмай, оларды мәдениетті әлем шегінен итеріп тастады деуге болады. Еуропалық әлемде Орталық Азияның көшпенділері жабайы халық болып табылатындығы туралы нақты түсінік қалыптасып, ол көптеген жылдар бойына ғылымға сіңіп үлгерді. Бірақ сонымен қатар ориентализм кезеңіндегі еуропалық ғылымның артықшылықтарын да төмендетуге болмайды, себебі Орталық Азияның жеке аудан екендігі туралы алғаш рет географ Александр фон Гумбольттың 1843 жылғы жұмысында айтылған. Жалпы, Евразия түсінігі Эдуард Зюсстің Лик Земли атты іргелі еңбегінің арқасында ғылыми айналымға енгізілген, мұнда ол Еуропа мен Азияның шекарасы арасындағы шарттылықты ерекше айтып өткен.
Еуропаның ориенталистік санасының дамуын графикалық түрде ұсынуға болады. 1 сызба.
ХІХ ғасырдағы көркем ориентализм мәдени тәжірибе ретінде біршама қарама-қайшы құбылыс болды: бір жағынан, ол империялық саяси позицияға, мысалы музыкада, мәдениетте және бейнелеу үстемдік ету идеясына негізделген ғылыми дискурстың ықпалынан құтыла алмады. Себебі еуропалықтардың философиялық-мәдениеттану ізденістері әмбебап тәсіл шеңберінде Батыс және Шығыс мәдениеттерін дихотомиялық салыстыру тұрғысынан жүргізілген. Бұл тәсіл еуропалық мәдениетті магистралдық дамыту желісін декларациялайды және еуропалық тарихшылармен жасалған тарихты зерттеу әдістерін Шығыс тарихына пайдалану мүмкін емес деп санайды; басқа жағынан - ішкі имманентті күйден шығатын нақты көркем шығармашылық негізінде Басқаеы түсіну мен мифке айналдыру бұтағы пайда болады. Осылай әмбебаптық тәсілге оны үнемі сынау арқылы романтикалық тәсіл қарама-қайшы келіп отырған, ал кейінірек Шығысты мәдениет пен өркениетті дамытудың баламалы жолы ретінде қарастыратын революциялық тәсіл келді. Шығысты осылайша қабылдау көзқарасы шығармашылық зиялыларға тән болды. Бірақ соңында, ХІХ ғ. Аяғына қарай Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің тепе-теңдігін түсінумен қатар мәдениеттердің диалогының қажеттілігін түсіну келді.
1 сызба. Еуропалық ориенталистік сананың дамуы.
Ориентализммен Эдвард вад Саидтің есімі байланысты [28]. Жан-Леон Жеромның Заклинатель змей жұмысын - автордың өзімен таңдалған қаптасамын, Линда Нохлин он тоғызыншы ғасырдағы отарлау идеологиясының визуалды құжаты деп атайды [29, б.19]. Міне шамамен қырық жыл бойына үлкен жетістікке жеткен және көптеген ізбасарлары болған, сонымен бірге әлемдік ғылыми кеңістікте сансыз пікірталастар мен дебаттар туғызған осы тұжырымдама айналасындағы дау-жанжалдар әлі де басылмай отыр.
Ориентализмнің негізгі трактовкасын Саид Шығыс жасап және сипаттап шығарған батыс дәстүріне ұқсастырады, сол арқылы оған саяси үстемдік және гегемония үшін жағдай қалыптастырды. Осылайша жалаңдату немесе Батыстың барлық шығыстанушыларының ғылыми ізденістерін ориентализм түсінігіне әкеліп ұқсастыру XVIII-XX ғасырлардағы барлық Шығыс зерттеулерін Батыстың отарлау саясатына алып келуі көптеген сыни пікірлердің туындауына себеп болды.
Батыс-ғылым-үстемдік үшбұрышын ориентализм тұжырымдамасының шеңберінде зерттеу тек Э.Саидтың айрықша құзыреті емес. Осы үшбұрыштың күрделі өзара байланысын зерттемей Ролан Барттың [30], Жак Дерридтің, [31], Мишель Фуктың [32] және тағы басқалардың еңбектерімен ұсынылған заманауи француз пострструктуализмін көз алдымызға елестету мүмкін емес. Поструктурализм ХХ жүзжылдықтың екінші жартысындағы француз философиясының ең ықпалды ағымы болды. Оның тұжырымдамалары мен тәсілдері заманауи философияның жағдайына, оның ішінде Э.Саидтың ориентализм тұжырымдамасына өте қатты әсер етті.
Э.Саид тұжырымдамасының көптеген ережелері дәлелденгені және біршама өзекті негіздерге ие болуы мүмкін, себебі ориентализмнің ғылыми ағым ретінде қалыптасуы Батыстың импералистік саясатының дамуымен ұқсастырылады. Оның еңбегі жарыққа шыққанан кейін батыс ғылымында ориентализм пейоративтік сипатқа ие болды. Эдвард Саидтың еңбегімен ынталандырылған ориентализм шеңберіндегі қарқынды пікірталастар соңғы жылдардағы гуманитарлық ғылымның пәнаралық қарама-қайшылықтарының негізгі көзі болып табылды.
Сондықтан, біздің ойымызша, оның жүргізген зерттеулерінің сөзсіз артықшылықтарына келесі жағдай жатады: ғылыми қауымдастықтың назарын нақты әрі күрделі мәселеге аудару: мәдениеттерді зерттеу қажеттігі тікелей пресуппозиялармен, ал кейде өзіндік мәдениеттің ырым-жорамалдарымен айтылған. Бұл кеңестік шығыстану үшін де орынды болды, себебі кеңес идеологиясы танымал батыс теорияларының қарапайым және догмалық нұсқасы бола отырып, өзін әмбебаптық дұрыс және рефлексия мен өзіндік сыннан толығымен айырылған деп санаған [33, б.13].
Сонымен қатар оның еңбегі кең мағынаада ориентализм феномені түсінігінің қалыптасуына түрткі бола алды - оның конструкциялануымен тікелей байланысты теориялық ишарат, ал Шығыс-Батыс конгломератына кіретін қоғам мен мәдениеттің арақатынасын зерттеу - жоғары өзін өзі талдау тәжірибесі ретінде [34, б.25].
Бұл жаңа көркем ориентализм зерттеулерімен, нақтырақ айтсақ Джон Маккензидің Ориентализм: Тарих, теория және өнер атты еңбегімен дәлелденген [35]. Автор Ориентализм бойынша көптеген әдебиеттерді жан-жақта бағалауды ұсынады, қарама-қайшы академиялық интерпретациялар тұрғысынан талдау жүргізе отырып, Маккензи жаңа облыстардың талқылануына алып келеді, сонымен бірге батыс өнері (бейнелеу өнері, сәулет, дизайн, музыка және театр) тікелей Шығыстан шынайы шабыт алғандығы туралы бастапқы гипотезаға тексеру жүргізеді.
Тюркери стиліне арналған Кристин Пельттің зерттеулері де назар аударуға тұрарлық (Түркия және көркем ориентализм: ізденістің өзектілігі) [36]. Мұнда автор гаремді тек эротизм мен еуропалық суретшілердің сезімдік шабыттану көзі ретінде ғана емес, сондай-ақ гаремді әлеуметтік кеңістік тұрғысынан сипаттауға ұмтылады.
Көптеген зерттеу жұмыстарымен кеңейтілген заманауи ориентализмді ХХІ ғасырда ғылыми қауымдастық мәдени өзгешеліктерді еуропалық ізденушіліктің бір формасы, жаһанданудың алуан қырлы көрінісі және көп полярлы әлемнің өзара байланысы ретінде қарастыруға бейім [26, б.23].
Классикалық ориентализм философияны, филологияны, әлеуметтануды, тарихты, өнертануды, антропологияны, Шығыс дінтануын, сонымен қатар олардың батыс санасындағы бейнесін зерттеуші гуманитарлық пәндердің кешені болып табылады. Оның өзіндік зерттеу салалары бар: мысыртану, семитология, арабтану, африкатану, түркітану және басқалары.
Біздің ойымызша, көркем ориентализм Батыстың шығармашылық зиялылар ортасындағы Шығыс туралы түсініктердің трансформациясы жағдайларын визуалды, рельефті түрде жақсы көрсете білді: Шығысты аңқаулық-фантазиялық қабылдаудан бастап диалогтың тең құқықтық қатысушы ретінде қабылдауға дейін. Кез келген континттің, ал біздің жағдайымызда Батыстың шығармашылық зиялыларының ғылым мен техниканың қарқынды дамуын, қоғам мен тұлғаға, отарлы экспансияға, әлемнің саяси картасын қайта пішіндеуге және т.б. көзқарастардың өзгеруін қамтушы барлық өмір салаларындағы турбулентті үдерістерге бірігу жолындағы тұрақты ұмтылыстары суретшіні бұқараға жаңа әлем идеясын беретін авангардты қызметкер етті. Шығармашылық адамдар қызығушылықтарының, ұстанымдарының, идеялық пікірлерінің жақындығы бойынша топтарға бірікті және ұзақ жылдар бойы таңдаған жолдарына адал болды [26, б.24].
Осылайша ориентализм озық еуропалық шығармашылық өмірге енді және қазіргі таңға дейін өзінің өзектлігін сақтап келеді. Еуропалық сана ориентализмі (еуропалықтың бір бөлігі ретінде ресейлік те) ескі Шығыс-Батыс мифтік идеологема әлемі тұрғысынан еуразиялық идеялардың пайда болуына ықпал етті.
Еуразияшылдық идеясының тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясын зерттеуге осы зерттеудің келесі бөлімі арналған.
Еуразияшылдық идеясы тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясы
Аталмыш зерттеудің бірінші бөлімінде біз Шығыс еуропалықтар үшін өзіндік бір магнит іспеттес болғандығын, ал ғалымдар қоғамы үшін - зерттеудің тартымды және маңызды объектісі болғандығын анықтадық. Тағдырдың айдауымен Шығыс және Батыс қарым-қатынастарының иіріміне қатысты болған көптеген ұлы философтар, мәдениеттанушылар, суретшілер мен саяхатшылар еуропалық ориентализмнің іргелі негіздерін қалаған.
Ориенталистік сана-сезім, әр түрлі кезеңде Шығыстың бірде жағымсыз, бірде мадақтама бағалауымен сипатталатын ұзақ тарихи даму жолынан өтіп, Ағарту кезеңінде осыған дейінгі уақытпен салыстырғанда біршама саналы және жан-жақты зерттеулер жүргізді. Дәл сол уақытта ориентализм ең көлемді және жан-жақты қырларын көрсетіп, бұл күн тізбесінен ориентализмді алып тастамау мүмкіндігін берді, ол уақыт өте келе еуропалық көркем авансахнада жетекші орындарға ие болды.
Өркениеттің екі негізгі түрінің параллельді қалыптасуы ретінде қарастырылатын барлық әлем тарихы: батыстық және шығыстық, жалпылама мәдени-тарихи үдерістердегі олардың әрбірінің рөлін анықтауды бірінші кезекке қойды. Сондықтан Шығыс және Батыс түсініктер ретінде мәдени-тарихи ландшафтының дамуында негізгілердің қатарына жатады.
Мысалы, мамандар бірінші (батыстық) Жер орта теңізі ауданында қалыптасқан және бірқатар кезеңдерден өтіп, ХІХ-ХХ ғғ. Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада аталмыш заманауи қоғамдардың пайда болуына алып келгендігі айтады. Екінші (шығыстық) салыстырмалы түрде жоғары тұрақтылығымен ерекшеленді, негізгі құндылығы баяғыдан қалыптасқан дәстүрлерді ұстану болып табылатын қоғамдарды тудырған. Ресей өркениетін осы түрлердің қайсысына жатқызу қажет? Мүмкін ол мүлдем басқа, үшінші түр шығар? Ресейдің Батысқа және Шығысқа, Еуропаға және Азияға деген қарым-қатынас мәселесі аталмыш орыс идеясына ие болған және ие болуда [37, б.107].
Осы орыс идеясы білімнің әр түрлі салаларында белгілі бір дамудан өтіп, бір уақытта аталмыш классикалық кезең, еуразиялық қозғалыс форматында лайықты көріне білді. Еуразиялық ілімнің мағыналық жаңашылдығы Еуразия терминінің географиялық мағынада емес, мәдениеттану және философиялық-идеологиялық доктринаны белгілеу үшін пайдаланылуы болды. Орыс тіліне бұл терминді атақты геограв В.И.Ламанский ХІХ ғ. Енгізген.
Осы бөлімшенің міндеті еуразияшылдық идеясы тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясын талдау екендігін ескере отырып, біз тек қана осы мәселеге назар аударуға мүдделіміз. Алайда, мұны жүзеге асыру тек танымал еуропалық және американдық геосаясаткерлер Маккиндер Х. И Ратцеля Ф.-тің еңбектерінде ұсынылған еуразиялық идеялардың бастамаларын зерттеуге, сонымен қатар орыс ойшылдары мен әдебиетшілерінің көзқарасына: Пушкина А.С., Хомякова А.С., Данилевского Н.Я., Герцена А.И. және басқалары, сүйене отырып мүмкін болатындығын айта кетейік.
Біз классикалық еуразияшылдық ориентализация үдерісінің өнімі болып табылады, және орыс ойлары үшін ориентализация осы үдерістің сарапшысы Эдвард Саид еуропалық сана-сезім үшін айтып кеткен жағымсыз коннотацияға ие болмағандығымен ерекшеленеді деген ережеге жүгінеміз [37, б.108].
Бірден айта кеткіміз келетіні, біз еуразияшылдықтың барлық кезеңдерін жалпылама талдауға мүдделі емеспіз, себебі қазіргі гуманитаристиканың өзінде бұл құбылыс, әсіресе, бізді қызықтырып отырған тұрғыдан толығымен зерттелмеген. Алайда заманауи көптеген ғылыми жұмыстар бір бірінен қайталап, 20-30 жж. Еуразияшылдығы толығымен жеткілікті дәрежеде зерттелген деп айтса да, бірақ, дегенмен де, еуразияшылдардың шығармаларын толық немесе ішінара шолусыз еуразияшылдыққа қандай да бір баға беру туралы айту, бәлкім, мүмкін емес. Сондықтан біз классикалық кезең еуропалықтарының еңбектеріндегі Шығыс-Батыс дихотомиясының даму эволюциясын жалпылама ұсынуға тырысамыз.
ХІХ және ХХ ғасыр кезеңіндегі жағдай және еуразияшылдықтың - политәртіптік идеялық ағымның туындау жылдарында ресей эмигранттық жастар арасында елірген айқын байқалған антибатыстық энергетика М.А.Маслиннің айтуы бойынша [38, б.362], еуразияшылдықтарды позитивті ориентализм жолы бойынша жүруге ынталандырды. Біздің ойымызша, сол уақыттағы барлық еуразияшылдықтардың әрекеттерінің лейтмотиві олар үшін құпияға толы Шығыстың мінәжат мағынасын көрсетуші ежелгі римдіктердің нақыл сөздері болуы мүмкін: Ex Oriente de Lux (Шығыс сәулесі).
Еуразияшылдық қозғалысының ұйытқысын жас және өршіл философтар, тарихшылар, этнографтар, дін мамандары, лингвисттер, заңгерлер, социологтар мен әдебиеттанушылар құрады. Осы шынайы алтын ұрпақ Ресей мен әлемге мыңдаған бірінші ретті ғалымдарды, инженерлерді, ақындарды, музыканттарды, ойшылдарды берді және жүз есе артық берер еді, егер Бірінші дүниежүзілік соғыс пен орыс көтерілістерінің толқындары олардың түп тамырымен жойып тастамағанда. Тек аздаған бөлігі ғана аман қалды, олардың өзі де Кеңестер Одағы деген атқа ие жеті онжылдыққа созылған тарихи тәжірибемен екі әлемге ажыратылған болып шықты [39].
Өз түп-тамырын іздеп табуды мақсат етіп қойғандардың көптігі мен жан-жақтылығын көрсету үшін тек бірнеше есімдерді мысалға келтірейік: филолог және мәдениеттанушы князь Н.С.Трубецкой, танымал географ және саясаткер П.Н.Савицкий, сонымен қатар діни философ және дін маманы Г.В.Флоровский, тарихшы Г.В.Вернадский, өнертанушы және публицист П.П.Сувчинский және еңбектерінде Ресей-Еуразия формуласына ауыстырылған Шығыс-Батыс формуласы жаңаша өңделіп, мазмұны жаңаша түсіндірілетін көптеген басқа да есімдер.
Біз еуразияшылдықтың тарихи дамуында келесі кезеңдерді анықтаған С.А.Нижниковтың классификациясына жүгінетін боламыз: алғы тарих, классикалық еуразияшылдық, кейінгі еуразияшылдық, неоеуразияшылдық және жалған еуразияшылдық. Осылайша, классикалық еуразияшылдықтың тұтас тарихы шамамен жиырма жылға созылып, үш кезеңге бөлінеді: бірінші, бастапқы (1921 - 1925) - Шығыс Еуропа мен Германияда басым болуы мүмкін; екінші (1926 - 1929) - Парижбен, Л.П.Карсавиннің, Г.Вернадскийдің, әдебиеттанушы Д.Святополк-Мирскойдың және т.б. шығармашылықтарымен байланысты; үшінші (1930-1939) - терең дағдарыстар мен пікірлерің қарама-қайшылықтары есебінен қарқынының төмендеуімен сипатталады, тек мағынасы аз жекелеген топтарда өмір сүруін жалғастырады [40, б.7].
Не эмигранттық, не кеңестік топтар тарапынан ешбір сұранысқа ие болмауымен және өзінен кейін бірде бір оқушылары мен ғылыми мектептер қалдырмауымен еуразияшылдық қозғалысы толығымен саяси және идеялық құлдырауға ұшыраған деп есептейтін А.В.Ивановтың көзқарасымен біз толықтай келісеміз. Алайда, ұлы идеялардың тағдыры біршама күрделі болады және олардың қандай тарихи тұрғыдан және кімнің күш-жігерімен жеңіске жетіп қайта туындайтындығын білу ешкімге бұйырмаған. Рух саласында барлығын шешетін сан емес, сапа: бастапқыда адам сана-сезімінің орташа деңгейінен басым болған идеялардың сапасы, сол сияқты олардың шағын ұстанушыларының жеке сапалары [41, б.7].
Аталмыш жұмыста біз классикалық еуразияшылдықтағы Шығыс-Батыс дихотомиясын бірнеше кезеңдер бойынша қарастырамыз.
Негізінен классикалық еуразияшылдықтың 1921 жылдан бастап 1925 жылдар аралығын қамтитын бірінші кезеңі мәдениет мәселесіне, мәдениеттің саясат пен идеологиядан басымдылығы мәселелеріне жоғары қызығушылықтың күшеюімен сипатталады. Нақты осы кезеңде постклассикалық дискурс тұрғысынан жазылған, Ресейдің еуразияшылдық әлемнің өзіндік бірегей бөлігі екендігі туралы геософиялық, материалдық-географиялық және натуралистік антропологиялық дәлелдер келтірілген іргелі теориялық еңбектер пайда бола бастады.
Еуразияшылдық тұжырымдамасының негізін қалыптастырған алғашқы іргелі еңбектердің бірі 1920 жылы жарияланған Н.Трубеккойдың Еуропа және адамзат атты бүктемесі болып табылады [14]. О.Павлюк былай деген, кітапта Ресейдегі әлеуметтік-саяси үдерістердің талдамасы жоқ, еуразияшылдық термині әлі де айтылмайды, ресей қоғамын түрлендіру жолдары туралы айтылмайды, мемлекеттер және халықтарға қатысты қандай да бір нақты жағдайлар жоқ. Бірақ кітап жаңа ілімнің әдістемесін қалыптастырады, автордың абстрактілі құрылымдарында тек жеке мемлекеттер мен халықтарға ғана емес, сондай-ақ абстракцияның жоғары деңгейлеріне, мәдениет және өркениетке қатысты қолданылуы мүмкін әлеуметтік-тарихи зерттеу модельдері мен қағидалары жасалуда [42].
Трубецкой жұмысының лейтмотивы келесідей түсініктерді сараптамалық-сыни шолу болып табылады: мәдениеттің тарихи формаларымен түсіндірілетін космополит, эволюционизм, еуропоцентризм және эгоцентризм. Роман-германдық, еуропалық өркениеттердің рөлін зерттей келе, ол бір халықты басқа халықпен жасалған мәдениетке бейімдеудің мүмкін еместігі туралы қорытындыға келеді. Әрі қарай ол роман-германдықтардың жетілген және жабайылардың (еуропалықтар үшін қалған басқа әлем өкілдері) аты шулы мәдениеттерін салыстыра келе, келесі іргелі қорытындыларға келеді:
- жоғары және төменгі мәдениет деген жоқ. тек ұқсас және ұқсас емес мәдениеттер ғана бар;
- дәстүрлі мәдениеттерді еуропалықтандыру үдерісі Жамандық болып табылады; және де көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ӨНЕР УНИВЕРСИТЕТІ
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ПӘНДЕР КАФЕДРАСЫ
САҒАТОВА ТӘТТІГҮЛ ҚИНАЯТҚЫЗЫ
Қазақстанның қазіргі мәдениетіндегі еуразияшылдықтың мәдени-философиялық аспектілері
Диссертациялық жұмыс
6B020400 МӘДЕНИЕТТАНУ
мамандығы бойынша
Астана - 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ФЕНОМЕНІНІҢ МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН МӘДЕНИЕТТІҢ РУХАНИ МӘНІН ТҮСІНУДЕГІ ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ИДЕЯСЫ
Көркем мәдениетіндегі ориентализмнің теориялық қайнар көздері ... ..6
Еуразияшылдық идеясы тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясы 16
Тұтастық және үйлесімділік еуразияшылдық мәдениетінің идеалы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ МӘДЕНИЕТТІ ДАМЫТУДЫҢ ӨЗІНДІК ЖОЛЫН РУХАНИ ТҮСІНУДЕГІ ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ
Қазіргі қазақстандық қоғам дамуының мідени-тарихи аспектісі және еуразияшылдық идеясын өзектендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
Көркем өнердегі еуразиялық мәдениеттердің өзара баюы (бейнелеу өнері мысалында) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
Қазақстанның заманауи өнеріндегі еуразияшылдық: жолдар мен ізденістер (сурет, кескіндеме, мүсін) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ..60
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Магистрлік жұмыста Қазақстандағы заманауи өнердің дамуы контексінде әлем тұжырымдамасы тұрғысынан еуразияшылдық идеялар әлеуетінің мәдени-философиялық талдаулары жүргізілді. Негізгі ғылыми мәселе Шығыс-Батыс дихотомиясының негізгі еуразияшылдық философемасының Қазақстан заманауи көркемдік мәдениетіне ықпалын, орнын және ауқымын зерттеу болып табылады.
Еуразияшылдық жасампаздық және толеранттылық идеясы Қазақстан Республикасында жүргізіліп жатқан мемлекеттік саясатта түбегейлі орын алды. Идеология ретінде еуразияшылдық идеясы біздің әлем мәдениеттерінің сан алуандығын, өзін-өзі көрсету нысандары мен адамның даралық көріністерін құрметтеуге, қабылдауға және дұрыс түсінуге насихаттайды.
Еуразияшылдық - адамзат өркениетінің екі полюсінің тоғысуы. Бұл әмбебап немесе философиялық ұғым: өзінің мәдени-философиялық анықтамасында ол "Батыс" және "Шығыс"кең және мазмұнды ұғымдарына айналады. Батыс пен Шығыс әлем қатынастарының екі түрінде көрсетіледі: пәндік-әрекеттік және рухани-көзқарастық. Еуразияшылдық идеясы Батыс пен Шығысты жақындастыру мүмкіндігі ретінде түсіндіріледі. Әлемдік қатынастардың еуразиялық типі - адамзат тарихы мен мәдениетінің өзіндік құбылысы, Шығыс пен Батысты біріктіретін үшінші әлем. Әлемдік өркениеттің ажырамас бөлігі ретінде адамзаттың мәдени-тарихи дамуының біртұтас ағынының бөлігі болып табылатын Қазақстанның мәдениеті қазіргі уақытта мәдениет диалогы, олардың өзара әрекеттестігі және синтезі, сондай-ақ консенсусі кіретін еуразиялық әлем қатынасының айрықша феномені ретінде қарастырылады.
Еуразияшылдық феноменіне әлемнің ерекше тұжырымдамасы және адамның Универсуммен үйлесімі ретінде қарай отырып, біз оның бастауларын білуге және ұғынуға, дәстүрлі қазақ және қазіргі қазақстандық өнердің өзіндік даму жолдарына тереңірек енуге мүмкіндік аламыз. Қазақстанның қазіргі заманғы көркем мәдениетінде еуразиялық этникалық тамырларды зерттеу мәселесі және еуразиялық кеңістіктің рухани ғарыш ортақтығы бізге өзекті мәселелердің бірі болып көрінеді.
Осы жылдар бойы еуразияшылдық теориясы тәжірибелік іске асырылды және бүгінгі күні еуразиялық кеңістік интеграциясының үш өлшемі туралы айтуға болады: экономикалық, әскери - саяси және мәдени-гуманитарлық. 2017 жылдың 12 сәуірінде Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру атты бағдарламалық мақаласымен сөз сөйледі, онда Елбасы қоғамдық сананы жаңғыртудың нақты тұжырымдамаларын анықтады. Бұл бағдарламалық мақаланың мазмұны еуразиялық құндылықтарды және олардың әлеуетін әр түрлі аспектілерде зерттеуге жаңа серпін береді, олардың ішінде бұл жұмыс үшін бастысы мәдени-философиялық болып табылады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тарихы бірнеше жүз жылдықтарға созылатын еуразиялық қозғалыс қазіргі таңда жаңа жандануды бастан кешуде. Қазақстандықтар үшін еуразияшылдық идеясын қайта жаңғыртудың бастаушысы ретінде Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев болғандығы өте қуантарлық жағдай. Бұл туралы алғаш рет Елбасы 1994 жылдың көктемінде М.В.Ломоносов атындағы ММУ-інде оқылған баяндамасында айтқан болатын [1]. 1994 жылғы Президентіміздің бастамасы жай ғана импульс емес, барлық аспектілердегі (саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени) заманауи шындықтың прагматикалық қажеттілігі екендігін уақыттың өзі көрсетті.
2006 жылы Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-інде өткен дәрісінде Президент: Еуразиящылдық - XXI ғасыр идеясы. Бұл - келешек идеясы. Бұл - қазіргі таңда жаңғыртуды талап ететін интеграциялық үдерістер тәжіндегі алмас. Бұл идеяны сынаушылар да бар, бірақ, менің ойымша, бұл жүзеге асырылуда деп санаймын... бұл идеяға рухани, ғылыми негіз керек деп атап өтті [2].
Қазір мәдени интеграция идеясы Еуразияның мәдени және халықаралық саяси-экономикалық кеңістігіне енуде. Қазіргі заманғы жаһандық үдерістерде Еуразиялық идеясын жүзеге асыру рухани, мәдени, өркениеттік аспектілерін белсенді түсіну жалғасуда.Ұлттық менталитетті қалыптастыратын ең қуатты құралдар мәдениет пен өнер болғандықтан, бұл жерде көркем мәдениет саласы ерекеше әлеуетке ие.
Зерттеу нысаны - Қазақстанның қазіргі көркем мәдениетіндегі еуразияшылдық философемасы және оның әлеуеті
Зерттеу пәні - Қазақстанның қазіргі бейнелеу өнеріндегі (кескіндеме, графика, мүсін және қазіргі заманғы өнер) еуразияшылдықтың мәдени-философиялық мазмұнының көрінісі.
Зерттеу жұмысының мақсаты - Қазақстанның қазіргі өнеріндегі еуразияшылдық тақырыбының орнын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
көркем мәдениет форматындағы еуразияшылдықтың бастаушысы ретінде ориентализмнің теориялық негіздерін зерттеу;
еуразияшылдық идеясы контекстіндегі Шығыс-Батыс дихотомиясының негізгі көркем параметрлеріне сипаттама беру;
мәдениеттердің жақындасуына негізделген әлем тұжырымдамасы ретінде еуразияшылдық идеологиясы мен әлеуетінің көркемдік ядросы - тұтастық пен үйлесімділіктің мәдени-философиялық негіздерін ашу;
еуразияшылық тұжырымдамасы контекстінде мәдениеттерді өзара байыту феноменін зерттеу;
еуразияшылдық идеяларын өзектендіру аясында қазіргі қазақстандық мәдениеттің тарихи және мәдени-философиялық даму аспектілерін саралау.
- Қазақстанның қазіргі бейнелеу өнері эволюциясындағы еуразияшылдық идеяларының орны мен маңызын анықтау.
Мәселенің зерттелу дәрежесі. Классикалық еуразияшылдық проблематикасының пәнаралық сипаты бар және классикалық пен қазіргі ғылыми еңбектерді кең ауқымды зерттеп оқуын көздейді. Қазақстандық тарихи және мәдени-философиялық контексті М.Х.Абусеитова [3; 4], Г.К. Шалабаева [5; 6; 7], Т.Х. Габитов [8], С. Кондыбай [9], Ш.Ж. Тохтабаева [10] сияқты отандық ғалымдардың зерттеулерімен ұсынылған. Сондай-ақ, Р.А. Ерғалиева [10], М.Э. Султанова [13], Х.Х. Труспекова [14], Э.Р. Ахметова [15] және басқа да қазіргі заманғы отандық өнертанушылардың зерттеулері зерттеу жұмысының орындалу барысында қолданылды.
Зерттеу әдістемесі. Дипломдық жұмыстың әдістемесі тарихи, философиялық, мәдениеттік зерттеулерді үйлесімді біріктіретін кешенді, пәнаралық тәсілінде құрылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Қазақстанның қазіргі мәдениетінің даму үдерісіндегі еуразияшылдық идеяларының мәдени-философиялық әлеуетін қарастыру болып табылады.
Диплом жұмсының құрылымы: кіріспе, 3 тарау, қорытынды, қолданылған әдебиеттер тізімі, қосымша
1 ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ФЕНОМЕНІНІҢ МӘДЕНИ-ФИЛОСОФИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ МЕН МӘДЕНИЕТТІҢ РУХАНИ МӘНІН ТҮСІНУДЕГІ ЕУРАЗИЯШЫЛДЫҚ ИДЕЯСЫ
Көркем мәдениетіндегі ориентализмнің теориялық қайнар көздері
Ориентализм тақырыбы біздің өміріміздің шамамен барлық салаларын қамтуымен қызықты: қоғамдық және тарихи сана-сезім, стереотиптер, фольклор, масс-медиа және бұқаралық мәдениет, әлеуметтік және гуманитарлық ғылымдар, білім беру саласы және т.б. [16]. Қарапайым түсінікте ориентализм термині барлық шығыстықты білдіреді. Сондықтан гуманитарлық білімде ориентализмнің синонимі ретінде шығыстану термині жиі қолданылады. Бірақ ориентализм кең ауқымды болып келеді.
Ориентализмнің теориясы мен әдістемесі көркем шығармашылыққа қалайша әсер еткендігін түсіну үшін әлемдік көркем өмірдің тарихи ретроспективасындағы ориенталистік сана-сезімнің эволюциясын шолып шығу қажет. Алайда ғылымда ориентализм әдістемесі біршама даулы түрде ұсынылады және жеке теорияшылдар үшін қазіргі таңға дейін жүргізіліп келе жатқан пікірталастар мен дебаттардың нысанына айналды. Аталмыш зерттеудің осы бөлімшесі нәтижесінде еуразияшылдықтың философиялық негіздемесіне айналған негізгі тұжырымдары зерттелетін болады.
Ғалымдардың пікірінше, ориентализм үш негізгі факторлардың ықпалымен пайда болған: іргелі шығыс мәтіндерін жүйелі зерттеудің белсенділігі, жаңа ескерткіштер мен ежелгі тілдердің ашылуы; жабайы (варвар) шығыс халықтарын батыс өркениетіне бейімдеудің ағартушылық міндетінің шешімі; шоғырлық экспансия [17, б.7]. Бірақ ориентализм тұжырымдамасының жалпы қайнар көздері өте тереңде жатыр.
Ориенталистік сананың ретроспективасы оның пайда болуы ұлы географиялық ашылулар кезеңінде орын алғандығын көрсетеді, бірақ А.А.Масловтың көзқарасы оны одан әрі екендігін білдіреді: антикалық Грекияда Шығыс-Батыс дихотомиясының бір түрі бастау алады: нақты осы уақыттан бастап гректер өркениетсіз жабайылар туралы айтпағанның өзінде, өздерінің өмір салттарының олармен көршілес Шығыс халықтарының өмір салттарынан айырмашылығын байқап, белгілей бастады [18, б.3].
Сәйкесінше, ориенталистік санасы Ұлы көші-қон дәуірінің Ескі Әлем және Ұлы Жібек Жолы бойында туындаған (олардың арғы түп-тамырларымен: кәріптасты жол, нефритті жол, лазуритті жол). Сонымен қатар континент аралық сауда Батыс пен Шығысты байланыстыратын жаһандық құралға айнала алды. Ұлы Жібек жолы Ескі Әлем халықтарының экономикалық-мәдени интеграциялануының қуатты құралы бола алды. Көптеген жүз жылдықтар бойына Батыс пен Шығыстың жан-жақты, көп векторлы және нәтижелі сауда-мәдени әрекеттестігі жалғасып отырды.
Жібек жолы екі өркениет өкілдерінің бір-біріне жанасу деңгейін арттырды және еуропалықтардың түсінігінде Шығыс туралы ғажайып адамдар мен жануарлар тұратын ғажайып әлем ретіндегі түсінік қалыптасты. Бұл көзқарас антикалық дәуірден шыққан және белгілі бір деңгейде әрбір келесі дәуір саудагерлері мен саяхатшыларының әңгімелерінің арқасында тарихи-мәдени арқауға өзіндік бір ғажайып бояуын қосып отырды. Саяхатшылар ғажайып бай құпиялы Шығыс туралы жалпы еуропалық аңызды белгілі бір деңгейде байытып және дамытып отырды.
Шығыс туралы еуропалықтардың түсініктерінің кеңеюіне 1095 жылы Урбан ІІ папасымен жарияланған Крест жорықтары да өз септігін тигізді. Халықының саны тоқтамай өсіп жатқан еуропалықтар Шығыстың сарқылмас байлығына қызықты. Жорықтардың діни себептері ретінде христиандықтардың құрметті жерлерінің, ең алдымен Құдай қабірінің және жалпы Қасиетті жердің дінсіздердің қолында сақталуының мүмкін еместігі туралы идеялар айтылды. Сол уақытта Палестина толығымен мұсылмандардың қол астында болған еді.
Крест жорықтары Орта ғасыр тарихындағы маңызды кезең болып табылады. Оларға батыс еуропалық қоғамның барлық әлеуметтік санаттары тартылған еді: корольдер мен қарапайым адамдар, жоғары феодалдық тап және дін адамдары, рыцарьлар мен қызметшілер. Кресшінің ант суын ішкн адамдардың мақсаттары әр түрлі болды: бірі баюды көздесе, басқалары шытырман оқиға тап болуды армандаған, ал үшіншілері тек діни сезімдеріне байланысты әрекет етіп отырған [19, б. 9].
Жалпы, Шығысқа шамамен тоғыз жылға созылған сегіз Крест жорықтары жасалған. Әрине, Крест жорықтары Батысқа шығыс халықтардың мәдениет пен техника саласындағы білімін иемдену түрінде пайда әкеліп отырды (желді диірмен, жетілдірілген су дөңгелегі, пошта көгершіндері жүйесі және тағы басқалары). Сонымен қатар суармалы, бақшалық, бау-бақша және гүлдердің жеке түрлері де алынған. Кресшілер жорықтардан музыкалық аспаптар да әкеліп отырған.
Бірақ осындай мәдени мұралардың саны тым мардымсыз, және Крест жорықтарына берілетін сол жаһандыө әлемдік-маңызды рөлді ойнай алмады. Екі өркениеттің шығындары өте үлкен болды. Сонымен қатар католиктік шіркеу өзінің ықпал ету ауданын кеңейтіп, Шығыс тарапынан батыс әлеміне жауапты реакция ретінде джихад түрінде Батыс пен Шығыстың конфронтациясын одан әрі өршітті.
Осы себептерге байланысты Шығыста Батыс туралы құлдық ұстаушы және жаулаушы ретіндегі түсініктер қалыптаса бастады. Сонымен қатар орта ғасырда Шығыстың белгілі бір мәдени-тарихи тип ретінде бөлінуі болған жоқ. Мысалы, орта ғасырлық Еуропаның философтары мен дін адамдары араб-парсы ойшылдарын басқа мәдениет пен философиялық дәстүрдің өкілдері ретінде емес, гректерден келе жатқан данашылдық мектебінің жалғастырушылары ретінде қарастырған [20, б. 14].
Шығыс туралы түсініктің түрленуінде Ұлы географиялық ашылулар дәуірінің, танымал теңіз жүзушілердің және алғашқы жол салушылар Христофор Колумбтың, Магелланның, Васко де Гамманың, Френсис Дрейк және басқалардың ұлы әрекеттерінің алған маңызы үлкен болды. Солардың арқасында Еуропа Әлемдік мұхиттың кеңістіктеріне шыға алды, ал еуропалық өркениет әлемде бірінші орындарға ие болды [21, б. 21].
Шығыстану үрдісінде Марко Поло маңызды рөл атқарады, ол өз замандастары арасында шекарасыз адам атағына ие болып, өмірінің соңына дейін Азияға тәуелділіктен емделмеді. Оның отаны - Венеция, оның рухы тұлғаны қалыптастыруға көмектесті, кәсібі көпес, бірақ рухани зерттеуші болып, еуропалықтардың Шығыс туралы түсініктерін кеңейтті.
Венециялықтардың іскерлік қабілеті сауданың адам айтқысыз ұлғаюына, сонымен бірге түсініктің кеңеюіне көп көмектесті. Еуропалықтар арасында Шығыстан әкелінген экзотикалық ерекше тауарлардың пайда болуы, сонымен бірге білім мен ақпараттың белсенді араласуына жағдай жасады. Сауда байланыстары әмиянмен қатар, ақылдың да көбеюіне алып келді. Мұндай тандем Венеция республикасы мен венециялықтардың басқа Еуропадан айтарлықтай алшақтатты. Ең соңғысы бақыланатын импорт болатын минералдар, тұздар, балауыз, есірткі, камфара, гуммиарабика, мирра, сандал ағашы, даршын, мускатты жаңғақ, жүзім, інжір, анар, маталар (әсіресе жібек), тері, қару, піл сүйегі, түйеқұс пен тотықұс қауырсыны, маржан тас, темір, мыс, алтын құм мен кесектер [21, б. 4].
Марко Полоны басқа әлемді лайықты бағалаған бірінші еуропалық деп айтуға болады. Ол еуропалық емес мәдениетке сыйластықпен қарап, басқа әлемді тану барысында өзін де өзгертті. Марко Поло мен Крестік жорықтар философиялық Батыс-Шығыс концепциясының қалыптасуында ескертілетін Батыс пен Шығыс арасындағы өзара қатынас байланысады. Теңіз саяхатшылары еуропалықтар әлемін шығыстық экзотикаға қызығушылықтарын арттыра отырып кеңейте алды - дәстүрге, рәсімдерге, өнерге.
Сонымен, еуропалықтардың ориенталистік түсініктерінің дамуына әсер еткен жаһандық құралдар деп, Ұлы Жібек жолы, Крестік жорықтар және Ұлы географиялық ашылуларды айтуға болады. Дегенмен, мыңдаған жылдар бойы еуропалықтар басқа алыс құрлықтарды әр түрлі елестетті. Басқа әлемнің келбетін көруге деген қызығушылықтарын оятқан мотивтер әртүрлі және қозғаушы болды.
Танымайтын мәдениет бейнесіне деген қызығушылық деңгейлері де әр түрлі болатын. Бұдан - жалпы Шығыс туралы түсінік шекарасының белгілі шайылуы пайда болды, түрлі абстракті теориялық көзқарастар мен бейнелік түсініктерді өзіне қосқан көптеген радикальді трансформациялар өзгеріске ұшырады [11, б.369]. Еуропалықтардың Шығыс туралы түсініктері көптеген күрделі тарихи дамулардан өтіп, еуропалық мәдениеттің барлық маңызды ағымдарында пайда болды: ортағасырлық символизм, ағарту мен романтизм, жаңа батыстық философия, модерн және жас контрмәдениет.
Көптеген жылдар Шығысты бірде дәріптеп, бірде оларды артта қалған, өзімен өзі бұйығы, тарихсыз, құлдық және кедейшілік өлке деп айыптады. Ал кейде адамды эмпириялық тіршілігінен жоғарылатар рухани тереңдігі, даналығы мен тақуалығы үшін тамсанатын. Ең қарама-қарсы көзқарас еуропалық философтар, мәдениет танушылар, саясаткерлер, әлеуметтанушылар мен тарихшылар орнатқан Шығыс туралы жасанды теория негізінде қалыптасты. Шығысты зерттеудің еуропалық форматы неден көрінеді?
Беделді зерттеулер бойынша, негізінде Шығыс ерте заманда да, қазір де тұтас, бір эсхатологиялық бағытта қозғалушы мәдениетті көрсетпейді. Шығыс өркениетінің дамуын үш бағытқа бөліп қарастыруға болады: мадақты, критикалық және исламдық. Бірінші бағыт бойынша Шығыс, бәрінен бұрын, Қытай, жалпы береке, білімнің және ағартушылық мекені ретінде, даналық пен басқарушылық үлгісі ретінде қарастырылды. Екінші бағыт бойынша (Ескі Египет, Ескі Парсы, бірнеше басқа да Шығыстық озбыр елдер) зорлық, құлдық, қатыгездік және ұзақ тоқырау тұрғысынан сипатталды. Үшінші топтағы өркениет (Шығыс араб-мұсылмандық аудандар) араб-мұсылман өркениетінің Батысқа моральдық-этикалық ықпалымен сипатталады, алгебра, тригонометрия, астрономия, география, химия, психология, медицина және басқа да нақты ғылымдардың дамуы[22, б.131].
Шынында, ориентализм Ағарту дәуірі XVIII ғасырда жеке ғылыми бағыт болып қалыптасты, және сол дәуірдегі атақты философтардың аттарымен байланыста болды. Мамандар оны үш бағытқа бөледі: мадақты, критикалық және исламдық.
Сонымен мадақты бағыт жақтаушылары - Лейбниц, Вольтер, Кэне және басқалар Шығыс мәдениетіне тамсанып, оны Еуропаның дамуына үлгі ретінде санады. Критикалық бағыт жақтаушылары - Монтескье, Руссо, Вольней және басқалар - шығыс мәдениетін жағымсыз бағалады, олар шығыстағы еуропалық қоғамда жоғары бағаланатын тәуелсіздіктің жоқтығын кінәлады.
Әлемдік тарихқа әмбебап сызба құру мақсатында Ағартушылар шығыс мәдениетіне әмбебап қарау негіздерін орнатты. Бұл әдіс бойынша - Шығыс бүкіләлемдік тарих басталған, мәдениет туған орталық деп саналды, бірақ заманауи Ағартушылар бойынша әмбебап тарихи даму сатысы батыс мәдениетінің дамуын мойыедайды. Бұл бағыт бойынша Шығыс мәдениетінің бағасы ерте заманда, ал заманауи мәдени дамудың үлгісі Батыс болып есептеледі [20, б.16].
Осылайша, Француздық революция кезінен шығыстық мәтіндерді іргелі оқу басталады. 1795 ж Парижде Азия бар тілдерін оқу мектебі ашылды, ол жетекші еуропалық ориенталистік орталыққа айналды.
Он жыл бұрын, 1785 жылы, ерте үнді әдебиетінің санскрит тілінде жазылған ұлы ескерткіші Бхагавад-гита (Әулиели жырлар) ағылшын, одан соң француз тіліне аударылды. Киелі мәтіннің аудармасының бірі еуропалық ортада индомания тудырды, ол әсіресе неміс философтары, ақын және критиктер ағайынды Август және Фридрих Шлегелдердің назарын аударды.
Кейінірек арнайы Азиялық журнал (1823), Азия карольдіктерінің журналы (1834), Немістік шығыс қоғамы журналы (1845) сияқты журналдар пайда болды, оларда жетекші батыстық шығыстанушы ғалымдардың зерттеулері жарияланды. Іргелі және қолданбалы Шығыстану Фрация, Англия, Италия, Дания және басқа да еуропалық державаларда ұлғайды.
Е.В. Середкин ойы бойынша, бірінші шығыстанушылардың басында Г.В. Лейбниц тұрды, ол конфуций іліміне өте жоғары қызығушылық танытты. Ол өз заманындағы барлық қытайлық жазбаларды біліп қана қоймай, Қытай миссинонерлерінен бірінші болып жаңа ақпараттар алып отырды, олар хаттарынан көрініс табады. Оның қызығушылықтары медициналық дәрі-дәрмектерден қытай фйилософиясына дейін жазылды. Одан артық ешқандай еуропалық философ конфуцийшілдік пен конфуцийшілдік емеске қанық [23, б.6]. Ол Қытай мен Еуропа мәдениеті бірін бірін толықтырушы деп санады, сонымен бірге екі мәдениеттің де теңдігі мен әр түрлілігі туралы ойды дамытты. Лейбництің Қытай туралы еңбектерінің арасында санаудың бинарлық жүйесі және қытай философиясы туралы екі хат трактаты ерекшеленеді, ол 1700-1703 жж жазылған.
Лейбництен кейін неміс философиясындағы шығыстанудың кең таралуы нақтыланған, бағытты сипат алады, ол И. Гердера, Вильгельм фон Гумбольта, Фридриха Шлегель және басқа да көптеген философтар мен мәдениет танушылар еңбектерінде бейнеленеді. Иоганн Готфрид Гердер - атақты ақын, аудармашы, тарих пен мәдениеттің ғылыми мәнінің негізін салушы алғашқы ойшылдардың бірі, ол тарихи және мәдени үрдістердің заңдылығын түсіндіруге талпынды, Адамзат тарихы философиясына идеялар (1784-179).
Шығыс халықтарының тарихи-мәдениетін сипаттауда Гердер шығыс философиясы мен тілін талдайды. Салыстырмалы тіл зерттеу бойынша Гердер идеяларының дамуын Вильгельма фон Гумбольд еңбектерінен көре аламыз, онда тілдің халықтың рухани күшін қалыптастырумен ажырағысыз байланысы жазылған [10, б.47.].
Фридрих Шлегельдің Үндістан еліне деген махаббаты ерекше болған. Өзінің үші кітаптап тұратын Үндістандықтардың тілі мен даналығы туралы атты еңбегінің [24, б. 261] бірінші кітабы тіл туралы, екінші кітабында философия туралы және үшінші кітабында тарихи идеялар мен үндістан тарихы туралы баяндаған. Бірінші кітабында үнді тілі туралы, оның грамматикалық құрылымы және тілдердің пайда болуы қарастырылады. Екінгі кітабында, Алдын ала ескертпелерден кейін, рух пен эманация жүйелері туралы, астрология мен табиғаттың алғашқы мәдениеттері, екі бастама және пантеизм ілімдері туралы сөз қозғаалады. Үшінші кітабында Шлегель поэзияның пайда болуы туралы, жалпы үнді және шығыс зерттеулері, олардың мақсаттары мен құндылықтары туралы сұрақтарды қарастырған [25, б. 59].
Осылайша, антикалық және Крест жорықтарынан және Еуропа-Батыстың үстемдік етіп, әлемге билік жүргізуіне алып келген Ұлы географиялық ашылулар кезеңінен бастау алатын ежелгі Шығыс-Батыс ось-векторы Ағарту кезеңінде Шығыс туралы шектеулі түсініктердің шегінен тысқары шыға бастады.
Әрине, тіршіліктің барлық салаларындағы жетістіктер еуропалық елдердің көркем шығармашылық өмірінде де өз көрінісін таба білді. Біртіндеп ориентализм көркем шығармашыықтың барлық салаларын байыта бастады: лингвистикадан бастап сәулет өнеріне дейін.
Көптеген шығыс мемлекеттері еуропалық супердержавалардың отарына айналды - Испании, Франции және Ұлыбритания. Сол елге барып, барлығын өз көзімен көру енді еш қиындық тудырмады. Сондықтан шабыт іздеуші көптеген суретшілер Шығысқа қарай ұмтыла бастады, оларды қандай да бір ертегіні, мейрам салтанатын, қандай да бір мүлдем басқа болмысты көру үміт жетелеген. Еуропа жаңа ертегілерді көруге ынтық болды - ағайынды Гримм және Шарль Перро оларды жалықтыра бастаған еді. Және ол іздеген ертегісін таба алды... [26, б.73], әдебиет шығармалары, сәулет ескерткіштері және көркем сурет өнерінің туындылары түрінде. Ағылшын суретшілері көбіне Үндістан, Египет елдеріне, Қасиетті жерге жиі саяхаттаған, ал француздықтар - Марокко және Алжирге, американдық және немір суретшілері - Египет және Палестинаға.
Ориентализм фомизмнен бастап сюрреализмге дейінгі модерн, импрессионизм, постимпрессионизм және көптеген басқа заманауи ағымдарды ынталандырады. Осыған байланысты Е.С.Штейнер ориентализмнің әр түрлі фазалары: романтикалық-академиялық (ориентализмнің тар мағынасы), импрессионистердің мен модерн жапонизмі, авангард привитизмі және т.б. жаңа еуропалық мәдени парадигманы кеңейтуде кезекті сатылар болған және батыс дүние танымы мен мәдени тәжірибесінің жаһандануына жол салып отырды деп жазады.
Сонымен қатар ориентализмнің бастапқы фазасы романтикалық-академиялық (ориентализм тар мағынасында) болды - яғни батыстың ресми байланысу тілін сақтай отырып, экзотикалық шығыс сюжеттері. Келесі толқын, импрессионистердің және модерн жапонизмі, біршама маңызды трансмәдени құбылыс болды - мұнда тек сюжеттер ғана емес, байланысу тұрғысындағы ресми ерекшеліктер де Шығыстан иемденген болатын
Әрі қарай авангард және сюрреализмнің примитивизмі және оның африкалық және жергілікті өнерге жүгінуі келді, осыдан кейін (Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін) батыс көркем өнер дискурсының маргинализациясы лиминалды қоғамдың топтардың өз ойларын білдіру тілімен ынталандырылып отырды (аңқау өнер, есі ауысқандардың өнері) [27, б.3].
Сонымен, біздің көркем мәдениет материалдарының (негізінен, бейнелеу өнері мен әдебиеттің) негізінде тарихи ретроспективтегі Шығыс туралы түсініктің түрленуін түсінуге жасаған амалымыз келесі қорытындыларды тұжырымдауға мүмкіндік береді:
-ориентализм бірнеше жүз жылдықтар бойына еуропалық мәдениетті (идеология, ғылым және өнер) өзектендіріп отырды. Антикалық дәуірде пайда болса да, ол Крест жорықтары мен Ұлы географиялық ашылулар дәуірінде одан әрі нығайып, ал Ағарту дәуірінде Шығыс туралы тар және бір жақты түсініктердің шегінен тысқары шықты. Осылайша Батыс прогрессивті, рационалды, индивидуалды, реалистік, логикалық аспект, ал Шығыс оның толығымен қарама қайшылығы болатын: архаикалық, мистикалық, интуитивті, пассивті және тұйық әлем ретінде түсіндірілетін белгілі бір идеологиялық және көркем канон қалыптасты. Уақыт өте бұл сол дәуірдегі батыс философиясы мен мәдениеттану әдебиеттерінде көрініс тапқан тұрақты догмалық теориялық түсініктерге айналды;
- бірнеше ұрпақтың батыс еуропалық ориенталистері Шығыс тарихы мен мәдениеті туралы (оның ішінде ежелгі мәдениеттер мен жойылып кеткен халықтар турал) көптеген деректерді жинау, жүйелендіру және талдау бойынша үлкен жұмыстар жүргізген, бұл, әрине, көркем шығармашылықта көрініс тапты;
- Шығыс туралы түсініктің түрленуінде маңызды қадамдардың бірі романтизм дәуірі болып табылады, яғни ол Шығыстың аңыздардың, көркем сурет, сәулет өнері, музыка және әдебиет үшін үлгілердің, мотивтердің асыл қазынасы ретіндегі соңғы бейнесін қалыптастыра алды. Нақты осы романтизм дәуірінде еуропалық көркем ориентализм бұрын-соңды болмаған гулденуді бастан кешіреді;
- ориентализм идеялық тұжырымдама ретінде романтикалық-академиялықтан бастап авангардқа дейінгі бірнеше даму сатыларынан өткен және өзінің әрбір фазасының ағымында Шығыс турады түсініктер түрлендірілуге ұшырап отырды, бұл ең соңында қазіргі күндерде батыс жаһандану көркем үдерісінің бір жағы ретінде қабылданады;
- әрине, еуропалықтар жалпы Шығыстың белгілі бір типін өте жақсы білген: парсы, египеттік және араб, түрік, бірақ ең төмені түркі-монғол (тіпті, егер тек беунелеу өнерін алатын болсақ та).
Еуропалықтар көшпенділер әлемін назарға алмай, оларды мәдениетті әлем шегінен итеріп тастады деуге болады. Еуропалық әлемде Орталық Азияның көшпенділері жабайы халық болып табылатындығы туралы нақты түсінік қалыптасып, ол көптеген жылдар бойына ғылымға сіңіп үлгерді. Бірақ сонымен қатар ориентализм кезеңіндегі еуропалық ғылымның артықшылықтарын да төмендетуге болмайды, себебі Орталық Азияның жеке аудан екендігі туралы алғаш рет географ Александр фон Гумбольттың 1843 жылғы жұмысында айтылған. Жалпы, Евразия түсінігі Эдуард Зюсстің Лик Земли атты іргелі еңбегінің арқасында ғылыми айналымға енгізілген, мұнда ол Еуропа мен Азияның шекарасы арасындағы шарттылықты ерекше айтып өткен.
Еуропаның ориенталистік санасының дамуын графикалық түрде ұсынуға болады. 1 сызба.
ХІХ ғасырдағы көркем ориентализм мәдени тәжірибе ретінде біршама қарама-қайшы құбылыс болды: бір жағынан, ол империялық саяси позицияға, мысалы музыкада, мәдениетте және бейнелеу үстемдік ету идеясына негізделген ғылыми дискурстың ықпалынан құтыла алмады. Себебі еуропалықтардың философиялық-мәдениеттану ізденістері әмбебап тәсіл шеңберінде Батыс және Шығыс мәдениеттерін дихотомиялық салыстыру тұрғысынан жүргізілген. Бұл тәсіл еуропалық мәдениетті магистралдық дамыту желісін декларациялайды және еуропалық тарихшылармен жасалған тарихты зерттеу әдістерін Шығыс тарихына пайдалану мүмкін емес деп санайды; басқа жағынан - ішкі имманентті күйден шығатын нақты көркем шығармашылық негізінде Басқаеы түсіну мен мифке айналдыру бұтағы пайда болады. Осылай әмбебаптық тәсілге оны үнемі сынау арқылы романтикалық тәсіл қарама-қайшы келіп отырған, ал кейінірек Шығысты мәдениет пен өркениетті дамытудың баламалы жолы ретінде қарастыратын революциялық тәсіл келді. Шығысты осылайша қабылдау көзқарасы шығармашылық зиялыларға тән болды. Бірақ соңында, ХІХ ғ. Аяғына қарай Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің тепе-теңдігін түсінумен қатар мәдениеттердің диалогының қажеттілігін түсіну келді.
1 сызба. Еуропалық ориенталистік сананың дамуы.
Ориентализммен Эдвард вад Саидтің есімі байланысты [28]. Жан-Леон Жеромның Заклинатель змей жұмысын - автордың өзімен таңдалған қаптасамын, Линда Нохлин он тоғызыншы ғасырдағы отарлау идеологиясының визуалды құжаты деп атайды [29, б.19]. Міне шамамен қырық жыл бойына үлкен жетістікке жеткен және көптеген ізбасарлары болған, сонымен бірге әлемдік ғылыми кеңістікте сансыз пікірталастар мен дебаттар туғызған осы тұжырымдама айналасындағы дау-жанжалдар әлі де басылмай отыр.
Ориентализмнің негізгі трактовкасын Саид Шығыс жасап және сипаттап шығарған батыс дәстүріне ұқсастырады, сол арқылы оған саяси үстемдік және гегемония үшін жағдай қалыптастырды. Осылайша жалаңдату немесе Батыстың барлық шығыстанушыларының ғылыми ізденістерін ориентализм түсінігіне әкеліп ұқсастыру XVIII-XX ғасырлардағы барлық Шығыс зерттеулерін Батыстың отарлау саясатына алып келуі көптеген сыни пікірлердің туындауына себеп болды.
Батыс-ғылым-үстемдік үшбұрышын ориентализм тұжырымдамасының шеңберінде зерттеу тек Э.Саидтың айрықша құзыреті емес. Осы үшбұрыштың күрделі өзара байланысын зерттемей Ролан Барттың [30], Жак Дерридтің, [31], Мишель Фуктың [32] және тағы басқалардың еңбектерімен ұсынылған заманауи француз пострструктуализмін көз алдымызға елестету мүмкін емес. Поструктурализм ХХ жүзжылдықтың екінші жартысындағы француз философиясының ең ықпалды ағымы болды. Оның тұжырымдамалары мен тәсілдері заманауи философияның жағдайына, оның ішінде Э.Саидтың ориентализм тұжырымдамасына өте қатты әсер етті.
Э.Саид тұжырымдамасының көптеген ережелері дәлелденгені және біршама өзекті негіздерге ие болуы мүмкін, себебі ориентализмнің ғылыми ағым ретінде қалыптасуы Батыстың импералистік саясатының дамуымен ұқсастырылады. Оның еңбегі жарыққа шыққанан кейін батыс ғылымында ориентализм пейоративтік сипатқа ие болды. Эдвард Саидтың еңбегімен ынталандырылған ориентализм шеңберіндегі қарқынды пікірталастар соңғы жылдардағы гуманитарлық ғылымның пәнаралық қарама-қайшылықтарының негізгі көзі болып табылды.
Сондықтан, біздің ойымызша, оның жүргізген зерттеулерінің сөзсіз артықшылықтарына келесі жағдай жатады: ғылыми қауымдастықтың назарын нақты әрі күрделі мәселеге аудару: мәдениеттерді зерттеу қажеттігі тікелей пресуппозиялармен, ал кейде өзіндік мәдениеттің ырым-жорамалдарымен айтылған. Бұл кеңестік шығыстану үшін де орынды болды, себебі кеңес идеологиясы танымал батыс теорияларының қарапайым және догмалық нұсқасы бола отырып, өзін әмбебаптық дұрыс және рефлексия мен өзіндік сыннан толығымен айырылған деп санаған [33, б.13].
Сонымен қатар оның еңбегі кең мағынаада ориентализм феномені түсінігінің қалыптасуына түрткі бола алды - оның конструкциялануымен тікелей байланысты теориялық ишарат, ал Шығыс-Батыс конгломератына кіретін қоғам мен мәдениеттің арақатынасын зерттеу - жоғары өзін өзі талдау тәжірибесі ретінде [34, б.25].
Бұл жаңа көркем ориентализм зерттеулерімен, нақтырақ айтсақ Джон Маккензидің Ориентализм: Тарих, теория және өнер атты еңбегімен дәлелденген [35]. Автор Ориентализм бойынша көптеген әдебиеттерді жан-жақта бағалауды ұсынады, қарама-қайшы академиялық интерпретациялар тұрғысынан талдау жүргізе отырып, Маккензи жаңа облыстардың талқылануына алып келеді, сонымен бірге батыс өнері (бейнелеу өнері, сәулет, дизайн, музыка және театр) тікелей Шығыстан шынайы шабыт алғандығы туралы бастапқы гипотезаға тексеру жүргізеді.
Тюркери стиліне арналған Кристин Пельттің зерттеулері де назар аударуға тұрарлық (Түркия және көркем ориентализм: ізденістің өзектілігі) [36]. Мұнда автор гаремді тек эротизм мен еуропалық суретшілердің сезімдік шабыттану көзі ретінде ғана емес, сондай-ақ гаремді әлеуметтік кеңістік тұрғысынан сипаттауға ұмтылады.
Көптеген зерттеу жұмыстарымен кеңейтілген заманауи ориентализмді ХХІ ғасырда ғылыми қауымдастық мәдени өзгешеліктерді еуропалық ізденушіліктің бір формасы, жаһанданудың алуан қырлы көрінісі және көп полярлы әлемнің өзара байланысы ретінде қарастыруға бейім [26, б.23].
Классикалық ориентализм философияны, филологияны, әлеуметтануды, тарихты, өнертануды, антропологияны, Шығыс дінтануын, сонымен қатар олардың батыс санасындағы бейнесін зерттеуші гуманитарлық пәндердің кешені болып табылады. Оның өзіндік зерттеу салалары бар: мысыртану, семитология, арабтану, африкатану, түркітану және басқалары.
Біздің ойымызша, көркем ориентализм Батыстың шығармашылық зиялылар ортасындағы Шығыс туралы түсініктердің трансформациясы жағдайларын визуалды, рельефті түрде жақсы көрсете білді: Шығысты аңқаулық-фантазиялық қабылдаудан бастап диалогтың тең құқықтық қатысушы ретінде қабылдауға дейін. Кез келген континттің, ал біздің жағдайымызда Батыстың шығармашылық зиялыларының ғылым мен техниканың қарқынды дамуын, қоғам мен тұлғаға, отарлы экспансияға, әлемнің саяси картасын қайта пішіндеуге және т.б. көзқарастардың өзгеруін қамтушы барлық өмір салаларындағы турбулентті үдерістерге бірігу жолындағы тұрақты ұмтылыстары суретшіні бұқараға жаңа әлем идеясын беретін авангардты қызметкер етті. Шығармашылық адамдар қызығушылықтарының, ұстанымдарының, идеялық пікірлерінің жақындығы бойынша топтарға бірікті және ұзақ жылдар бойы таңдаған жолдарына адал болды [26, б.24].
Осылайша ориентализм озық еуропалық шығармашылық өмірге енді және қазіргі таңға дейін өзінің өзектлігін сақтап келеді. Еуропалық сана ориентализмі (еуропалықтың бір бөлігі ретінде ресейлік те) ескі Шығыс-Батыс мифтік идеологема әлемі тұрғысынан еуразиялық идеялардың пайда болуына ықпал етті.
Еуразияшылдық идеясының тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясын зерттеуге осы зерттеудің келесі бөлімі арналған.
Еуразияшылдық идеясы тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясы
Аталмыш зерттеудің бірінші бөлімінде біз Шығыс еуропалықтар үшін өзіндік бір магнит іспеттес болғандығын, ал ғалымдар қоғамы үшін - зерттеудің тартымды және маңызды объектісі болғандығын анықтадық. Тағдырдың айдауымен Шығыс және Батыс қарым-қатынастарының иіріміне қатысты болған көптеген ұлы философтар, мәдениеттанушылар, суретшілер мен саяхатшылар еуропалық ориентализмнің іргелі негіздерін қалаған.
Ориенталистік сана-сезім, әр түрлі кезеңде Шығыстың бірде жағымсыз, бірде мадақтама бағалауымен сипатталатын ұзақ тарихи даму жолынан өтіп, Ағарту кезеңінде осыған дейінгі уақытпен салыстырғанда біршама саналы және жан-жақты зерттеулер жүргізді. Дәл сол уақытта ориентализм ең көлемді және жан-жақты қырларын көрсетіп, бұл күн тізбесінен ориентализмді алып тастамау мүмкіндігін берді, ол уақыт өте келе еуропалық көркем авансахнада жетекші орындарға ие болды.
Өркениеттің екі негізгі түрінің параллельді қалыптасуы ретінде қарастырылатын барлық әлем тарихы: батыстық және шығыстық, жалпылама мәдени-тарихи үдерістердегі олардың әрбірінің рөлін анықтауды бірінші кезекке қойды. Сондықтан Шығыс және Батыс түсініктер ретінде мәдени-тарихи ландшафтының дамуында негізгілердің қатарына жатады.
Мысалы, мамандар бірінші (батыстық) Жер орта теңізі ауданында қалыптасқан және бірқатар кезеңдерден өтіп, ХІХ-ХХ ғғ. Батыс Еуропа мен Солтүстік Америкада аталмыш заманауи қоғамдардың пайда болуына алып келгендігі айтады. Екінші (шығыстық) салыстырмалы түрде жоғары тұрақтылығымен ерекшеленді, негізгі құндылығы баяғыдан қалыптасқан дәстүрлерді ұстану болып табылатын қоғамдарды тудырған. Ресей өркениетін осы түрлердің қайсысына жатқызу қажет? Мүмкін ол мүлдем басқа, үшінші түр шығар? Ресейдің Батысқа және Шығысқа, Еуропаға және Азияға деген қарым-қатынас мәселесі аталмыш орыс идеясына ие болған және ие болуда [37, б.107].
Осы орыс идеясы білімнің әр түрлі салаларында белгілі бір дамудан өтіп, бір уақытта аталмыш классикалық кезең, еуразиялық қозғалыс форматында лайықты көріне білді. Еуразиялық ілімнің мағыналық жаңашылдығы Еуразия терминінің географиялық мағынада емес, мәдениеттану және философиялық-идеологиялық доктринаны белгілеу үшін пайдаланылуы болды. Орыс тіліне бұл терминді атақты геограв В.И.Ламанский ХІХ ғ. Енгізген.
Осы бөлімшенің міндеті еуразияшылдық идеясы тұрғысынан Шығыс-Батыс дихотомиясын талдау екендігін ескере отырып, біз тек қана осы мәселеге назар аударуға мүдделіміз. Алайда, мұны жүзеге асыру тек танымал еуропалық және американдық геосаясаткерлер Маккиндер Х. И Ратцеля Ф.-тің еңбектерінде ұсынылған еуразиялық идеялардың бастамаларын зерттеуге, сонымен қатар орыс ойшылдары мен әдебиетшілерінің көзқарасына: Пушкина А.С., Хомякова А.С., Данилевского Н.Я., Герцена А.И. және басқалары, сүйене отырып мүмкін болатындығын айта кетейік.
Біз классикалық еуразияшылдық ориентализация үдерісінің өнімі болып табылады, және орыс ойлары үшін ориентализация осы үдерістің сарапшысы Эдвард Саид еуропалық сана-сезім үшін айтып кеткен жағымсыз коннотацияға ие болмағандығымен ерекшеленеді деген ережеге жүгінеміз [37, б.108].
Бірден айта кеткіміз келетіні, біз еуразияшылдықтың барлық кезеңдерін жалпылама талдауға мүдделі емеспіз, себебі қазіргі гуманитаристиканың өзінде бұл құбылыс, әсіресе, бізді қызықтырып отырған тұрғыдан толығымен зерттелмеген. Алайда заманауи көптеген ғылыми жұмыстар бір бірінен қайталап, 20-30 жж. Еуразияшылдығы толығымен жеткілікті дәрежеде зерттелген деп айтса да, бірақ, дегенмен де, еуразияшылдардың шығармаларын толық немесе ішінара шолусыз еуразияшылдыққа қандай да бір баға беру туралы айту, бәлкім, мүмкін емес. Сондықтан біз классикалық кезең еуропалықтарының еңбектеріндегі Шығыс-Батыс дихотомиясының даму эволюциясын жалпылама ұсынуға тырысамыз.
ХІХ және ХХ ғасыр кезеңіндегі жағдай және еуразияшылдықтың - политәртіптік идеялық ағымның туындау жылдарында ресей эмигранттық жастар арасында елірген айқын байқалған антибатыстық энергетика М.А.Маслиннің айтуы бойынша [38, б.362], еуразияшылдықтарды позитивті ориентализм жолы бойынша жүруге ынталандырды. Біздің ойымызша, сол уақыттағы барлық еуразияшылдықтардың әрекеттерінің лейтмотиві олар үшін құпияға толы Шығыстың мінәжат мағынасын көрсетуші ежелгі римдіктердің нақыл сөздері болуы мүмкін: Ex Oriente de Lux (Шығыс сәулесі).
Еуразияшылдық қозғалысының ұйытқысын жас және өршіл философтар, тарихшылар, этнографтар, дін мамандары, лингвисттер, заңгерлер, социологтар мен әдебиеттанушылар құрады. Осы шынайы алтын ұрпақ Ресей мен әлемге мыңдаған бірінші ретті ғалымдарды, инженерлерді, ақындарды, музыканттарды, ойшылдарды берді және жүз есе артық берер еді, егер Бірінші дүниежүзілік соғыс пен орыс көтерілістерінің толқындары олардың түп тамырымен жойып тастамағанда. Тек аздаған бөлігі ғана аман қалды, олардың өзі де Кеңестер Одағы деген атқа ие жеті онжылдыққа созылған тарихи тәжірибемен екі әлемге ажыратылған болып шықты [39].
Өз түп-тамырын іздеп табуды мақсат етіп қойғандардың көптігі мен жан-жақтылығын көрсету үшін тек бірнеше есімдерді мысалға келтірейік: филолог және мәдениеттанушы князь Н.С.Трубецкой, танымал географ және саясаткер П.Н.Савицкий, сонымен қатар діни философ және дін маманы Г.В.Флоровский, тарихшы Г.В.Вернадский, өнертанушы және публицист П.П.Сувчинский және еңбектерінде Ресей-Еуразия формуласына ауыстырылған Шығыс-Батыс формуласы жаңаша өңделіп, мазмұны жаңаша түсіндірілетін көптеген басқа да есімдер.
Біз еуразияшылдықтың тарихи дамуында келесі кезеңдерді анықтаған С.А.Нижниковтың классификациясына жүгінетін боламыз: алғы тарих, классикалық еуразияшылдық, кейінгі еуразияшылдық, неоеуразияшылдық және жалған еуразияшылдық. Осылайша, классикалық еуразияшылдықтың тұтас тарихы шамамен жиырма жылға созылып, үш кезеңге бөлінеді: бірінші, бастапқы (1921 - 1925) - Шығыс Еуропа мен Германияда басым болуы мүмкін; екінші (1926 - 1929) - Парижбен, Л.П.Карсавиннің, Г.Вернадскийдің, әдебиеттанушы Д.Святополк-Мирскойдың және т.б. шығармашылықтарымен байланысты; үшінші (1930-1939) - терең дағдарыстар мен пікірлерің қарама-қайшылықтары есебінен қарқынының төмендеуімен сипатталады, тек мағынасы аз жекелеген топтарда өмір сүруін жалғастырады [40, б.7].
Не эмигранттық, не кеңестік топтар тарапынан ешбір сұранысқа ие болмауымен және өзінен кейін бірде бір оқушылары мен ғылыми мектептер қалдырмауымен еуразияшылдық қозғалысы толығымен саяси және идеялық құлдырауға ұшыраған деп есептейтін А.В.Ивановтың көзқарасымен біз толықтай келісеміз. Алайда, ұлы идеялардың тағдыры біршама күрделі болады және олардың қандай тарихи тұрғыдан және кімнің күш-жігерімен жеңіске жетіп қайта туындайтындығын білу ешкімге бұйырмаған. Рух саласында барлығын шешетін сан емес, сапа: бастапқыда адам сана-сезімінің орташа деңгейінен басым болған идеялардың сапасы, сол сияқты олардың шағын ұстанушыларының жеке сапалары [41, б.7].
Аталмыш жұмыста біз классикалық еуразияшылдықтағы Шығыс-Батыс дихотомиясын бірнеше кезеңдер бойынша қарастырамыз.
Негізінен классикалық еуразияшылдықтың 1921 жылдан бастап 1925 жылдар аралығын қамтитын бірінші кезеңі мәдениет мәселесіне, мәдениеттің саясат пен идеологиядан басымдылығы мәселелеріне жоғары қызығушылықтың күшеюімен сипатталады. Нақты осы кезеңде постклассикалық дискурс тұрғысынан жазылған, Ресейдің еуразияшылдық әлемнің өзіндік бірегей бөлігі екендігі туралы геософиялық, материалдық-географиялық және натуралистік антропологиялық дәлелдер келтірілген іргелі теориялық еңбектер пайда бола бастады.
Еуразияшылдық тұжырымдамасының негізін қалыптастырған алғашқы іргелі еңбектердің бірі 1920 жылы жарияланған Н.Трубеккойдың Еуропа және адамзат атты бүктемесі болып табылады [14]. О.Павлюк былай деген, кітапта Ресейдегі әлеуметтік-саяси үдерістердің талдамасы жоқ, еуразияшылдық термині әлі де айтылмайды, ресей қоғамын түрлендіру жолдары туралы айтылмайды, мемлекеттер және халықтарға қатысты қандай да бір нақты жағдайлар жоқ. Бірақ кітап жаңа ілімнің әдістемесін қалыптастырады, автордың абстрактілі құрылымдарында тек жеке мемлекеттер мен халықтарға ғана емес, сондай-ақ абстракцияның жоғары деңгейлеріне, мәдениет және өркениетке қатысты қолданылуы мүмкін әлеуметтік-тарихи зерттеу модельдері мен қағидалары жасалуда [42].
Трубецкой жұмысының лейтмотивы келесідей түсініктерді сараптамалық-сыни шолу болып табылады: мәдениеттің тарихи формаларымен түсіндірілетін космополит, эволюционизм, еуропоцентризм және эгоцентризм. Роман-германдық, еуропалық өркениеттердің рөлін зерттей келе, ол бір халықты басқа халықпен жасалған мәдениетке бейімдеудің мүмкін еместігі туралы қорытындыға келеді. Әрі қарай ол роман-германдықтардың жетілген және жабайылардың (еуропалықтар үшін қалған басқа әлем өкілдері) аты шулы мәдениеттерін салыстыра келе, келесі іргелі қорытындыларға келеді:
- жоғары және төменгі мәдениет деген жоқ. тек ұқсас және ұқсас емес мәдениеттер ғана бар;
- дәстүрлі мәдениеттерді еуропалықтандыру үдерісі Жамандық болып табылады; және де көптеген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz