Сыртқы экономикалық реттеу
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ЖІӨ
Жалпы Ішкі Өнім
БСҰ
Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЖҰӨ
Жалпы Ұлттық Өнім
ҚР
Қазақстан Республикасы
АӨК
Аграрлық өнеркәсіптік кешені
PISA
Programme for International Student Assessment
Оқушылар қабілетін бағалаудың халықаралық бағдарламасы
TIMSS
Математика және ғылыми зерттеулердегі үрдістер
Trends in Mathematics and Science Study
ЕО
Еуро Одақ
АҚШ
Америка Құрама Штаттаары
ЕДБ
Екінші деңгейлі банктер
ТМД
Тәуелсіз мемлекттер достастығы
ТГ
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы Теңге
SWOT
Strength, Weakness, Opportunity, Threats
Кіріспе
Тақырыптың маңыздылығы. Қазақстан Республикасының экономикалық өсуі.
Былай қарап тұрсақ, Қазақстан экономикасын шетке қойып, әлемдік экономикада да мемлекеттің дамуы үшін әртүрлі факторлар әсерін тигізеді
Олар:
Шағын және орта бизнесті дамуы
Иновациялар мен технологияларды жетілдіру
Халықаралық сауда
Ішкі өнімді жаңа белеске шығару
Мемлекет ресурстарымен еңбек ресурстарының сaны мeн caпacының өсуi.
Капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.
Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы.
Экономикалық өсу елдегі еңбектің нәтижесін, оның өнегелік, рухани сипаттамаларын көрсетеді. Ол - экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі. Бұл экономикалық теорияның пәні мәселелерінің екінші жүйесі. Бұл жақта мемлекетік қызметті атап кетсек болады.
Қазақстанда экономикалық дамуды жүзеге асыру үшін белсенді пайдаланылатын табиғи ресурстардың саны орасан зор. Біздің еліміз табиғи ресурстарды тұтынудың көп санына тәуелді бола бастайды,бұл экономикалық, әлеуметтік және экологиялық салалардағы қорқынышты салдарға әкеп соғады.
Қазақстанда отандық брендтерді экономикада жақсарту мемлекеттің қазіргі заманғы дамуының факторы болып табылады. Мемлекеттің экономикалық өсуіне әсер ететін, дамымаған бәсекелестік орта, материалдық және материалдық емес ресурстарды тиімсіз пайдалану, ішкі сұраныстың импортқа тәуелділігі, жұмыссыздық, кедейлік және басқалар сияқты көптеген проблемаларды шешу үшін орасан зор әлеуетті мүмкіндіктер бар.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыру және Қазақстанның әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарына кіруі отандық кәсіпорындардың инвестициялық дамуының тиімділігімен айқындалады. Ішкі өнімдерді дамытуды ынталандыру және қолдау мәселелері дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңінде және мемлекеттің әлемдегі көшбасшы елдердің қатарына кіруіне таңдаған стратегиялық бағыты ерекше өзектілікке ие болады.
Мемлекет ісін жаңа өндірістерді қолдауға барынша тырысуда. Бұл көптеген қабылданған бағдарламаларды растайды.
Ұлттық брендтердің қызметін дамыту және ұлғайту мемлекет өңірлерінің инвестициялық тартымдылығын арттыру. Бағдарламалар Қазақстан Республикасының аумағында тауар айналымын дамыту жөніндегі 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік саясатты іске асыру тетіктері болып табылады
Бұл жұмыста талқыланған тақырыптар:
Мемлекеттік қызмет
Экономиканы мемлекеттік реттеу
Мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі талдау
Қамтамасыз ету бойынша нормативтік-құқықтық құжаттардың мазмұнын талдау
Мемлекеттің экономикалық өсу мен реттеуді қамтамасыз ету жөніндегі қызметін бағалау
ҚР экономикалық даму бағыттары
Қазақтан Республикасының эконималық өсімін арттыру ұсыныстары
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында экономикалық өсуді қамтамасыз ету мен мемлекеттік қызметтің негізгі бағыттарын және отандық тауарларды дамытуға тарту және ынталандыру әдістерін зерттеу. Қойылған мақсат аясында дипломдық жұмыстың бірқатар міндеттері бөлінді:
1.Мемлекеттік қызмет пен экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздерін оқып, баяндау;
2.Қазақстандағы Отандық брендтердің даму әлеуетін ашу;
3.ҚР-ның ішкі және сыртқы экономикасына талдау жүргізу;
4.Мәселелер мен оларды жетілдіру жолдарын ынталандыру инвестиция тарту
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі
Зерттеу пәні: Қазақстанның экономикалық өсімі бүкіләлемдік жаһандануы жағдайы
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттік қызметтің негізгі бағыттарының қазіргі жай-күйін жалпылама жүйелі зерттеу орындалғаны туралы, енгізілетін жаңалықтар тиімділігіне талдау жасалғаны туралы, Қазақстандағы сауда мен өнімдерінің дамуының негізгі бағыттары ұсынылғаны туралы, ҚР-да өндірістің дамуына инвестицияның ықпалына баға берілгені.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы - экономикалық өсім кезінде тауарлар мен брендтер саясатын дұрыс жолға қою үшін дипломдық жұмыстың негізгі аспектілерін пайдалану мүмкіндігі
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қортындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттік қызметтің негізгі бағыттары, талдаудың теориялық негіздері мен рөлі
1.1 Мемлекеттік қызметінің мазмұны
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік органдардың міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың міндеттерін атқаруда мемлекеттік қызметшінің ресми қызметі.
Мемлекеттік қызметтің біліктілігі - қосымша бір лозунгы деп айта алмаймыз. Мемлекеттік қызметтің және қызметкерлердің сапасын жоғарлату - қайта реформалау үрдіснде негізгі ерекшеліктері болып табылады. Жоғарғы шендегі қызметкерлердің біліктілігін тексеру барысында аттестациялау деген түсінік бар. Аттестациялау мерзімі әрбір үш жыл сайын өткізіледі. Аттестациялау процесі мемлекеттік қызметкерлердің деңгейін, азаматтармен жұмыс істеу қабілетін және құқықтық білімін тексеруге мүмкіндік береді. Аттестациялау қорытындысы бойынша мемлекеттік мекеме қызметкерлерінің жұмысын сол қызметке лайықтылығы немесе жұмыстан шығарылуы жөнінде қортынды қаулылары шығарылады. Сондай-ақ комиссияның шешімінен кейін қызметкерлерге өз білімін және қабілетін жоғарылатуы үшін белгілі бір пайдалы курстарды оқып өтуіне мүмкіндік бере алады.
Мемлекеттік қызметкердің жұмысы атқарушы лауазым болып табылмайды. Ол мемлекеттік әкімшілік негізіне тиесілі. Мемлекеттік орган қызметкерлерін тағайындауы заңда белгіленген қағидалар шеңберінде тиісті біліктілігі, разряды, дәрежесі, рангі, шені бойынша жүзеге асады.
Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер үшін санаттар белгіленеді. Лауазымды санаттарды және әкімшілік лауазымды санаттардың тәртібін уәкілетті органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Саяси мемлекеттік қызметкерлер үшін лауазымды санаттар белгіленбейді.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті;
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметі Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңымен реттеледі. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін ресми органдар бар. Ресми орган - құқықтар мен міндеттер заңмен бекітілген мемлекеттік органдар белгілеген мақсаттар мен міндеттерге жауап беретін белгілі бір мемлекеттік органмен бекітілген өкілеттіктер. Бұл билік шенеуніктерге жүктеледі.Мемлекеттік қызметтің ерекшеліктері: әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржылық және басқа да құқық салаларының ережелерімен реттеледі; кәсіби негізде төленеді, яғни мемлекеттік қызметкерлерді арнайы оқытылған қызметкерлердің көмегімен жүзеге асырады; олардың іс-әрекетінің мәні іс жүзінде мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру болып табылады. [12]
Мемлекеттік қызмет қағидаттары:
1) заңдылық;
2) қазақстандық патриотизм;
3) мемлекеттік қызметтің бірлігі;
4) мемлекеттің мүддесі үшін азаматтық құқықтардың, бостандықтардың және заңды мүдделердің басымдығы;
5) жұртшылықтың болуы;
6) азаматтардың мемлекеттік қызметке ерікті түрде қатысуы;
7) теңдей жұмыстарды орындауға тең жарна;
8) мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
9) лауазымдық мiндеттердi орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған және билiктi асыра пайдаланғаны үшiн жеке жауапкершiлiк;
10) мемлекеттік қызметшілердің үздіксіз кәсіби дамуы.
Мемлекеттік қызметшінің күнделікті жұмысы адамның ерекше жұмыс түрі.
Осылайша, мемлекеттік қызметші - Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен республикалық немесе жергілікті бюджеттен немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінен қызметтік міндеттерін атқаратын, сондай-ақ мемлекеттің лауазымдық міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы.
Мемлекеттік қызметшілердің екі түрі бар:
1) мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi - мемлекеттiк саяси қызмет органы болып табылмайтын мемлекеттiк қызметшi мемлекеттiк органда қызметтiк өкiлеттiктердi тұрақты түрде жүзеге асыратын, мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң санаттарын сыныптайды, қызметтiк санаттарды және әкiмшiлiк лауазымдарды Қазақстан Республикасының Президентi бекiткен санаттарға бөледi.
2) саяси мемлекеттік қызметші - тағайындау (сайлану), жұмыстан босату және қызметке саяси тұрғыдан негізделген және саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыру міндеті жүктелген мемлекеттік қызметші. Саяси мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесі заңның 7-бабында айқындалған. Саяси ұстанымдарға келесі лауазымдар кіреді:
1) Қазақстан Республикасының Президентi және олардың орынбасарлары тағайындайтын мемлекеттiк саясатты жүзеге асыратын лауазымды адамдар;
2) Қазақстан Республикасы Парламенті палаталары мен оның төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қайраткерлер мен олардың орынбасарлары;
3) Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын мемлекеттік саясатты;
4) орталық атқарушы органдар мен басқармалар мен олардың орынбасарлары басқаратын мемлекеттік саясаткерлер. [12]
Жеке тұлғаның, партияның және өзге де корпорацияның үстінен мемлекеттің мүдделерін білдіретін жеке тұлғаның мемлекеттік қызметінің мазмұны.
Мемлекеттік қызмет мемлекеттік органдардың міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік қызметшілердің қызметі мен мемлекеттік қызмет салаларының бірі болып табылады.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңымен реттеледі.
Мемлекеттік қызметшілердің лауазымы мемлекеттік қызметшілердің саяси және әкімшілік лауазымдарына жатады. Мемлекеттік саяси қызметшілерді мемлекеттік қызметке тағайындау немесе селективті негізде сайлау және мемлекеттік басқару органдарына қабылдау конкурстық негізде жүргізіледі. Азаматтық қызметке кіретін адамдарға мынадай талаптар қойылады: Қазақстан Республикасының 18 жасқа толмаған азаматтары, қажетті білімі, кәсіби даярлық деңгейі және т.б.
Қызметтерді ерікті түрде таңдау келесідей: ол жұмыс істегісі келетін жерде жұмыс істей алады. Ол жеке немесе қоғамдық ұйым немесе үй болуы мүмкін және ол үйде жұмыс істей алады. Ол жазу,сурет салу және тіпті басқа нәрселерді жасай алады. Ол кәсіпкер, малшы, қойшы және т.б. Үкімет қызметкерлері жабық үкіметтің ақпараттық немесе ұқсас ақпараттық мақсаттар үшін қолдануға арналған қаржылық операцияларға араласпауы керек.
Мемлекеттік қызметшілер демократия мен заң үстемдігіне негізделген экономикалық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-саяси салаларды басқару, қазақ мемлекеттілігін нығайту және қоғамды реформалау сияқты әкімшілік заңды тұлғаларды басқаруда маңызды рөл атқарады.Елдегі өмір мен қоғамның барлық салаларында реформалаудағы түбегейлі өзгерістер мемлекеттік қызметшілер үшін жаңа проблемаларды тудырды.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында мемлекеттік қызметті реформалау қажет, өйткені мемлекеттік аппараттың функциялары нарықтық реформалардың мақсаттарына толық сәйкес келмейді.
Реформаның мақсаты қазіргі және келешектегі саяси және экономикалық жағдайларда жұмыс істей алатын заманауи мемлекеттік аппаратты, жоғары кәсіби, құзыретті, тиімді және тәртіпті аппаратты құру болып табылады. Бұл міндет мемлекеттік қызметшілердің тиісті әкімшілік-құқықтық мәртебесін қалыптастыруды көздейді.
Енді біз экономиның дамуына және өсуіне келейік. Джон Мейнард Кейнстің айтуы бойынша:
Для государства очень важно не столько делать (чуть лучше или чуть хуже) то, что уже простые граждане и без того делают, а заниматься тем, чем в данный момент вообще никто не занимается.
Джон Кейнстің ойын мен жайдан жай таңдаған жоқпын, онда мемлекет дамуының алғышарттарының терең мағынасын, соның ішінде осы мақалада ашуға тырысатын экономикалық алғышарттарды жасырды. Бастау үшін жалпы елдің экономикалық дамуы туралы ойды дамытатын боламыз, оның сипаты мен динамикасы тек экономикалық өсуді ғана емес, сонымен қатар ел экономикасындағы әртүрлі құрылымдық ілгерілеулерді, халықтың өмір сүру сапасының өзгеруін қамтитын және көптеген жылдар бойы жетекші экономистер мен саясаткерлердің жіті назарында жатады. Экономикалық даму ұғымының өзі экономиканың, өндіргіш күштердің, өсу мен даму факторларының, білім берудің, ғылымның, мәдениеттің, халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасының, адами капиталдың кеңейтілген өсімін және біртіндеп сапалық және құрылымдық оң өзгерістерін білдіреді. [1] Экономикалық даму процесс туралы айтқанда, ол өз қозғалысының тура сызығымен емес, біркелкі емес, яғни өсу және құлдырау кезеңдері сөзсіз сипатталатынын түсіну керек. Алайда, бұл бапта экономикалық өсудің құрамдас бөлігіне көп көңіл бөлінетін болады, ол өз кезегінде "жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс сияқты макроэкономикалық көрсеткіштермен сипатталатын елде жиынтық өндіріс пен тұтыну ауқымының ұлғаюын білдіреді. Экономикалық өсу белгілі бір уақыт кезеңінде осы көрсеткіштердің өсу немесе өсу қарқынымен өлшенеді (көрсеткіштердің кезеңнің соңында және Басында қатынасы немесе көрсеткіштің өсуінің оның бастапқы мәніне қатынасы)". [2] бұл ретте жалпы немесе жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ өсу қарқыны экономикалық өсу өлшемі болып табылады. Алайда, егер нақты ЖІӨ көлемі негізінен елдің экономикалық әлеуетін сипаттаса, онда жан басына шаққандағы ЖІӨЖҰӨ өндірісі экономикалық даму деңгейінің жетекші көрсеткіші болып табылады.
Экономикалық өсудің қандай да бір факторлардан тәуелділігін айтпас бұрын оның түрлеріне тоқтаған жөн. Жалпы қабылданған деректер бойынша экономикалық өсудің 2 түрі бар: - экстенсивті; - қарқынды. Экстенсивті экономикалық өсу өндірістің қосымша факторларын тартумен, яғни оның ресурстарын пайдалану ауқымының ұлғаюымен сипатталады. Алайда, мұндай өсу қоғамдағы орташа еңбек өнімділігін өзгертпейді. Мысалы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді ұлғайту қажет болған жағдайда айналымға жаңа жерлер тартылуы мүмкін. Осылайша, жер сияқты өндіріс факторының өсуі орын алады. Қарқынды өсу кезінде өндіріс факторларының саны өзгеріссіз қалады, бірақ өнімнің өз өндірісі артады. Мұның себептері, әдетте, шығындарды азайту, омикалық тетіктерді жетілдіру, қызметкерлердің біліктілігін арттыру және тағы басқалар болып табылады, бірақ ғылыми-техникалық прогресс айқындаушы ресурс болып табылады. Техникалық прогреске қосымша ұйымдастыру -- экономикалық қатынастарды жетілдіру қажет екенін атап өткен жөн, себебі өндірушілердің өндіріске жаңа енгізілуін ынталандыруы оларға байланысты. Қарқынды даму мысалы, салық ставкасын төмендету есебінен өндірістің ұлғаюын келтіруге болады. Дәл осы қарқынды өсу халықтың өмір сүру сапасының өсуінің және қоғамның түрлі әлеуметтік топтарының кірістерінің саралануын азайтудың негізі болып табылады. Елдің экономикалық өсуіне не әсер етеді? Егер ойланатын болсақ, біздің әрқайсымыз экономикалық өсуді анықтайтын осы көрсеткіштерді атай алады. Дегенмен, мен бұл факторларды бірнеше топқа бөлгім келеді: 1. Сұраныс факторлары. Оларға жиынтық сұраныстың өсуіне ықпал ететін факторларды жатқызуға болады. Бұл жалақы, өзге де кірістер, кірістер мен мүлікке салынатын салықтар, банк пайызының ставкасы, кассалық қалдықтардың мөлшері және т.б. 2. Табиғи, еңбек ресурстарының саны мен сапасын, негізгі капиталдың көлемін, ғылыми-техникалық прогресті, экономикалық субъектілердің кәсіпкерлік қабілетін және басқаларды қамтитын ұсыныстар факторлары. 3. Бөлу факторлары, яғни ресурстарды (өнімді) бөлу және қайта бөлу бойынша елдің инфрақұрылымы. 4. Экономикалық өсу факторларын ішкі, сыртқы және аралас деп бөлуге болады. [2] елдің дамуына қандай да бір факторлардың әсер ету үлесі елде қандай процестер мен құрылымдық өзгерістер болып жатқандығына байланысты болады, ал олардың өзара іс-қимылы экономикалық өсуге алып келеді. Дегенмен, экономикалық өсудің барлық көрсеткіштері екі нәрсеге -- қоғамдағы игіліктердің артуына және адам мүмкіндіктерінің кеңеюіне әкеледі, бұл ретте мемлекеттің осы көрсеткіштердің дамуына ықпал ету салмағы айқын болады. Мемлекеттің халық алдында белгілі бір міндеттер бар деп ойлауымыз керек, оны орындау кезінде елдің дамуы сөзсіз. Бұл міндеттерге мен мыналарды енгізер едім: - елдің экономикалық дамуының қол жеткізілген деңгейіне сәйкес келетін азаматтардың өмір сүру деңгейі мен сапасын қамтамасыз ету; - біріншіден, мемлекет ел экономикасының жұмыс істеуін қолдау және жақсарту мақсатында нарықтық қатынастарды бақылауға міндетті; - кедейшілік, халықтың өмір сүру деңгейін тұрақтандыру пайдасына жұмыссыздықтың өсуі; - ғылым, мәдениет және білім саласының дамуы, сондай-ақ зияткерлік меншікті қорғау.; - Ел және жалпы ел азаматтарының өмір қауіпсіздігін қамтамасыз ету; - азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, олардың меншігін қорғау; - экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоршаған ортаның сапасын жақсарту. - Жаһандық мәселелерді реттеу және шешу. Алайда, әр елде зияткерлік білім деңгейі, дене қабілеті әртүрлі, әлеуметтік жағдайы, Дін және діни нанымы бойынша және т.б. көптеген тұрғындар өмір сүретінін ескере отырып, экономиканы өсу сатысына алып келетін ойлар мен іс-әрекеттерге әр адам келе алмайды. Менің ойымша, даму үшін жаңа, мүмкін, стандартты емес ойлар, мәселелерді шешудің жаңа жолдары, танымал шетелден шығу, инновациялар қажет. Менің ойымша, бұл фразада ХХ ғасырдың жетекші экономисі Дж.Кейнса: мемлекет мемлекеттің дамуына қол жеткізудің жаңа жолдарын іздеуі және әлі айтылмаған мәселелер туралы ойлануы тиіс, қарапайым халықтың ақылында әлі пайда болмаған нәрселермен айналысу керек. Әрбір азамат немен айналыса алады, елдің қарқынды дамуына алып келмейді, мүмкін, тек экономиканың қол жеткізілген деңгейінде қалуға мүмкіндік береді. Әлбетте, экономикалық даму процесін азаматтар-мемлекет өзара қарым-қатынасы тұрғысынан ғана қараған жөн, өйткені оған әсер ететін сыртқы факторлар да бар. Бірақ дәл осы үйлескен қарым-қатынастарға, екі тарап арасындағы өзара көмекке және олардың сауатты ынтымақтастығына тиісті көңіл бөлу керек. Адамзаттың жаһандық проблемалары туралы мәселені де айналып өтуге болмайды, оларға өндірістің интернационализациясы жағдайында экономикалық және әлеуметтік прогресс көп жағдайда тәуелді болады. Жаһандық проблемаларға: азық-түлік, шикізат және энергетикалық проблеманы, қоршаған ортаны қорғауды, дамушы елдердің артта қалуының алдын алуды, ғарышты бейбіт игеруді, сондай-ақ қауіпті ауруларды жоюды және ядролық әлемдік соғысты болдырмауды жатқызуға болады. Мемлекеттің экономикалық дамуын оның қауіпсіздігіне қатер дәрежесін негізге ала отырып анықтауға болады деген маған өте қызықты көрінген көзқарас бар. Мемлекет нарыққа өнім шығаруды тәуелсіз реттеуді қамтамасыз ете алмайды, егер өзі соғыс қаупінде, қоспаларда болса, ол өз қауіпсіздігі үшін экономикалық құрбандарға бара алады. Нәтижесінде, М. Сингер мен А. Вилдавски барлық мемлекеттерді екі параметр бойынша ажырату ұсынысы пайда болды, олар өз кезегінде соғыс мәселелерімен байланыстырды: Батыс үлгілері бойынша демократияның даму деңгейі және нарықтық экономиканың табыстары, бұл ретте барлық қалған көрсеткіштер екінші жоспарға жылжиды. [3] демек, елдегі қауіпсіздікті тұрақтандыру және бейбітшілікті орнату үшін мемлекет ішкі саяси деңгейде жеке және қоғамдық мүдделердің арасындағы қайшылықтарды шешу ғана емес, экономикалық өзін-өзі қамтамасыз ету және халықаралық саудаға тәуелділікті төмендету қажет, яғни ұлттық мүдделерге қамқорлық жасау-халықаралық. Осылайша, жаһандық ауқымдағы проблемалар өте күрделі және оларды шешу бір жыл ішінде жүргізілмейді. Саяси, қоғам қайраткерлерінің және ғалымдардың назарын аудара отырып, жаһандық проблемалар адами қоғам өмірінің түрлі жақтарын: әлемдік саясатты, мемлекетаралық және ұлтаралық қатынастарды, адамдардың жаппай санасын қозғайды, олар экономикалық процестердің динамикасы мен құрылымына және басқарудың тиімді әдістерін іздеуге ықпал етеді. Сондықтан да, бұл фактор да мемлекет мәселелерінде басым болып табылады. Барлық айтылғандардан мемлекеттің экономикалық дамуындағы мемлекеттік қуат салмағы туралы қорытынды жасауға болады. Экономикалық саясатқа, мемлекеттік қайраткерлердің іс-әрекетіне, ақша қаражатын ұлттық шаруашылықтың белгілі бір салаларына сауатты бағыттауға, аса маңызды әлемдік проблемаларды шешуге, өндірістің дамуын ынталандыруға және жаңа технологияларды пайдалануға халықтың әл-ауқаты байланысты. Осыған орай, оның экономикалық өсуі ел халқының әл-ауқатына байланысты. Өз кезегінде, мемлекет пен халықтың феноменін кез келген кәсіпорынның, мысалы зауыттың жұмыс мысалында ұсынуға болады: ұйымның "жоғарғы" жұмысшылар жұмыстарының орындалуын тиісті бақылаусыз, бақылаусыз, түзетусіз, оның басқарушылары, цех меңгерушісі өндірістің тиісті дамуы болмайды, тіпті оның тоқырауы мүмкін. Мемлекет пен оның азаматтарының өзара байланысына ұқсас: азаматтар мемлекетті дамыту мен жетілдіру жолына өздері жібере алмайды, оларға одан әрі экономика мен жалпы елдің дамуын ынталандыратын олардың іс-әрекеттерін үйлестіретін орган қажет. Қорытынды жасай отырып, экономикалық өсу экономикалық дамудың маңызды бөлігі болып табылады, оның көмегімен қоғам мен мемлекеттің даму перспективалары анықталады. Экономикалық даму, өз кезегінде, қоғамдық игіліктердің артуына, адамдардың қажеттіліктерін көбірек қанағаттандыруға, қазіргі проблемаларға қарсы күреске және оларға, шығармашылық еңбек және кәсіпкерлік қызметті ынталандыруға әкеп соғады және мемлекетті тұтастай көтереді. Экономикалық даму процесіне қаражат пен күш салып, мемлекетті тұрақты өсу траекториясына шығаруға және оның ішінде тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге болады.
1.2. Мемлекеттік экономиканы реттеу
Экономиканы мемлекеттік реттеу - мемлекеттің негізгі экономикалық процестерді түзету және түзету үшін пайдаланатын шаралары мен әрекеттерінің жиынтығы.
бюджеттік саясат (бюджет, салық);
Ақша-несие саясаты (ақша, кредит нарығын реттеу);
Сыртқы сауданы реттеу;
Табысты бөлуді бақылау.
Әлемдік нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдері:
Бюджет (фискалдық) саясаты - мемлекеттің салық салу, мемлекеттік шығындарды және мемлекеттік бюджетті реттеу саласындағы қызметі. Ол экономиканың тұрақты дамуын, инфляцияның алдын-алуға және халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған.
Фискалдық (салықтық) саясат - салық салу, мемлекеттің шығыстары мен мемлекеттік бюджетті реттеу саласындағы мемлекеттің қызметі. Ол экономиканың тұрақты дамуын, инфляцияның алдын-алуға және халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған.
Ақшалай (ақшалай) саясат - экономикадағы ақша массасын бақылау. Оның мақсаты - экономиканың тұрақты дамуын қолдау болып табылады.
Тікелей: монополияларды, экологияны бақылау, стандарттарды әзірлеу, оларды ұстау (сапа белгісі, мемлекеттік стандарттар);
:: жанама: ақшалай саясат, кірістерді бақылау, әлеуметтік саясат;
Сыртқы экономикалық реттеу.
Реттеу формалары:
:: мемлекеттік бағдарлама (әлеуметтік);
:: болжау;
:: жағдайларды модельдеу.
Экономиканы нарықтық экономикаға мемлекеттік реттеу - қолданыстағы әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгеру жағдайына тұрақтандыру және бейімдеу мақсатында құзыретті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратын типтік заңнамалық, атқарушы және бақылаушы шаралар жүйесі.
Әсер ету объектілеріне сәйкес, экономиканы мемлекеттік реттеу - көбейту процесінің үш өзара байланысты бөлігін реттейтін қызмет: қорларды реттеу, өндірісті реттеу, қаржыны реттеу.
Аймақтық иерархия деңгейіне қарай мемлекеттік реттеу екі негізгі бағытқа бағытталған: федералдық және аймақтық деңгейлер.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы стратегиясы келесі қағидаттарға негізделген:
Барлық басқа нәрселер тең, экономикалық ұйымның нарықтық формаларына артықшылық берілуі керек. Іс жүзінде, бұл мемлекет жеке кәсіпкерлікке тартылмайтын әлеуметтік маңызды секторларды ғана қаржыландыруы керек (төмен рентабельділікке байланысты);
мемлекеттік кәсіпкерлік бәсекеге түспеуі керек, бірақ жеке кәсіпкерліктің дамуына көмектесуі керек. Бұл қағиданы елемеу мемлекеттік кәсіпорындардың жекеменшік үстіндегі жасанды басымдылыққа әкелуі мүмкін;
мемлекеттік қаржылық, несие және салық саясаты экономикалық өсу мен әлеуметтік тұрақтылыққа ықпал етуі тиіс;
нарықтық үдерістерге мемлекеттің араласуы нарықтың нысаны болса тиімдірек;
мемлекеттік реттеуді күшейту жалпы экономикалық дағдарыстарды, сондай-ақ мемлекетаралық экономикалық қатынастар саласындағы үдерістерді бақылау мақсатында жүзеге асырылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері мен міндеттері.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары:
нарықтық үдерістердің сөзсіз теріс әсерін барынша азайту;
нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуі үшін қаржылық, құқықтық және әлеуметтік алғышарттарды құру;
белгілі бір экономикалық жағдайдағы ұстанымы ең осал болып табылатын нарық қоғамының әлеуметтік топтарына әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етеді.
Осы мақсаттарға қол жеткізу әдістері келесіге бөлінеді:
тікелей
жанама (немесе экономикалық).
Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей әдісі белгілі бір кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне әсер етудің әкімшілік және құқықтық құралдарына негізделген (тыйым салу шаралары, рұқсаттар, шектеулер).
Жанама реттегіштер динигизматикалық әдістермен ерекшеленеді, өйткені олар экономикалық таңдау бостандығын шектемейді, керісінше, нарықтық шешімдер қабылдау үшін қосымша ынталандыруды ұсынады. Оларды қолданудың негізгі саласы - бүкіл экономикалық орта. Жанама реттеудің әдістері еліміздің қаржы-монетарлық жүйелерінің қаражатын және мүмкіндіктерін пайдалануды көздейді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеу - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі мүмкін мемлекеттің шаруашылық қызметінің жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мынадай мақсаттарға жетуге бағытталған:
нарықтық тетіктің жұмыс істеуі үшін қалыпты жағдай жасау;
тұрақты өсуді қамтамасыз ету;
қазіргі ғылыми-техникалық революция қажеттіліктеріне байланысты экономикадағы құрылымдық өзгерістерді реттеу;
әлеуметтік тұрақтылық пен әлеуметтік прогресті қамтамасыз ету;
экологиялық проблемаларды шешу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары:
Қоғамдық тауарларды құру
Экономикалық қызметтің құқықтық негізін құру
Экономиканың инфрақұрылымын құру
Тaбыcты қайта бөлу формалары
Тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу мемлекеттік тұтынудың нысаны болып табылады. Кірісті қайта бөлу әдісі негізінен әскери тапсырыстарға, азаматтық құрылыс бағдарламаларына, мемлекеттік кәсіпорындарға күрделі салымдарды қаржыландыруға әсер етеді. Тауарларды мемлекеттік сатып алу кәсіпкерлерге тұрақты пайда әкелетін нарыққа кепілдік береді. Кірістерді қайта бөлудың бұл түрі жұмыспен қамту мен әл-ауқат мәселелерін шешуге ықпал етеді.
Табысты қайта бөлудің маңызды арналары мемлекеттік қарыздар мен субсидиялар болып табылады. Оларды мемлекет немесе жергілікті бюджет қаражаты есебінен қамтамасыз етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары сондай-ақ шағын бизнесті қолдауды қамтиды. Шағын бизнес нарықтық экономикадағы бәсекелестікті сақтауға, жұмыс орындарын құруға ықпал етеді. Мемлекет салық және несиелік саясат арқылы шағын бизнесті дамытуға қолдау көрсетеді.
Мемлекет ішкі ғана емес, сыртқы экономикалық қызмет де реттейді. Әрбір мемлекет ұлттық экономиканы дамыту үшін жағымды сыртқы жағдайларды жасауға ұмтылады. Мемлекет либерализация немесе протекционизм саясатын жүргізеді. Қоршаған ортаны мемлекеттік реттеу кедендік тарифтерге және тарифтік емес реттеу шараларына бөлінетін шаралардың жиынтығы арқылы жүзеге асырылады.
Экономикаға мемлекеттік араласудың шектеулері Мемлекет нарықтық жетілдірулердің теріс әлеуметтік және экономикалық салдарларын жоюға, тұтастай алғанда ұлттық экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін жағдайларды құруға, оның экономикаға араласуына шектелмеуі керек.Экономиканы мемлекеттік реттеудің шекарасы, нарықтық экономиканың тиімділігі болып табылады. Бұл ерекшеліктің қиылысы нарықтық тетіктің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін экономикалық ынталандырудың жоғалуына әкелуі мүмкін. Мемлекеттің экономикаға шамадан тыс қатысуы, оған тән емес функцияларды орындау экономиканы ұлттандыруға, экономикалық жүйенің өзгеруіне ықпал етеді.
1.3 Мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі талдау
Мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі.
Тәуелсіздік кезеңде Қазақстан Республикасы нарықтық жағдайларға бейімделіп,бірнеше реформалық кезеңдерден дамуы арқылы қалыптасты.Бастапқыда Қазақстан экономикасы әміршіл-әкімшіл жүйесі нарықтық қатынастарға өтсе,және сол кезде экономикадағы жағдай қаржылық дағдарысқа тап болды.Сондықтан да барлық салаларда дағдарысқа қарсы әрекеттердің қабылданып,шешілуі талап етілген болатын.Ал келесі кезеңдерге келетін болсақ,ел экономикасында қарқынды дамушылық қозғалыстар байқалғанымен,әлі де болса дамушылықты талап ететін әркеттердің қабылдануын қажет етті.Мемлекеттік билік ел тұрғындарының, және өндіруші топтардың, экономикалық мүдделерін қорғау мақсатында пайдаланылды.Экономикалық саясатта мемлекеттік емес институттар да болған.Олардың негізгі қызметі мемлекет арасындағы шарттарға байланысты болды.Макроэкономикалық реттеу сипаты бойынша, қызметтің сәтті шығуы сол саясатқа қатысушылардың қызметінің дұрыс дәлдігі ұтымды ұйымдастырылғанын көрсетеді.
Сонымен мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүргізе отырып, бастамашы және негізгі атқарушы ретінде қызмет атқарады. Макроэкономикалық реттеу бойынша қызметтердің сәтті болуы, ол сол саясатқа қатысушылардың барлығының қызметін дұрыс, ұтымды ұымдастыра білу [4]
Көбінесе ғалымдар Н.Кондратьевтің (1892-1938) "ұзын толқын" атты теориясына назар аударған.XX ғасырдың 20 жылдарындағы КСРО-ның шаруашылық конъюктурасы қозғалыстың сұрақтарын талдай отырып,Кондратьев әлемдік капиталистік шаруашылық қозғалысын біздің экономиканың дамуын тежейтін бірнеше экономикалық көрсеткіштерге талдау сипаттама жасай отырып,капиталистік қайта өндірудің "ұзын толқын"атты концепциясын жасады.Ол біршама статистикалық материалдарды қолданып,капиталистік қайта өндіруде 8-10 жылдар арaсында шағын циклдармен бірге,орташа мерзіммен 48-55жылдар аралығында созылған үлкен қайта өндіру циклы болғанын дәлелдеп айтып өткен.Кондратьев жоғары және төмен деп,екі үлкен фразаға бөлген болатын.Жоғары толқын 1810-1817 жылдар аралығында болды.Ал төмен толқын ол 1844-1851 жылдар аралығында болды.Екінші циклге келетін болсақ 1844-1851 жылдардан басталып,1870-1975 жылдарға дейін жоғары толқын болса,1870-1875 жылдардан басталып,1890-1896 жылдар аралығында төмен толқын болды.Үшінші цикл 1890-1896 жылдардан басталып,1914-1920жылдар аралығында жоғары толқын болды,ал 1920-1940 жылдар аралығында төмен толқын болды.
Әлемдік экономиканың қарқынды дамуы бойынша,Кондратьевтік "ұзын толқындар" тәжірибесі қайта өндіруді дамытуда дұрыс болжамға ие.Көптеген елдер бұл теорияны мойындаған болатын.Және 80-90 жылдарда осы теорияға байланысты халықаралық конферециялар өткізді.Бұл конферецияда мынадай тұжырымға келген болатын:әлемде циклдік заң бар және ол қоғамдық табиғи құбылыстардың дамуында бір текті болған еді.Әлеуметтік-экономикалық сипаттағы заңдылықтар табиғи-экологиялық циклдардың ықпалынсыз түсінікті болуы мүмкін емес.
Экономикалық дағдарыстар қозғалысының жоғарыда айтып кеткен уақыттарда болғанын қарайтын болсақ, 1990 жылдары ТМД елдерінде экономикалық дағдарыстың жаңа бір түрі пайда болған.Бұл дағдарыстың болуының бірден-бір себебі КСРО ның ыдырауы және бұрынғы одақтас республикалардың экономикалық байланыстың үзілуімен жаңа егеменді мемлекеттердің құрылуымен түсіндірілді.Ендігі кезекте әлемдік деңгейдегі қаржы дағдарысы болып отыр.Осы дағдарыстың болуы ел экономикасының нашарлап, ішкі және сыртқы жақтарына жағымсыз нәтижелер алып келді.
Жаһандандыру перспективасын дамыту кезінде көптеген ғалымдар мен саясаткерлер капитализмнің даму идеясына бірнеше қорытындылар шығарған:
Экономикаға қатысты болған қорытындыда,мемлекеттендіру мен ұлттандырудан бас тарту керектігі есептелген.Социализмнен бас тартып,монополиялық топтарды құру;
Әлеуметтік ортаға байланысты келесі қорытындыларда:кепілдіктер мен міндеттемелер көлемін қысқарту шешімін қабылдау;
Көрсетілген бағыттар бойынша соңғы екі онжылдықта болған дағдарысқа алып келді.
Әрбір мемлекет өзінің ұлттық экономикасын дамытуда, экономикалық саясаттың жүргізілуін басты назарында ұстайды.Алдымен ұлттық экономиканы дамыту үшін соған бағытталған әрекеттер мен жүйелі ғылыми зерттеулер қалыптастыру керек.Экономикалық қызмет,қызмет көрсету, өндірісті дамыту және адамдардың шынайы қасиеті іскерлік тәжірибелерінен көрініс табады.Мемлекет экономикалық саясаттың басқарушысы және негізгі қызметті атқарушы.Еліміздің тұрақты экономикасының өсуіне мемлекет пен іскерлік белсенділіктің бірлесіп жұмыс істеуі зор әсерін тигізеді.Іскерлік белсенділіктің негізгі бастаушы кәсіпкер болғандықтан, мемлекет өз тарапынан қолдау көрсетуі тиіс.Ал компанияларға келетін болсақ,олар бизнестің жаңа түрін, атап айтқанда инновациялық бизнесті дамытуда, еліміздің ғылыми-техникалық саясатына тұрақтылық беріп, компания үшін де сонымен қатар мемлекетке өз потенциалын әкеледі. Осы сияқты экономикалық саясатты қалыптастыру мемлекеттің іскерлік белсенділікпен келісімі арқылы жүзеге асырылады.
Экономика бәсекелестігі тек қана жұмыс күшінде ғана емес, сонымен қатар әрбір елдің өндіріп және шығаратын тауарына да байланысты болып келеді.Мемлекет қандай жағдай болмасын, әрқашан бизнестің дамуына үлкен барынша ықпал жасау керек деп ойлаймын. Өйткені қоғамның әл-ауқатының жақсаруына, және тұрғындардың өмір деңгейінің өсуіне өндірістің техникалық құралдармен қамтамасыз етілуіне бизнестің ықпалы зор.
Нарықтық қатынастардағы экономикада үкіметтің алдында нарық механизмін қалыптастыру тапсырмасы тұрғанымен, көптеген мемлекеттің экономикаға араласуын қажет ететін біршама себептердің бар болатыны да белгілі.Оның ішінде негізгілерін айтатын болсақ, монополия,нарыққа шығарылмайтын көптеген тауарлардың қатары,коммерциялық түсімдердің артық бөлінуі және т.б.
Сонымен қатар, мемлекет нарықтық қатынастарды келесідей тапсырмаларды орындауды өз мойнына алады:
Шаруашылық қызметтерді қалыптастыруда құқықтық негізді жасақтайды
Нарық қызметінде кездесетін қолайсыз жағдайға және бәсекелестік ортаға бақылау жасайды
Нарықтық қатынастар жағдайында әділдік пен теңдікті қамтамасыз етеді
Ақша массасын реттеу жолымен экономиканы макро деңгейде тұрақты етеді [5]
Үкіметтің дағдарысқа қарсы жасаған әрекеттерінің бірі, әрине 1992-2005жылдардағы талдау қорытындысы бойынша, Қазақстан экономикасы терең күйзелістен шығып, өсімге жеткендігін дәлелдеген болатын. Осы кездерде мемлекеттің күйзеліске қарсы жүргізген қарсы әрекеттерінің бірі,экономиканы либерализациялау болды, онда мемлекет негізінен өнім және қызмет түрінің баға деңгейлерін реттеп отырған.
Шаруашылық жүргізуші басқарушылардың жұмысына мемлекеттің араласуын шектеу қойды.Банк және кеден жұмыстарын ұйымдастыру арқылы, нарықты тауар мен қызметтерге толтыру үшін, шетел капиталын тарту әрекеттері жасалды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай,"Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және экономикалық өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр" [4]
жәнe әкімшілік операцияларды қалыптастырады, сонымен қатар, ол ақша қозғалысымен байланысты болып келіп, мемлекет үшін елдің микроэкономикалық потенциалы болып табылады.
Жалпы кәсіпорын үшін де, үй шаруашылығы үшін де негізгі міндет тұрақты даму, кедейшілікті төмендету, жақсы білім алу, денсаулықты сақтаудың жоғарғы деңгейіне жету, қоршаған ортаның тазалығын сақтау, жеке бостандық пен теңдіктің, мүмкіндігін қалыптастыру, бай мәдени өмірді жетідіру болып табылады. Осы орайда, туындайтын бірқатар мәселелерде шешуде негізінен мемлекеттің атқаратаын рөлі басым болады. Атап айтқанда, нарықтық экономика жағдайында, мемлекет қамтамасыз етуі керек, яғни: өңдірісті, нәтижелігін, өнім құрылымының нәтижелігін, тұтыну нәтижелігін жатқызады. Бұл әрине, өз кезегінде экономикалых циклдың дағдарыс фазасында болып тұратын мезгілде ресуртсарды пайдаланудың нәтижелігін қамтамасыз етеді. Қозғалысты нәтиже өңдірістің, сондай-ақ , тұтынудың ең жақсы деңгейін талап ететіні белгілі болса, осыған байланысты, шешілу керек күрделі тапсырма - ол қаржыландыру мен ағымдағы тұтыну арасындағы құралдары бөлу болып табылады. Егер де аталған ерекшеліктердә назарға алып, олардық алдын-ала отырсақ, дағдарысты жағдайды реттеудің негізгі мәселелерінің шешімі болады. Дағдарысты жағдайды реттеу бойынша қызметтің басты рөлі болып табылатыны мәлім. Қазіргі әлемдік экономикалық ой дағдарыстық жағдайдан шығудың мынадай түрлерін атауда, яғни: [6]
-экономикалық өсім тәсілін өзгертетін инновацияны іздеу;
-инновацияны тарату жағдайларын іздестіру
-докальдық және жаһандық өзгерістердің арасындағы айырмашылықты анықтау
- өзгерістерге байланысты бір мезгілде құрылымды қатарластырып орналастыру
- құрылымдық жаңалақтарды ұйымдастыру
Аталып кеткен жағдайлар өзіндік ерекшеліктермен сипаталып, жұмыс барысында әр түрлі мақсаттары, механизмдерді ұйымдастыру көріністерін көрсетіп, дағдарыс жағдайында нәтижелі экономикалық саясаты анықтап отырса, ол өз кезегінде оның негізі күнделікті өмірдегі саясаттан көрініп отырады.
Нарықтық экономиканың мемлекет жаңа жолдар іздеп, өңдірістік потенциал мен қолданыстағы ғылыми-техниканың ең жоғары бағытын пайдаланып, адам капиталын сақтауы, кеңейтілген түрдегі әлеуметтік реформаларды қамтамасыз етіп отыруы тиіс.
Осыған сәйкес, белсеңді өнеркәсіп иесі әлеуметтік саясат жүргізіп оттыру қажет, сондай-ак, институттардың көп түрлілігін қалыптастыруға да мән беріліп отыру керек, өйткені нарықтық эконоика ол болмаған жағдайда тиісті деңгейде қызмет ете алмайды.
Сондықтан мемлекет меншік құқығын қорғау мен сақтауға, реттеу жүйелеріне құқығын қалыптастыру, азаматтардың кәсіпкерлік қызметін қолдауда нәтижесінде әрекеттер жасау болса, сонымен бірге мемлекеттің араласуы тек қана бір қызметті ұйымастырудан көрінбеу керек ол- жеке меншікті реттеу, қаржылық қолдау трансферттік жағдайлармен қызметтер т.б болу керек.
Нарықтық қатынастарға өткен экономика мемлекеттік реттеу іс-шараларының күрделі кешейін қажет ететінін белгілі болса, экономикалық теориядағы бұл құбылыс экономикалық саясат атауына ие болып келеді. Жоғары технологиялы мемлекеттерде осыған байланысты мемлекеттік басқарудың басты объектісі жаңалықтарды енгізетін ұымдар және оны орындаушылар болып табыланы белгілі. Жаһарландыру құбылысына байланысты және отандық экономиканың индустриалды-инновациялық дамуы жағдайында еліміздің БСҰ-на өтуі кезіндегі мемлекеттік басқарудың қажеттілігі негіз болып табылса, Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің өатарына кіруі кезіндегі тапсырмаларының, орындалуында мемлекеттің стратегиялық мүдделігінің болуы тиіс.
Экономиканың дәстүрлі және дәстүрлі емес салаларына бірінші кезект ғылым, білім, мәдениет т.б болса, екінші жағынан, нарықтағы қозғалыспен дамып келе жатқан экономикалық секторлар жатады. Егер де ХХ ғасырдың ортасында әлемдегі ірі компанияларың қатарына, көпшілік тұтынаын тауарларды шығарушылар мен шикізатты өндірушілер жатса, қазіргі уақытта бұл құрылыма мүлдем басқа бизнес түрлері қарастырылып ол нәтиже мемлекеттік саясаттың мақсатты бағытынан көрінді. Сондықтан бұл маңызды бағытқа мемлекеттің белсенді араласуы қажет. [7]
Бағдарламаны орындау экономиканың барлық салаларындағы іс-шараарды белсеңді іске асырумен ерекшеленіп отырды. Ғылым мен техниканы халықаралық стандарттарға сай дамыту көзделіп, сонымен бірге, осыған байланысты болатын қажетті мамандарды даярлау жөніндегі мәселердің шешілуіне мән берілу жоспарланды. Жеке секторлар мен шетел инвесторлары, мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік қаржы институттары бір бағытта жұмыс жасап, инфрақұрылымды дамытып, қайта құру қолға алынды. Осы бағыттағы жұмыстарды жаңдандуры мақсатында кәсіпорындарды кеңейтіп, жаңа өңдірістер құру дамытуға көбірек назар аудыраылатын болды.
Бағдарламада көрсетілген міндеттердің орындалуын Елбасының әр жыл сайынғы Жолдаулары нақтылап отырды, осыған байланысты шағын және орта бизнеске несие беретән шағын несие ұйымдардының жұмысын жандандыруға байланысты мемлекеттен қаражат бөлініп отырды. Елбасының тапсырмасымен Үкімет бизнеске салынатын налықтардын азайтылуын қарастырып, лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеулердің оңғайлы тәсілдерінің жасақталуын қамтамасыз етті.
Бірақ қазақстандық кәсіпорындар инновацияны дамытуға қызығушылық білдіргенңмен өздерінің белгіленген себептермен жоғары деңгейде көтере алмады. Өйткені ол негізгі қордың ескіру деңгейімен түсіндіріледі. Бәсекеге қабілетті өнімдері құру үшін инновациялық технологияларды және жоғары сапалы ресурстарды пайлану ұйғарылса, өнеркәсіптік кәсіпорын негізінен технологиялық модернизацияға дайын емес. Сарашылардың есебі бойынша қазақстандық кәсіпорындардың негізгі қорларындағы ескірудің орташа көрсеткіштеру соңғы жылдарда 33-35 % деңгейінде. Ал жалпы экономикалық салаларында қорлардың ескіруі 50 %- ға жақындауда екені белгілі
Жалпы алғанда Қазақстанның экономкалық өсімі дағдарыс кезінде келесідей факторлар арқылы жүзеге асты:
Өндірістегі тауарлар мен қызметтердің жарғылай немесе толықтай қалыпқа келтірілуімен ерекшеленген қалыпқа келтірілген өсім
Өнеркәсіптік салалардың дамуымен және олардық өніміне деген сұранысымен байланысуымен ерекшеленген конъюнктуралық өсім
Өндірістегі тауар мен қызметтердің жаңа сегменттерін енгізумен байланысты болған жүйелілік
Қазақстанның Стратегиялық индустриалды- инновациялық дамуы негізінде жүргізілген инновациялық өсім [8]
Дағдарыс- ол әлеуметтік- экономикалық жүйеде қарама-қарсы болтаын және қоршаған ортаның өміршендігіне кері әсер ететін құбылыс.
Дағдарыстығ себептері объективті (ішкі себеп салдар) және олар модернизация мен реттеу қажеттіліктерінің циклдігімен байланысты болыу мүмкін. Сонымен қатар, субъективті сыртқы,себеп- салдар де болып келеді. Мәселен, дағдарыс фирмалар үшін сыртқы себепті беталыстармен және макрожкономикалық дамытудың стратегиялық немесе әлемдік экономиканың дамуымен бәсекелестік елдегі саяси жағдайлармен байланысты болса, ал ішкі салдар тәуекелді маркетингтік стратегиялармен, іші дау - жанжалдармен өңдірістер ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен, инновациялық және инвестициялық саясатты басөарудың жетілдірілмеуінен болуы мүмкін.
Дағдарыс түсінігінде тек қана оның себеп-салдарын айқындау жеткіліксіз, сонымен бірге, оның нәтижесі де маңызды болып табылады. Ол ұйымның жаңаруы немесе бұзылуы, жаңа дағдарыстың орын алуы, терең және созылмалы да бола келіп тізбекті реакция түрінде болуы мүмкін.
Әлеуметтік- экономикалық жүйеде дағдарыстар құрылымына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
Макро дағдарыс көлемі мен масштабына қарай үлкен, созылмалы болып келеді.
Микро дағдарыс тек қана бір мәселені немесе мәселелер тобын қамтиды. Экономикалық дағдарыс елдің экономикалық қарама-қайшылығында қарым-қатынаста, бәсекелесті артықшылықтардың жоқ болуынан байқалады. Осы қатарда қаржы дағдарысы болады.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің қақтығысымен пайда болады.
Ұйымдастырушылық дағдарыс - қызметті интеграциялау мен бөлуде, қызметтерді қайта бөлуде пайда болады.
Технологиялық дағдарыс жаңа техноогиялық ойлардың пайа болуы көзінде байқалады.
Өндіруші мен тұтынушы арасындағы қарама-қайшышлықтар экономикалық дағдарыстың негізгі себептері блып табылмайды, сонымен бірге түрлі кезеңдерге сай болатын құбылыстар да жатады. Егер де, экономикалық даму циклдік сипатта болатын болса және оның негізгісі, дағдарыс болып табылса, онда осыған байланысты басқа да мәселелер туындап отырады. К.Маркстің тұжырымдасы бойынша капиталистік экономиканыңжәне экономикалқ күйзелестің басты себебі өңдірістің көпшіліктің сипаты мен оның жеке нәтижелеренің иеленуі арасындағы ажырамайтын қарама-қайшылықтар болады.
Сонымен П.Самуэлсон экономика ғылымындағы экономикалық цикл мен дағдарысты түсіндіретін бірнеше себептері анықтаған:
Банк несиелерінің экспансиялық (қысқаруымен) циклімен түсіндірілетін ақша теориясы (Хоутри және т.б)
Өндірісте маңызды жаңа өнертабыстарды пайдаланумен түсіндірілетін цикл, яғни жаңалықтарды енгізу теориясы (Шумпетер,Хансен)
Психологиялық теори, яғни ол тұрғындардығ көңіл-жүйіне байланысты болатын цикл (Пигу,Беджгот және т.б)
Шектен шыққан инвестицилау теориясы (Хайек,Мизес) [9]
Экономикалық дағдарыстарың орын алу себептері өндіріс пен тұтыну тауарларының арасындағы қарама-қайшылықтармен дамыту әрекеттері бойынша, тауар мен ақша қатынасы ұлғайып, осындай қарамақайшылықтардың шиеленісуі байқалады. Бұл шиеленістер ағымда болтаын экономикалық дағдарыстың басталуына әкеліп соқтырады. Экономикалық дағарыс кезінде барлық экономика жүйесіндегі қызмет бұзылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖІӨ
Жалпы Ішкі Өнім
БСҰ
Бүкілдүниежүзілік Сауда Ұйымы
ЖҰӨ
Жалпы Ұлттық Өнім
ҚР
Қазақстан Республикасы
АӨК
Аграрлық өнеркәсіптік кешені
PISA
Programme for International Student Assessment
Оқушылар қабілетін бағалаудың халықаралық бағдарламасы
TIMSS
Математика және ғылыми зерттеулердегі үрдістер
Trends in Mathematics and Science Study
ЕО
Еуро Одақ
АҚШ
Америка Құрама Штаттаары
ЕДБ
Екінші деңгейлі банктер
ТМД
Тәуелсіз мемлекттер достастығы
ТГ
Қазақстан Республикасының ұлттық валютасы Теңге
SWOT
Strength, Weakness, Opportunity, Threats
Кіріспе
Тақырыптың маңыздылығы. Қазақстан Республикасының экономикалық өсуі.
Былай қарап тұрсақ, Қазақстан экономикасын шетке қойып, әлемдік экономикада да мемлекеттің дамуы үшін әртүрлі факторлар әсерін тигізеді
Олар:
Шағын және орта бизнесті дамуы
Иновациялар мен технологияларды жетілдіру
Халықаралық сауда
Ішкі өнімді жаңа белеске шығару
Мемлекет ресурстарымен еңбек ресурстарының сaны мeн caпacының өсуi.
Капитал көлемінің өсуі және сапалық құрамының жақсаруы.
Пайдаланатын табиғи ресурстардың саны мен сапалылығының артуы.
Экономикалық өсу елдегі еңбектің нәтижесін, оның өнегелік, рухани сипаттамаларын көрсетеді. Ол - экономикалық динамиканың көрсеткіші және қайнар көзі. Бұл экономикалық теорияның пәні мәселелерінің екінші жүйесі. Бұл жақта мемлекетік қызметті атап кетсек болады.
Қазақстанда экономикалық дамуды жүзеге асыру үшін белсенді пайдаланылатын табиғи ресурстардың саны орасан зор. Біздің еліміз табиғи ресурстарды тұтынудың көп санына тәуелді бола бастайды,бұл экономикалық, әлеуметтік және экологиялық салалардағы қорқынышты салдарға әкеп соғады.
Қазақстанда отандық брендтерді экономикада жақсарту мемлекеттің қазіргі заманғы дамуының факторы болып табылады. Мемлекеттің экономикалық өсуіне әсер ететін, дамымаған бәсекелестік орта, материалдық және материалдық емес ресурстарды тиімсіз пайдалану, ішкі сұраныстың импортқа тәуелділігі, жұмыссыздық, кедейлік және басқалар сияқты көптеген проблемаларды шешу үшін орасан зор әлеуетті мүмкіндіктер бар.
Экономиканың бәсекеге қабілеттілік деңгейін арттыру және Қазақстанның әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарына кіруі отандық кәсіпорындардың инвестициялық дамуының тиімділігімен айқындалады. Ішкі өнімдерді дамытуды ынталандыру және қолдау мәселелері дағдарыстан кейінгі қалпына келтіру кезеңінде және мемлекеттің әлемдегі көшбасшы елдердің қатарына кіруіне таңдаған стратегиялық бағыты ерекше өзектілікке ие болады.
Мемлекет ісін жаңа өндірістерді қолдауға барынша тырысуда. Бұл көптеген қабылданған бағдарламаларды растайды.
Ұлттық брендтердің қызметін дамыту және ұлғайту мемлекет өңірлерінің инвестициялық тартымдылығын арттыру. Бағдарламалар Қазақстан Республикасының аумағында тауар айналымын дамыту жөніндегі 2010-2020 жылдарға арналған мемлекеттік саясатты іске асыру тетіктері болып табылады
Бұл жұмыста талқыланған тақырыптар:
Мемлекеттік қызмет
Экономиканы мемлекеттік реттеу
Мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі талдау
Қамтамасыз ету бойынша нормативтік-құқықтық құжаттардың мазмұнын талдау
Мемлекеттің экономикалық өсу мен реттеуді қамтамасыз ету жөніндегі қызметін бағалау
ҚР экономикалық даму бағыттары
Қазақтан Республикасының эконималық өсімін арттыру ұсыныстары
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан Республикасында экономикалық өсуді қамтамасыз ету мен мемлекеттік қызметтің негізгі бағыттарын және отандық тауарларды дамытуға тарту және ынталандыру әдістерін зерттеу. Қойылған мақсат аясында дипломдық жұмыстың бірқатар міндеттері бөлінді:
1.Мемлекеттік қызмет пен экономиканы мемлекеттік реттеудің теориялық негіздерін оқып, баяндау;
2.Қазақстандағы Отандық брендтердің даму әлеуетін ашу;
3.ҚР-ның ішкі және сыртқы экономикасына талдау жүргізу;
4.Мәселелер мен оларды жетілдіру жолдарын ынталандыру инвестиция тарту
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі
Зерттеу пәні: Қазақстанның экономикалық өсімі бүкіләлемдік жаһандануы жағдайы
Жұмыстың ғылыми жаңалығы - экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттік қызметтің негізгі бағыттарының қазіргі жай-күйін жалпылама жүйелі зерттеу орындалғаны туралы, енгізілетін жаңалықтар тиімділігіне талдау жасалғаны туралы, Қазақстандағы сауда мен өнімдерінің дамуының негізгі бағыттары ұсынылғаны туралы, ҚР-да өндірістің дамуына инвестицияның ықпалына баға берілгені.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы - экономикалық өсім кезінде тауарлар мен брендтер саясатын дұрыс жолға қою үшін дипломдық жұмыстың негізгі аспектілерін пайдалану мүмкіндігі
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қортындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Экономикалық өсуді қамтамасыз етудегі мемлекеттік қызметтің негізгі бағыттары, талдаудың теориялық негіздері мен рөлі
1.1 Мемлекеттік қызметінің мазмұны
Мемлекеттік қызмет - мемлекеттік органдардың міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік органдардың міндеттерін атқаруда мемлекеттік қызметшінің ресми қызметі.
Мемлекеттік қызметтің біліктілігі - қосымша бір лозунгы деп айта алмаймыз. Мемлекеттік қызметтің және қызметкерлердің сапасын жоғарлату - қайта реформалау үрдіснде негізгі ерекшеліктері болып табылады. Жоғарғы шендегі қызметкерлердің біліктілігін тексеру барысында аттестациялау деген түсінік бар. Аттестациялау мерзімі әрбір үш жыл сайын өткізіледі. Аттестациялау процесі мемлекеттік қызметкерлердің деңгейін, азаматтармен жұмыс істеу қабілетін және құқықтық білімін тексеруге мүмкіндік береді. Аттестациялау қорытындысы бойынша мемлекеттік мекеме қызметкерлерінің жұмысын сол қызметке лайықтылығы немесе жұмыстан шығарылуы жөнінде қортынды қаулылары шығарылады. Сондай-ақ комиссияның шешімінен кейін қызметкерлерге өз білімін және қабілетін жоғарылатуы үшін белгілі бір пайдалы курстарды оқып өтуіне мүмкіндік бере алады.
Мемлекеттік қызметкердің жұмысы атқарушы лауазым болып табылмайды. Ол мемлекеттік әкімшілік негізіне тиесілі. Мемлекеттік орган қызметкерлерін тағайындауы заңда белгіленген қағидалар шеңберінде тиісті біліктілігі, разряды, дәрежесі, рангі, шені бойынша жүзеге асады.
Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер үшін санаттар белгіленеді. Лауазымды санаттарды және әкімшілік лауазымды санаттардың тәртібін уәкілетті органның ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасының Президенті бекітеді. Саяси мемлекеттік қызметкерлер үшін лауазымды санаттар белгіленбейді.
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет екі деңгейде жүзеге асырылады: республикалық және жергілікті;
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметі Мемлекеттік қызмет туралы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңымен реттеледі. Мемлекеттік қызметті жүзеге асыру үшін ресми органдар бар. Ресми орган - құқықтар мен міндеттер заңмен бекітілген мемлекеттік органдар белгілеген мақсаттар мен міндеттерге жауап беретін белгілі бір мемлекеттік органмен бекітілген өкілеттіктер. Бұл билік шенеуніктерге жүктеледі.Мемлекеттік қызметтің ерекшеліктері: әкімшілік, еңбек, азаматтық, қаржылық және басқа да құқық салаларының ережелерімен реттеледі; кәсіби негізде төленеді, яғни мемлекеттік қызметкерлерді арнайы оқытылған қызметкерлердің көмегімен жүзеге асырады; олардың іс-әрекетінің мәні іс жүзінде мемлекеттің міндеттері мен функцияларын жүзеге асыру болып табылады. [12]
Мемлекеттік қызмет қағидаттары:
1) заңдылық;
2) қазақстандық патриотизм;
3) мемлекеттік қызметтің бірлігі;
4) мемлекеттің мүддесі үшін азаматтық құқықтардың, бостандықтардың және заңды мүдделердің басымдығы;
5) жұртшылықтың болуы;
6) азаматтардың мемлекеттік қызметке ерікті түрде қатысуы;
7) теңдей жұмыстарды орындауға тең жарна;
8) мемлекеттік қызметшінің құқықтық және әлеуметтік қорғалуы;
9) лауазымдық мiндеттердi орындамаған немесе тиiсiнше орындамаған және билiктi асыра пайдаланғаны үшiн жеке жауапкершiлiк;
10) мемлекеттік қызметшілердің үздіксіз кәсіби дамуы.
Мемлекеттік қызметшінің күнделікті жұмысы адамның ерекше жұмыс түрі.
Осылайша, мемлекеттік қызметші - Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен республикалық немесе жергілікті бюджеттен немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінен қызметтік міндеттерін атқаратын, сондай-ақ мемлекеттің лауазымдық міндеттері мен функцияларын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының азаматы.
Мемлекеттік қызметшілердің екі түрі бар:
1) мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшi - мемлекеттiк саяси қызмет органы болып табылмайтын мемлекеттiк қызметшi мемлекеттiк органда қызметтiк өкiлеттiктердi тұрақты түрде жүзеге асыратын, мемлекеттiк әкiмшiлiк қызметшiлердiң санаттарын сыныптайды, қызметтiк санаттарды және әкiмшiлiк лауазымдарды Қазақстан Республикасының Президентi бекiткен санаттарға бөледi.
2) саяси мемлекеттік қызметші - тағайындау (сайлану), жұмыстан босату және қызметке саяси тұрғыдан негізделген және саяси мақсаттар мен міндеттерді іске асыру міндеті жүктелген мемлекеттік қызметші. Саяси мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесі заңның 7-бабында айқындалған. Саяси ұстанымдарға келесі лауазымдар кіреді:
1) Қазақстан Республикасының Президентi және олардың орынбасарлары тағайындайтын мемлекеттiк саясатты жүзеге асыратын лауазымды адамдар;
2) Қазақстан Республикасы Парламенті палаталары мен оның төрағалары тағайындайтын және сайлайтын мемлекеттік саяси қайраткерлер мен олардың орынбасарлары;
3) Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Президент пен Үкіметтің өкілдері болып табылатын мемлекеттік саясатты;
4) орталық атқарушы органдар мен басқармалар мен олардың орынбасарлары басқаратын мемлекеттік саясаткерлер. [12]
Жеке тұлғаның, партияның және өзге де корпорацияның үстінен мемлекеттің мүдделерін білдіретін жеке тұлғаның мемлекеттік қызметінің мазмұны.
Мемлекеттік қызмет мемлекеттік органдардың міндеттерін және функцияларын жүзеге асыруға бағытталған мемлекеттік қызметшілердің қызметі мен мемлекеттік қызмет салаларының бірі болып табылады.
Мемлекеттік қызметшілердің құқықтық мәртебесі Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңымен реттеледі.
Мемлекеттік қызметшілердің лауазымы мемлекеттік қызметшілердің саяси және әкімшілік лауазымдарына жатады. Мемлекеттік саяси қызметшілерді мемлекеттік қызметке тағайындау немесе селективті негізде сайлау және мемлекеттік басқару органдарына қабылдау конкурстық негізде жүргізіледі. Азаматтық қызметке кіретін адамдарға мынадай талаптар қойылады: Қазақстан Республикасының 18 жасқа толмаған азаматтары, қажетті білімі, кәсіби даярлық деңгейі және т.б.
Қызметтерді ерікті түрде таңдау келесідей: ол жұмыс істегісі келетін жерде жұмыс істей алады. Ол жеке немесе қоғамдық ұйым немесе үй болуы мүмкін және ол үйде жұмыс істей алады. Ол жазу,сурет салу және тіпті басқа нәрселерді жасай алады. Ол кәсіпкер, малшы, қойшы және т.б. Үкімет қызметкерлері жабық үкіметтің ақпараттық немесе ұқсас ақпараттық мақсаттар үшін қолдануға арналған қаржылық операцияларға араласпауы керек.
Мемлекеттік қызметшілер демократия мен заң үстемдігіне негізделген экономикалық, әлеуметтік-мәдени және әкімшілік-саяси салаларды басқару, қазақ мемлекеттілігін нығайту және қоғамды реформалау сияқты әкімшілік заңды тұлғаларды басқаруда маңызды рөл атқарады.Елдегі өмір мен қоғамның барлық салаларында реформалаудағы түбегейлі өзгерістер мемлекеттік қызметшілер үшін жаңа проблемаларды тудырды.
Нарықтық қатынастарға көшу жағдайында мемлекеттік қызметті реформалау қажет, өйткені мемлекеттік аппараттың функциялары нарықтық реформалардың мақсаттарына толық сәйкес келмейді.
Реформаның мақсаты қазіргі және келешектегі саяси және экономикалық жағдайларда жұмыс істей алатын заманауи мемлекеттік аппаратты, жоғары кәсіби, құзыретті, тиімді және тәртіпті аппаратты құру болып табылады. Бұл міндет мемлекеттік қызметшілердің тиісті әкімшілік-құқықтық мәртебесін қалыптастыруды көздейді.
Енді біз экономиның дамуына және өсуіне келейік. Джон Мейнард Кейнстің айтуы бойынша:
Для государства очень важно не столько делать (чуть лучше или чуть хуже) то, что уже простые граждане и без того делают, а заниматься тем, чем в данный момент вообще никто не занимается.
Джон Кейнстің ойын мен жайдан жай таңдаған жоқпын, онда мемлекет дамуының алғышарттарының терең мағынасын, соның ішінде осы мақалада ашуға тырысатын экономикалық алғышарттарды жасырды. Бастау үшін жалпы елдің экономикалық дамуы туралы ойды дамытатын боламыз, оның сипаты мен динамикасы тек экономикалық өсуді ғана емес, сонымен қатар ел экономикасындағы әртүрлі құрылымдық ілгерілеулерді, халықтың өмір сүру сапасының өзгеруін қамтитын және көптеген жылдар бойы жетекші экономистер мен саясаткерлердің жіті назарында жатады. Экономикалық даму ұғымының өзі экономиканың, өндіргіш күштердің, өсу мен даму факторларының, білім берудің, ғылымның, мәдениеттің, халықтың өмір сүру деңгейі мен сапасының, адами капиталдың кеңейтілген өсімін және біртіндеп сапалық және құрылымдық оң өзгерістерін білдіреді. [1] Экономикалық даму процесс туралы айтқанда, ол өз қозғалысының тура сызығымен емес, біркелкі емес, яғни өсу және құлдырау кезеңдері сөзсіз сипатталатынын түсіну керек. Алайда, бұл бапта экономикалық өсудің құрамдас бөлігіне көп көңіл бөлінетін болады, ол өз кезегінде "жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім, ұлттық табыс сияқты макроэкономикалық көрсеткіштермен сипатталатын елде жиынтық өндіріс пен тұтыну ауқымының ұлғаюын білдіреді. Экономикалық өсу белгілі бір уақыт кезеңінде осы көрсеткіштердің өсу немесе өсу қарқынымен өлшенеді (көрсеткіштердің кезеңнің соңында және Басында қатынасы немесе көрсеткіштің өсуінің оның бастапқы мәніне қатынасы)". [2] бұл ретте жалпы немесе жан басына шаққандағы нақты ЖІӨ өсу қарқыны экономикалық өсу өлшемі болып табылады. Алайда, егер нақты ЖІӨ көлемі негізінен елдің экономикалық әлеуетін сипаттаса, онда жан басына шаққандағы ЖІӨЖҰӨ өндірісі экономикалық даму деңгейінің жетекші көрсеткіші болып табылады.
Экономикалық өсудің қандай да бір факторлардан тәуелділігін айтпас бұрын оның түрлеріне тоқтаған жөн. Жалпы қабылданған деректер бойынша экономикалық өсудің 2 түрі бар: - экстенсивті; - қарқынды. Экстенсивті экономикалық өсу өндірістің қосымша факторларын тартумен, яғни оның ресурстарын пайдалану ауқымының ұлғаюымен сипатталады. Алайда, мұндай өсу қоғамдағы орташа еңбек өнімділігін өзгертпейді. Мысалы, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді ұлғайту қажет болған жағдайда айналымға жаңа жерлер тартылуы мүмкін. Осылайша, жер сияқты өндіріс факторының өсуі орын алады. Қарқынды өсу кезінде өндіріс факторларының саны өзгеріссіз қалады, бірақ өнімнің өз өндірісі артады. Мұның себептері, әдетте, шығындарды азайту, омикалық тетіктерді жетілдіру, қызметкерлердің біліктілігін арттыру және тағы басқалар болып табылады, бірақ ғылыми-техникалық прогресс айқындаушы ресурс болып табылады. Техникалық прогреске қосымша ұйымдастыру -- экономикалық қатынастарды жетілдіру қажет екенін атап өткен жөн, себебі өндірушілердің өндіріске жаңа енгізілуін ынталандыруы оларға байланысты. Қарқынды даму мысалы, салық ставкасын төмендету есебінен өндірістің ұлғаюын келтіруге болады. Дәл осы қарқынды өсу халықтың өмір сүру сапасының өсуінің және қоғамның түрлі әлеуметтік топтарының кірістерінің саралануын азайтудың негізі болып табылады. Елдің экономикалық өсуіне не әсер етеді? Егер ойланатын болсақ, біздің әрқайсымыз экономикалық өсуді анықтайтын осы көрсеткіштерді атай алады. Дегенмен, мен бұл факторларды бірнеше топқа бөлгім келеді: 1. Сұраныс факторлары. Оларға жиынтық сұраныстың өсуіне ықпал ететін факторларды жатқызуға болады. Бұл жалақы, өзге де кірістер, кірістер мен мүлікке салынатын салықтар, банк пайызының ставкасы, кассалық қалдықтардың мөлшері және т.б. 2. Табиғи, еңбек ресурстарының саны мен сапасын, негізгі капиталдың көлемін, ғылыми-техникалық прогресті, экономикалық субъектілердің кәсіпкерлік қабілетін және басқаларды қамтитын ұсыныстар факторлары. 3. Бөлу факторлары, яғни ресурстарды (өнімді) бөлу және қайта бөлу бойынша елдің инфрақұрылымы. 4. Экономикалық өсу факторларын ішкі, сыртқы және аралас деп бөлуге болады. [2] елдің дамуына қандай да бір факторлардың әсер ету үлесі елде қандай процестер мен құрылымдық өзгерістер болып жатқандығына байланысты болады, ал олардың өзара іс-қимылы экономикалық өсуге алып келеді. Дегенмен, экономикалық өсудің барлық көрсеткіштері екі нәрсеге -- қоғамдағы игіліктердің артуына және адам мүмкіндіктерінің кеңеюіне әкеледі, бұл ретте мемлекеттің осы көрсеткіштердің дамуына ықпал ету салмағы айқын болады. Мемлекеттің халық алдында белгілі бір міндеттер бар деп ойлауымыз керек, оны орындау кезінде елдің дамуы сөзсіз. Бұл міндеттерге мен мыналарды енгізер едім: - елдің экономикалық дамуының қол жеткізілген деңгейіне сәйкес келетін азаматтардың өмір сүру деңгейі мен сапасын қамтамасыз ету; - біріншіден, мемлекет ел экономикасының жұмыс істеуін қолдау және жақсарту мақсатында нарықтық қатынастарды бақылауға міндетті; - кедейшілік, халықтың өмір сүру деңгейін тұрақтандыру пайдасына жұмыссыздықтың өсуі; - ғылым, мәдениет және білім саласының дамуы, сондай-ақ зияткерлік меншікті қорғау.; - Ел және жалпы ел азаматтарының өмір қауіпсіздігін қамтамасыз ету; - азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, олардың меншігін қорғау; - экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, қоршаған ортаның сапасын жақсарту. - Жаһандық мәселелерді реттеу және шешу. Алайда, әр елде зияткерлік білім деңгейі, дене қабілеті әртүрлі, әлеуметтік жағдайы, Дін және діни нанымы бойынша және т.б. көптеген тұрғындар өмір сүретінін ескере отырып, экономиканы өсу сатысына алып келетін ойлар мен іс-әрекеттерге әр адам келе алмайды. Менің ойымша, даму үшін жаңа, мүмкін, стандартты емес ойлар, мәселелерді шешудің жаңа жолдары, танымал шетелден шығу, инновациялар қажет. Менің ойымша, бұл фразада ХХ ғасырдың жетекші экономисі Дж.Кейнса: мемлекет мемлекеттің дамуына қол жеткізудің жаңа жолдарын іздеуі және әлі айтылмаған мәселелер туралы ойлануы тиіс, қарапайым халықтың ақылында әлі пайда болмаған нәрселермен айналысу керек. Әрбір азамат немен айналыса алады, елдің қарқынды дамуына алып келмейді, мүмкін, тек экономиканың қол жеткізілген деңгейінде қалуға мүмкіндік береді. Әлбетте, экономикалық даму процесін азаматтар-мемлекет өзара қарым-қатынасы тұрғысынан ғана қараған жөн, өйткені оған әсер ететін сыртқы факторлар да бар. Бірақ дәл осы үйлескен қарым-қатынастарға, екі тарап арасындағы өзара көмекке және олардың сауатты ынтымақтастығына тиісті көңіл бөлу керек. Адамзаттың жаһандық проблемалары туралы мәселені де айналып өтуге болмайды, оларға өндірістің интернационализациясы жағдайында экономикалық және әлеуметтік прогресс көп жағдайда тәуелді болады. Жаһандық проблемаларға: азық-түлік, шикізат және энергетикалық проблеманы, қоршаған ортаны қорғауды, дамушы елдердің артта қалуының алдын алуды, ғарышты бейбіт игеруді, сондай-ақ қауіпті ауруларды жоюды және ядролық әлемдік соғысты болдырмауды жатқызуға болады. Мемлекеттің экономикалық дамуын оның қауіпсіздігіне қатер дәрежесін негізге ала отырып анықтауға болады деген маған өте қызықты көрінген көзқарас бар. Мемлекет нарыққа өнім шығаруды тәуелсіз реттеуді қамтамасыз ете алмайды, егер өзі соғыс қаупінде, қоспаларда болса, ол өз қауіпсіздігі үшін экономикалық құрбандарға бара алады. Нәтижесінде, М. Сингер мен А. Вилдавски барлық мемлекеттерді екі параметр бойынша ажырату ұсынысы пайда болды, олар өз кезегінде соғыс мәселелерімен байланыстырды: Батыс үлгілері бойынша демократияның даму деңгейі және нарықтық экономиканың табыстары, бұл ретте барлық қалған көрсеткіштер екінші жоспарға жылжиды. [3] демек, елдегі қауіпсіздікті тұрақтандыру және бейбітшілікті орнату үшін мемлекет ішкі саяси деңгейде жеке және қоғамдық мүдделердің арасындағы қайшылықтарды шешу ғана емес, экономикалық өзін-өзі қамтамасыз ету және халықаралық саудаға тәуелділікті төмендету қажет, яғни ұлттық мүдделерге қамқорлық жасау-халықаралық. Осылайша, жаһандық ауқымдағы проблемалар өте күрделі және оларды шешу бір жыл ішінде жүргізілмейді. Саяси, қоғам қайраткерлерінің және ғалымдардың назарын аудара отырып, жаһандық проблемалар адами қоғам өмірінің түрлі жақтарын: әлемдік саясатты, мемлекетаралық және ұлтаралық қатынастарды, адамдардың жаппай санасын қозғайды, олар экономикалық процестердің динамикасы мен құрылымына және басқарудың тиімді әдістерін іздеуге ықпал етеді. Сондықтан да, бұл фактор да мемлекет мәселелерінде басым болып табылады. Барлық айтылғандардан мемлекеттің экономикалық дамуындағы мемлекеттік қуат салмағы туралы қорытынды жасауға болады. Экономикалық саясатқа, мемлекеттік қайраткерлердің іс-әрекетіне, ақша қаражатын ұлттық шаруашылықтың белгілі бір салаларына сауатты бағыттауға, аса маңызды әлемдік проблемаларды шешуге, өндірістің дамуын ынталандыруға және жаңа технологияларды пайдалануға халықтың әл-ауқаты байланысты. Осыған орай, оның экономикалық өсуі ел халқының әл-ауқатына байланысты. Өз кезегінде, мемлекет пен халықтың феноменін кез келген кәсіпорынның, мысалы зауыттың жұмыс мысалында ұсынуға болады: ұйымның "жоғарғы" жұмысшылар жұмыстарының орындалуын тиісті бақылаусыз, бақылаусыз, түзетусіз, оның басқарушылары, цех меңгерушісі өндірістің тиісті дамуы болмайды, тіпті оның тоқырауы мүмкін. Мемлекет пен оның азаматтарының өзара байланысына ұқсас: азаматтар мемлекетті дамыту мен жетілдіру жолына өздері жібере алмайды, оларға одан әрі экономика мен жалпы елдің дамуын ынталандыратын олардың іс-әрекеттерін үйлестіретін орган қажет. Қорытынды жасай отырып, экономикалық өсу экономикалық дамудың маңызды бөлігі болып табылады, оның көмегімен қоғам мен мемлекеттің даму перспективалары анықталады. Экономикалық даму, өз кезегінде, қоғамдық игіліктердің артуына, адамдардың қажеттіліктерін көбірек қанағаттандыруға, қазіргі проблемаларға қарсы күреске және оларға, шығармашылық еңбек және кәсіпкерлік қызметті ынталандыруға әкеп соғады және мемлекетті тұтастай көтереді. Экономикалық даму процесіне қаражат пен күш салып, мемлекетті тұрақты өсу траекториясына шығаруға және оның ішінде тұрақтылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге болады.
1.2. Мемлекеттік экономиканы реттеу
Экономиканы мемлекеттік реттеу - мемлекеттің негізгі экономикалық процестерді түзету және түзету үшін пайдаланатын шаралары мен әрекеттерінің жиынтығы.
бюджеттік саясат (бюджет, салық);
Ақша-несие саясаты (ақша, кредит нарығын реттеу);
Сыртқы сауданы реттеу;
Табысты бөлуді бақылау.
Әлемдік нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу механизмдері:
Бюджет (фискалдық) саясаты - мемлекеттің салық салу, мемлекеттік шығындарды және мемлекеттік бюджетті реттеу саласындағы қызметі. Ол экономиканың тұрақты дамуын, инфляцияның алдын-алуға және халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған.
Фискалдық (салықтық) саясат - салық салу, мемлекеттің шығыстары мен мемлекеттік бюджетті реттеу саласындағы мемлекеттің қызметі. Ол экономиканың тұрақты дамуын, инфляцияның алдын-алуға және халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге бағытталған.
Ақшалай (ақшалай) саясат - экономикадағы ақша массасын бақылау. Оның мақсаты - экономиканың тұрақты дамуын қолдау болып табылады.
Тікелей: монополияларды, экологияны бақылау, стандарттарды әзірлеу, оларды ұстау (сапа белгісі, мемлекеттік стандарттар);
:: жанама: ақшалай саясат, кірістерді бақылау, әлеуметтік саясат;
Сыртқы экономикалық реттеу.
Реттеу формалары:
:: мемлекеттік бағдарлама (әлеуметтік);
:: болжау;
:: жағдайларды модельдеу.
Экономиканы нарықтық экономикаға мемлекеттік реттеу - қолданыстағы әлеуметтік-экономикалық жүйені өзгеру жағдайына тұрақтандыру және бейімдеу мақсатында құзыретті мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар жүзеге асыратын типтік заңнамалық, атқарушы және бақылаушы шаралар жүйесі.
Әсер ету объектілеріне сәйкес, экономиканы мемлекеттік реттеу - көбейту процесінің үш өзара байланысты бөлігін реттейтін қызмет: қорларды реттеу, өндірісті реттеу, қаржыны реттеу.
Аймақтық иерархия деңгейіне қарай мемлекеттік реттеу екі негізгі бағытқа бағытталған: федералдық және аймақтық деңгейлер.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің жалпы стратегиясы келесі қағидаттарға негізделген:
Барлық басқа нәрселер тең, экономикалық ұйымның нарықтық формаларына артықшылық берілуі керек. Іс жүзінде, бұл мемлекет жеке кәсіпкерлікке тартылмайтын әлеуметтік маңызды секторларды ғана қаржыландыруы керек (төмен рентабельділікке байланысты);
мемлекеттік кәсіпкерлік бәсекеге түспеуі керек, бірақ жеке кәсіпкерліктің дамуына көмектесуі керек. Бұл қағиданы елемеу мемлекеттік кәсіпорындардың жекеменшік үстіндегі жасанды басымдылыққа әкелуі мүмкін;
мемлекеттік қаржылық, несие және салық саясаты экономикалық өсу мен әлеуметтік тұрақтылыққа ықпал етуі тиіс;
нарықтық үдерістерге мемлекеттің араласуы нарықтың нысаны болса тиімдірек;
мемлекеттік реттеуді күшейту жалпы экономикалық дағдарыстарды, сондай-ақ мемлекетаралық экономикалық қатынастар саласындағы үдерістерді бақылау мақсатында жүзеге асырылады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу әдістері мен міндеттері.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаттары:
нарықтық үдерістердің сөзсіз теріс әсерін барынша азайту;
нарықтық экономиканың тиімді жұмыс істеуі үшін қаржылық, құқықтық және әлеуметтік алғышарттарды құру;
белгілі бір экономикалық жағдайдағы ұстанымы ең осал болып табылатын нарық қоғамының әлеуметтік топтарына әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етеді.
Осы мақсаттарға қол жеткізу әдістері келесіге бөлінеді:
тікелей
жанама (немесе экономикалық).
Экономиканы мемлекеттік реттеудің тікелей әдісі белгілі бір кәсіпкерлік субъектілерінің қызметіне әсер етудің әкімшілік және құқықтық құралдарына негізделген (тыйым салу шаралары, рұқсаттар, шектеулер).
Жанама реттегіштер динигизматикалық әдістермен ерекшеленеді, өйткені олар экономикалық таңдау бостандығын шектемейді, керісінше, нарықтық шешімдер қабылдау үшін қосымша ынталандыруды ұсынады. Оларды қолданудың негізгі саласы - бүкіл экономикалық орта. Жанама реттеудің әдістері еліміздің қаржы-монетарлық жүйелерінің қаражатын және мүмкіндіктерін пайдалануды көздейді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу.
Экономиканы мемлекеттік реттеу - мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуына әсер етуі мүмкін мемлекеттің шаруашылық қызметінің жүйесі.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мынадай мақсаттарға жетуге бағытталған:
нарықтық тетіктің жұмыс істеуі үшін қалыпты жағдай жасау;
тұрақты өсуді қамтамасыз ету;
қазіргі ғылыми-техникалық революция қажеттіліктеріне байланысты экономикадағы құрылымдық өзгерістерді реттеу;
әлеуметтік тұрақтылық пен әлеуметтік прогресті қамтамасыз ету;
экологиялық проблемаларды шешу.
Экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі бағыттары:
Қоғамдық тауарларды құру
Экономикалық қызметтің құқықтық негізін құру
Экономиканың инфрақұрылымын құру
Тaбыcты қайта бөлу формалары
Тауарлар мен қызметтерді мемлекеттік сатып алу мемлекеттік тұтынудың нысаны болып табылады. Кірісті қайта бөлу әдісі негізінен әскери тапсырыстарға, азаматтық құрылыс бағдарламаларына, мемлекеттік кәсіпорындарға күрделі салымдарды қаржыландыруға әсер етеді. Тауарларды мемлекеттік сатып алу кәсіпкерлерге тұрақты пайда әкелетін нарыққа кепілдік береді. Кірістерді қайта бөлудың бұл түрі жұмыспен қамту мен әл-ауқат мәселелерін шешуге ықпал етеді.
Табысты қайта бөлудің маңызды арналары мемлекеттік қарыздар мен субсидиялар болып табылады. Оларды мемлекет немесе жергілікті бюджет қаражаты есебінен қамтамасыз етеді.
Экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары сондай-ақ шағын бизнесті қолдауды қамтиды. Шағын бизнес нарықтық экономикадағы бәсекелестікті сақтауға, жұмыс орындарын құруға ықпал етеді. Мемлекет салық және несиелік саясат арқылы шағын бизнесті дамытуға қолдау көрсетеді.
Мемлекет ішкі ғана емес, сыртқы экономикалық қызмет де реттейді. Әрбір мемлекет ұлттық экономиканы дамыту үшін жағымды сыртқы жағдайларды жасауға ұмтылады. Мемлекет либерализация немесе протекционизм саясатын жүргізеді. Қоршаған ортаны мемлекеттік реттеу кедендік тарифтерге және тарифтік емес реттеу шараларына бөлінетін шаралардың жиынтығы арқылы жүзеге асырылады.
Экономикаға мемлекеттік араласудың шектеулері Мемлекет нарықтық жетілдірулердің теріс әлеуметтік және экономикалық салдарларын жоюға, тұтастай алғанда ұлттық экономиканың жұмыс істеуін қамтамасыз ететін жағдайларды құруға, оның экономикаға араласуына шектелмеуі керек.Экономиканы мемлекеттік реттеудің шекарасы, нарықтық экономиканың тиімділігі болып табылады. Бұл ерекшеліктің қиылысы нарықтық тетіктің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ететін экономикалық ынталандырудың жоғалуына әкелуі мүмкін. Мемлекеттің экономикаға шамадан тыс қатысуы, оған тән емес функцияларды орындау экономиканы ұлттандыруға, экономикалық жүйенің өзгеруіне ықпал етеді.
1.3 Мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі талдау
Мемлекеттің экономикалық өсуін қамтамасыз етудің шетелдік тәжірибесі.
Тәуелсіздік кезеңде Қазақстан Республикасы нарықтық жағдайларға бейімделіп,бірнеше реформалық кезеңдерден дамуы арқылы қалыптасты.Бастапқыда Қазақстан экономикасы әміршіл-әкімшіл жүйесі нарықтық қатынастарға өтсе,және сол кезде экономикадағы жағдай қаржылық дағдарысқа тап болды.Сондықтан да барлық салаларда дағдарысқа қарсы әрекеттердің қабылданып,шешілуі талап етілген болатын.Ал келесі кезеңдерге келетін болсақ,ел экономикасында қарқынды дамушылық қозғалыстар байқалғанымен,әлі де болса дамушылықты талап ететін әркеттердің қабылдануын қажет етті.Мемлекеттік билік ел тұрғындарының, және өндіруші топтардың, экономикалық мүдделерін қорғау мақсатында пайдаланылды.Экономикалық саясатта мемлекеттік емес институттар да болған.Олардың негізгі қызметі мемлекет арасындағы шарттарға байланысты болды.Макроэкономикалық реттеу сипаты бойынша, қызметтің сәтті шығуы сол саясатқа қатысушылардың қызметінің дұрыс дәлдігі ұтымды ұйымдастырылғанын көрсетеді.
Сонымен мемлекет өзінің экономикалық саясатын жүргізе отырып, бастамашы және негізгі атқарушы ретінде қызмет атқарады. Макроэкономикалық реттеу бойынша қызметтердің сәтті болуы, ол сол саясатқа қатысушылардың барлығының қызметін дұрыс, ұтымды ұымдастыра білу [4]
Көбінесе ғалымдар Н.Кондратьевтің (1892-1938) "ұзын толқын" атты теориясына назар аударған.XX ғасырдың 20 жылдарындағы КСРО-ның шаруашылық конъюктурасы қозғалыстың сұрақтарын талдай отырып,Кондратьев әлемдік капиталистік шаруашылық қозғалысын біздің экономиканың дамуын тежейтін бірнеше экономикалық көрсеткіштерге талдау сипаттама жасай отырып,капиталистік қайта өндірудің "ұзын толқын"атты концепциясын жасады.Ол біршама статистикалық материалдарды қолданып,капиталистік қайта өндіруде 8-10 жылдар арaсында шағын циклдармен бірге,орташа мерзіммен 48-55жылдар аралығында созылған үлкен қайта өндіру циклы болғанын дәлелдеп айтып өткен.Кондратьев жоғары және төмен деп,екі үлкен фразаға бөлген болатын.Жоғары толқын 1810-1817 жылдар аралығында болды.Ал төмен толқын ол 1844-1851 жылдар аралығында болды.Екінші циклге келетін болсақ 1844-1851 жылдардан басталып,1870-1975 жылдарға дейін жоғары толқын болса,1870-1875 жылдардан басталып,1890-1896 жылдар аралығында төмен толқын болды.Үшінші цикл 1890-1896 жылдардан басталып,1914-1920жылдар аралығында жоғары толқын болды,ал 1920-1940 жылдар аралығында төмен толқын болды.
Әлемдік экономиканың қарқынды дамуы бойынша,Кондратьевтік "ұзын толқындар" тәжірибесі қайта өндіруді дамытуда дұрыс болжамға ие.Көптеген елдер бұл теорияны мойындаған болатын.Және 80-90 жылдарда осы теорияға байланысты халықаралық конферециялар өткізді.Бұл конферецияда мынадай тұжырымға келген болатын:әлемде циклдік заң бар және ол қоғамдық табиғи құбылыстардың дамуында бір текті болған еді.Әлеуметтік-экономикалық сипаттағы заңдылықтар табиғи-экологиялық циклдардың ықпалынсыз түсінікті болуы мүмкін емес.
Экономикалық дағдарыстар қозғалысының жоғарыда айтып кеткен уақыттарда болғанын қарайтын болсақ, 1990 жылдары ТМД елдерінде экономикалық дағдарыстың жаңа бір түрі пайда болған.Бұл дағдарыстың болуының бірден-бір себебі КСРО ның ыдырауы және бұрынғы одақтас республикалардың экономикалық байланыстың үзілуімен жаңа егеменді мемлекеттердің құрылуымен түсіндірілді.Ендігі кезекте әлемдік деңгейдегі қаржы дағдарысы болып отыр.Осы дағдарыстың болуы ел экономикасының нашарлап, ішкі және сыртқы жақтарына жағымсыз нәтижелер алып келді.
Жаһандандыру перспективасын дамыту кезінде көптеген ғалымдар мен саясаткерлер капитализмнің даму идеясына бірнеше қорытындылар шығарған:
Экономикаға қатысты болған қорытындыда,мемлекеттендіру мен ұлттандырудан бас тарту керектігі есептелген.Социализмнен бас тартып,монополиялық топтарды құру;
Әлеуметтік ортаға байланысты келесі қорытындыларда:кепілдіктер мен міндеттемелер көлемін қысқарту шешімін қабылдау;
Көрсетілген бағыттар бойынша соңғы екі онжылдықта болған дағдарысқа алып келді.
Әрбір мемлекет өзінің ұлттық экономикасын дамытуда, экономикалық саясаттың жүргізілуін басты назарында ұстайды.Алдымен ұлттық экономиканы дамыту үшін соған бағытталған әрекеттер мен жүйелі ғылыми зерттеулер қалыптастыру керек.Экономикалық қызмет,қызмет көрсету, өндірісті дамыту және адамдардың шынайы қасиеті іскерлік тәжірибелерінен көрініс табады.Мемлекет экономикалық саясаттың басқарушысы және негізгі қызметті атқарушы.Еліміздің тұрақты экономикасының өсуіне мемлекет пен іскерлік белсенділіктің бірлесіп жұмыс істеуі зор әсерін тигізеді.Іскерлік белсенділіктің негізгі бастаушы кәсіпкер болғандықтан, мемлекет өз тарапынан қолдау көрсетуі тиіс.Ал компанияларға келетін болсақ,олар бизнестің жаңа түрін, атап айтқанда инновациялық бизнесті дамытуда, еліміздің ғылыми-техникалық саясатына тұрақтылық беріп, компания үшін де сонымен қатар мемлекетке өз потенциалын әкеледі. Осы сияқты экономикалық саясатты қалыптастыру мемлекеттің іскерлік белсенділікпен келісімі арқылы жүзеге асырылады.
Экономика бәсекелестігі тек қана жұмыс күшінде ғана емес, сонымен қатар әрбір елдің өндіріп және шығаратын тауарына да байланысты болып келеді.Мемлекет қандай жағдай болмасын, әрқашан бизнестің дамуына үлкен барынша ықпал жасау керек деп ойлаймын. Өйткені қоғамның әл-ауқатының жақсаруына, және тұрғындардың өмір деңгейінің өсуіне өндірістің техникалық құралдармен қамтамасыз етілуіне бизнестің ықпалы зор.
Нарықтық қатынастардағы экономикада үкіметтің алдында нарық механизмін қалыптастыру тапсырмасы тұрғанымен, көптеген мемлекеттің экономикаға араласуын қажет ететін біршама себептердің бар болатыны да белгілі.Оның ішінде негізгілерін айтатын болсақ, монополия,нарыққа шығарылмайтын көптеген тауарлардың қатары,коммерциялық түсімдердің артық бөлінуі және т.б.
Сонымен қатар, мемлекет нарықтық қатынастарды келесідей тапсырмаларды орындауды өз мойнына алады:
Шаруашылық қызметтерді қалыптастыруда құқықтық негізді жасақтайды
Нарық қызметінде кездесетін қолайсыз жағдайға және бәсекелестік ортаға бақылау жасайды
Нарықтық қатынастар жағдайында әділдік пен теңдікті қамтамасыз етеді
Ақша массасын реттеу жолымен экономиканы макро деңгейде тұрақты етеді [5]
Үкіметтің дағдарысқа қарсы жасаған әрекеттерінің бірі, әрине 1992-2005жылдардағы талдау қорытындысы бойынша, Қазақстан экономикасы терең күйзелістен шығып, өсімге жеткендігін дәлелдеген болатын. Осы кездерде мемлекеттің күйзеліске қарсы жүргізген қарсы әрекеттерінің бірі,экономиканы либерализациялау болды, онда мемлекет негізінен өнім және қызмет түрінің баға деңгейлерін реттеп отырған.
Шаруашылық жүргізуші басқарушылардың жұмысына мемлекеттің араласуын шектеу қойды.Банк және кеден жұмыстарын ұйымдастыру арқылы, нарықты тауар мен қызметтерге толтыру үшін, шетел капиталын тарту әрекеттері жасалды.
Елбасы Н.Ә.Назарбаев айтқандай,"Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және экономикалық өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр" [4]
жәнe әкімшілік операцияларды қалыптастырады, сонымен қатар, ол ақша қозғалысымен байланысты болып келіп, мемлекет үшін елдің микроэкономикалық потенциалы болып табылады.
Жалпы кәсіпорын үшін де, үй шаруашылығы үшін де негізгі міндет тұрақты даму, кедейшілікті төмендету, жақсы білім алу, денсаулықты сақтаудың жоғарғы деңгейіне жету, қоршаған ортаның тазалығын сақтау, жеке бостандық пен теңдіктің, мүмкіндігін қалыптастыру, бай мәдени өмірді жетідіру болып табылады. Осы орайда, туындайтын бірқатар мәселелерде шешуде негізінен мемлекеттің атқаратаын рөлі басым болады. Атап айтқанда, нарықтық экономика жағдайында, мемлекет қамтамасыз етуі керек, яғни: өңдірісті, нәтижелігін, өнім құрылымының нәтижелігін, тұтыну нәтижелігін жатқызады. Бұл әрине, өз кезегінде экономикалых циклдың дағдарыс фазасында болып тұратын мезгілде ресуртсарды пайдаланудың нәтижелігін қамтамасыз етеді. Қозғалысты нәтиже өңдірістің, сондай-ақ , тұтынудың ең жақсы деңгейін талап ететіні белгілі болса, осыған байланысты, шешілу керек күрделі тапсырма - ол қаржыландыру мен ағымдағы тұтыну арасындағы құралдары бөлу болып табылады. Егер де аталған ерекшеліктердә назарға алып, олардық алдын-ала отырсақ, дағдарысты жағдайды реттеудің негізгі мәселелерінің шешімі болады. Дағдарысты жағдайды реттеу бойынша қызметтің басты рөлі болып табылатыны мәлім. Қазіргі әлемдік экономикалық ой дағдарыстық жағдайдан шығудың мынадай түрлерін атауда, яғни: [6]
-экономикалық өсім тәсілін өзгертетін инновацияны іздеу;
-инновацияны тарату жағдайларын іздестіру
-докальдық және жаһандық өзгерістердің арасындағы айырмашылықты анықтау
- өзгерістерге байланысты бір мезгілде құрылымды қатарластырып орналастыру
- құрылымдық жаңалақтарды ұйымдастыру
Аталып кеткен жағдайлар өзіндік ерекшеліктермен сипаталып, жұмыс барысында әр түрлі мақсаттары, механизмдерді ұйымдастыру көріністерін көрсетіп, дағдарыс жағдайында нәтижелі экономикалық саясаты анықтап отырса, ол өз кезегінде оның негізі күнделікті өмірдегі саясаттан көрініп отырады.
Нарықтық экономиканың мемлекет жаңа жолдар іздеп, өңдірістік потенциал мен қолданыстағы ғылыми-техниканың ең жоғары бағытын пайдаланып, адам капиталын сақтауы, кеңейтілген түрдегі әлеуметтік реформаларды қамтамасыз етіп отыруы тиіс.
Осыған сәйкес, белсеңді өнеркәсіп иесі әлеуметтік саясат жүргізіп оттыру қажет, сондай-ак, институттардың көп түрлілігін қалыптастыруға да мән беріліп отыру керек, өйткені нарықтық эконоика ол болмаған жағдайда тиісті деңгейде қызмет ете алмайды.
Сондықтан мемлекет меншік құқығын қорғау мен сақтауға, реттеу жүйелеріне құқығын қалыптастыру, азаматтардың кәсіпкерлік қызметін қолдауда нәтижесінде әрекеттер жасау болса, сонымен бірге мемлекеттің араласуы тек қана бір қызметті ұйымастырудан көрінбеу керек ол- жеке меншікті реттеу, қаржылық қолдау трансферттік жағдайлармен қызметтер т.б болу керек.
Нарықтық қатынастарға өткен экономика мемлекеттік реттеу іс-шараларының күрделі кешейін қажет ететінін белгілі болса, экономикалық теориядағы бұл құбылыс экономикалық саясат атауына ие болып келеді. Жоғары технологиялы мемлекеттерде осыған байланысты мемлекеттік басқарудың басты объектісі жаңалықтарды енгізетін ұымдар және оны орындаушылар болып табыланы белгілі. Жаһарландыру құбылысына байланысты және отандық экономиканың индустриалды-инновациялық дамуы жағдайында еліміздің БСҰ-на өтуі кезіндегі мемлекеттік басқарудың қажеттілігі негіз болып табылса, Қазақстанның бәсекеге қабілетті елу елдің өатарына кіруі кезіндегі тапсырмаларының, орындалуында мемлекеттің стратегиялық мүдделігінің болуы тиіс.
Экономиканың дәстүрлі және дәстүрлі емес салаларына бірінші кезект ғылым, білім, мәдениет т.б болса, екінші жағынан, нарықтағы қозғалыспен дамып келе жатқан экономикалық секторлар жатады. Егер де ХХ ғасырдың ортасында әлемдегі ірі компанияларың қатарына, көпшілік тұтынаын тауарларды шығарушылар мен шикізатты өндірушілер жатса, қазіргі уақытта бұл құрылыма мүлдем басқа бизнес түрлері қарастырылып ол нәтиже мемлекеттік саясаттың мақсатты бағытынан көрінді. Сондықтан бұл маңызды бағытқа мемлекеттің белсенді араласуы қажет. [7]
Бағдарламаны орындау экономиканың барлық салаларындағы іс-шараарды белсеңді іске асырумен ерекшеленіп отырды. Ғылым мен техниканы халықаралық стандарттарға сай дамыту көзделіп, сонымен бірге, осыған байланысты болатын қажетті мамандарды даярлау жөніндегі мәселердің шешілуіне мән берілу жоспарланды. Жеке секторлар мен шетел инвесторлары, мемлекеттік бюджет пен мемлекеттік қаржы институттары бір бағытта жұмыс жасап, инфрақұрылымды дамытып, қайта құру қолға алынды. Осы бағыттағы жұмыстарды жаңдандуры мақсатында кәсіпорындарды кеңейтіп, жаңа өңдірістер құру дамытуға көбірек назар аудыраылатын болды.
Бағдарламада көрсетілген міндеттердің орындалуын Елбасының әр жыл сайынғы Жолдаулары нақтылап отырды, осыған байланысты шағын және орта бизнеске несие беретән шағын несие ұйымдардының жұмысын жандандыруға байланысты мемлекеттен қаражат бөлініп отырды. Елбасының тапсырмасымен Үкімет бизнеске салынатын налықтардын азайтылуын қарастырып, лицензиялау, сертификаттау, аккредиттеулердің оңғайлы тәсілдерінің жасақталуын қамтамасыз етті.
Бірақ қазақстандық кәсіпорындар инновацияны дамытуға қызығушылық білдіргенңмен өздерінің белгіленген себептермен жоғары деңгейде көтере алмады. Өйткені ол негізгі қордың ескіру деңгейімен түсіндіріледі. Бәсекеге қабілетті өнімдері құру үшін инновациялық технологияларды және жоғары сапалы ресурстарды пайлану ұйғарылса, өнеркәсіптік кәсіпорын негізінен технологиялық модернизацияға дайын емес. Сарашылардың есебі бойынша қазақстандық кәсіпорындардың негізгі қорларындағы ескірудің орташа көрсеткіштеру соңғы жылдарда 33-35 % деңгейінде. Ал жалпы экономикалық салаларында қорлардың ескіруі 50 %- ға жақындауда екені белгілі
Жалпы алғанда Қазақстанның экономкалық өсімі дағдарыс кезінде келесідей факторлар арқылы жүзеге асты:
Өндірістегі тауарлар мен қызметтердің жарғылай немесе толықтай қалыпқа келтірілуімен ерекшеленген қалыпқа келтірілген өсім
Өнеркәсіптік салалардың дамуымен және олардық өніміне деген сұранысымен байланысуымен ерекшеленген конъюнктуралық өсім
Өндірістегі тауар мен қызметтердің жаңа сегменттерін енгізумен байланысты болған жүйелілік
Қазақстанның Стратегиялық индустриалды- инновациялық дамуы негізінде жүргізілген инновациялық өсім [8]
Дағдарыс- ол әлеуметтік- экономикалық жүйеде қарама-қарсы болтаын және қоршаған ортаның өміршендігіне кері әсер ететін құбылыс.
Дағдарыстығ себептері объективті (ішкі себеп салдар) және олар модернизация мен реттеу қажеттіліктерінің циклдігімен байланысты болыу мүмкін. Сонымен қатар, субъективті сыртқы,себеп- салдар де болып келеді. Мәселен, дағдарыс фирмалар үшін сыртқы себепті беталыстармен және макрожкономикалық дамытудың стратегиялық немесе әлемдік экономиканың дамуымен бәсекелестік елдегі саяси жағдайлармен байланысты болса, ал ішкі салдар тәуекелді маркетингтік стратегиялармен, іші дау - жанжалдармен өңдірістер ұйымдастырудың жеткіліксіздігімен, инновациялық және инвестициялық саясатты басөарудың жетілдірілмеуінен болуы мүмкін.
Дағдарыс түсінігінде тек қана оның себеп-салдарын айқындау жеткіліксіз, сонымен бірге, оның нәтижесі де маңызды болып табылады. Ол ұйымның жаңаруы немесе бұзылуы, жаңа дағдарыстың орын алуы, терең және созылмалы да бола келіп тізбекті реакция түрінде болуы мүмкін.
Әлеуметтік- экономикалық жүйеде дағдарыстар құрылымына қарай бірнеше түрге бөлінеді:
Макро дағдарыс көлемі мен масштабына қарай үлкен, созылмалы болып келеді.
Микро дағдарыс тек қана бір мәселені немесе мәселелер тобын қамтиды. Экономикалық дағдарыс елдің экономикалық қарама-қайшылығында қарым-қатынаста, бәсекелесті артықшылықтардың жоқ болуынан байқалады. Осы қатарда қаржы дағдарысы болады.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтар мүдделерінің қақтығысымен пайда болады.
Ұйымдастырушылық дағдарыс - қызметті интеграциялау мен бөлуде, қызметтерді қайта бөлуде пайда болады.
Технологиялық дағдарыс жаңа техноогиялық ойлардың пайа болуы көзінде байқалады.
Өндіруші мен тұтынушы арасындағы қарама-қайшышлықтар экономикалық дағдарыстың негізгі себептері блып табылмайды, сонымен бірге түрлі кезеңдерге сай болатын құбылыстар да жатады. Егер де, экономикалық даму циклдік сипатта болатын болса және оның негізгісі, дағдарыс болып табылса, онда осыған байланысты басқа да мәселелер туындап отырады. К.Маркстің тұжырымдасы бойынша капиталистік экономиканыңжәне экономикалқ күйзелестің басты себебі өңдірістің көпшіліктің сипаты мен оның жеке нәтижелеренің иеленуі арасындағы ажырамайтын қарама-қайшылықтар болады.
Сонымен П.Самуэлсон экономика ғылымындағы экономикалық цикл мен дағдарысты түсіндіретін бірнеше себептері анықтаған:
Банк несиелерінің экспансиялық (қысқаруымен) циклімен түсіндірілетін ақша теориясы (Хоутри және т.б)
Өндірісте маңызды жаңа өнертабыстарды пайдаланумен түсіндірілетін цикл, яғни жаңалықтарды енгізу теориясы (Шумпетер,Хансен)
Психологиялық теори, яғни ол тұрғындардығ көңіл-жүйіне байланысты болатын цикл (Пигу,Беджгот және т.б)
Шектен шыққан инвестицилау теориясы (Хайек,Мизес) [9]
Экономикалық дағдарыстарың орын алу себептері өндіріс пен тұтыну тауарларының арасындағы қарама-қайшылықтармен дамыту әрекеттері бойынша, тауар мен ақша қатынасы ұлғайып, осындай қарамақайшылықтардың шиеленісуі байқалады. Бұл шиеленістер ағымда болтаын экономикалық дағдарыстың басталуына әкеліп соқтырады. Экономикалық дағарыс кезінде барлық экономика жүйесіндегі қызмет бұзылады ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz