САДРИ МАҚСУДИ РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ КҮРЕС ЖОЛЫ
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
І САДРИ МАҚСУДИ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ КҮРЕС ЖОЛЫ
0.1 Садри Мақсудидің ресейдегі қоғамдық-саяси қайраткерлігі: мемлекеттік думадағы күрес жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
0.2 Садри Мақсудидің кеңестік билік кезеңіндегі қызметі: автономия, тіл, дін үшін күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ІІ САДРИ МАҚСУДИДІҢ ТҮРКИЯДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
0.1 Садри Мақсудидің түркі халықтарының тарихын зерттеудегі рөлі..44
0.2 Садри Мақсудидің Түркия парламентіндегі қызметі ... ... ... ... ... .59
2.3 Садри Мақсуди мен Ататүрік: өзара достық пен саясат ... ... ... ... ..71
2.4 Садри Мақсудидің ұлт пен ұлтшылдық хақындағы көзқарастары...77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 90
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертациялық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылды:
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру Стандарты. 5.04.033-2012 жоғарғы білімнен кейінгі оқу жүйесі - магистратура. Негізгі ережелер. 23.08.2012 г. № 1080
ГОСТ 7.1 - 84 мерзімді баспа және кітапхана ақпараттары туралы жүйе. Құжаттарды библиографиялық реттеу. Жалпы ережелер мен талаптар.
ГОСТ 7.12 - 93 ГОСТ 7.1 - 84 мерзімді баспа және кітапхана ақпараттары туралы жүйе. Библиографиялық жазба. Қазақ тілінде қысқартылған сөздер. Жалпы ережелер мен талаптар.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияға сәйкес анықтамалар мен келесі
қысқартулар қолданылады
1) Агрессия - басқа елдердің жерін тартып алу, егемендігінен айыру немесе шектеу, халқын күшпен бағындыру мақсатымен қарулы шабуыл жасау.
2) Азаматтық қоғам - жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамсыз ететін қоғамның күйі. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына шек қойылады. Онда адамның халықаралық дәрежеде танылған ережелерге сай құқықтары сақталады.
4) Альянс - ортақ мақсаттарға жету үшін келісім шарт негізінде жасалған ұйымдардың одағы, бірлестігі. Әдетте жағымсыз, келеңсіз мағынада пайдаланылады.
5) Альтернатива - бірнеше мүмкіндіктің ішінен мәселенің шешімін таңдап, бірін ғана талғап алу.
6) Аннекция - басқа мемлекеттің, халықтың жерін тұтас, я бір бөлігін күштеп жаулап алу немесе басқаға алып берушілік.
7) Антагонизм - мүдделі қарама - қарсы күштердің, қостасқан топтар, партиялар және т.б. арақатынасының шиеленіскен түрі.
8) Ассоциация - белгілі бір саяси, ғылыми, шаруашылық, мәдени және т.б. мақсаттарға жету үшін ұйымдасқан адамдар немесе мекемелердің бірлестігі.
9) Атқарушы билік - биліктің тармақталуы негізінде істейтін мемлекеттік басқару орындарының жүйесі. Оған үкімет пен әкімшілік жатады. Парламенттік республикаларда оларды заң шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады.
10) Бейсаясаттық - азаматтардың, халықтың бір бөлігінің саясатқа, саяси өмірге самарқау, парықсыз, теріс көзқарасы, қатынасы.
11) Бейтараптылық - 1) екі жақтық айтыс, талас, дау-жанжалдарына кіріспеушілік; 2) соғысқан елдерді жақтап, соғысқа кіріспеу міндетін алған мемлекеттің халықаралық құқықтық мәртебесі және сол бағытта жүргізілген саясаты.
12) Босқындар - саяси көзқарастарына, діни сенімдеріне, нәсіліне, азаматтығына, ұлтына, белгілі бір әлеуметтік топқа жататындар өздерінің қуғындалуына қарай өз азаматтығы бар мемлекеттерінеде бола алмауы және өз елінің қорғауына алына алмауы немесе оның қамқорлығында болғысы келмейтіндер, немесе азаматтығы жоқтар өздерінің туған жерлеріне барғысы, немесе қайта қайтқысы келмейтіндер;
13) Демография - белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, аумаққа бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы.
14) Демократия - (грекше demos - халық және грекше kratos - билік) деген сөздерінен шыққан, яғни "халық билігі" деген мағынаны білдіреді. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік билікті басқаруы. Мұнда конституция билік халықтың қолында екендігіне дәлел болады. Халық жоғары билікке өз өкілдерін сайлау арқылы тағайындап, өзгертіп отырады.
15) Иммиграция (латынша іm-mіgrare - көшіп келу) - қоныстанушылық, келімсектік.
16) Либерализм - (латынша liberalis - еркін) -- ең жоғарғы құндылық әрі басымдық ретінде жеке еркіндікті ұстанатын идеология. Либерализмнің әлеуметтік-саяси теориясы қоғамдық және мемлекеттік құрылымның демократиялық принциптеріне негізделеді, әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың зорлық-зомбылықсыз түрлерін ұстанады, тұлғаның еркін дамуын шектемейтін және әрбіріне мемлекеттік-құқықтық қорғау, адам құқы мен азамат бостандығын сақтау кепілдігін беретін қоғам құруды көздейді.
17) Миграция - бір мемлекеттен екінші мемлекетке немесе мемлекеттің өз ішінде өз еркімен немесе күшпен орын ауыстыру, көшіп келу, қоныс аудару;
18) Метафизика - Метафизика (грекше мeta ta physіka - физикадан кейін) - Болмыстың сезімнен тыс тұрған принциптері туралы философиялық "ғылым";
дамуды тек сан өзгерістері жағынан ғана түсінетін және өзіндік дамуды теріске шығаратын, диалектикаға қарама-қарсы философиялық әдіс.
19) Медресе - (арабша مدرسة, медраса - оқу) - орта, сирек жағдайда жоғары конфессионалдық мұсылмандық мектеп. Дін қызметкерлерін, мұсылман бастауыш мектептерінің мұғалімдерін және Таяу, Орта Шығыс, тағы да басқа елдердің мемлекеттік аппарат қызметкерлерін даярлайтын орта және жоғары мұсылман мектептері.
20) Мүфти - (парсы тілінен - пәтуа, шешім шығарушы) - шариғат заңдары негізінде даулы мәселелерге билік айтып, шешім шығаратын дін басы.
21) Нәсіл - (французша race , италянша razza -- туыс, тайпа) -- тұқым қуалау арқылы берілетін ұқсас сыртқы дене пішіндері -- терісінің түсі, шашы мен көзі, мұрны мен еріндерінің пішіні, бойы мен дене пропорциясы, сондай-ақ кейбір
"жасырын" белгілері, қанының тобы және тағы басқа да айырқаша белгілер бар адамдардың тарихи қалыптасқан тобы
22) Нормативтік құқықтық акт - биліктік құқық нормаларын белгілейтін, оларды өзгертетін және жоққа шығаратын мемлекеттік органның жазбаша актісі.
23) Санкция - диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның жағымсыз салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы.
24) Түрікшілдік - - түркі халықтарын бірлікке, өзара байланыстарын нығайтуға үндейтін қоғамдық-саяси ағым. XX ғасырдың басында саяси доктриналардың және саяси көзқарастардың жүйесінде пайда болған діни-саяси идеология. Түркі тілді халықтардың бір мемлекетке Түркияның қамқорлығымен ұлы Тұран мемлекеті болып бірігуін мақсат ететін көзқарастар мен саяси доктриналар жүйесі.
25) Ұлт - қоғамды ұйымдастырудың анағұрлым кең тараған бірлігі.
26) Ұлтшылдық - саяси және ұлттық бірліктер сәйкес келуі керек дейтін саяси принцип. Ұлтшылдық идеологиясы бойынша ұлт пен ұлттық мемлекет әлеуметтік-саяси ұйымдасудың ең заңды әрі қалаулы бірліктері болып табылады және осы бойынша бүкіл әлеммен қабылдану керек. Адамдар игілікке, тұрақтылыққа, бақытқа тек ұлт құрамында, ұлттық мемлекеттерде қол жеткізеді деп түсіну қалыптасқан. Тарихи тұрғыдан бұл халықтың мемлекетпен байланысы біртіндеп саяси құрылымның бұрынғы түрлерін тықсырып шығарды. Басқа жағынан, ұлттық мемлекет идеалына тек онда бір ұлт қалған жағдайда жетуге болады. Ұлтшылдық мемлекеттілік институтын нығайтты. Ұлтшылдық - географиялық және кейбір елдерде демографиялық аймақтың маңыздылығын анықтайтын және сонда бірге тұратын халықтың ортақ салт дәстүріне және ұлысына тәуелсіздікті қалайтын ортақ топтық сезім. Басқа сөзбен, ұлтшылдық - жеке адамның бір ұлтқа жататын сенімі немесе саяси идеологиясы деп айтуға болады. Ұлтшылдық ұлттық сәйкестендіруді тұспалдайды, оған қарама-қарсы патриотизм әлеуметтік шарттастықты және мемлекеттің қадамдары мен шешімдерін қолдайтын жеке адамның мінез-құлқын білдіреді.
27) Федерализм - ( латынша foedus - одақ) - конституцияда немесе келісімде көрсетілген мәселелер бойынша оның құрамдас аумақтық бөліктері жекелеген дербестіктерге ие мемлекеттің ішкі құрылымын қору және қызметі ету әдісі.
28) Шовинизм - шектен шыққан, жауыққан ұлтшылдық идеологиясы және саясаты.
29) Халықаралық құқық -- бұл құқықтың әр түрлі: саяси, экономиқалық және мемлекеттер арасындағы басқа да өзара қарым-қатынасты, сонымен қатар халықаралық өзара қарым-қатынасқа қатысушы басқа да құрылымдарды реттейтін құқық саласы.
30) Халықаралық өзара байланыс -- бұл саяси, эқономикалық, құқықтық, дипломатиялық, әскери, мәдени, ғылыми, идеологиялық және мемлекеттер арасын жалғайтын басқа да байланыстардың жүйесі.
31) Халықаралық актор - халықаралық саяси-экономикалық қатынастарда белсенді қатысушы мемлекет немесе халықаралық ұйым, субьект нысаны.
32) Эмиграция - Қазақстан Республикасының азаматтарының басқа елдерге уақытша немесе тұрақты тұруға кетуі;
33) Эгалитаризм - ( французша egalite - теңдік) - әлеуметтік тендік принципінің бір түрі; үкімет қызметінде әлеуметтік теңдік пен әлеуметтік саясат басымдық болып табылатын баршаға ортақ берекелі мемлекет теориясының негізгі қағидасы.
Бұл диссертацияда мынадай негізгі ұғымдар қолданылады:
1. Интеграция - белгілі бір бөлімдер мен элементтерді біріктіру, жинақтау
2. Мемлекет - белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы.
3. Идеология - таптың немесе қоғамдық топтастықтың ойын білдіруші, идеялық мүддесін қорғаушы ілім.
4. Геосаясат - сыртқы саясатты географиялық факторларға (аумағына, ауа райына, қазба байлықтарына т.б.) байланысты жүргізетін саясат.
5. Декларация - үкіметтің, саяси партияның, халықаралық ұйымның атынан қандай болмасын негізгі қағидаларды, мақсат мүдделерді жариялайтын мәлімдеме.
6. Қоғам - адамдар арасында тарихи қалыптасқан саяси-әлеуметтік байла-
7. ныстар мен қатынастардың тұрақты жүйесі.
8. Ағартушылық - қоғамдық-саяси ағым ретінде ізгілік, әділеттілік идеялары мен ғылыми таным-білім негіздерін тарату жолдары арқылы қоғам кемшіліктерін түзетуге, оның талғам-талаптарын, саясатын, тұрмысын өзгертуге күш салу жолы.
9. Депутат - мемлекеттік немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың заң шығарушы немесе басқа да өкілетті органына сайланған тұлға.
10. Мандат - қандай да бір тұлғаның құқығы мен өкілеттігін растайтын құжат.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҰЛ - Ұлттар Лигасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ТР - Түркия Республикасы
РМДМФ - Ресей Мемлекеттік Думасы Мұсылман фракциясы
ҚТММ - Қазан татар мұғалімдер мектебі
Т.Б - ТАҒЫ БАСҚА
Т.Ғ.С - ТАҒЫ СОЛ СИЯҚТЫ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертацияда Садри Мақсудидің ұлт азаттық күресі, оның саяси және қоғамдық қызметтері жайында айтылады. Татар ойшылының тарих пен дін, тіл мен дәстүрді зерттеу жолындағы еңбектері, түркішілдік пен құқық мәселелерін қарастыру жолдары, көзқарастары сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Белгілі бір уақыт аралығында белсенді қоғамдық-саяси қызмет атқарған тұлғаны зерттеу, сол тұлғаның жеке қасиеттерін ғана ашып қоймай, сонымен қатар сол кезеңнің де айқын көрінісін айшықтай түседі.
Аталмыш курстық жұмыс, татар халқының көрнекті қайраткері, ұлт жанашыры, заңгер әрі тарихшы, әдебиетші және түркітанушы Садри Мақсудидің (1878-1957) қоғамдық-саяси қайраткерлігін ашуға арналған. Садри Мақсудидің еңбектері Ресей мен Түркияда ғана емес, күллі түркі халықтарына ортақ болып табылады. Садри Мақсуди Анкара университетінің (1925-1943) және Стамбұл университетінің (1943-1955) профессоры болған сәтте, алғаш болып Түркі халықтарының құқығы атты жаңа пәнді енгізіп, оқыта бастаған еді. Бұл жаңа пәнде Қазақ даласындағы заңдар мен әдеби шығармалардағы заңдық негіздер де сөз болды. Садри Мақсуди өзінің бір сөзінде Менің жүрегім кең, онда жүз елу миллион түркі сиып тұр дегені бар [1, 27б.]. Өз ұлтының ғана күйін күйттеп, жырын жырламай, күллі түркі ұлттарының болашағы үшін қам жеген тұлғаны зерттеу, зерделеу түркі ұлтының бірі ретінде бізге міндет.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігі мен көзқарасы және өмір дариясына деген нақты ұстанымдары болатыны анық. Алайда шығу тегі мен ұстанған діні, өмірлік жүріп өткен тарихы мен әр басқан қадымына байланысты өз халқын ғана емес, өзге халықтарды да жақын тұтып, ортақ мүдде жолында бірге қозғалуды жоспар тұтқан тұлғалардың тарихта болғанына біз куәміз. Қазақты түркі халықтарының бірі ретінде тани отыра, түркі халықтарының одағын құру керек дейтін мәселені күнде көтермесек те, күнара тілде жүретіні ақиқат қой. Қазіргі күннің өзінде түркі халықтарының жиырма екінші ғасырға қандай дәрежеде қадам басатыны, олардың ортақ идея мен бауырмашылдық тұрғысындағы көзқарасының беріктігіне байланысты болмақ. Қазақтың ұлт ретінде сақталып қалуы оның маңайындағы халықтармен тұтастығына, бірлігіне байланысты болуға тиіс деген принципті ұстанған Мұстафа Шоқай пантюркизм негізін қалаған алғашқы қазақтың бірі еді, бірегейі еді. Сөзден іске көшіп, Түркістан Қоқан автономиясын құруы соның дәлелі болды. Яғни алмағайып сонау бір қиын-қыстау заманда түркі халықтарының тірі қалуы ортақ бірлікте деп санады. Бұл ұлы идеяның тағдыры қандай болғанын біз жақсы білеміз. Дәл осындай идеяны ұстанған өзге де тұлғалар болмады емес, болды. Солардың ішінде шоқтығы биік, бітімі бөлек тұлғаның бірі - Садри Мақсуди.
Садри Мақсуди - тек қана татар халқы үшін қадірлі тұлға емес, түркі халықтарына ортақ тарихи қайраткер, қоғамдық-саяси күрескер. Оның жүріп өткен жолы күреске толы. Оның қаруы - қалам, қалқаны - заң, ойы - азаттық еді. Ол татардың Мұстафа Шоқайы бола білді. Өмірлік ұраны Гаспаралының Тілде, істе, пікірде - бірлік атты сөзі болды [2, 99б.]. Бұл ұранды жанына жақын тұтқанның өзі, оның ұлы мұрат жолындағы қайтпас қайсарылығын және ол жолдың ауырлығын көрсетіп тұр емес пе?!
Ал енді аталмыш қайраткердің зерттелуі тұрғысынан алып қарағанда, Мақсуди еңбектері біздің елімізде мүлде зерттелмеген десек те болады. Сондықтан Садри Мақсуди өмірін зерттеу және оны қарасатыру өз өзектілігін толық сақтап тұр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қарастырылып отырған мәселе бойынша барлық талдау еңбектерін жинақтап, олардың мынадай проблемаларды қарастырғанын атауға болады.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі өкінішке орай елімізде, тіпті Орталық Азия шеңберінде танымал емес. Тіпті жоқтың қасы. Садри Мақсудидің еңбектерін, қайраткерлік жолын кешенді зерттеу мен терең ғылыми тұрғыдан қарастыру - теориялық көзқарастарға зәру болып отыр. Көп жағдайда, өте аз зерттелгендіктен ғылыми-танымдық мақала-баяндамалармен шектелген.
Кеңестік кезеңде Садри Мақсуди еңбектері мен көзқарастарын зерттеуге қатаң тиым салынды. Тек қана 1991 жылдан бастап жекелеген ұлттардың қайраткерлерін ақтау және олардың еңбектерін зерттеуге рұқсат етілді. Солардың ішінді әрине Садри Мақсуди де бар. Соңғы уақытта Садри Мақсудиді екі түрлі қырынан қарастырып, екі түрлі мақсудитанушылар пайда болды. Бірінші тарап оны тек қана қоғамдық-саяси қайраткер ретінде қарастырса, екінші тарап оны әдебиетші және тарихшы, заңгер ретінде бағасын беруде. Шындығына келгенда Садри Мақсуди толықтай бір әмбебап, тұтастай бір ғылым негіздерін алып жүруші адам еді.
Сонымен қатар Садри Мақсуди өмірін зерттеген сәтте, зерттеушілер оны үш кезеңге бөледі. Ресейдегі. Франциядағы және Түркиядағы өмір сүру кезеңдеріне байланысты зерттеп, зерделеуді жөн көреді. Ең көп зерттеліп, мәлімет жетерлік кезең ретінде Түркиядағы кезең саналады. Тіпті Анкара мен Стамбұл университеттерінде арнайы Мақсудитану мамандықтары да бар. Ал Ресей мен Франциядағы уақыт аралығы тым аз зерттелген. Оған Ресейде жетпіс жыл бойы оқытуға тыйым салуы мен Францияда Садри Мақсудидің Евуропалық негізде еңбек жазбауы себепкер.
Алғаш болып Ресейде Садри Мақсуди көзқарастарын 90-жылдардан бастап Я.Г.Абдуллин, Р.У.Амирханов, Р.М.Амирханов, Р.Ф. Мухамеддинов, Ф.М. Султанов және т.б. зерттеушілер қарастырды. Олар өз еңбектерінде Садри Мақсудидің Қазан төңкерісіне дейінгі қоғамдық саладағы рөлін баса атап өтіп, биографиясын қысқаша түзді.
Садри Мақсудидің татар халқының тарихындағы елеулі орнын Ф.Ю. Гаффарова зерттеді. Ол Садри Мақсуди атты еңбегінде оның Ресей империяысның ІІ және ІІІ Мемлекеттік Думадағы атқарған қызметін, діни саладағы рөлін, ұлттық негіздегі көзқарасын, , ұлттық жиылыстағы сөздерін қарастырған.
Д.М.Усманова өзінің Мемлекеттік Думадағы депутаттардың өмірін зерттеуге негізделген монографиясында Садри Мақсудидің саяси портретін де қарастырып кетеді. Өйткені зерттеуші (1906-1917) төрт шақырылым бойынша барлық депутаттарды қарастыруға мақсат тұтқан болатын [3, 118б.].
Садри Мақсудидің қайраткерлігін р.Б.Гайнетдинов та барынша зерттеген. Ол өз елін тастап, өзге елге қоныс аударуға мәжбүр болған татар халқының көрнекті қайраткерлерінің өмірбаянын зерттеп, арнайы Қол бұлғайды атты еңбек жазды.
Садри Мақсудидің өмірін зерттеу 1994 жылы жаңа белеске шықты. Өйткені осы жылы көрнекті қайраткердің 115 жылдығы халықаралық деңгейде аталыпөтіп, арнайы халықаралық конференция ұйымдастырылған болатын. 1996 жылы осы 1конференцияның негізінде арнайы жинақ шығарылып, Татарстан мен Түркия бойынша таратылды.
Садри Мақсудидің Түркиядағы өмір кезеңін зерттегендер қатары көп. Солардың ішінде қызы Адили Айды да бар. Ол Садри Мақсуди Арсал атты еңбек жазып, әкесінің қайраткерлігімен қатар қарапайым адам ретінде де суреттейді. 1996 жылы аталмыш еңбек түрік тілінен орыс тіліне аударылып, екі мәрті басылып шығады. Ал Садри Мақсудидің еңбектеріне талдау жасап, ғылымилық берген Ахмед Биджан Эрджиласун Садри Мақсуди ұлтшылдығы және Садри Мақсуди және тіл мәселесі атты қос еңбек жазып, оның туындыларын жан-жақты талдайды. Ол сонымен қатар Садри Мақсудидің Ұлттық сана-сезімнің әлеуметтік негіздері атты еңбегін талдап, әлеуметтану ғылымына енгізеді. З.Омар Садри Мақсуди жайлы естелік, М.Мушагил Менің ұстазым садри Мақсуди атты мақалаларында Садри Мақсудидің жеке адами қасиеттерін қарастырады.
Садри Мақсудидің баяндамалары мен еңбектерін талдау Түркияда осы күнге дейін жалғасып келеді. Т.Гокбилгин Садри Мақсудидің түрік тарихы мен түркі ұлттарына көзқарасы, Х.Яшынның Садри Мақсуди, Х.Иналжыктың Садри Мақсуди Арсал, Ф.З. Фахридің Профессор Садри Мақсуди көтерген мәселелер, Б.Эсеманлының Түрік тарихын түсінуге бағытталған Садри Мақсуди дәрістері атты мақалалары мен еңбектерінде татар ғалымының ғылым мен білімге қосқан орасан зор үлесі мен Түркияның өркендеуіне тигізген пайдасы сөз болады.
Фин журналисі Йорж Раэвуори түрік-фин қатынастарын зерттеу кезінде Садри Мақсудидің Ресей империясындағы ІІ және ІІІ Мемлекеттік Думада фин ұлтының құқығын қорғап сөйлеген баяндамаларын айтады [4, 24б.].
Мақсуди еңбектерін зерттеу әр елде әр қиылы. Көбіне оны биографиялық негізде зерттейтінін жоғарыда келтірілген мәліметтер айқындап тұр. Ал біздің елімізге өкінішке орай бұл қайраткер әрі таңсық, зерттеушілер саны тым аз. Отандық зерттеушілер ретінде біз мұсылмандық қозғалыс тарихын зерттеушілер мен жәдидтерді негізгі зерттеу объектісіне айналдырған жандарды айта аламыз. Мысалы Рүстемов С.К, Озғанбаев Ө.О, Көмекова Т. Бұл жандар тікелей Садри Мақсуди жайлы еңбектер жазбаса да, аталмыш тұлғаны өз зерттеулерінде деректеме мен дәйектемеде қолданған.
Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Бұл тақырыпты біздің зерттеумізге арқау болған аталған жұмыстың дереккөздеріне Садри Мақсудидің баяндамалары, кітаптары мен Мемлекеттік Думадағы және Түркия парламентіндегі сөйлеген сөздері, ресми баспасөз құралдарындағы хабарламалар, Түркия және Ресейдің ресми ақпараттық порталдарындағы талдау материалдары, түрлі қоғамдық-танымдық, публицистикалық ақпарат көздерінен алынды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Садри Мақсудидің қоғамдық-саяси қызметі, көзқарастары мен еңбектері болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні: Садри Мақсудидің ғылыми-тарихи қалдырған мұраларының маңыздылығы болып табылады. Аталмыш тұлғаның балалық шағындағы оқыған оқу онындағы қайраткерлігі мен оның көзқарасына ықпал еткен жағдаяттар, Ресей Патшалығы мен артынша орнаған Ресейдегі Кеңестік биліктегі күрес жолы, Мемлекеттік Думадағы жасаған баяндамалары мен автономия құру, тіл мәселесін көтеру, дін мен сөз бостандығы, халықтар теңдігі жолындағы жазған еңбектері мен мақалаларының қазіргі таңдағы маңызын анықтау, тарихи бағасын беру болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диссертациялық жұмыстың басты мақсаты Садри Мақсуди еңбектерін зерттеу, өмірбаян зерделеу арқылы аталмыш қайраткерді Қазақстан аудиториясына таныту. Аталмыш міндеттер мен мақсаттарға қол жеткізу үшін келесі мәселелерді шешу көзделген:
Садри Мақсудидің қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен өмірлік жағдайларды анықтау және кезеңдеу;
Садри Мақсудидің заң саласына қосқан үлесін саралау;
Қайраткердің түркі халықтарының құқық мәселесіндегі көзқарасын зерттеуін талдау;
Садри Мақсуди көзқарасының эволюциясын айқындау.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыстың жаңалығы, алғаш рет Садри Мақсудидің қоғамдық-саяси қайраткерлігінің Қазақстан аудиториясында жан-жақты және кешенді түрде негіздеп қарастырылуында.
Ал аталған ғылыми зерттеудің теориялық шешімі, қалыптасқан жағдайда Садри Мақсудидің еңбектерін талдап, әрі қарай даму болашағын зерттеуге негіз болуына мүмкіндік береді.
oo Садри Мақсуди еңбектеріндегі саяси-қоғамдық болмысы мен келешектік болжамы ғылыми тәуелсіз ой тұрғысынан жаңаша бағаланды;
oo отандық және Түркі елдеріндегі ғылыми-аналитикалық ізденістер барысында аталмыш тұлға жаңаша сипатталды;
oo бұған дейін зерттеу тақырыбы тыңғылықты болмаған, отандық ғылыми әдістерді қолдану формасында көрсетілді;
oo Садри Мақсудидің қазақ тарихына қатысты айтқан ойлары, Әл-Фараби еңбектерін сипаттауы мен Орталық Азиядағы қалаларға қатысты еңбектері жан-жақты қаралды. Және жаңаша бағаланды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Ғылыми зерттеу жұмысының хронологиялық кезеңі Садри Мақсудидің барлық ғұмырын, оның Ресей империясындағы саяси күресін, Ақпан революциясынан кейінгі қайраткерлігі мен Еуропаға қоныс аудару уақытын, Түркияға шақыртылып, Түркия Парламентінде қызмет ету уақытын және сондағы саяси-қоғамдық белсенділігін қамтиды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы: Аталмыш диссертациялық жұмыс отандық салады тың тақырыпты қозғап отыр. Өйткені бұған дейін нақты осы тақырыпта жазылған еңбек біздің елімізде болған емес. Бұл диссертациялық жұмыс өз кезегінде тұлғатану, түркітану мен дінтану, отарлыққа қарс күрес сынды түрлі саланы зерттеп жүрген мамандарға, тағы бір тұлғаны таныстырады. Сол тұлғаның басынан өткерген саяси және қоғамдық мәселелер арқылы, сол кезеңнің қиындығын жаңа қырынан ашуға ықпалдасады. Диссертациялық жұмысты тұлғатану, биографиялық тарих, ХХ ғасыр тарихы, түркілік ағартушылық кезең сынды мәселелерде қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Зерттеу жұмысының методологиялық негізін айқындауда, тарихи құбылыстар мен үрдістерді зерттеудің бірнеше әдіс-тәсілдері қолданылды. Тарихи оқиғаны зерттеу - нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат және газет-журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды. Сонымен бірге, зерттеу барысында жалпы ғылыми (логикалық, жүйелі-құрылымдық, индуктивтік, дедуктивтік т.б.); тарихи (тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық, тарихи-жүйелілік т.б.); тарихи талдау әдістері (тарихи-философиялық, тарихи-генетикалық, тарихи-жүйелілік, тарихи-салыстырмалы, ретроспективті және т.б.); салыстырмалы-педагогикалық зерттеу әдістері (жүйелілік-құрылымдық, жүйелілік-талдау, құрылымдық-функционалдық, ғылыми зерттеулерді және мұрағат материалдарын оқып-танысу мен теориялық талдау, жұмыс нәтижелерін болжау т.б.) сияқты тәсілдер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытынды мен қолданылған деректер тізімі, нормативтік сілтемелер, анықтамалар, атаулар, қысқартылған тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде Садри Мақсуди қоғамдық-саяси қайраткер атты тақырыбы зерттелуінің өзектілігі талданады. Сондай-ақ, онда тақырыпты зерттейтін кеңістігі, қамтыған уақыт мезгілі көрсетіледі, зерттеушінің алға қойған мақсаты, міндеттері және жұмыстың қол жеткізген ғылыми жаңалықтары баяндалады, жұмыстың жалпы сипаттамасы, өзектілігі, зерттелу деңгейі, теориялық-методологиялық бағыты, диссертацияның ғылыми жаңалығы, зерттеудің қолданыстық маңызы туралы айтылады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында, Садри Мақсудидің жастық шағы, білім алуы мен оның саяси көзқарасының қалыптасуы, Ресейдегі тәуелсіздік үшін күресі, ойы мен ондағы ішкі толғанысы, Ақпан революциясының оның көзқарасына әсері, автономия құруы мен оны сақтау жолындағы жанталасы жайлы айтылады. Екінші тарауда Садри Мақсудидің Ресейден кеткеннен кейінгі уақыты, оның Түркиядағы саяси қайраткерлігі, заң шығару саласына қосқан үлесі, түркі халықтарының тарихы мен дінін, салт-дәстүрін зерттеудегі орны, тілді дамытуға қатысты зерттеулері, Еуропа елдерімен байланысы жайында кеңінен талданады.
Қорытынды бөлімінде, ғылыми зерттеудің теориялық шешімі, қалыптасқан жағдайда оны ары қарай дамыту негізі айтылады. Зерттеу жұмысының қысқаша нәтижелері айтылып, баяндалады. Сонымен қатар, диссертациялық жұмысты қоғамдық-академиялық зерттеу тұрғысынан талдап, жүйелеу негізінде, ғылыми бағытының тұжырымдамасы мен қорытындысы ұсынылады. Соңында пайдаланған деректер тізімімен бекітіледі және қосымшада Садри Мақсудидің өміріне қатысты суреттер, деректер көрсетіледі.
І САДРИ МАҚСУДИ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ КҮРЕС ЖОЛЫ
3.1. CАДРИ МАҚСУДИДІҢ РЕСЕЙДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚАЙРАТКЕРЛІГІ: МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДАҒЫ КҮРЕС ЖОЛЫ
Садри Мақсудидің өмір жолында иемденген атақ-дәрежесі мен атқарған қызметтері сан түрлі. Оны тіпті атап бітпейтініңіз, түсін түстеп аяқтай алмайтынымыз анық. Өмірінің әр қиырында Мақсуди Ресейдің Мемлекеттік Дума депутаты, Еуропалық Ресей мен Сібірдің түркі-татар мұсылмандарының ұлттық-мәдени автономиясының президенті, Сорбонна университетінің профессоры, кейіннен Анкара мен Стамбұл университеттерінің профессоры қызметін атқарды. Бұл оның ресми қызметі болғанымен, бейресми тұрғыдан Мақсуди ондаған газет пен журналдардың тілшісі және редакторы, түрлі ұйымдар мен қозғалыстардың мүшесі мен басшысы да болды.
Ол өмірінің әр қиырында әр түрлі қызмет атқарумен қатар, әр түрлі мемлекеттерде күн кешіп, әлемдегі әділеттілік пен заңдылық, еркіндік сынды түсініктерге әр жерде әр түрлі баға берілетінін аңғарды. Ол 34 жыл бойы Ресейде, 11 жыл бойы Францияда, 32 жыл Түркияда өмір сүрді. Сол арқылы Мақсуди қамшының сабындай қысқа ғана ғұмырында Еуропалық, түркілік, Ресейлік құндылықтарды өз көзімен көріп, әр өркениеттің өз артықшылықтарын алып, кемшіліктерін сынады [5, 16б.].
Садри Мақсудидің өмір жолын екі түрлі негізге бөлуге болады. Бірнші жол қоғамдық ағарту мен саяси-қоғамдық әрекеттерден тұрса, екінші жол оның қоғам қайраткері мен саяси қайраткер ретінде қалыптасуымен тікелей байланысты. Оның екі жолы да Садриды туған жері Татарстаннан да, Ресейден де өзге елге кетуіне мәжбүрлегенін айта кетуге тиіспіз. 1918 жылға дейін Садри Мақсуди тікелей ағарту және қоғамдағы білім деңгейін көтеру мәселесімен айналысса, 1918 жылдан кейін ол екінші жолды, яғни саяси сахнадағы күрес жолын таңдауға мәжбүр болды. Бұл жолда Мақсуди алдымен татар баласына жат Францияға аттанып, Сорбонна университетінде түркітану мен қоғамтану пәндерінен сабақ берсе, кейіннен отбасымен бірге Түркияға қоныс аударды. Ол өле-өлгенінше түркі халықтарының заңдылықтарын, тарихы мен мәдениетін зерттеп, Ататүрік құрған жаңа Түрік Республикасында бел жазбай қызмет етті. Оның бұл қызметі тек қана Түркияға ғана емес, сонымен қатар күллі түрік халықтарына да тән болды.
Кеңес үкіметінде Садри Мақсудидің өмірлік қызметі мен өзіне қатысты айтылмады. Ол сатқын ретінде саналып, татар халқының санасынан ысырылып тасталуға әрекеттенді. Алайда Кеңес Үкіметі тарихи сахнадан келмеске мәңгіге кетті. Сол кезеңде айыпталған тұлғалар бүгінде жаңа көзқараспен зерттелуде. Халықтар түрмесі құлады, енді сол түрмеде халық жауы деп жазықсыз айыпталған жандар қайта зерттелуде. Газет пен журналдарда, телеарналар мен ғаламтор беттерінде түрлі мақалалар мен бағдарламалар жарық көріп, бізге беймәлім болған тұлғалар мәлім болуда.
Солардың ішінде соңғы жиырма жылдықта Түркия мен Татарстанда кеңінен зерттеліп жатқан тұлға ретінде Садри Мақсуди есімі ерекше аталады. Садретдин Қазаннан 30 шақырым жерде орналасқан Ташсу ауылында өмірге келді. Оның отбасы мұсылман жамағатына таныс діндар жандар болған. Садридің балалық шағы ауылда өтті. Ауылдағы молдалар мен ұстаздардың білімін тауысқаннан кейін, ол Қазанға аттанады. Қазанда оның ойы мен көзқарасы үлкен төңкеріске ұшырады. Оған әсер еткен жайт, татарлардың туған тілінде емес, орыс тілінде өзара ақпарат алмасуы еді. Бұл жас Садриге таңсық әрі қызық болып көрінді.
Ең алғаш білім нәрін Садри Мақсуди медреседе әкесінен алған болатын. Кейіннен ағасы Ахметхади Мақсуди білім беретін Апанай медресесіне ауысады. Балалық шағында Садри бар уақытын кітап оқуға жұмсады. Оның үйінде сол кезеңнің бірқатар бесстселлерлері болған еді. ХІХ ғасырдың соңында Қазанда ірі кітап дүкені ашылып, онда Әзірбайжан, Қырым мен Түркістан, Түркиядан түрлі кітаптар келіп жататын. Әр жаңа түскен кітапты Садри толық оқып бітпейінше жаны жай таппайтын. Бірде бала Садри әйгілі Даниэль Дефоның Робинзон Крузосын түрік тіліндегі аудармадан оқып шығады. Әйгілі романның оған ұнағаны соншалық, ол оны татар тіліне аударып, жергілікті журналдарға басылымға береде. Ол сәтте бала Садри небәрі 14 жаста болатын. Мақсудидің әдебиетке жақындығы ерекше еді. Кей зерттеушілер оны татар әдебиетінің негізін қалаушы деп те санайды. Себебі оның Өмір атты романы таза татар диалектісінде жазылды [6, 48б.].
Ал 1893 жылы Садри ағасы Ахметхадимен бірге Қырымға аттанып, әйгілі Зынжырлы медресесінен ғылым мен білімді игеруді, исламдық танымды кеңейтуді қолға алады. Дәл осы жерде күллі түркі әлемінің ұраншысы атанған Исмаил Гаспаралымен танысады. Бұл таныстық оның өмірін түпкілікті өзгертетінін ол стте Садри де, Гаспаралы да білмеген еді. Садри Гаспаралының түркі әлемі мен оның құндылықтары жайлы әр айтқан ойын күнұзаққа тыңдайтын еді. Тіпті кейде таңғы алтыдан бастап түн жарымға дейін отырған сәттері де болған. Міне осы кездесулер жас Садридің бойында түркішілдік сезімін туындатып, пантюркизм идеясын жандандырған еді. Садри Гаспаралының рухани көсем санап, оның ақыл-кеңесіне құлақ асады. Рухани көсемінің айтуы бойынша Парижге аттанып, 1902-1906 жылдары Сорбонна университетінде заң факультетін үздік оқып, аяқтайды [7]. Парижде ол тағы бір түркі әлеміне атағы жайылған Юсуф Ақшорамен танысып, күнұзаққа философия, тарих, мәдениеттану сынды тақырыптарда пікір алмасады. Дәл осы Париж шаһары Садри Мақсудидің тұлға ретінде пісіп жетілуіне, оның өмірлік көзқарасының қалыптасуына бірден-бір себепкер болды. Ол ендігі таңда либералист ретінде өмір жолын жалғастырады.
1906 жылы Садри Мақсуди заңгер ретінде қайтып оралады. Ресейге келген сәтте И. Гаспаралы мен Ю. Ақшораның шақыруы бойынша 16-20 тамызда Нижний Новгород қаласында өткен Мұсылман одағы партиясының ІІІ съезіне қатысады. Сол съезде Садри Мақсуди басшылық қызметіне тағайындалып, артынша партия атынан Ресей империясының ІІ Мемлекеттік Думасына Мұсылман одағы атынан кандидат ретінде ұсынылады. 1907-1912 жылдары Садри Мақсуди ІІ және ІІІ Мемлекеттік Думаның депутаты болады. ІІ Думада ол президиум мүшесі, ал ІІІ Думада мұсылман одағының хатшысы қызметін атқарады. Думада Садри Мақсуди мұсылман халықтарының құқығы мен білім алу мәселесін көтеруді бір сәтке тоқтатқан емес. Оның осы орынға тағайындалуы да осы мәселемен тікелей байланысты еді. Ол тәуелсіздік үшін күресіп жатқан халықтардың ұлттық көзқарасын қорғаштап баяндамалар жасаса, кейіннен бұл мәселені ашық түрде үгіттейді. Оның әр баяндамасы татар халқының көңілінен шығып, Патшалық Ресейдегі татар газеттерінде басылып отырады. Садриді татар зиялылыары ұлт болашағы мен көсемі ретінде көріп, оның саяси қимылдарын барынша қолдауға тырысады.
Аталмыш сәтте жалпы күллі Ресей отарларында мұсылмандық қозғалыстар әр түрлі жағдайда тұрды. Оның ішінде Қазақстанда да. Ресей патшалығының өз отар аймақтарында халықты орыстандыру, шоқындыру ісінде қолданған тәсілдері екі бағытта жүргізіліп, саяси және идеологиялық жолмен өрбіді. Халықтың рухани өміріне шабуыл жасауда күш қолданудың айтарлықтай нәтиже бермейтіндігіне және бастысы оның қарсыласу қозғалысын туғызатынына осы уақытқа дейінгі тәжірибесінен көз жеткізген отаршыл үкімет, қазақ даласында және Түркістан өлкесінде шоқындыру, орыстандыру әрекеттерін жүзеге асыруда екінші жолды, миссионерлік жолды басты бағыт етіп алды. Миссионерлер қазақ халқын орыстандыруда жергілікті халықтың рухани тамырының тірегі болып табылатын мұсылмандық мектептерді, медреселерді жауып, орнына аралас қазақ-орыс мектептерін ашуға үлкен күш салды.
Зерттеулер орыс отарлауына дейін Түркістанда білім берудің негізгі түрі дәстүрлі мектептер мен медреселер болғандығын көрсетеді. Отарлақ әкімшілік жергілікті халықты орыстандыру үшін ең алдымен халық ағарту мекемелерінің қызметін барынша шектеп, сол арқылы ұлттық мәдениеттің негізін шайқалтуды міндет етіп қойды. Ресей патшалығының отарлауына дейін жергілікті халықтың сауаттылық деңгейі жоғары болған. Зерттеулер ХХ ғасырдың басында өлкеде 5892 мектеп пен 353 медресе болғандығын мәлімдейді.
Осы жерде көңіл аударарлық жәйт - бұл білім беру орындарының басым бөлігі заңнан тыс, яғни орыс отаршыл үкіметінің рұқсатынсыз ашылғандар еді. Оны тарихшы К.Рысбайдың мына зерттеулерінен байқауға болады. ХХ ғасырдың басында қазақ даласындағы білімнің дамуы туралы жаза келе, ғалым: 1913 жылы кең-байтақ қазақ даласында не бары 157 орыс-қазақ мектебі бар еді, олардың көпшілігінде оқушылар саны 50-ден аспайтын. Оның есесіне, жер-жерде бастауыш діни оқу орындары заңсыз (нұсқау бойынша отарлық өкімет орындарының жазбаша рұқсаты талап етілетін) жұмыс істеді. Олардың саны дәл есептеуге келмейтін, өкіметтен жасырылатын. Толық емес мәліметтерге қарағанда, Сырдария облысының Шымкент оязындағы бір ғана Түркістан учаскесінде мыңнан астам осындай мектеп болған, - деп жазады.
Түркістан өлкесінде жергілікті халықты ұлттық ерекшеліктерінен, тілі мен дінен айыра отырып, сол арқылы қазақтарды этностық тұрғыдан ыдыратып жіберуге тырысқан патша әкімшілігі 1868 жылы өлкеде ислам діні қызметкерлерінің құқықтарын шектейтін Уақытша ереже қабылдайды. Ол бойынша сұраусыз мешіт салуға, жаңа медреселер ашуға тыйым салынады. Керісінше, осы Ережеге Қазақстанда христиан дінін таратуға бағытталған бірнеше тармақ енгізіледі. Христиан дініне кіріп, қандай да болсын бір селолық қоғамға жазылған қазақтарға жеңілдік беріледі. Христиан дініне кіргендігі үшін қазақ өлтірілсе, оның ісі әскери сотта қаралады. Исламға қарсы күрес барысында Түркістан генерал-губернаторы Духовскийдің 1899 жылғы баяндамасында: Мемлекетте шешілуін күтіп тұрған шаралардың алдыңғы сапында мұсылмандық мәселесі тұрғандығын және мемлекеттік организмге жабысқан осы індетке қарсы күрес қажеттігін атап көрсетілді. Тіпті ол Ислам - біздің дінімізге ғана емес, бүкіл мәдениетімізге жау кодекс деп түсіндіреді. Империя шеңберіндегі мұсылмандықтың ошағын жою үшін Түркістан өлкесі ерекше назарға алынып, біртұтас халқының діни өмірі әскери-азаматтық бақылауға алынды.
Орыстандыру, шоқындыру іс-шараларын жүргізуде мынандай бағытта жұмыстар жүргізілді: казак-орыс қоныстарына шіркеу, мінәжат үйлерін салып, оған жергілікті халықты тарту; шіркеу жанынан приходтық мектептер ашып, онда жергілікті халық балаларын оқыту; жергілікті тұрғындар арасында христиандық ілім негіздерін насихаттау; орыс мектептерінде оқитын жергілікті халық балаларына христиан ілімі пәнінен дәріс беру.
Өлкедегі түркі-мұсылман халықтарының саяси және рухани өміріне жасалған отарлық шабуыл жергілікті халықтың отарлыққа қарсы бірігуіне алып келетін жағдайларды қалыптастырды. Олар патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы күреске бірігіп шықты. Ал Ислам діні бұл күрестің идеологиялық туына айналды. Бұл күрес тарихқа мұсылмандық қозғалыс деген атпен енді. Этнографиялық құрамы күрделі Түркістан халқын патша үкіметінің отарлаушы саясатына қарсы біріктірген бірден-бір күш - мұсылманшылдық болды.
Мұсылмандардың жағдайы, оның отаршыл үкімет тарапынан көріп отырған қысымшылықтары, соның ішінде діни істері жөнінде көріп отырған қысымшылықтары империя мұсылмандарының ХХ ғасыр басында Бүкілресейлік дәрежеде өткізген бірнеше съездерінде талқыланды. Мысалы, 1914 жылы маусымда РМДМФ-ның (Ресей Мемлекеттік Думасы Мұсылман фракциясы) ұйымдастыруымен өткен Бүкілресейлік мұсылман съезінде мұсылман халықтарының рухани істерін ретке келтіру мәселесі талқыға түседі. Съезде қазақтар орталық орыс өкіметінен қазақтардың мүфтилік мәселесін шешуді өтініп жеделхат жолдады. Съезде қазақтар арасындағы рухани істер жөнінде баяндама жасаған Б.Қаратаев: қазақтар бұрын Орынбор мүфтилігіне қарайтын, өткен ғасырдың 60-шы жылдары үкімет орындары оларды Орынбор мүфтилігінен шығарып тастағанда, қазақтар енді православиеге өтеді деп үміттенді. Сондықтан әр болысқа бір мешіттен артық мешіт салуға рұқсат бермеді. Алайда қазақтар бір мешіттің орнына ондаған мешіттер салып, жасырын әрекет етті дей отырып, қазақтарды ендігі жерде Орынбор мүфтилігіне қайта қосу керектігін айтқан.
Мұсылмандық қозғалыстың саяси күш, саяси қозғалыс ретінде тарихта қалдырған ең ірі жетістіктері - Бүкілресейлік мұсылман съездерін өткізу болды. Империялық державаның түкпір-түкпірінен мұсылман өкілдерінің басын қосқан бұл жиылыстарда империя шеңберіндегі мұсылман халықтарына ұлттық немесе мәдени автономия беру, олардың тіл, дін, мәдениет салаларында Ресей азаматтарымен тең құқықта болуы, жергілікті езілген халыққа саяси бостандықтар әперу, олардың әлеуметтік мәселелерін шешу сияқты ауқымды және ұлт тағдырындағы маңызды мәселелер көтерілді. ХХ ғасыр басындағы Ресей империясы көлеміндегі мұсылмандық қозғалыс тарихында жалпыресейлік алты бірдей мұсылман съездері өткізіліпті. Олардың алғашқы үшеуі - 1905-1907 жылдар аралығында, төртіншісі - 1914 жылы және бесіншісі - 1917 жылы 1-11 мамыр аралығында Мәскеуде, алтыншысы - осы жылы 21-31 шілде аралығында Қазан қаласында өткізіледі. Алғашқы үшеуіне 1905 жылғы Бірінші орыс революциясы ықпал етсе, соңғыларына патшаны тақтан құлатқан ақпан төңкерісінің ықпалы болғандығын жоққа шығара алмаймыз.
Мұсылман халықтары бас қосқан бірінші бүкілресейлік мұсылмандар съезі 1905 жылы Нижний Новгород қаласында өтеді. Үкімет орындарының рұқсат бермеуіне байланысты, бұл алғашқы съезді жасырын түрде қала маңындағы Ока өзенінде, Густав Струве кемесінде өткізуге тура келеді. Татар, әзербайжан, қазақ және тағы басқа мұсылман халықтарының өкілдері қастысқан съезге И.Гаспринский төрағалық етеді. Съезд әзербайжан халқының өкілі А.Топчибашевтың: Уа, дінге берік бауырлар. Осы күн есімізден мәңгі шықпас. Бұл күн бұдан соң да Ресей мұсылмандарының жыл сайынғы ұлттық мейрамдарының бірі болатынына шүбә келтірмеймін. Біз тегіміз, дініміз, тағдырымыз бір түрік балаларымыз... деген тебіреністі сөздерімен ашылды.
Съезде делегаттар діни, мәдени, саяси талаптарын империяның шет аймақтарындағы езілген мұсылман халықтарының құқықтары тұрғысынан тұжырымдайды. Ресей империясының мұсылмандары жалпы мемлекеттік мүддеге сай, сондай-ақ Ресей өмірі жағдайында бүгін және болашақта бірігіп қимыл жасауы үшін бір саяси парияға бірігуі керек деген қаулы қабылданады. Осы съезде мұсылман партиясы (Иттифақ-ул-муслимин - Ресей мұсылмандары одағы) бағдарламасының жобасы мен 23 тармақтан тұратын жарғысы қабылданады. Онда 16 қалада, оның ішінде Омбыда, Оралда, Орынборда, Семейде, Верныйда, Перовскіде Қызылжарда, Ташкентте партияның бөлімшелері ашылатыны көрсетіледі.
Ресей империясы мұсылмандарының басын қосқан Ресей мұсылмандары одағының бағдарламасын қабылдауда 1906 жылы тамыздың 16-сы мен 21-і аралығында, Нижний Новгород қаласында 800 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ..5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
І САДРИ МАҚСУДИ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ КҮРЕС ЖОЛЫ
0.1 Садри Мақсудидің ресейдегі қоғамдық-саяси қайраткерлігі: мемлекеттік думадағы күрес жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
0.2 Садри Мақсудидің кеңестік билік кезеңіндегі қызметі: автономия, тіл, дін үшін күрес ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
ІІ САДРИ МАҚСУДИДІҢ ТҮРКИЯДАҒЫ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚЫЗМЕТІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
0.1 Садри Мақсудидің түркі халықтарының тарихын зерттеудегі рөлі..44
0.2 Садри Мақсудидің Түркия парламентіндегі қызметі ... ... ... ... ... .59
2.3 Садри Мақсуди мен Ататүрік: өзара достық пен саясат ... ... ... ... ..71
2.4 Садри Мақсудидің ұлт пен ұлтшылдық хақындағы көзқарастары...77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 90
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 97
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Осы диссертациялық жұмыста келесі нормативтік сілтемелер қолданылды:
Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру Стандарты. 5.04.033-2012 жоғарғы білімнен кейінгі оқу жүйесі - магистратура. Негізгі ережелер. 23.08.2012 г. № 1080
ГОСТ 7.1 - 84 мерзімді баспа және кітапхана ақпараттары туралы жүйе. Құжаттарды библиографиялық реттеу. Жалпы ережелер мен талаптар.
ГОСТ 7.12 - 93 ГОСТ 7.1 - 84 мерзімді баспа және кітапхана ақпараттары туралы жүйе. Библиографиялық жазба. Қазақ тілінде қысқартылған сөздер. Жалпы ережелер мен талаптар.
АНЫҚТАМАЛАР, БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Осы диссертацияға сәйкес анықтамалар мен келесі
қысқартулар қолданылады
1) Агрессия - басқа елдердің жерін тартып алу, егемендігінен айыру немесе шектеу, халқын күшпен бағындыру мақсатымен қарулы шабуыл жасау.
2) Азаматтық қоғам - жеке тұлғаның емін-еркін дамуын қамтамсыз ететін қоғамның күйі. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына шек қойылады. Онда адамның халықаралық дәрежеде танылған ережелерге сай құқықтары сақталады.
4) Альянс - ортақ мақсаттарға жету үшін келісім шарт негізінде жасалған ұйымдардың одағы, бірлестігі. Әдетте жағымсыз, келеңсіз мағынада пайдаланылады.
5) Альтернатива - бірнеше мүмкіндіктің ішінен мәселенің шешімін таңдап, бірін ғана талғап алу.
6) Аннекция - басқа мемлекеттің, халықтың жерін тұтас, я бір бөлігін күштеп жаулап алу немесе басқаға алып берушілік.
7) Антагонизм - мүдделі қарама - қарсы күштердің, қостасқан топтар, партиялар және т.б. арақатынасының шиеленіскен түрі.
8) Ассоциация - белгілі бір саяси, ғылыми, шаруашылық, мәдени және т.б. мақсаттарға жету үшін ұйымдасқан адамдар немесе мекемелердің бірлестігі.
9) Атқарушы билік - биліктің тармақталуы негізінде істейтін мемлекеттік басқару орындарының жүйесі. Оған үкімет пен әкімшілік жатады. Парламенттік республикаларда оларды заң шығарушы өкілдік органдар қалыптастырады.
10) Бейсаясаттық - азаматтардың, халықтың бір бөлігінің саясатқа, саяси өмірге самарқау, парықсыз, теріс көзқарасы, қатынасы.
11) Бейтараптылық - 1) екі жақтық айтыс, талас, дау-жанжалдарына кіріспеушілік; 2) соғысқан елдерді жақтап, соғысқа кіріспеу міндетін алған мемлекеттің халықаралық құқықтық мәртебесі және сол бағытта жүргізілген саясаты.
12) Босқындар - саяси көзқарастарына, діни сенімдеріне, нәсіліне, азаматтығына, ұлтына, белгілі бір әлеуметтік топқа жататындар өздерінің қуғындалуына қарай өз азаматтығы бар мемлекеттерінеде бола алмауы және өз елінің қорғауына алына алмауы немесе оның қамқорлығында болғысы келмейтіндер, немесе азаматтығы жоқтар өздерінің туған жерлеріне барғысы, немесе қайта қайтқысы келмейтіндер;
13) Демография - белгілі бір халықтың, ұлттың, ұлыстың, этникалық топтың санын, құрамы мен құрылымын, аумаққа бөлінуін, өсу не кему динамикасын қоғамдық-тарихи жағдайлармен байланыстырып зерттейтін әлеуметтік ғылым саласы.
14) Демократия - (грекше demos - халық және грекше kratos - билік) деген сөздерінен шыққан, яғни "халық билігі" деген мағынаны білдіреді. Халықтың заң жүзінде мемлекеттік билікті басқаруы. Мұнда конституция билік халықтың қолында екендігіне дәлел болады. Халық жоғары билікке өз өкілдерін сайлау арқылы тағайындап, өзгертіп отырады.
15) Иммиграция (латынша іm-mіgrare - көшіп келу) - қоныстанушылық, келімсектік.
16) Либерализм - (латынша liberalis - еркін) -- ең жоғарғы құндылық әрі басымдық ретінде жеке еркіндікті ұстанатын идеология. Либерализмнің әлеуметтік-саяси теориясы қоғамдық және мемлекеттік құрылымның демократиялық принциптеріне негізделеді, әлеуметтік, саяси, экономикалық қатынастардың зорлық-зомбылықсыз түрлерін ұстанады, тұлғаның еркін дамуын шектемейтін және әрбіріне мемлекеттік-құқықтық қорғау, адам құқы мен азамат бостандығын сақтау кепілдігін беретін қоғам құруды көздейді.
17) Миграция - бір мемлекеттен екінші мемлекетке немесе мемлекеттің өз ішінде өз еркімен немесе күшпен орын ауыстыру, көшіп келу, қоныс аудару;
18) Метафизика - Метафизика (грекше мeta ta physіka - физикадан кейін) - Болмыстың сезімнен тыс тұрған принциптері туралы философиялық "ғылым";
дамуды тек сан өзгерістері жағынан ғана түсінетін және өзіндік дамуды теріске шығаратын, диалектикаға қарама-қарсы философиялық әдіс.
19) Медресе - (арабша مدرسة, медраса - оқу) - орта, сирек жағдайда жоғары конфессионалдық мұсылмандық мектеп. Дін қызметкерлерін, мұсылман бастауыш мектептерінің мұғалімдерін және Таяу, Орта Шығыс, тағы да басқа елдердің мемлекеттік аппарат қызметкерлерін даярлайтын орта және жоғары мұсылман мектептері.
20) Мүфти - (парсы тілінен - пәтуа, шешім шығарушы) - шариғат заңдары негізінде даулы мәселелерге билік айтып, шешім шығаратын дін басы.
21) Нәсіл - (французша race , италянша razza -- туыс, тайпа) -- тұқым қуалау арқылы берілетін ұқсас сыртқы дене пішіндері -- терісінің түсі, шашы мен көзі, мұрны мен еріндерінің пішіні, бойы мен дене пропорциясы, сондай-ақ кейбір
"жасырын" белгілері, қанының тобы және тағы басқа да айырқаша белгілер бар адамдардың тарихи қалыптасқан тобы
22) Нормативтік құқықтық акт - биліктік құқық нормаларын белгілейтін, оларды өзгертетін және жоққа шығаратын мемлекеттік органның жазбаша актісі.
23) Санкция - диспозиция мен гипотеза дұрыс орындалмаса, оның жағымсыз салдары және жауапкершіліктің басталуы мен қолданылуы.
24) Түрікшілдік - - түркі халықтарын бірлікке, өзара байланыстарын нығайтуға үндейтін қоғамдық-саяси ағым. XX ғасырдың басында саяси доктриналардың және саяси көзқарастардың жүйесінде пайда болған діни-саяси идеология. Түркі тілді халықтардың бір мемлекетке Түркияның қамқорлығымен ұлы Тұран мемлекеті болып бірігуін мақсат ететін көзқарастар мен саяси доктриналар жүйесі.
25) Ұлт - қоғамды ұйымдастырудың анағұрлым кең тараған бірлігі.
26) Ұлтшылдық - саяси және ұлттық бірліктер сәйкес келуі керек дейтін саяси принцип. Ұлтшылдық идеологиясы бойынша ұлт пен ұлттық мемлекет әлеуметтік-саяси ұйымдасудың ең заңды әрі қалаулы бірліктері болып табылады және осы бойынша бүкіл әлеммен қабылдану керек. Адамдар игілікке, тұрақтылыққа, бақытқа тек ұлт құрамында, ұлттық мемлекеттерде қол жеткізеді деп түсіну қалыптасқан. Тарихи тұрғыдан бұл халықтың мемлекетпен байланысы біртіндеп саяси құрылымның бұрынғы түрлерін тықсырып шығарды. Басқа жағынан, ұлттық мемлекет идеалына тек онда бір ұлт қалған жағдайда жетуге болады. Ұлтшылдық мемлекеттілік институтын нығайтты. Ұлтшылдық - географиялық және кейбір елдерде демографиялық аймақтың маңыздылығын анықтайтын және сонда бірге тұратын халықтың ортақ салт дәстүріне және ұлысына тәуелсіздікті қалайтын ортақ топтық сезім. Басқа сөзбен, ұлтшылдық - жеке адамның бір ұлтқа жататын сенімі немесе саяси идеологиясы деп айтуға болады. Ұлтшылдық ұлттық сәйкестендіруді тұспалдайды, оған қарама-қарсы патриотизм әлеуметтік шарттастықты және мемлекеттің қадамдары мен шешімдерін қолдайтын жеке адамның мінез-құлқын білдіреді.
27) Федерализм - ( латынша foedus - одақ) - конституцияда немесе келісімде көрсетілген мәселелер бойынша оның құрамдас аумақтық бөліктері жекелеген дербестіктерге ие мемлекеттің ішкі құрылымын қору және қызметі ету әдісі.
28) Шовинизм - шектен шыққан, жауыққан ұлтшылдық идеологиясы және саясаты.
29) Халықаралық құқық -- бұл құқықтың әр түрлі: саяси, экономиқалық және мемлекеттер арасындағы басқа да өзара қарым-қатынасты, сонымен қатар халықаралық өзара қарым-қатынасқа қатысушы басқа да құрылымдарды реттейтін құқық саласы.
30) Халықаралық өзара байланыс -- бұл саяси, эқономикалық, құқықтық, дипломатиялық, әскери, мәдени, ғылыми, идеологиялық және мемлекеттер арасын жалғайтын басқа да байланыстардың жүйесі.
31) Халықаралық актор - халықаралық саяси-экономикалық қатынастарда белсенді қатысушы мемлекет немесе халықаралық ұйым, субьект нысаны.
32) Эмиграция - Қазақстан Республикасының азаматтарының басқа елдерге уақытша немесе тұрақты тұруға кетуі;
33) Эгалитаризм - ( французша egalite - теңдік) - әлеуметтік тендік принципінің бір түрі; үкімет қызметінде әлеуметтік теңдік пен әлеуметтік саясат басымдық болып табылатын баршаға ортақ берекелі мемлекет теориясының негізгі қағидасы.
Бұл диссертацияда мынадай негізгі ұғымдар қолданылады:
1. Интеграция - белгілі бір бөлімдер мен элементтерді біріктіру, жинақтау
2. Мемлекет - белгілі бір аумаққа иелік етіп, сол жердегі халықтың еркін дамуына мүмкіндік беретін, қоғам табиғатынан туындайтын ортақ істерді атқаруға қажетті басқарудың жоғарғы дәрежеде ұйымдасқан жүйесі, саяси билік ұйымы.
3. Идеология - таптың немесе қоғамдық топтастықтың ойын білдіруші, идеялық мүддесін қорғаушы ілім.
4. Геосаясат - сыртқы саясатты географиялық факторларға (аумағына, ауа райына, қазба байлықтарына т.б.) байланысты жүргізетін саясат.
5. Декларация - үкіметтің, саяси партияның, халықаралық ұйымның атынан қандай болмасын негізгі қағидаларды, мақсат мүдделерді жариялайтын мәлімдеме.
6. Қоғам - адамдар арасында тарихи қалыптасқан саяси-әлеуметтік байла-
7. ныстар мен қатынастардың тұрақты жүйесі.
8. Ағартушылық - қоғамдық-саяси ағым ретінде ізгілік, әділеттілік идеялары мен ғылыми таным-білім негіздерін тарату жолдары арқылы қоғам кемшіліктерін түзетуге, оның талғам-талаптарын, саясатын, тұрмысын өзгертуге күш салу жолы.
9. Депутат - мемлекеттік немесе жергілікті өзін-өзі басқарудың заң шығарушы немесе басқа да өкілетті органына сайланған тұлға.
10. Мандат - қандай да бір тұлғаның құқығы мен өкілеттігін растайтын құжат.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы
ҰЛ - Ұлттар Лигасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ТР - Түркия Республикасы
РМДМФ - Ресей Мемлекеттік Думасы Мұсылман фракциясы
ҚТММ - Қазан татар мұғалімдер мектебі
Т.Б - ТАҒЫ БАСҚА
Т.Ғ.С - ТАҒЫ СОЛ СИЯҚТЫ
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Магистрлік диссертацияда Садри Мақсудидің ұлт азаттық күресі, оның саяси және қоғамдық қызметтері жайында айтылады. Татар ойшылының тарих пен дін, тіл мен дәстүрді зерттеу жолындағы еңбектері, түркішілдік пен құқық мәселелерін қарастыру жолдары, көзқарастары сипатталады.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі: Белгілі бір уақыт аралығында белсенді қоғамдық-саяси қызмет атқарған тұлғаны зерттеу, сол тұлғаның жеке қасиеттерін ғана ашып қоймай, сонымен қатар сол кезеңнің де айқын көрінісін айшықтай түседі.
Аталмыш курстық жұмыс, татар халқының көрнекті қайраткері, ұлт жанашыры, заңгер әрі тарихшы, әдебиетші және түркітанушы Садри Мақсудидің (1878-1957) қоғамдық-саяси қайраткерлігін ашуға арналған. Садри Мақсудидің еңбектері Ресей мен Түркияда ғана емес, күллі түркі халықтарына ортақ болып табылады. Садри Мақсуди Анкара университетінің (1925-1943) және Стамбұл университетінің (1943-1955) профессоры болған сәтте, алғаш болып Түркі халықтарының құқығы атты жаңа пәнді енгізіп, оқыта бастаған еді. Бұл жаңа пәнде Қазақ даласындағы заңдар мен әдеби шығармалардағы заңдық негіздер де сөз болды. Садри Мақсуди өзінің бір сөзінде Менің жүрегім кең, онда жүз елу миллион түркі сиып тұр дегені бар [1, 27б.]. Өз ұлтының ғана күйін күйттеп, жырын жырламай, күллі түркі ұлттарының болашағы үшін қам жеген тұлғаны зерттеу, зерделеу түркі ұлтының бірі ретінде бізге міндет.
Әр халықтың өзіндік ерекшелігі мен көзқарасы және өмір дариясына деген нақты ұстанымдары болатыны анық. Алайда шығу тегі мен ұстанған діні, өмірлік жүріп өткен тарихы мен әр басқан қадымына байланысты өз халқын ғана емес, өзге халықтарды да жақын тұтып, ортақ мүдде жолында бірге қозғалуды жоспар тұтқан тұлғалардың тарихта болғанына біз куәміз. Қазақты түркі халықтарының бірі ретінде тани отыра, түркі халықтарының одағын құру керек дейтін мәселені күнде көтермесек те, күнара тілде жүретіні ақиқат қой. Қазіргі күннің өзінде түркі халықтарының жиырма екінші ғасырға қандай дәрежеде қадам басатыны, олардың ортақ идея мен бауырмашылдық тұрғысындағы көзқарасының беріктігіне байланысты болмақ. Қазақтың ұлт ретінде сақталып қалуы оның маңайындағы халықтармен тұтастығына, бірлігіне байланысты болуға тиіс деген принципті ұстанған Мұстафа Шоқай пантюркизм негізін қалаған алғашқы қазақтың бірі еді, бірегейі еді. Сөзден іске көшіп, Түркістан Қоқан автономиясын құруы соның дәлелі болды. Яғни алмағайып сонау бір қиын-қыстау заманда түркі халықтарының тірі қалуы ортақ бірлікте деп санады. Бұл ұлы идеяның тағдыры қандай болғанын біз жақсы білеміз. Дәл осындай идеяны ұстанған өзге де тұлғалар болмады емес, болды. Солардың ішінде шоқтығы биік, бітімі бөлек тұлғаның бірі - Садри Мақсуди.
Садри Мақсуди - тек қана татар халқы үшін қадірлі тұлға емес, түркі халықтарына ортақ тарихи қайраткер, қоғамдық-саяси күрескер. Оның жүріп өткен жолы күреске толы. Оның қаруы - қалам, қалқаны - заң, ойы - азаттық еді. Ол татардың Мұстафа Шоқайы бола білді. Өмірлік ұраны Гаспаралының Тілде, істе, пікірде - бірлік атты сөзі болды [2, 99б.]. Бұл ұранды жанына жақын тұтқанның өзі, оның ұлы мұрат жолындағы қайтпас қайсарылығын және ол жолдың ауырлығын көрсетіп тұр емес пе?!
Ал енді аталмыш қайраткердің зерттелуі тұрғысынан алып қарағанда, Мақсуди еңбектері біздің елімізде мүлде зерттелмеген десек те болады. Сондықтан Садри Мақсуди өмірін зерттеу және оны қарасатыру өз өзектілігін толық сақтап тұр.
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Қарастырылып отырған мәселе бойынша барлық талдау еңбектерін жинақтап, олардың мынадай проблемаларды қарастырғанын атауға болады.
Зерттеу тақырыбының зерттелу деңгейі өкінішке орай елімізде, тіпті Орталық Азия шеңберінде танымал емес. Тіпті жоқтың қасы. Садри Мақсудидің еңбектерін, қайраткерлік жолын кешенді зерттеу мен терең ғылыми тұрғыдан қарастыру - теориялық көзқарастарға зәру болып отыр. Көп жағдайда, өте аз зерттелгендіктен ғылыми-танымдық мақала-баяндамалармен шектелген.
Кеңестік кезеңде Садри Мақсуди еңбектері мен көзқарастарын зерттеуге қатаң тиым салынды. Тек қана 1991 жылдан бастап жекелеген ұлттардың қайраткерлерін ақтау және олардың еңбектерін зерттеуге рұқсат етілді. Солардың ішінді әрине Садри Мақсуди де бар. Соңғы уақытта Садри Мақсудиді екі түрлі қырынан қарастырып, екі түрлі мақсудитанушылар пайда болды. Бірінші тарап оны тек қана қоғамдық-саяси қайраткер ретінде қарастырса, екінші тарап оны әдебиетші және тарихшы, заңгер ретінде бағасын беруде. Шындығына келгенда Садри Мақсуди толықтай бір әмбебап, тұтастай бір ғылым негіздерін алып жүруші адам еді.
Сонымен қатар Садри Мақсуди өмірін зерттеген сәтте, зерттеушілер оны үш кезеңге бөледі. Ресейдегі. Франциядағы және Түркиядағы өмір сүру кезеңдеріне байланысты зерттеп, зерделеуді жөн көреді. Ең көп зерттеліп, мәлімет жетерлік кезең ретінде Түркиядағы кезең саналады. Тіпті Анкара мен Стамбұл университеттерінде арнайы Мақсудитану мамандықтары да бар. Ал Ресей мен Франциядағы уақыт аралығы тым аз зерттелген. Оған Ресейде жетпіс жыл бойы оқытуға тыйым салуы мен Францияда Садри Мақсудидің Евуропалық негізде еңбек жазбауы себепкер.
Алғаш болып Ресейде Садри Мақсуди көзқарастарын 90-жылдардан бастап Я.Г.Абдуллин, Р.У.Амирханов, Р.М.Амирханов, Р.Ф. Мухамеддинов, Ф.М. Султанов және т.б. зерттеушілер қарастырды. Олар өз еңбектерінде Садри Мақсудидің Қазан төңкерісіне дейінгі қоғамдық саладағы рөлін баса атап өтіп, биографиясын қысқаша түзді.
Садри Мақсудидің татар халқының тарихындағы елеулі орнын Ф.Ю. Гаффарова зерттеді. Ол Садри Мақсуди атты еңбегінде оның Ресей империяысның ІІ және ІІІ Мемлекеттік Думадағы атқарған қызметін, діни саладағы рөлін, ұлттық негіздегі көзқарасын, , ұлттық жиылыстағы сөздерін қарастырған.
Д.М.Усманова өзінің Мемлекеттік Думадағы депутаттардың өмірін зерттеуге негізделген монографиясында Садри Мақсудидің саяси портретін де қарастырып кетеді. Өйткені зерттеуші (1906-1917) төрт шақырылым бойынша барлық депутаттарды қарастыруға мақсат тұтқан болатын [3, 118б.].
Садри Мақсудидің қайраткерлігін р.Б.Гайнетдинов та барынша зерттеген. Ол өз елін тастап, өзге елге қоныс аударуға мәжбүр болған татар халқының көрнекті қайраткерлерінің өмірбаянын зерттеп, арнайы Қол бұлғайды атты еңбек жазды.
Садри Мақсудидің өмірін зерттеу 1994 жылы жаңа белеске шықты. Өйткені осы жылы көрнекті қайраткердің 115 жылдығы халықаралық деңгейде аталыпөтіп, арнайы халықаралық конференция ұйымдастырылған болатын. 1996 жылы осы 1конференцияның негізінде арнайы жинақ шығарылып, Татарстан мен Түркия бойынша таратылды.
Садри Мақсудидің Түркиядағы өмір кезеңін зерттегендер қатары көп. Солардың ішінде қызы Адили Айды да бар. Ол Садри Мақсуди Арсал атты еңбек жазып, әкесінің қайраткерлігімен қатар қарапайым адам ретінде де суреттейді. 1996 жылы аталмыш еңбек түрік тілінен орыс тіліне аударылып, екі мәрті басылып шығады. Ал Садри Мақсудидің еңбектеріне талдау жасап, ғылымилық берген Ахмед Биджан Эрджиласун Садри Мақсуди ұлтшылдығы және Садри Мақсуди және тіл мәселесі атты қос еңбек жазып, оның туындыларын жан-жақты талдайды. Ол сонымен қатар Садри Мақсудидің Ұлттық сана-сезімнің әлеуметтік негіздері атты еңбегін талдап, әлеуметтану ғылымына енгізеді. З.Омар Садри Мақсуди жайлы естелік, М.Мушагил Менің ұстазым садри Мақсуди атты мақалаларында Садри Мақсудидің жеке адами қасиеттерін қарастырады.
Садри Мақсудидің баяндамалары мен еңбектерін талдау Түркияда осы күнге дейін жалғасып келеді. Т.Гокбилгин Садри Мақсудидің түрік тарихы мен түркі ұлттарына көзқарасы, Х.Яшынның Садри Мақсуди, Х.Иналжыктың Садри Мақсуди Арсал, Ф.З. Фахридің Профессор Садри Мақсуди көтерген мәселелер, Б.Эсеманлының Түрік тарихын түсінуге бағытталған Садри Мақсуди дәрістері атты мақалалары мен еңбектерінде татар ғалымының ғылым мен білімге қосқан орасан зор үлесі мен Түркияның өркендеуіне тигізген пайдасы сөз болады.
Фин журналисі Йорж Раэвуори түрік-фин қатынастарын зерттеу кезінде Садри Мақсудидің Ресей империясындағы ІІ және ІІІ Мемлекеттік Думада фин ұлтының құқығын қорғап сөйлеген баяндамаларын айтады [4, 24б.].
Мақсуди еңбектерін зерттеу әр елде әр қиылы. Көбіне оны биографиялық негізде зерттейтінін жоғарыда келтірілген мәліметтер айқындап тұр. Ал біздің елімізге өкінішке орай бұл қайраткер әрі таңсық, зерттеушілер саны тым аз. Отандық зерттеушілер ретінде біз мұсылмандық қозғалыс тарихын зерттеушілер мен жәдидтерді негізгі зерттеу объектісіне айналдырған жандарды айта аламыз. Мысалы Рүстемов С.К, Озғанбаев Ө.О, Көмекова Т. Бұл жандар тікелей Садри Мақсуди жайлы еңбектер жазбаса да, аталмыш тұлғаны өз зерттеулерінде деректеме мен дәйектемеде қолданған.
Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Бұл тақырыпты біздің зерттеумізге арқау болған аталған жұмыстың дереккөздеріне Садри Мақсудидің баяндамалары, кітаптары мен Мемлекеттік Думадағы және Түркия парламентіндегі сөйлеген сөздері, ресми баспасөз құралдарындағы хабарламалар, Түркия және Ресейдің ресми ақпараттық порталдарындағы талдау материалдары, түрлі қоғамдық-танымдық, публицистикалық ақпарат көздерінен алынды.
Зерттеу жұмысының нысаны: Садри Мақсудидің қоғамдық-саяси қызметі, көзқарастары мен еңбектері болып табылады.
Зерттеу жұмысының пәні: Садри Мақсудидің ғылыми-тарихи қалдырған мұраларының маңыздылығы болып табылады. Аталмыш тұлғаның балалық шағындағы оқыған оқу онындағы қайраткерлігі мен оның көзқарасына ықпал еткен жағдаяттар, Ресей Патшалығы мен артынша орнаған Ресейдегі Кеңестік биліктегі күрес жолы, Мемлекеттік Думадағы жасаған баяндамалары мен автономия құру, тіл мәселесін көтеру, дін мен сөз бостандығы, халықтар теңдігі жолындағы жазған еңбектері мен мақалаларының қазіргі таңдағы маңызын анықтау, тарихи бағасын беру болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Диссертациялық жұмыстың басты мақсаты Садри Мақсуди еңбектерін зерттеу, өмірбаян зерделеу арқылы аталмыш қайраткерді Қазақстан аудиториясына таныту. Аталмыш міндеттер мен мақсаттарға қол жеткізу үшін келесі мәселелерді шешу көзделген:
Садри Мақсудидің қоғамдық-саяси көзқарастарының қалыптасуына әсер еткен өмірлік жағдайларды анықтау және кезеңдеу;
Садри Мақсудидің заң саласына қосқан үлесін саралау;
Қайраткердің түркі халықтарының құқық мәселесіндегі көзқарасын зерттеуін талдау;
Садри Мақсуди көзқарасының эволюциясын айқындау.
Диссертацияның ғылыми жаңалығы. Ғылыми жұмыстың жаңалығы, алғаш рет Садри Мақсудидің қоғамдық-саяси қайраткерлігінің Қазақстан аудиториясында жан-жақты және кешенді түрде негіздеп қарастырылуында.
Ал аталған ғылыми зерттеудің теориялық шешімі, қалыптасқан жағдайда Садри Мақсудидің еңбектерін талдап, әрі қарай даму болашағын зерттеуге негіз болуына мүмкіндік береді.
oo Садри Мақсуди еңбектеріндегі саяси-қоғамдық болмысы мен келешектік болжамы ғылыми тәуелсіз ой тұрғысынан жаңаша бағаланды;
oo отандық және Түркі елдеріндегі ғылыми-аналитикалық ізденістер барысында аталмыш тұлға жаңаша сипатталды;
oo бұған дейін зерттеу тақырыбы тыңғылықты болмаған, отандық ғылыми әдістерді қолдану формасында көрсетілді;
oo Садри Мақсудидің қазақ тарихына қатысты айтқан ойлары, Әл-Фараби еңбектерін сипаттауы мен Орталық Азиядағы қалаларға қатысты еңбектері жан-жақты қаралды. Және жаңаша бағаланды.
Тақырыптың хронологиялық шеңбері. Ғылыми зерттеу жұмысының хронологиялық кезеңі Садри Мақсудидің барлық ғұмырын, оның Ресей империясындағы саяси күресін, Ақпан революциясынан кейінгі қайраткерлігі мен Еуропаға қоныс аудару уақытын, Түркияға шақыртылып, Түркия Парламентінде қызмет ету уақытын және сондағы саяси-қоғамдық белсенділігін қамтиды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңыздылығы: Аталмыш диссертациялық жұмыс отандық салады тың тақырыпты қозғап отыр. Өйткені бұған дейін нақты осы тақырыпта жазылған еңбек біздің елімізде болған емес. Бұл диссертациялық жұмыс өз кезегінде тұлғатану, түркітану мен дінтану, отарлыққа қарс күрес сынды түрлі саланы зерттеп жүрген мамандарға, тағы бір тұлғаны таныстырады. Сол тұлғаның басынан өткерген саяси және қоғамдық мәселелер арқылы, сол кезеңнің қиындығын жаңа қырынан ашуға ықпалдасады. Диссертациялық жұмысты тұлғатану, биографиялық тарих, ХХ ғасыр тарихы, түркілік ағартушылық кезең сынды мәселелерде қолдануға болады.
Зерттеудің теориялық және методологиялық негізі. Зерттеу жұмысының методологиялық негізін айқындауда, тарихи құбылыстар мен үрдістерді зерттеудің бірнеше әдіс-тәсілдері қолданылды. Тарихи оқиғаны зерттеу - нақты фактілер мен дәлелдерді мұрағат және газет-журнал материалдары арқылы салыстыра көрсету басшылыққа алынды. Сонымен бірге, зерттеу барысында жалпы ғылыми (логикалық, жүйелі-құрылымдық, индуктивтік, дедуктивтік т.б.); тарихи (тарихи-салыстырмалы, тарихи-типологиялық, тарихи-жүйелілік т.б.); тарихи талдау әдістері (тарихи-философиялық, тарихи-генетикалық, тарихи-жүйелілік, тарихи-салыстырмалы, ретроспективті және т.б.); салыстырмалы-педагогикалық зерттеу әдістері (жүйелілік-құрылымдық, жүйелілік-талдау, құрылымдық-функционалдық, ғылыми зерттеулерді және мұрағат материалдарын оқып-танысу мен теориялық талдау, жұмыс нәтижелерін болжау т.б.) сияқты тәсілдер қолданылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертация жұмысы кіріспеден, екі негізгі тараудан, қорытынды мен қолданылған деректер тізімі, нормативтік сілтемелер, анықтамалар, атаулар, қысқартылған тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде Садри Мақсуди қоғамдық-саяси қайраткер атты тақырыбы зерттелуінің өзектілігі талданады. Сондай-ақ, онда тақырыпты зерттейтін кеңістігі, қамтыған уақыт мезгілі көрсетіледі, зерттеушінің алға қойған мақсаты, міндеттері және жұмыстың қол жеткізген ғылыми жаңалықтары баяндалады, жұмыстың жалпы сипаттамасы, өзектілігі, зерттелу деңгейі, теориялық-методологиялық бағыты, диссертацияның ғылыми жаңалығы, зерттеудің қолданыстық маңызы туралы айтылады.
Негізгі бөлімнің бірінші тарауында, Садри Мақсудидің жастық шағы, білім алуы мен оның саяси көзқарасының қалыптасуы, Ресейдегі тәуелсіздік үшін күресі, ойы мен ондағы ішкі толғанысы, Ақпан революциясының оның көзқарасына әсері, автономия құруы мен оны сақтау жолындағы жанталасы жайлы айтылады. Екінші тарауда Садри Мақсудидің Ресейден кеткеннен кейінгі уақыты, оның Түркиядағы саяси қайраткерлігі, заң шығару саласына қосқан үлесі, түркі халықтарының тарихы мен дінін, салт-дәстүрін зерттеудегі орны, тілді дамытуға қатысты зерттеулері, Еуропа елдерімен байланысы жайында кеңінен талданады.
Қорытынды бөлімінде, ғылыми зерттеудің теориялық шешімі, қалыптасқан жағдайда оны ары қарай дамыту негізі айтылады. Зерттеу жұмысының қысқаша нәтижелері айтылып, баяндалады. Сонымен қатар, диссертациялық жұмысты қоғамдық-академиялық зерттеу тұрғысынан талдап, жүйелеу негізінде, ғылыми бағытының тұжырымдамасы мен қорытындысы ұсынылады. Соңында пайдаланған деректер тізімімен бекітіледі және қосымшада Садри Мақсудидің өміріне қатысты суреттер, деректер көрсетіледі.
І САДРИ МАҚСУДИ: РЕСЕЙ ИМПЕРИЯСЫНДАҒЫ КҮРЕС ЖОЛЫ
3.1. CАДРИ МАҚСУДИДІҢ РЕСЕЙДЕГІ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚАЙРАТКЕРЛІГІ: МЕМЛЕКЕТТІК ДУМАДАҒЫ КҮРЕС ЖОЛЫ
Садри Мақсудидің өмір жолында иемденген атақ-дәрежесі мен атқарған қызметтері сан түрлі. Оны тіпті атап бітпейтініңіз, түсін түстеп аяқтай алмайтынымыз анық. Өмірінің әр қиырында Мақсуди Ресейдің Мемлекеттік Дума депутаты, Еуропалық Ресей мен Сібірдің түркі-татар мұсылмандарының ұлттық-мәдени автономиясының президенті, Сорбонна университетінің профессоры, кейіннен Анкара мен Стамбұл университеттерінің профессоры қызметін атқарды. Бұл оның ресми қызметі болғанымен, бейресми тұрғыдан Мақсуди ондаған газет пен журналдардың тілшісі және редакторы, түрлі ұйымдар мен қозғалыстардың мүшесі мен басшысы да болды.
Ол өмірінің әр қиырында әр түрлі қызмет атқарумен қатар, әр түрлі мемлекеттерде күн кешіп, әлемдегі әділеттілік пен заңдылық, еркіндік сынды түсініктерге әр жерде әр түрлі баға берілетінін аңғарды. Ол 34 жыл бойы Ресейде, 11 жыл бойы Францияда, 32 жыл Түркияда өмір сүрді. Сол арқылы Мақсуди қамшының сабындай қысқа ғана ғұмырында Еуропалық, түркілік, Ресейлік құндылықтарды өз көзімен көріп, әр өркениеттің өз артықшылықтарын алып, кемшіліктерін сынады [5, 16б.].
Садри Мақсудидің өмір жолын екі түрлі негізге бөлуге болады. Бірнші жол қоғамдық ағарту мен саяси-қоғамдық әрекеттерден тұрса, екінші жол оның қоғам қайраткері мен саяси қайраткер ретінде қалыптасуымен тікелей байланысты. Оның екі жолы да Садриды туған жері Татарстаннан да, Ресейден де өзге елге кетуіне мәжбүрлегенін айта кетуге тиіспіз. 1918 жылға дейін Садри Мақсуди тікелей ағарту және қоғамдағы білім деңгейін көтеру мәселесімен айналысса, 1918 жылдан кейін ол екінші жолды, яғни саяси сахнадағы күрес жолын таңдауға мәжбүр болды. Бұл жолда Мақсуди алдымен татар баласына жат Францияға аттанып, Сорбонна университетінде түркітану мен қоғамтану пәндерінен сабақ берсе, кейіннен отбасымен бірге Түркияға қоныс аударды. Ол өле-өлгенінше түркі халықтарының заңдылықтарын, тарихы мен мәдениетін зерттеп, Ататүрік құрған жаңа Түрік Республикасында бел жазбай қызмет етті. Оның бұл қызметі тек қана Түркияға ғана емес, сонымен қатар күллі түрік халықтарына да тән болды.
Кеңес үкіметінде Садри Мақсудидің өмірлік қызметі мен өзіне қатысты айтылмады. Ол сатқын ретінде саналып, татар халқының санасынан ысырылып тасталуға әрекеттенді. Алайда Кеңес Үкіметі тарихи сахнадан келмеске мәңгіге кетті. Сол кезеңде айыпталған тұлғалар бүгінде жаңа көзқараспен зерттелуде. Халықтар түрмесі құлады, енді сол түрмеде халық жауы деп жазықсыз айыпталған жандар қайта зерттелуде. Газет пен журналдарда, телеарналар мен ғаламтор беттерінде түрлі мақалалар мен бағдарламалар жарық көріп, бізге беймәлім болған тұлғалар мәлім болуда.
Солардың ішінде соңғы жиырма жылдықта Түркия мен Татарстанда кеңінен зерттеліп жатқан тұлға ретінде Садри Мақсуди есімі ерекше аталады. Садретдин Қазаннан 30 шақырым жерде орналасқан Ташсу ауылында өмірге келді. Оның отбасы мұсылман жамағатына таныс діндар жандар болған. Садридің балалық шағы ауылда өтті. Ауылдағы молдалар мен ұстаздардың білімін тауысқаннан кейін, ол Қазанға аттанады. Қазанда оның ойы мен көзқарасы үлкен төңкеріске ұшырады. Оған әсер еткен жайт, татарлардың туған тілінде емес, орыс тілінде өзара ақпарат алмасуы еді. Бұл жас Садриге таңсық әрі қызық болып көрінді.
Ең алғаш білім нәрін Садри Мақсуди медреседе әкесінен алған болатын. Кейіннен ағасы Ахметхади Мақсуди білім беретін Апанай медресесіне ауысады. Балалық шағында Садри бар уақытын кітап оқуға жұмсады. Оның үйінде сол кезеңнің бірқатар бесстселлерлері болған еді. ХІХ ғасырдың соңында Қазанда ірі кітап дүкені ашылып, онда Әзірбайжан, Қырым мен Түркістан, Түркиядан түрлі кітаптар келіп жататын. Әр жаңа түскен кітапты Садри толық оқып бітпейінше жаны жай таппайтын. Бірде бала Садри әйгілі Даниэль Дефоның Робинзон Крузосын түрік тіліндегі аудармадан оқып шығады. Әйгілі романның оған ұнағаны соншалық, ол оны татар тіліне аударып, жергілікті журналдарға басылымға береде. Ол сәтте бала Садри небәрі 14 жаста болатын. Мақсудидің әдебиетке жақындығы ерекше еді. Кей зерттеушілер оны татар әдебиетінің негізін қалаушы деп те санайды. Себебі оның Өмір атты романы таза татар диалектісінде жазылды [6, 48б.].
Ал 1893 жылы Садри ағасы Ахметхадимен бірге Қырымға аттанып, әйгілі Зынжырлы медресесінен ғылым мен білімді игеруді, исламдық танымды кеңейтуді қолға алады. Дәл осы жерде күллі түркі әлемінің ұраншысы атанған Исмаил Гаспаралымен танысады. Бұл таныстық оның өмірін түпкілікті өзгертетінін ол стте Садри де, Гаспаралы да білмеген еді. Садри Гаспаралының түркі әлемі мен оның құндылықтары жайлы әр айтқан ойын күнұзаққа тыңдайтын еді. Тіпті кейде таңғы алтыдан бастап түн жарымға дейін отырған сәттері де болған. Міне осы кездесулер жас Садридің бойында түркішілдік сезімін туындатып, пантюркизм идеясын жандандырған еді. Садри Гаспаралының рухани көсем санап, оның ақыл-кеңесіне құлақ асады. Рухани көсемінің айтуы бойынша Парижге аттанып, 1902-1906 жылдары Сорбонна университетінде заң факультетін үздік оқып, аяқтайды [7]. Парижде ол тағы бір түркі әлеміне атағы жайылған Юсуф Ақшорамен танысып, күнұзаққа философия, тарих, мәдениеттану сынды тақырыптарда пікір алмасады. Дәл осы Париж шаһары Садри Мақсудидің тұлға ретінде пісіп жетілуіне, оның өмірлік көзқарасының қалыптасуына бірден-бір себепкер болды. Ол ендігі таңда либералист ретінде өмір жолын жалғастырады.
1906 жылы Садри Мақсуди заңгер ретінде қайтып оралады. Ресейге келген сәтте И. Гаспаралы мен Ю. Ақшораның шақыруы бойынша 16-20 тамызда Нижний Новгород қаласында өткен Мұсылман одағы партиясының ІІІ съезіне қатысады. Сол съезде Садри Мақсуди басшылық қызметіне тағайындалып, артынша партия атынан Ресей империясының ІІ Мемлекеттік Думасына Мұсылман одағы атынан кандидат ретінде ұсынылады. 1907-1912 жылдары Садри Мақсуди ІІ және ІІІ Мемлекеттік Думаның депутаты болады. ІІ Думада ол президиум мүшесі, ал ІІІ Думада мұсылман одағының хатшысы қызметін атқарады. Думада Садри Мақсуди мұсылман халықтарының құқығы мен білім алу мәселесін көтеруді бір сәтке тоқтатқан емес. Оның осы орынға тағайындалуы да осы мәселемен тікелей байланысты еді. Ол тәуелсіздік үшін күресіп жатқан халықтардың ұлттық көзқарасын қорғаштап баяндамалар жасаса, кейіннен бұл мәселені ашық түрде үгіттейді. Оның әр баяндамасы татар халқының көңілінен шығып, Патшалық Ресейдегі татар газеттерінде басылып отырады. Садриді татар зиялылыары ұлт болашағы мен көсемі ретінде көріп, оның саяси қимылдарын барынша қолдауға тырысады.
Аталмыш сәтте жалпы күллі Ресей отарларында мұсылмандық қозғалыстар әр түрлі жағдайда тұрды. Оның ішінде Қазақстанда да. Ресей патшалығының өз отар аймақтарында халықты орыстандыру, шоқындыру ісінде қолданған тәсілдері екі бағытта жүргізіліп, саяси және идеологиялық жолмен өрбіді. Халықтың рухани өміріне шабуыл жасауда күш қолданудың айтарлықтай нәтиже бермейтіндігіне және бастысы оның қарсыласу қозғалысын туғызатынына осы уақытқа дейінгі тәжірибесінен көз жеткізген отаршыл үкімет, қазақ даласында және Түркістан өлкесінде шоқындыру, орыстандыру әрекеттерін жүзеге асыруда екінші жолды, миссионерлік жолды басты бағыт етіп алды. Миссионерлер қазақ халқын орыстандыруда жергілікті халықтың рухани тамырының тірегі болып табылатын мұсылмандық мектептерді, медреселерді жауып, орнына аралас қазақ-орыс мектептерін ашуға үлкен күш салды.
Зерттеулер орыс отарлауына дейін Түркістанда білім берудің негізгі түрі дәстүрлі мектептер мен медреселер болғандығын көрсетеді. Отарлақ әкімшілік жергілікті халықты орыстандыру үшін ең алдымен халық ағарту мекемелерінің қызметін барынша шектеп, сол арқылы ұлттық мәдениеттің негізін шайқалтуды міндет етіп қойды. Ресей патшалығының отарлауына дейін жергілікті халықтың сауаттылық деңгейі жоғары болған. Зерттеулер ХХ ғасырдың басында өлкеде 5892 мектеп пен 353 медресе болғандығын мәлімдейді.
Осы жерде көңіл аударарлық жәйт - бұл білім беру орындарының басым бөлігі заңнан тыс, яғни орыс отаршыл үкіметінің рұқсатынсыз ашылғандар еді. Оны тарихшы К.Рысбайдың мына зерттеулерінен байқауға болады. ХХ ғасырдың басында қазақ даласындағы білімнің дамуы туралы жаза келе, ғалым: 1913 жылы кең-байтақ қазақ даласында не бары 157 орыс-қазақ мектебі бар еді, олардың көпшілігінде оқушылар саны 50-ден аспайтын. Оның есесіне, жер-жерде бастауыш діни оқу орындары заңсыз (нұсқау бойынша отарлық өкімет орындарының жазбаша рұқсаты талап етілетін) жұмыс істеді. Олардың саны дәл есептеуге келмейтін, өкіметтен жасырылатын. Толық емес мәліметтерге қарағанда, Сырдария облысының Шымкент оязындағы бір ғана Түркістан учаскесінде мыңнан астам осындай мектеп болған, - деп жазады.
Түркістан өлкесінде жергілікті халықты ұлттық ерекшеліктерінен, тілі мен дінен айыра отырып, сол арқылы қазақтарды этностық тұрғыдан ыдыратып жіберуге тырысқан патша әкімшілігі 1868 жылы өлкеде ислам діні қызметкерлерінің құқықтарын шектейтін Уақытша ереже қабылдайды. Ол бойынша сұраусыз мешіт салуға, жаңа медреселер ашуға тыйым салынады. Керісінше, осы Ережеге Қазақстанда христиан дінін таратуға бағытталған бірнеше тармақ енгізіледі. Христиан дініне кіріп, қандай да болсын бір селолық қоғамға жазылған қазақтарға жеңілдік беріледі. Христиан дініне кіргендігі үшін қазақ өлтірілсе, оның ісі әскери сотта қаралады. Исламға қарсы күрес барысында Түркістан генерал-губернаторы Духовскийдің 1899 жылғы баяндамасында: Мемлекетте шешілуін күтіп тұрған шаралардың алдыңғы сапында мұсылмандық мәселесі тұрғандығын және мемлекеттік организмге жабысқан осы індетке қарсы күрес қажеттігін атап көрсетілді. Тіпті ол Ислам - біздің дінімізге ғана емес, бүкіл мәдениетімізге жау кодекс деп түсіндіреді. Империя шеңберіндегі мұсылмандықтың ошағын жою үшін Түркістан өлкесі ерекше назарға алынып, біртұтас халқының діни өмірі әскери-азаматтық бақылауға алынды.
Орыстандыру, шоқындыру іс-шараларын жүргізуде мынандай бағытта жұмыстар жүргізілді: казак-орыс қоныстарына шіркеу, мінәжат үйлерін салып, оған жергілікті халықты тарту; шіркеу жанынан приходтық мектептер ашып, онда жергілікті халық балаларын оқыту; жергілікті тұрғындар арасында христиандық ілім негіздерін насихаттау; орыс мектептерінде оқитын жергілікті халық балаларына христиан ілімі пәнінен дәріс беру.
Өлкедегі түркі-мұсылман халықтарының саяси және рухани өміріне жасалған отарлық шабуыл жергілікті халықтың отарлыққа қарсы бірігуіне алып келетін жағдайларды қалыптастырды. Олар патша үкіметінің отарлық саясатына қарсы күреске бірігіп шықты. Ал Ислам діні бұл күрестің идеологиялық туына айналды. Бұл күрес тарихқа мұсылмандық қозғалыс деген атпен енді. Этнографиялық құрамы күрделі Түркістан халқын патша үкіметінің отарлаушы саясатына қарсы біріктірген бірден-бір күш - мұсылманшылдық болды.
Мұсылмандардың жағдайы, оның отаршыл үкімет тарапынан көріп отырған қысымшылықтары, соның ішінде діни істері жөнінде көріп отырған қысымшылықтары империя мұсылмандарының ХХ ғасыр басында Бүкілресейлік дәрежеде өткізген бірнеше съездерінде талқыланды. Мысалы, 1914 жылы маусымда РМДМФ-ның (Ресей Мемлекеттік Думасы Мұсылман фракциясы) ұйымдастыруымен өткен Бүкілресейлік мұсылман съезінде мұсылман халықтарының рухани істерін ретке келтіру мәселесі талқыға түседі. Съезде қазақтар орталық орыс өкіметінен қазақтардың мүфтилік мәселесін шешуді өтініп жеделхат жолдады. Съезде қазақтар арасындағы рухани істер жөнінде баяндама жасаған Б.Қаратаев: қазақтар бұрын Орынбор мүфтилігіне қарайтын, өткен ғасырдың 60-шы жылдары үкімет орындары оларды Орынбор мүфтилігінен шығарып тастағанда, қазақтар енді православиеге өтеді деп үміттенді. Сондықтан әр болысқа бір мешіттен артық мешіт салуға рұқсат бермеді. Алайда қазақтар бір мешіттің орнына ондаған мешіттер салып, жасырын әрекет етті дей отырып, қазақтарды ендігі жерде Орынбор мүфтилігіне қайта қосу керектігін айтқан.
Мұсылмандық қозғалыстың саяси күш, саяси қозғалыс ретінде тарихта қалдырған ең ірі жетістіктері - Бүкілресейлік мұсылман съездерін өткізу болды. Империялық державаның түкпір-түкпірінен мұсылман өкілдерінің басын қосқан бұл жиылыстарда империя шеңберіндегі мұсылман халықтарына ұлттық немесе мәдени автономия беру, олардың тіл, дін, мәдениет салаларында Ресей азаматтарымен тең құқықта болуы, жергілікті езілген халыққа саяси бостандықтар әперу, олардың әлеуметтік мәселелерін шешу сияқты ауқымды және ұлт тағдырындағы маңызды мәселелер көтерілді. ХХ ғасыр басындағы Ресей империясы көлеміндегі мұсылмандық қозғалыс тарихында жалпыресейлік алты бірдей мұсылман съездері өткізіліпті. Олардың алғашқы үшеуі - 1905-1907 жылдар аралығында, төртіншісі - 1914 жылы және бесіншісі - 1917 жылы 1-11 мамыр аралығында Мәскеуде, алтыншысы - осы жылы 21-31 шілде аралығында Қазан қаласында өткізіледі. Алғашқы үшеуіне 1905 жылғы Бірінші орыс революциясы ықпал етсе, соңғыларына патшаны тақтан құлатқан ақпан төңкерісінің ықпалы болғандығын жоққа шығара алмаймыз.
Мұсылман халықтары бас қосқан бірінші бүкілресейлік мұсылмандар съезі 1905 жылы Нижний Новгород қаласында өтеді. Үкімет орындарының рұқсат бермеуіне байланысты, бұл алғашқы съезді жасырын түрде қала маңындағы Ока өзенінде, Густав Струве кемесінде өткізуге тура келеді. Татар, әзербайжан, қазақ және тағы басқа мұсылман халықтарының өкілдері қастысқан съезге И.Гаспринский төрағалық етеді. Съезд әзербайжан халқының өкілі А.Топчибашевтың: Уа, дінге берік бауырлар. Осы күн есімізден мәңгі шықпас. Бұл күн бұдан соң да Ресей мұсылмандарының жыл сайынғы ұлттық мейрамдарының бірі болатынына шүбә келтірмеймін. Біз тегіміз, дініміз, тағдырымыз бір түрік балаларымыз... деген тебіреністі сөздерімен ашылды.
Съезде делегаттар діни, мәдени, саяси талаптарын империяның шет аймақтарындағы езілген мұсылман халықтарының құқықтары тұрғысынан тұжырымдайды. Ресей империясының мұсылмандары жалпы мемлекеттік мүддеге сай, сондай-ақ Ресей өмірі жағдайында бүгін және болашақта бірігіп қимыл жасауы үшін бір саяси парияға бірігуі керек деген қаулы қабылданады. Осы съезде мұсылман партиясы (Иттифақ-ул-муслимин - Ресей мұсылмандары одағы) бағдарламасының жобасы мен 23 тармақтан тұратын жарғысы қабылданады. Онда 16 қалада, оның ішінде Омбыда, Оралда, Орынборда, Семейде, Верныйда, Перовскіде Қызылжарда, Ташкентте партияның бөлімшелері ашылатыны көрсетіледі.
Ресей империясы мұсылмандарының басын қосқан Ресей мұсылмандары одағының бағдарламасын қабылдауда 1906 жылы тамыздың 16-сы мен 21-і аралығында, Нижний Новгород қаласында 800 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz