Созылмалы катаралді эндометритті балау
Қазақ ұлттық аграрлық университеті
комерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
5В120100 - Ветеринариялық медицина мамандығы
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Темешова Асылай
Жұмыс тақырыбы: ЖШС Байсерке-агро жағдайында биелердің созылмалы катаралді эндометритін балау және емдеу
Университет бойынша 2018 жыл 25 қазан № 546-К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі: 2019 жыл 4 маусым
Жұмыстың бастапқы деректері
ЖШС Байсерке-агро жағдайындағы биелер жайлы деректер, жануарлардың өсіп-өну функциясы жайлы мәліметтер, УДЗ аппараты, қажетті дәрі-дәрмектер.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
1. Алынған тақырыптың өзектілігін, қойылған мақсаттар мен міндеттерді анықтау
2. Әдебиетке шолу
3. Өзіндік зерттеулер
4. Зерттеу нәтижелерін талдау
5. Қорытындылар мен ұсыныстар енгізу
6. Әдебиеттер тізімін дайындау
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қалтаев Ш.Қ., Жукин Б.Д., Джуланов М.Н., Қойбағаров Қ.У. Ветеринариялық акушерлік, гинекология және көбею биотехникасы: оқулық. - Алматы, 2011.
2. Тарасевич А.Ю. Бесплодие сельскохозяйственных животных. М. Сельхозгиз 1936.
3. Студенцов А.П., Шипилов В.С., Никитин В.Я. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехнология размножения. М.: Колос 2000.
4. Жақыпов И.Т., Әбдрахманов Т.Ж., Ахметов А.Н. Акушерлік, гинекология және жануарларды көбейту биотехнологиясы. Астана, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті. 2012 ж.
5. Әбдірахманов Т.Ж. Ветеринариялық акушерлік және гинекология. Бастау. Алматы, 2018.
6. Скрипка В. Применение УЗИ - диагностики в воспроизводстве лошадей - М.: Аквариум, 2005.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері:
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
М.Н. Жоланов
Желтоқсан, 2018
Негізгі бөлім
М.Н. Жоланов
Қаңтар, 2019
Тұжырым
М.Н. Жоланов
Ақпан, 2019
Зерттеу нәтижелері
М.Н. Жоланов
Наурыз-сәуір, 2019
Экономикалық тиімділік
Б.Ж. Утеев
Мамыр, 2019
Еңбекті қорғау және экологиялық мәселелер
Б.Ж. Жунусбаев
Мамыр, 2019
Кафедра меңгерушісі, профессор, б.ғ.к. ____________ Е.С. Усенбеков
Жұмыс жетекшісі, профессор, в.ғ.д. _______________ М.Н. Жоланов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________________ А.И. Темешова
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Созылмалы катаралді эндометрит туралы әдебиетке шолу
Желтоқсан, 2018
Орындалды
2
Өзіндік зерттеулер жүргізу
Қаңтар, 2019
Орындалды
3
Зерттеу топтарын құру
Ақпан, 2019
Орындалды
4
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеу
Наурыз, 2019
Орындалды
5
Өзіндік зерттеулерді талдау және қорытындылау
Сәуір, 2019
Орындалды
6
Дипломдық жұмысты рәсімдеу
Мамыр, 2019
Орындалды
Кафедра меңгерушісі, профессор, б.ғ.к. _____________ Е.С. Усенбеков
Жұмыс жетекшісі, профессор, в.ғ.д. ________________ М.Н. Жоланов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________ - - - - - - - - - - ________________ А.И. Темешова
МАЗМҰНЫ:
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.1
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы ... ... ...
9
1.2
Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
2.1
Биелер арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуы және себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
2.2
Созылмалы катаралді эндометритті балау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
14
2.3
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеу ... ... ...
21
2.4
Әдебиетке шолуға қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.1
Зерттеу материалдары мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
27
3.2
Өзіндік зерттеудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
3.2.1
6.6.1. 2
Байсерке-Агро ЖШС шаруашылығында биелер арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
3.2.2
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді заманауи әдістермен балау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
3.2.3
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді заманауи әдістермен емдеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
3.2.4
Жүргізілген жұмыстың нәтижесін талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
3.3
Экономикалық тиімділікті есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
4
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ...
40
5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
46
8
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды:
МЕМСТ 2.105-95
Құжаттардың бірегей жүйесі.
Мәтіндік құжаттарға ортақ талаптар.
МЕМСТ 2.106-68
Мәтіндік құжаттар.
МЕМСТ 4.452-86
Тринокулярлы микроскоп.
МЕМСТ 21.1101-92
Жұмыс құжаттарына негізгі міндеттемелер.
МЕМСТ 381-69
Термометр.
МЕМСТ 1770-74
Зертханалық өлшемді шыны ыдыстар. Цилиндрлер, мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 22967
Инъекциялық инелер 2 см[3], 5 см[3], 10 см[3], 20см[3].
МЕМСТ 4233-77
Хлорлы натрий. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 5962-67
Этил спирті 96[о].
МЕМСТ 6709-72
Дистилденген су. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 6672-59
Жапқыш шыны 18х18 мм.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай терминдер мен анықтамалар қолданылды:
Аборт
- буаздылықтың ерте аяқталуы, іш тастау;
Бeдeулік
- физиологиялық жетілген ұрғашы малдың буаз болмауы;
Буаздық
- ұрғашы жануарлардың аналық клеткасынан ұрық дамып жетілгенге дейінгі физиологиялық күйі;
Жaтыр инволюциясы
- туғaннaн кeйінгі жaтырдың бeлгілі уaқыттa өзінің бұрынғы қaлпынa кeлуі;
Жaтыр субинволюциясы
- туғaннaн кeйінгі жaтырдың бeлгілі уaқыттa өзінің бұрынғы қaлпынa кeлмeуі;
Жыныс циклі
- қозудың бір сaтысынaн eкіншісінe дeйін aнaлық оргaнизмінің жыныс оргaндaры мeн өзгe бaрлық жүйeлeріндe өтeтін күрдeлі физиологиялық, морфологиялық өзгeрістeр кeшeнімeн өтeтін күрдeлі нeйрогуморaлдык рeфлeкторлы үдeріс;
Күлдіреуік
- сұйықтық толтырылған қуыс;
Қысыр қaлу
- экономикaлық тұрғыдaн aлғaндa жыл бойы төл бермеуі;
Метрит
- жатырдың қабынуы;
Овуляция
- аналық без фолликулынан аналық жасушаны босату;
Туудaн кeйінгі кeзeң
- шу түскеннен кейін басталатын кезен. Бұл кезде буаздық кезеңде болған өзгерістер кері дамып, жыныс оргaндaрының инволюциясы толығымен аяқтaлады, буаздықтың сары денесі толығымен сіңіп кетеді;
Шудың түспeуі
- төл қaбaттaрының әр мaлдың өзінe тән бeлгілі уaқыттa бөлініп түспеуі;
Ұрықтaну
- aтaлық жәнe aнaлық жыныс жaсушaлaрының қосылуынaн жаңа жыныс клеткасы - зиготaның пaйдa болуы;
Эндометрит
- жaтырдың кілeгeй қaбaтының қaбынуы.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылады:
АСД ф-2
-Дороговтың антисептик стимуляторы 2 фракция;
ж.
-жыл;
гр.
-грамм;
ӘБ
-әсер бірлігі;
ҚазҰАУ
-Қазақ ұлттық аграрлық университеті;
ЖЗ
-жылқы зауыты;
мин.
-минуттар, уақытты көрсететін;
мл
-миллилитр;
ҚР
-Қазақстан Республикасы;
ТМД
-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЖШС
-жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
УДЗ
-ультрадыбыстық зерттеу;
т.б.
-тағы басқалар;
т.с.с.
-тағы сол сияқты;
%
-пайыз;
тг.
-теңге.
1 КІРІСПЕ
1.1 Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Жылқы шаруашылығы мал шаруашылығы салаларының бірі ретінде барлық елдерде кең таралған және пайдаланудың көп жақты сипатымен ерекшеленеді, атап айтсақ жұмыс, спорт, биотехнология және экспорттау мақсатында.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы өсіп келеді. Жыл сайын республикада жылқы саны артуда. 2017 жылға қарай бұл көрсеткіш айтарлықтай өсті және соңғы 25 жылдың максималды деңгейіне жетті. Естеріңізге сала кетсек, 1992 жылы осы жануарлардың Қазақстандағы мал басы 1703,5 мың деңгейінде болды, содан кейін біртіндеп азайып, 2000-шы жылдардың басына дейін 1 млн.нан төмен деңгейге жетті. Содан кейін ғана біртіндеп қалпына келтіру басталды [1].
2018 жылғы 1 желтоқсанда өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда барлық санаттағы шаруашылықтарда жылқы саны 7,3% -ға артып, 2502,4 мың бас құрады [2].
Қазіргі уақытта біздің тәуелсіз еліміздің экономикасын жоғарылату басты мақсаттардың бірі болып табылады, ал бұл бағытта мал шаруашылығының алатын орны орасан зор. Мал шаруашылығы елімізде даму үстінде, соның ішінде айта кетсек таза қанды жылқы шаруашылығы. Елімізге жыл сайын шет мемлекеттерден асыл тұқымды жылқылар әкелінеді.
Таза қанды асыл тұқымды жылқыларды елімізге әкелудің негізгі мақсаты спорттық жарыстарға қатыстырып, кейіннен спорттық карьерасын аяқтағасын олардан жоғары өнімді ұрпақ алу. Мұның бәрі биелердің репродуктивті функциясына ерекше назар аударуды талап етеді.
Мал шаруашылығы саласында қазіргі кезде жиі кездесетіні аналық малдың гинекологиялық аурулары. Соның ішінде атап айтсақ, жатыр қабынулары. Жіті қабыну процесі балау жұмыстарының уақытында жасалмағандығынан, кешіктірілген немесе тиімділігі төмен емдеу салдарынан созылмалы түрге ауысып, ұзақ және тұрақты бедеулікке әкеліп соқтырады. Сондықтан бедеуліктің алдын алуға дұрыс қойылған балау мен ем бірден бір негіз болады.
Биелер арасында гинекологиялық патологиялардың кеңінен таралуына, тиімді диагностикалық және емдік-профилактикалық шаралар талап ететін, жыныстық аппарат органдарының қызметінің бұзылуы мен жатырдың қабынулары ықпал етеді.
Жылқылардан жоғары сапалы өнім алуға, өсіп өнуіне көптеген себептер теріс әсер етіп, шаруашылыққа орасан зор зиян келтіруі мүмкін. Солардың бірі бедеулік. Биелер бедеулігіне қабыну процестері, соның ішінде эндометриттер негізгі себепкер болып табылады.
Туу кезінде ветеринариялық-санитариялық талаптардың дұрыс орындалмауы, құлындаудан кейін биелердің шартты патогенді микрофлорамен зақымдалуы сияқты көріністер созылмалы катаралді эндометритке әкеп соқтырады. Бұл ауру шаруашылықты үлкен экономикалық шығынға ұшыратады. Сондықтан да ерте диагностикалаудың, емдеудің тиімді әдістерін құрастырып, жетілдіру биелердің репродуктивті функциясын реттеуде үлкен теориялық және практикалық маңызы бар. Бұл мәселелерге көптеген ғалымдар мен шаруашылық мамандары үлкен көңіл бөлуде.
Қазіргі кезде созылмалы катаралді эндометритке қарсы көптеген емдер ұсынылып жатыр, бірақ та бұлардың қаржылай жағынан тиімділігі төмендеу болып тұр. Сондықтан да бұл қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
1.2 Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
Жұмыстың мақсаты: биелер арасында созылмалы катаралді эндометритті заманауи әдіспен балау және емдеу. Осы мақсатты орындау барысында біз келесі міндеттерді алдымызға қойдық:
Байсерке-Агро ЖШС жағдайында биелердің арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуын анықтау;
Созылмалы катаралді эндометритті балау;
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеуде заманауи дәрі-дәрмектермен емдеу.
Зерттеу нысаны: әртүрлі жастағы биелер.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. ЖШС Байсерке-агро жағдайында биелердің созылмалы катаралді эндометритін балауға және емдеугесептігін тигізеді.
2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2.1 Биелер арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуы
және себептері
Жыныс мүшелерінің қабыну ауруларына шартты патогендік және патогендік микроорганизмдер мен олардың қауымдастығы себепші болады. Атап айтсақ, стафилококтар, стрептококтар, бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар, хламидиялар, микоплазмалар, риккетсиялар және т.б. Микроорганизмдер сыртқы ортадан малдардың жыныс мүшелеріне малдарды күтіп-бағу кезінде санитарлық-гигиеналық талаптарды, төлдеу кезінде, акушерлік көмек көрсеткенде, малдарды ұрықтандырғанда малдәрігерлік-санитарлық ережелерді сақтамағанда, механикалық жарақаттар арқылы, басқа ағзалар қабынғанда гематогендік және лимфогендік жолмен түсіп, тарайды [3].
Эндометрит немесе жатырдың кілегей қабатының қабынуы - жылқылардың ішінде гинекологиялық аурулардың ең көп таралғаны болып табылады. Бұрын эндометрит негізінен көбею кезінде жатырға бактериялар немесе саңырауқұлақтар енгізу арқылы пайда болады деп есептелді. Бұл, әрине, инфекцияның себебі болса да, шәуеттің қабынуы да буаздықтың алдын алу үшін жеткілікті тітіркену тудыруы мүмкін. Балғын салқындатылған шәует құрамында тұқымдық плазмасы болады, ол әдетте көбегеннен кейін жатырдағы сперматозоидтардың қабынуын басады. Дегенмен, тұқымдық плазма мұздатылған шәуеттен алынып тасталады және бұл мұздатылған шәуетпен биелерді өсіру кезінде репродуктивті көрсеткіштер төмен болуы мүмкін. Бұған қарамастан, сперматозоидты қабыну биелердің бедеулігінің негізгі себебі болып табылады.
Сонымен қатар, кейбір биелер инфекцияға бейім, ал басқалары төзімді болып келеді. Инфекцияға сезімтал биелерде, әдетте жатыр бұлшық еті қызметінің төмендеуінен ағзаларды тазарту кідірісі байқалады немесе олар бактерияларға енуге мүмкіндік беретін анальды және вульварлық аймақтың нашар конформациясы болуы мүмкін [4].
Кейбір ғалымдар бойынша эндометрит 60% бедеу биелерде кездеседі және бүгінгі күні биелердің бедеулігінің ең көп тараған себебі болып табылады, бұл жиі буаз бола алмау немесе буаздықты жоғалтуға әкеп соғады. Созылмалы эндометрит жыныс мүшелерінің конформациясы нашар, кәрі плюрипарозды биелерде жиі кездеседі. Бұл оларды созылмалы инфекцияға әкелетін қайтадан өзін-өзі бұзуға бейімдейді. Биелердің созылмалы инфекцияларға бейім басқа да факторларға жатыр мойнының аномальды функциялары (жатыр мойны фиброзы, жатыр мойны жарылуы, т.б.) және жатыр жамбас жиектерінен едәуір төмен тұратын биелер жатады. Инфекциялық эндометритте жиі бөлінетін ағзалар: Streptococcus zooepidemicus, Escherichia coli, Klebsiella pneumonia, Pseudomonas aeruginosa және әртүрлі ашытқылар (көбінесе Candida немесе Aspergillus). Ұзақ мерзімді созылмалы, инфекциялар әдетте ашытқы немесе грамтеріс бактерияларды қамтиды [5].
Бие бедеулігі нақтылау үшін үш түрлі мәселелерді қамтиды: цикл мүмкін емес биелер; цикл қалыпты, бірақ буаз емес биелер; цикл қалыпты және буаз, бірақ кейін ерте эмбриональды өліммен зардап шегетін биелер. Эндометрит соңғы екі жағдайдың жиі себебі ретінде соңғы зерттеулерде көбірек талқылануда.
Ұрықтандыруға реакция төзімді және сезімтал биелер арасындағы айырмашылықтары бар гуморальды және жасушалық механизмдерді қамтуы мүмкін. Бірнеше зерттеулер қарама-қайшы нәтижелер берді, бірақ авторлардың көпшілігі иммуноглобулиндер негізінен эндометрия реакциясына шәуеттің емес, бактерияның қатысатындығымен келіседі. Дегенмен, сезімталдық жатырдағы иммуноглобулиндердің өзгеруінің тікелей себебі екенін көрсететін деректер жоқ [6].
Сау жатырға қабыну 48 сағат ішінде өтеді, бірақ сезімтал биелер шәует туғызған қабынуды жоюға қабілетсіз, және де тұрақты қосарланған эндометритті дамытады. Төзімді биелерде аналық сұйықтық жойылады, ал қабыну ұрықтандырудан кейін 5 күн ішінде жоғалады және ұрықтандырылған ооцит имплантацияға дайын жатырға түседі. Жатырішілік сұйықтықтың жиналуы сезімтал биелердің овуляциясынан кейін бес күн бойы сақталады. Сондықтан биенің буаздық жетістігі дайындалмаған эндометрия мен ілеспе бактериялық инфекциялардың дамуына байланысты төмендейді.
Ұрықтандырудан кейін сау биелердің жатырының қысқаруының артуын көрсететін миоэлектрлік белсенділіктің артуы сезімтал биелерде 2 сағатқа кешіктіруіне әкеледі. Бұдан басқа, сезімтал биелер 12 сағаттан кейін базалық деңгейден төмен түсетін белсенділіктің күрт төмендегенін көрсетеді. Сонымен қатар, сезімтал биелердің жатырында инфузиядан кейін 2 сағаттан кейін төзімді биелерге қарағанда радиоколлоид көп қалатыны байқалған [7].
Эндометрит кезіндегі қабыну жауабы антигендерді тану және қабыну жасушаларын жинау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін жасушалардың әртүрлі типтерімен өндірілген цитокиндермен бастамашы болатын көптеген сигналдық жолдарды қамтитын күрделі процесс болып табылады [8].
Кейбір ғалымдар бойынша эндометритке тек кәрі биелер ғана емес, сондай-ақ жас биелер, әсіресе жарыс немесе спорттық мансапта болған жас биелер сезімтал екенін көрсетеді. Себебі, бұл биелер спорттық мансапта дене дайындығының жоғары деңгейіне жетіп, аралық аймағындағы (промежность) май жиналуын жоғалтады. Бұл тік ішекті алға жылжытуға мүмкіндік береді және вульваның нәжіспен ластану ықтималдығын арттырады. Көптеген биелер кейіннен ауа мен нәжісті қынапқа сорып алады және бұл инфекцияға әкелуі мүмкін [9].
Көптеген жаттықтырушылар, прогестеронды жас биелерге де жылы ұстау үшін береді, және бұл сондай-ақ жатыр инфекциясын дамыту ықтималдығын арттырады. Жарысқа қатысатын биелерге әдетте осы ластануды болдырмау үшін Caslicks операциясы деп аталатын вульвада хирургиялық операция жасалады. Кәрі биелерге келетін болсақ, олардың көпшілігінде 8-ден 12 жасқа дейінгілерде жатырдағы кейбір мәселелер бар. Бұл мәселелерді биелер көбеюге дейін ультрадыбыс арқылы анықталуы мүмкін, қалай дегенмен осы биелердің көпшілігінде буаздыққа зиянын тигізетін артық жатыр сұйықтығы бар. Сонымен қатар, осы биелердің көбінің жатыр мойны кеңеймейді, бұл сұйықтықтың жиналуына ықпал етеді. Жатыр мойнын қолмен кеңейту және жатыр мойнын простагландин пастасымен жабу осы жағдайларды емдеуде пайдалы болуы мүмкін. Сондай-ақ, окситоцин енгізу жатыр сұйықтығын азайтуға көмектеседі және бұл инъекцияны овуляциядан кейін де жалғастыруға болады [10].
Биелердің эндометриті - бұл жылқы өнеркәсібі үшін айтарлықтай экономикалық шығындарға әкелетін жиі ұрықтануды немесе буаздықтың бұзылуын тудыратын маңызды ауру. Streptococcus equi subsp. zooepidemicus (S.zooepidemicus) эндометриттің негізгі себебі болып саналады, себебі ол биелердің барлық жағдайларының 22-ден 54 пайызына дейін бөлінеді Сонымен қатар, бұл организм негізінен ұрықтың жоғалуына ықпал етеді, ол негізгі этиологиялық агент ретінде жылқының түсік тастау жағдайларының 15-20 пайызында анықталады [11]. Алайда, S.zooepidemicus - эндометритпен байланысты жалғыз гемолитикалық стрептокококк емес, атап айтсақ Streptoccus dysgalactiae subsp. equisimilis (s.equisimilis) және Streptoccus equi subsp. equi (s.equi) сияқты түрлері де биелерден жиналған клиникалық жатыр үлгілерінен бөлініп алынған. Бұл бактериялардың барлығы Lancefield серотоптарына тиесілі болса да, S.equisimilis генетикалық ерекшеленеді, ал S.zooepidemicus S.equi-ге өте жақын туыстық түрлерінің архетипі болып саналады [12].
P.aeruginosa және K.pneumoniae айғырлардың сыртқы жыныс мүшелерінде мекендейді, ал инфекциялар жыныстық актімен, залалданған шәуетпен және гениталды манипуляциялармен беріледі [13].
Бірқатар ғалымдардың зерттеуі бойынша жaтыр-қынaп экссудaтынa микробиологиялық тaлдaу жaсaғaндa нeгізінeн стрeптококктaр (66,11%), диплококктaр (41,67%) жәнe стaфилококктaр (33,33%) бөлінгeн. Сирeк жaғдaйдa эшeрихий өсінділeрі (19,44%), протeи (13,89%) бөлінгeн. Клиникaлық тұрғыдaн aлғaндa сaу биелердің қынaбынaн көбінe сaпрофитті микрооргaнизмдeрді бөлгeн: микрококктaр - 66,7%, S. epidermidis -50%, S.saprophyticus 83,3%, гeмолитикaлык eмeс E.coli - 66,7% жaғдaйдa жәнe сирeгірeк S.aureus 16,7%, Candida тұқымынa жaтaтын сaңырaуқұлaқтaр 16,7% жaғдaйдa бөлінгeн. Жaлпы aлғaндa бaрлық микрооргaнизмдeр aссоциaция түріндe бөлініп aлынғaн: E.coli + S. Epidermidis + S. Saprophyticus; E.coli + S.aureus + Candida тұкымынa жaтaтын сaңырaуқұлaқтaр; S.saprophyticus + S. epidermidis + микрокктaр + E.coli [14].
Биелерде төлдеуден кейінгі патологиялардан кейін ұрықтану көрсеткіші 17-40%-ға төмендейді, ал ұрықтандыру индексі 0,9-1,2 ретке көтеріледі. Бедеуліктің ұзақтығы әр мал басына есептегенде 50-130 тәулікті құрайды. Эндометритпен ауыратын биелердің басым бөлігі жарамсыз деп танылады [15].
Бірқатар aвторлaрдың зeрттeу жұмыстaры бойынша жіті төлдeудeн кeйінгі эндомeтриткe шaлдығудың eң төмeн пaйыздық дeңгeйі 19,2% төлдеу процесі қaлыпты өтeтін биелерде тіркeлгeн. Туғаннан кeйінгі 8-10 күні aтaлғaн aурудың 51,7% дeйін жоғaрылaйтыны aтaлғaн. Құлындаудан кeйінгі 11-13-ші күннeн бaстaп aтaлғaн aурудың біртe-біртe 25%-ға дeйін төмeндeйтіні, aл 20 күнгe қaрaй төлдeудeн кeйінгі іріңді-кaтaрaлды эндомeтрит дeңгeйі - 3,6% құрaғaн [16].
Төлдeудeн кeйінгі созылмалы кaтaрaлды эндомeтритпeн aуырудың eң жоғaры (88,9) пaйызы шу түсуінің кeшeуілдeуінe орaй орын aлaтын төлдeу aсқынуы бaйқaлғaн биелерде білінгeн. Төлдeудeн кeйінгі 4-7 күні биелердің созылмалы кaтaрaлды эндомeтритпeн aуыруының жоғaры көрсeткіші тіркeлінгeн (37,8).
Рeсeйдің Қиыр Шығысындa орнaлaсқaн бaзaлық шаруашылықтарда биелердің симптомaтикaлық бeдeулігі 70,6% құраған, оның ішіндe жaтыр қaбынуының (эндомeтриттeрдің) үлeсі 62,8% құрайды [17].
Көбінeсе эндомeтриттeр төлдeудeн кeйінгі кeзeңдe орын aлaды, және пайыздық деңгейі - 58% құрайды.
Биелерде төлдеуден кейінгі эндометриттің туындау жиілігі жыл мезгіліне және туу сипатына байланысты. Ауру саны жылдың қыс-көктем айларында көп, ал күз айларында ең аз анықталған.
2.2 Созылмалы катаралді эндометритті балау
Ғалымдардың зерттеуі бойынша акушерлік гинекологиялық патологияларды анықтау үшін анамнез көрсеткіштерін ескере отырып, клинико-гематологиялық зерттеулер жүргізу керек. Қажет болған жағдайда малдың қанына, зәріне, шәуетіне, жатырдың ішіндегі сұйықтыққа арнайы зертханалық зерттеулер жүргізеді [18]. Кейбір ғалымдар бойынша клиникалық зерттеулерге қосымша зертханалық зерттеулер, атап айтқанда, жыныс органдарына рентгенография, рентгеноскопия, биопсия, эндоскопия жасау, қан, зәр, нәжісті, биохимиялық зерттеуден өткізу, жыныс органдарынан ағып шыққан экссудатты, шырышты микроскопиялық, бактериологиялық зерттеуден өткізу, жемшөптің сапасын, агрохимзертханадан өткізіп тексеру гинекологиялық аурулардың себебін, сипатын анықтауға үлкен көмек көрсетеді [19].
Анамнез мәліметтері арудың себептерін, патологиялық үрдістердің сипатын анықтауға көмектеседі. Анамнезді жинақтау кезінде төлдеу актінің ағымын, күйлеу уақытын, қолдан ұрықтандыруды ұйымдастыру жүйесін, ұрықтану дәрежесін, аналық малдардың жыныс мүшелерінің қалпына келу үрдістерін, жыныс мүшелерінде байқалған өзгерістердің ұзақтығын, жыныс мүшелері ауруларының таралу деңгейін, ауруға шалдыққан малдардың жасын, рацион құрамын, тұрған жүрінің микроклиматын, малдәрігерлік-санитарлық ережелердің орындалуын, ауырған ауру түрлерін, ауруды емдеуге қолданылған әдістердің түрлерін толығымен анықтау қажет. Сондай-ақ алдыңғы тексерілген кезеңге шәуіттің сандық және сапалық көрсеткішері анықталып, талданады [20].
Малдарды азықтандыруына талдау жасау кезінде рацион құрамына, жалпы құнарлылығына мән беріп, шырынды, ірі және дәнді азықтардың пайыздық арақатынасы; қорытылатын қанты, фосфоры, протеині, каротині, кальцийі бойынша бағалап, қант-протеиндік арақатынасты анықтап, уландырғыш заттар мен ауыр метал тұздарының болуын қадағалайды. Аталған мәліметтер жыныстық органдарда белгілі бір патологиялық процестердің дамуын болжауға мүмкіндік береді [21].
Анамнездік мәліметтерді жинап болған соң жалпы клиникалық зерттеу жүргізеді. Клиникалық зерттеу өте құнды мәліметтер береді. Алдымен малдың сыртқы түріне, жүріс тұрысына көңіл аударады. Содан кейін тыныс алу, ас қорыту, жүрек-тамыр жүйесін тексеріп, зәр шығарып, нәжіс бөлуіне мән береді. Сонымен қатар сарпай маңының, құйрық түбінің, сауырының былғануына, қатып қалған қабыршақтарға да қарап жыныс мүшелерінің жағдайынан көптеген мәліметтер алуға болады [19].
Содан кейін арнайы гинекологиялық зерттеу жүргізеді. Ол жыныс мүшелерін сыртынан және ішінен (қынаптық және тік ішектік) зерттеу арқылы жүзеге асады. Арнайы гинекологиялық зерттеу кезінде сарпайды, қынап кіреберісін, қынапты, жатыр мойнын, жатыр тармақтарын, ұрық жолдарын және ұрық бездерін тексереді.
Ішкі зерттеуді полиэтилен немесе гинекологиялық резенке қолғап киіп жүргізу қажет. Қынапты зерттеу үшін қынап айнасы мен оған жарық беретін құрылғы пайдаланылады. Сарпай мен қынап кіреберісін қолмен ашып, ұстап көреді. Алдымен қынап кіреберісінің кілегейлі қабығына мән береді. Бұл ретте оның түсін, сұйықтықтың, қан құйылулардың, жаралардың, түйін немесе бөртпелердің болу болмауын анықтайды. Содан кейін стерилді қынап айнасының көмегімен (стерилді физиологиялық жылы ерітіндімен жуылып-шайылып зарарсыздандырылған) қынаптық зерттеу жүргізеді. Ол үшін алдымен сыртқы жыныс мүшелерін жылы сумен жуып, фурациллиннің 1:5000 немесе калий перманганаттың 1:2000 мөлшерінде араластырылған ерітіндісімен дымқылдатылған мақта тампонымен сүртіп алады. Айнаны енгізген кезде жануардың оған реакциясына және оның мінез-құлқына назар аудару қажет, содан кейін қынаптың кілегейлі қабығын, жатыр мойнының қынаптық бөлігін (оның ашық-жабығына, орналасуына, көлеміне, ондағы жарақаттарға мән береді) мұқият қарап шығып, одан бөлінетін сұйықтықтың бар жоғын және оның ағу сипатын анықтайды [22].
Дені сау биелердің қынабының кілегейлі қабығының түсі қызғылт немесе солғын-қызғылт түсті, көп қабатты эпителиймен жабылған, бездерсіз болып келеді. Жатыр мойынының каналы әдетте жабық болады, бірақ оған қолдың сұқ саусағы оңай енеді. Канал күйлеу кезінде кішкене және туар кезде кең ашылады. Сонымен қатар патологиялар кезінде ашық болады. Жатырда қабыну болса жатыр мойынының қынаптық бөлігі үлкейіп, ісінгендігі байқалады, түсі ашық қызыл тартып, нүктелі немесе жолақты қанталаулар болады, қыртыстары қалыңдап, каналы аздап ашылған, одан қынапқа сұйықтық (экссудат) ағып тұрғанын байқауға болады [23].
Қынаптық зерттеуден кейін тік ішек арқылы зерттеу жүргізіледі. Тік ішекке қол салу арқылы жатырдың, оның мойны мен тармақтарының орналасқан жерін, пішінін, көлемін, консистенциясын, тонусын, екі тармағының симметриясын, тығыздығын, сипағанда ауырсына ма, ыстығы бар ма, жанындағы мүшелерге жабысып қалмады ма, бәрін анықтайды.
Сондай-ақ аналық бездері мен ұрық жолдарының жай күйін тексереді. Ұрық жолын сипап, оның диаметріне, температурасына, малдың ауырсынуына мән береді. Аналық ұрық безінің де көлеміне, сыртқы пішініне, температурасына, күлдіреуік немесе фолликулдің, сары дененің болуына, ісінуіне, ұстағанда малдың ауырсынуына көңіл аударады [18].
Қалыпты жағдайда биелердің жатыр мойны жамбас қуысында, жатыр денесі жартылай жамбас қуысында, жартылай құрсақ қуысында, ал жатыр тармақтары толығымен құрсақ қуысында орналасады, басып ұстағанда тығыздау, жұмсақ, қамыр тәрізді және ауруды сезбейтін болып келеді. Жатыр мойынын қолмен ұстағанда ұзындығы 4-8 см, диаметрі 3-5 см цилиндр пішінді, серпімді, валикке ұқсас болып келеді. Жатыр тармақтары симметриялы орналасады. Ұрық жолдары қолмен ұстағанда байқалмайды. Аналық жыныс бездерінің пішіні дөңгелек, бұршақ немесе сопақ болып келеді, серпімді және созылғыш. Олардың оң жақтағысы 3-4, ал сол жақтағысы 4-5 бел омыртқаларының астында иілген, диаметрі жыныстық цикл фазаларына байланысты 2-ден 15 см-ге дейін болады [24].
Анамнездік мәліметтер мен клиникалық және гинекологиялық зерттеулердің қорытындылары диспансерлік карточкаға немесе акушерлік-гинекологиялық диспансерлеу журналына тіркелінеді [18].
Кейбір ғалымдар бойынша катаралді эндометрит кезінде гистологиялық препараттардан капилярлар мен веналардың қанмен кернелгенін, қанталауларды, лейкоциттер топырларын көруге болады. Кілегейлі қабықтың жамылғы эпителийі торшалары дистрофияға ұшырап, орнынан сыдырылады. Катарлы эндометрит асқынып, іріңді эндометритке ауысуы мүмкін. Бұл кезде кілегейлі қабық тым қызарып, дымбығып, болбырап кетеді, көптеген қанталаулар болады. Іріңдеп балқудың нәтижесінде кейде ойылымдар пайда болады.
Созылмалы катаралді эндометрит жіті қабыну процесі белгілерінің, атап айтсақ гиперемия, лейкоциттер топыры, т.б., бәсеңдеуімен, кілегейлі қабықтың үстүртін қабатында, бездер өзектерінің бойында өте көп плазмоциттер шоғырларының пайда болуымен сипаталады. Дәнекер ұлпа есебінен қалыңдаған кілегейлі қабық бетінде бүртүктер пайда болуы, өлі ошақтар туындап, оларда кальций тұздары шөгуі, іріңдеткіш миробтар әрекетінен мүше қабырғасында іріңдіктер пайда болуы мүмкін. Кілегейлі қабықтың склерозға ұшырауы көп жағдайда бездер қуысының кеңейіп, ретенциялық (іркілу) кисталарға айналуына әкеледі. Олардың майдалары көкнәр дәніндей, ал үлкендерінің өлшемі бұршақтай, сирегірек грек жаңғағындай болады. Бұл кисталар без өзектерінің бітеліп, секрет шығарылуының іркілуіне байланысты туындап, кілегейлі қабық бетінде томпайып тұрады, қуысында кілегей араласқан түссіз немесе лайсаң сұйық болады [25].
Балауды және қабыну процессінің сипатын нақтылау үшін жатыр мойнынан алынған шырышты (слизи) зертханалық зерттеудің жедел-балау әдістерін, сондай-ақ биопсия әдісі арқылы алынған эндометрийдің гистологиялық зерттеулерін пайдаланған тиімді.
П.А. Флегматов бойынша жедел-балау әдісі цервикалды шырыштағы шәуеттің тіршілікке қабілеттілігін анықтауға негізделген. Ол үшін заттық шынының бетіне жеке-жеке екі тамшы шәуетті тамызып, біреуінің үстіне күйлеу кезінде жатыр мойнынан алынған шырышты қосады. Тамшылардың бетін жапқыш шынымен жауып, микроскоппен шәуеттердің қозғалғыштығын зерттейді. Эндометрияда қабыну болса шырыш қосылған тамшыда қозғалмайтын немесе әлсіреген шәуеттер байқалады.
В.С. Дюденко бойынша жедел-балау әдісі хош иісті улы заттардың (индол, скатол және т.б) қабыну процесі болған кездегі күйлеу уақытында бөлінетін шырышты анықтауға негізделген. Ол үшін шыны түтік ыдысқа 2 мл жатыр мойнынан алынған шырышты алып, оның үстіне 2 мл үшхлорсірке қышқылының ерітіндісін қосып, шыны таяқшамен араластырып, қағаз сүзгі арқылы сүзеді. 2 мл сүзіндіге 0,5 мл азот қышқылын қосып, абайлап 1 минуттай қайнатады. Суытқан соң қоспаға 1,5 мл күйдіргіш натрийдің 35%-дық ерітіндісін құяды. Эндометрийдің катарлы қабынуы қалыпты жағдайда болғанда - ерітінді сарғыш-жасыл түсті, катарлы қабыну күшті болған жағдайда ерітіндінің түсі - янтарь түсті (сарғылт-қызыл), ал іріңді-катаралді қабынуда - қызғылт-сары түсті болады.
Г.Н. Калиновский және Г.И. Подопригора бойынша жедел-балау әдісі жатырда қабыну процесі байқалғанда эстралды шырыштағы құрамында күкірті бар аминқышқылдарын анықтауға негізделген. Ол үшін түтік шыны ыдысқа 4 мл 0,5%-дық сіркеқышқылды қорғасынның ерітіндісін құйып, оған қорғасын тотығы гидратының тұңбасы пайда болғанға дейін күйдіргіш натрийдің 20%-дық ерітіндісін тамшылатып қосады. 15-20 секундтан кейін күйдіргіш натрийдің 20%-дық ерітіндісін қайтадан тұңба жойылғанға дейін қосады. Содан кейін түтік шыны ыдысқа сиырдың жыныс мүшелерінен ұрықтандырудың алдында алынған 1,5-2,0 мл шырыш құяды. Алынған қоспаны сәл араластырып, біртіндеп қыздырады (қайнатпайды). Жасырын эндометрит байқалған жағдайда қоспа қою қара шәй түстес болады (күкіртті қорғасын пайда болады).
Я.С. Стравский бойынша жасырын эндометритті лазермен балау аналық малдың ішкі жыныс мүшелерінің трансректалды лазерлі сәулеленуіне негізделген. Бұл балау әдесінің 3-4-ші қабылдауынан кейін жыныс мүшелерінен сұйықтық немесе сұрғылт-ақ түсті қосындылары бар шырыш бөлінетін болса, онда жасырын эндометриттің диагнозы оң; егер шырыштың құрамында қосынды болмаса, диагноз - күмәнді; ал жыныс мүшелерінен сұйықтық бөлінбесе, диагноз - теріс деп есептелінеді. Бұл балау әдісі ең қарапайым, экономикалық жағынан тиімді және кез келген меншік нысанындағы шаруашылықтар тұрғысынан оңай жүргізілетін әдіс болып саналады. Әсіресе сүт фермаларында жақсы диангостикалық тест ретінде пайдалануға қолайлы. Сонымен қоса лазерлік сәуленену жоғары терапевтік тиімділікке ие [26].
Қазіргі уақытта жылқылардың клиникалық үлгілеріндегі гемолитикалық стрептококтардың байқалуы, әдетте биохимиялық немесе серологиялық әдістерді пайдалана отырып жүзеге асырылатын, әртүрлі түрлерін сәйкестендіріп, бактерияларды өсірудің еңбекті көп қажет ететін әдістеріне байланысты. Жақын туыстық S.equi мен S.zooepidemicus-ты дифференциялау лактоза, трегалоза және сорбитті ферменттеу сияқты биохимиялық қасиеттерге негізделген және қиын болуы мүмкін. S. zooepidemicus үшін лактоза мен сорбиттің оң реакциялары тән, ал барлық осы тестерде теріс реакция әдетте S.equi көрсетеді. Дегенмен, лактозаны немесе трегалозаны немесе екеуін де ферменттейтін S.equi штамдары сипатталған [27, 28].
Бірқатар ғалымдардың зерттеуі бойынша эндометрия цитологиясының үлгісін оң өсіндісімен ұштастыра отырып бірге алу қабынудың нақты дәлелдерін ұсыну арқылы диагностиканың дәлдігін арттыруға ықпал етеді. Созылмалы инфекциялары бар биелер әдетте қабыну өзгерістеріне ие. Авторлар, әдетте, цитологияларды өсінді кезінде тампонмен Каладжян қақпағы арқылы немесе цитологиялық щеткамен алады. Өсіру мен цитологияның балама әдісі жатырға стерильді физиологиялық ерітіндінің аз көлемін (60 мл) тамызатын және 10-12 сантиметр катетер арқылы қайта жинайтын аз көлемді жатырдың жуылуын пайдалану болып табылады. Содан кейін сұйықтық центрифугаланып, өсіру мен цитологияға пайдаланылады. Бұл әдіс әсіресе ошақтық инфекциялар жағдайында оқшаулау үшін пайдалы болуы мүмкін [29].
Бактериялық өсіру әдістері келесі эпидемиологиялық талдау үшін құнды материал береді дегенмен, жылқыларда стрептокококтардың гемолитикалық инфекцияларын дәл балау үшін анықтау мен сәйкестендірудің жылдам әдістері талап етіледі.
Кейбір ғалымдардың зерттеуі бойынша эндометрит биелердің репродуктивті белсенділігінің бұзылуының негізгі себептерінің бірі. Ветеринарлық тәжірибеде кеңінен қолданылатын тік ішек арқылы зерттеу әдісі субклиникалық эндометриттің барлық жағдайларын анықтауға және қабыну дәрежесін дифференциалды бағалауға мүмкіндік бермейді [30].
Жатыр эндометриясының функционалдық күйін биопсияны пайдалану арқылы бағалайтын гистологиялық әдіс белгілі. Биопсиялық материалдың жағдайына сәйкес эстралдық циклдің кезеңін анықтауға болады, мысалы, анестрозды тұрақты диеструстен ажырату және ең бастысы әртүрлі қабыну процестерінен туындайтын стромальды фиброздың таралуын бағалау. Биопсия әдісінің негізгі кемшіліктерінің бірі гистологиялық препараттардан үлгі (проба) алу және дайындау үшін арнайы қымбат жабдықты қажет етеді және өндірісте емес, клиникада ғана жүзеге асырылады. Сонымен қоса, алынған ұлпа орнында зерттелетін құбылыстың бүкіл көрінісін шадастыруға қабілетті ісіну (отек) пайда болуы мүмкін. Бұл әдісдің тағы бір кемшілігі - жатыр биопсиясының жалпы саны жеке, өте кішкентай аймақтан емес, бүкіл мүшенің жағдайын сипаттау үшін жеткілікті болуы керек [31].
Ең жақын техникалық шешім - бұл жатырдың кілегейлі қабығының белгілі бір бөлігінен арнайы құралдармен алынған жағындылардың жасушалық компоненттерін анықтайтын эндометрияның цитологиялық зерттеу әдісі. Дегенмен, белгілі әдіс эндометрияның бүкіл қатпарлы бетінің жай-күйінің толық клиникалық көрінісін қамтамасыз етпейді және тиісінше қабыну процесінің сипатын және қарқындылығын сенімді түрде айырмайды [32].
Зерттеудің мақсаты - әдіс тиімділігін арттыру.
Эндометритті балаудың ұсынылатын бұл әдісі жатырды диагностикалық жуу және жатыр сұйықтығының цитологиялық талдауын қамтиды, бұл экссудаттың сипатын анықтауға және цитограммаға байланысты биенің эндометриясында қабыну процестерінің қарқындылығын ажыратуға мүмкіндік береді. Әдіс қарапайым, жарақатсыз және шаруашылықтарда тікелей әдеттегі ветеринариялық тексеру ретінде орындалуы мүмкін [33].
Әдіс келесідей жолдармен жүзеге асырылады. 200 мл стерильді физиологиялық ерітіндіні трансцервикалды түрде катетер арқылы сифон әдісімен биенің жатырына енгізеді, алынған сұйықтықты шыны сауытқа (колба) жинап, көзбен бағалайды. Қалыпты жағдайда бұл мөлдір сұйықтық, кейде құрамында кішкене ақ түйіршіктері болады. Катаралді, серозды, іріңді немесе геморрагиялық экссудация белгілері бар жатыр сұйығының бұлдыр (мутной) болуы қабыну процесінің бар екендігін анық көрсетеді.
Заттық шыныға 1-2 мл жатыр сұйығын жағып, кепкеннен кейін Май-Грюнвалдь немесе Романовский-Гимза әдісімен бояйды.
Жағындыны иммерсионды жүйе бойынша қарайды, және алғашқы 50-100 жасушалар арасыннан нейтрофилдер, мононуклеарлы лейкоциттер, қалыпты және дегенерленген эпителиалды жасушалардың саны саналады. Бұлар цитограммада пайыздық қатынас түрінде көрсетіледі. Жағындыда 1%-дан көп нейтрофилдер жәненемесе 80%-дан көп дегенерленген эпителиалды жасушалар болған кезде эндометритке балау қойылады. Эпителиалдық жасушаларда нейтрофилдердің және көрінетін деструктивті өзгерістердің болмауы қабынуға теріс деп қарастырылуы керек.
Экссудаттың сипаты визуалды түрде анықталады және боялған жағындыны микроскопиялық бағалау арқылы айқындайды. Бұл жағдайда катаралді эндометрит шырыштың, іріңді-катаралді эндометрит нейтрофилдердің және шырыштың, ал іріңді - негізінен дегенерленген нейтрофилдердің, эритроциттермен бірге геморрагиялық жасуша қабынуының қатысуымен балау қойылады.
Эндометриядағы қабыну үдерісінің ағымын дайындалған шкалаға сәйкес жатыр қуысының нейтрофильді инфильтрация қарқынын ескере отырып есептеледі.
Эндометриті бар бие жатырының цитологиялық көрінісі эндометрияның жасушалары мен ұлпаларының күрделі кезеңдік өзгерістерінен тұратын қабыну механизмінің дамуын айқын көрсетеді, сондықтан жатырдың функционалды күйін клиникалық бағалауда негізгі байланыс болып табылады [34].
Кейбір авторлар бойынша ұсынылған әдіспен алынған клиникалық деректер нақтылық пен сенімділікпен ерекшеленеді, өйткені эндометрияның күйін цитологиялық бағалау қабыну кезінде пайда болатын жасушалардың, тамырлы жүйенің және ұлпалардың тұрақты өзгеруіне негізделген [35].
Заманауи диагностикалық аспаптар мен жабдықтарды пайдалану клиникалық зерттеулермен анықтау мүмкін емес патологияларды уақтылы және дәл диагностикалауға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні осындай жабдықтардың бірі ультрадыбыстық зерттеу құралы (УДЗ) болып табылады. Бұл аспапты шетелде өткен ғасырдан бастап қолдана бастағанына қарамастан, Қазақстанда оны тек 2000 жылдың басында ғана қолдана бастады. Қазіргі уақытта ол ішкі органдарды, оның ішінде гениталияны диагностикалау мен визуализациялаудың таптырмас әдісі болды. УДЗ-зерттеудің ең ақпараттық және зиянсыз әдістерінің бірі. Бұл әдістің тағы бір артықшылықтарына зерттеудің ауыртпалықсыз болуы, қауіпсіздік пен қолжетімділік жатады. Қазіргі заманғы құралдардың ұқсастығы жоғары қабілетті объектілердің үш өлшемді бейнелерін (трехмерные изображения объектов) алуға, ұлпалардың ұсақ тамырлары мен құрылымын, тамырлардағы қан ағысын бақылауға, т.б. мүмкіндік береді. Акушерлік практикада УДЗ буаздық мерзімін, ұрықтың жынысын, санын және олардың жай-күйін, шарана сұйықтығының мөлшерін, ұрықтың салмағы мен өсуін анықтау үшін қолданылады [36]. Ал гинекологиялық практикада УДЗ гениталияның туа біткен ауытқуларын, жатыр мен ұрық жолы өлшемдерін, жаңа өскіндер, метриттер, жатырдың кілегейлі қабығының өзгеруі, жұмыртқалықтың патологиялары, т.с.с. ауруларды анықтауға пайдаланады. Нақты уақыт режиміндегі көлемді сурет құрсақішілік дамудың барлық патологияларын жедел анықтауға және олардың салдарының алдын алуға мүмкіндік береді. Үш өлшемді бейнелерде басқа аппараттармен көре алмайтын дененің бөліктерін зерттеу нысанын кез келген бағытқа бұру арқылы көруге болады. Ультрадыбыстық кескіндерді тасымалдауыштарда (на переносных носителях) сақтауға болады. УДЗ фотоаппарат сияқты шынайылықты көрсетеді және ақпаратты дәл береді. Эхограммаларды талдау зерттеу жүргізген маманның кәсібилігіне байланысты.
Вагиналды зерттеуді жүргізу үшін вагиноскоп және эндоскоп аспаптары қолданылады. Олардың әрекет ету принциптері бірдей. Вагиналды зерттеулер жүргізу кезінде мүшенің зерттеу кескіндерін суретке түсіруге, оларды сақтауға, белгілі бір емдеу курсын жүргізген кезде сауығу динамикасын бақылауға болады. Эндоскоп және вагиноскоптың көмегімен биопсия жүргізіледі, жағындылар алынады, жатыр мойны, қынап жағдайы, экссудат сипаты, күлдіреуік, эрозия, жарақаттар болуын және т. б. анықтайды [37].
Бірқатар ғалымдардың зерттеулерінде биенің буаздығын анықтау үшін ультрадыбыстық диагностиканы ұсынады [38].
Ғалымдардың деректері бойынша ультрадыбыстық диагностика әдісі ветеринария практикасында жиырма жыл бойы қарқынды түрде пайдаланып келеді, және ол көбінесе ұсақ үй жануарларына және жылқыларға, соңғы кездері биелердің буаздығын анықтау үшін пайдаланылады [39].
Клиникaлық жaғдaйлaрдa эндомeтриттeрді анықтаудың негізгі әдістерінің бірі қынaпта ірің бaр-жоғынa зeрттeу болып табылады. Сондықтaн вaгиноскопия әдісін пaйдaлaну ұсынысын eстeн шығaрмaу кeрeк. Қынaпта жaтыр мойынынaн кілeгeй үлгісін aлу түріндe қолмeн зeрттeлінe aлынaды. Соңғы әдістің aртықшылығы ол aз шығындaлуды тaлaп eтeді, жылдaм өткізілeді жәнe бөлінділeрдің иісін aнықтaй aлaды.
Қынaп құрaмын aлу үшін жaңa құрылғыны пaйдaлaнуғa болaды, ол мeтричeк дeп aтaлaды (Metricheck, Simcro, Жaңa Зeлaндия). Құрaл рeзeңкe ожaуы бaр тоттaнбaйтын мeтaлдaн жaсaлғaн діңгeк түріндe болaды [40].
Бірқатар ғалымдардың биелердің жaтыр құрaмын aлуғa aрнaлғaн бір шeтіндe қозғaлмaйтындaй eтіп конусты сaбы бeкітілгeн нeгізінeн тұрaтын, нeгізі ішіндe цитоқырғышы бaр піспeгі (шток) болaтын құрылғы ұсынғaн. Осы құрылғыны қолдaну жaрaқaт кeлтірмeстeн жәнe aсeптикaлык жaғдaйдa биелердің жaтыр құрaмын этологиялық зeрттeулeр өткізу мaқсaтындa aлу мүмкіндігін бeрeді. Цитоқырғышпeн жaбдықтaлғaн шток цитоқырғышты eш қиындықсыз жaтыр қуысынa eнгізіп, цитологиялық зeрттeулeр үшін бие жaтыры құрaмын aлу мүмкіндік бeрeді [41].
Кейбір ғалымдардың пікірі бойыншa биелердің жaтыр бөлінділeрін цитологиялық тaлдaуын жaтыр субинволюциясы мeн эндомeтритін диaгностикaлaу кeзіндe пaйдaлaнылaды. Төлдeудeн кeйінгі кeзeңнің нормaғa сәйкeс aғымындa 6...8-ші күні лохийлeрдің цитологиялық көрінісі ядролaры aйқын көрініс aлaтын жәнe жaқсы білінeтін фaгоцитоз көрінісіндe көп мөлшeрдe нeйтрофильдeр болуымeн, сонымeн қaтaр, әсірeсe полиблaсттaр түріндeгі гистоцитaрлық шығу тeгіндeгі фaгоцитaрлық қaсиeт білдірeтін жaсуaшaлaрдың көп мөлшeрдe болуымeн сипaттaлaды [42].
Бірқатар ғалымдар диaгностикaлaудың кeлeсі бір әдісін ұсынды. Төлдегеннен кeйінгі aлғaшқы 1-1,5 сaғaттa кутимeтрмeн нeмeсe штaнгeнциркульмeн кіндік диaмeтрін өлшeйді, eгeр кіндік диaмeтрі 18 мм aстaм болсa төлдеген биеде төлдeудeн кeйінгі кeзeң пaтологиясы болжaмдaнaды. Әдісті пaйдaлaну биелердің төлдeудeн кeйінгі кeзeңі пaтологиялaрын болжaмдaу ісін жылдaмдaтуғa жәнe жeңілдeндіругe ыкпaлын тигізeтін болaды [43].
Пaнковтың полистeролды aкушeрлік қaсығы (ПAҚ) - биелердің жыныс мүшелерінің жaй-күйін анықтауға aрнaлғaн құрылғы, ол ұзындығы 27 см жәнe диaмeтрі 5 мм дөңгeлeк діңгeктeн тұрaды. Діңгeктің жұмысшы ұшындa кілeгeй-экссудaт үлгісін қырып aлу үшін aлдыңғы шeті aздaп үшкірлeніп аяқтaлғaн эллипс тәріздeс қaсығы бaр. ПAҚ тұтқaсындa эллипс тәріздeс қaсықтың aшық жaғында ойықша болaды, бұл ПAҚ жaтыр мойынынa eнгізгeндe шығыңқы жaғын қынaп қaбырғaсынa, aл экссудaт-үлгіні aлып шыққaн кeздe ойық жaғын жaнaстыру үшін қaрaстырылгaн. Бұл қынaптың жaрaқaттaнуын алдын алады [44, 45].
2.3 Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеу
Малды емдеуде екі мақсат қойылады: малдың өмірі мен өнімділігін сақтау және төл беру қабілетін қалпына кетіру. Бұл мақсаттарға кешенді емдеу жүйелерін пайдалану арқылы жетуге болады, атап айтсақ малдың ағзасында қалыпты зат алмасуды қамтамасыз ету, зақымданған мүшенің жағдайын жақсарту, миометрияның жүйке-бұлшық ет тонусын жоғарылату, жатырдың жиырылу қызметін қалпына келтіру және нығайту, жатыр қуысындағы сұйықтықты тазалау, ағзаның қорғаныс күшін жоғарылату, микрофлораның тіршілік қабілетін төмендету, жатырдың құрылымы мен қызметін қалпына келтіру. Ол үшін жалпы стимулдеуші патогенетикалық терапияны, жатырлық миотроптық және микробтарға қарсы дәрілік препараттарды пайдаланады [46].
Эндометрияда дамитын қабыну процестерінің терапиясы екі негізгі мақсатты көздейді: шырышты қабықтың бүтіндігін және миометрияның динамикалық функцияларын қалпына келтіру. Жатыр жалпы ағзамен, басқа жүйелермен, атап айтқанда, эндокриндік және жүйке жүйесімен өте тығыз байланысты. Сондықтан жатыр ауруларының емі жергілікті әсерлерде де, аралас мүшелерге, ұлпаларға және бүкіл ағзаға әсер ететін бірқатар әдістер мен құралдарды қолдануда да болуы мүмкін [47].
Биелердің эндометритін емдеуде қолданылатын әдістер көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
комерциялық емес акционерлік қоғамы
Ветеринария факультеті
5В120100 - Ветеринариялық медицина мамандығы
Акушерлік, хирургия және өсіп-өну биотехнологиясы кафедрасы
Дипломдық жұмысты орындау
ТАПСЫРМАСЫ
Студент Темешова Асылай
Жұмыс тақырыбы: ЖШС Байсерке-агро жағдайында биелердің созылмалы катаралді эндометритін балау және емдеу
Университет бойынша 2018 жыл 25 қазан № 546-К бұйрығымен бекітілген
Дайын жұмысты тапсыру мерзімі: 2019 жыл 4 маусым
Жұмыстың бастапқы деректері
ЖШС Байсерке-агро жағдайындағы биелер жайлы деректер, жануарлардың өсіп-өну функциясы жайлы мәліметтер, УДЗ аппараты, қажетті дәрі-дәрмектер.
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтардың тізімі
1. Алынған тақырыптың өзектілігін, қойылған мақсаттар мен міндеттерді анықтау
2. Әдебиетке шолу
3. Өзіндік зерттеулер
4. Зерттеу нәтижелерін талдау
5. Қорытындылар мен ұсыныстар енгізу
6. Әдебиеттер тізімін дайындау
Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:
1. Қалтаев Ш.Қ., Жукин Б.Д., Джуланов М.Н., Қойбағаров Қ.У. Ветеринариялық акушерлік, гинекология және көбею биотехникасы: оқулық. - Алматы, 2011.
2. Тарасевич А.Ю. Бесплодие сельскохозяйственных животных. М. Сельхозгиз 1936.
3. Студенцов А.П., Шипилов В.С., Никитин В.Я. Ветеринарное акушерство, гинекология и биотехнология размножения. М.: Колос 2000.
4. Жақыпов И.Т., Әбдрахманов Т.Ж., Ахметов А.Н. Акушерлік, гинекология және жануарларды көбейту биотехнологиясы. Астана, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті. 2012 ж.
5. Әбдірахманов Т.Ж. Ветеринариялық акушерлік және гинекология. Бастау. Алматы, 2018.
6. Скрипка В. Применение УЗИ - диагностики в воспроизводстве лошадей - М.: Аквариум, 2005.
Жұмыстың арнайы тараулары бойынша кеңесшілері:
Тарау
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Кіріспе
М.Н. Жоланов
Желтоқсан, 2018
Негізгі бөлім
М.Н. Жоланов
Қаңтар, 2019
Тұжырым
М.Н. Жоланов
Ақпан, 2019
Зерттеу нәтижелері
М.Н. Жоланов
Наурыз-сәуір, 2019
Экономикалық тиімділік
Б.Ж. Утеев
Мамыр, 2019
Еңбекті қорғау және экологиялық мәселелер
Б.Ж. Жунусбаев
Мамыр, 2019
Кафедра меңгерушісі, профессор, б.ғ.к. ____________ Е.С. Усенбеков
Жұмыс жетекшісі, профессор, в.ғ.д. _______________ М.Н. Жоланов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ___________________________ А.И. Темешова
Дипломдық жұмысты орындау
КЕСТЕСІ
Рет саны
Тараулар және қарастырылатын сұрақтар тізімі
Жетекшіге ұсыну мерзімі
Ескертулер
1
Созылмалы катаралді эндометрит туралы әдебиетке шолу
Желтоқсан, 2018
Орындалды
2
Өзіндік зерттеулер жүргізу
Қаңтар, 2019
Орындалды
3
Зерттеу топтарын құру
Ақпан, 2019
Орындалды
4
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеу
Наурыз, 2019
Орындалды
5
Өзіндік зерттеулерді талдау және қорытындылау
Сәуір, 2019
Орындалды
6
Дипломдық жұмысты рәсімдеу
Мамыр, 2019
Орындалды
Кафедра меңгерушісі, профессор, б.ғ.к. _____________ Е.С. Усенбеков
Жұмыс жетекшісі, профессор, в.ғ.д. ________________ М.Н. Жоланов
Тапсырманы орындауға
қабылдадым, студент ____________ - - - - - - - - - - ________________ А.И. Темешова
МАЗМҰНЫ:
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1.1
Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы ... ... ...
9
1.2
Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
2
ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
2.1
Биелер арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуы және себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
2.2
Созылмалы катаралді эндометритті балау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
14
2.3
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеу ... ... ...
21
2.4
Әдебиетке шолуға қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.1
Зерттеу материалдары мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..
27
3.2
Өзіндік зерттеудің нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
3.2.1
6.6.1. 2
Байсерке-Агро ЖШС шаруашылығында биелер арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28
3.2.2
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді заманауи әдістермен балау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
29
3.2.3
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді заманауи әдістермен емдеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
34
3.2.4
Жүргізілген жұмыстың нәтижесін талқылау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
36
3.3
Экономикалық тиімділікті есептеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
4
ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ...
40
5
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44
6
ТӘЖІРИБЕЛІК ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
45
7
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
46
8
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей стандарттарға сілтемелер жасалды:
МЕМСТ 2.105-95
Құжаттардың бірегей жүйесі.
Мәтіндік құжаттарға ортақ талаптар.
МЕМСТ 2.106-68
Мәтіндік құжаттар.
МЕМСТ 4.452-86
Тринокулярлы микроскоп.
МЕМСТ 21.1101-92
Жұмыс құжаттарына негізгі міндеттемелер.
МЕМСТ 381-69
Термометр.
МЕМСТ 1770-74
Зертханалық өлшемді шыны ыдыстар. Цилиндрлер, мензуркалар, колбалар, пробиркалар. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 22967
Инъекциялық инелер 2 см[3], 5 см[3], 10 см[3], 20см[3].
МЕМСТ 4233-77
Хлорлы натрий. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 5962-67
Этил спирті 96[о].
МЕМСТ 6709-72
Дистилденген су. Техникалық шарттар.
МЕМСТ 6672-59
Жапқыш шыны 18х18 мм.
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста мынандай терминдер мен анықтамалар қолданылды:
Аборт
- буаздылықтың ерте аяқталуы, іш тастау;
Бeдeулік
- физиологиялық жетілген ұрғашы малдың буаз болмауы;
Буаздық
- ұрғашы жануарлардың аналық клеткасынан ұрық дамып жетілгенге дейінгі физиологиялық күйі;
Жaтыр инволюциясы
- туғaннaн кeйінгі жaтырдың бeлгілі уaқыттa өзінің бұрынғы қaлпынa кeлуі;
Жaтыр субинволюциясы
- туғaннaн кeйінгі жaтырдың бeлгілі уaқыттa өзінің бұрынғы қaлпынa кeлмeуі;
Жыныс циклі
- қозудың бір сaтысынaн eкіншісінe дeйін aнaлық оргaнизмінің жыныс оргaндaры мeн өзгe бaрлық жүйeлeріндe өтeтін күрдeлі физиологиялық, морфологиялық өзгeрістeр кeшeнімeн өтeтін күрдeлі нeйрогуморaлдык рeфлeкторлы үдeріс;
Күлдіреуік
- сұйықтық толтырылған қуыс;
Қысыр қaлу
- экономикaлық тұрғыдaн aлғaндa жыл бойы төл бермеуі;
Метрит
- жатырдың қабынуы;
Овуляция
- аналық без фолликулынан аналық жасушаны босату;
Туудaн кeйінгі кeзeң
- шу түскеннен кейін басталатын кезен. Бұл кезде буаздық кезеңде болған өзгерістер кері дамып, жыныс оргaндaрының инволюциясы толығымен аяқтaлады, буаздықтың сары денесі толығымен сіңіп кетеді;
Шудың түспeуі
- төл қaбaттaрының әр мaлдың өзінe тән бeлгілі уaқыттa бөлініп түспеуі;
Ұрықтaну
- aтaлық жәнe aнaлық жыныс жaсушaлaрының қосылуынaн жаңа жыныс клеткасы - зиготaның пaйдa болуы;
Эндометрит
- жaтырдың кілeгeй қaбaтының қaбынуы.
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
Бұл дипломдық жұмыста төмендегідей қысқартылған сөздер қолданылады:
АСД ф-2
-Дороговтың антисептик стимуляторы 2 фракция;
ж.
-жыл;
гр.
-грамм;
ӘБ
-әсер бірлігі;
ҚазҰАУ
-Қазақ ұлттық аграрлық университеті;
ЖЗ
-жылқы зауыты;
мин.
-минуттар, уақытты көрсететін;
мл
-миллилитр;
ҚР
-Қазақстан Республикасы;
ТМД
-Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы
ЖШС
-жауапкершілігі шектеулі серіктестік;
УДЗ
-ультрадыбыстық зерттеу;
т.б.
-тағы басқалар;
т.с.с.
-тағы сол сияқты;
%
-пайыз;
тг.
-теңге.
1 КІРІСПЕ
1.1 Жұмыстың өзекті мәселелері және тәжірибелік маңыздылығы
Жылқы шаруашылығы мал шаруашылығы салаларының бірі ретінде барлық елдерде кең таралған және пайдаланудың көп жақты сипатымен ерекшеленеді, атап айтсақ жұмыс, спорт, биотехнология және экспорттау мақсатында.
Қазақстанда жылқы шаруашылығы өсіп келеді. Жыл сайын республикада жылқы саны артуда. 2017 жылға қарай бұл көрсеткіш айтарлықтай өсті және соңғы 25 жылдың максималды деңгейіне жетті. Естеріңізге сала кетсек, 1992 жылы осы жануарлардың Қазақстандағы мал басы 1703,5 мың деңгейінде болды, содан кейін біртіндеп азайып, 2000-шы жылдардың басына дейін 1 млн.нан төмен деңгейге жетті. Содан кейін ғана біртіндеп қалпына келтіру басталды [1].
2018 жылғы 1 желтоқсанда өткен жылдың осы мерзімімен салыстырғанда барлық санаттағы шаруашылықтарда жылқы саны 7,3% -ға артып, 2502,4 мың бас құрады [2].
Қазіргі уақытта біздің тәуелсіз еліміздің экономикасын жоғарылату басты мақсаттардың бірі болып табылады, ал бұл бағытта мал шаруашылығының алатын орны орасан зор. Мал шаруашылығы елімізде даму үстінде, соның ішінде айта кетсек таза қанды жылқы шаруашылығы. Елімізге жыл сайын шет мемлекеттерден асыл тұқымды жылқылар әкелінеді.
Таза қанды асыл тұқымды жылқыларды елімізге әкелудің негізгі мақсаты спорттық жарыстарға қатыстырып, кейіннен спорттық карьерасын аяқтағасын олардан жоғары өнімді ұрпақ алу. Мұның бәрі биелердің репродуктивті функциясына ерекше назар аударуды талап етеді.
Мал шаруашылығы саласында қазіргі кезде жиі кездесетіні аналық малдың гинекологиялық аурулары. Соның ішінде атап айтсақ, жатыр қабынулары. Жіті қабыну процесі балау жұмыстарының уақытында жасалмағандығынан, кешіктірілген немесе тиімділігі төмен емдеу салдарынан созылмалы түрге ауысып, ұзақ және тұрақты бедеулікке әкеліп соқтырады. Сондықтан бедеуліктің алдын алуға дұрыс қойылған балау мен ем бірден бір негіз болады.
Биелер арасында гинекологиялық патологиялардың кеңінен таралуына, тиімді диагностикалық және емдік-профилактикалық шаралар талап ететін, жыныстық аппарат органдарының қызметінің бұзылуы мен жатырдың қабынулары ықпал етеді.
Жылқылардан жоғары сапалы өнім алуға, өсіп өнуіне көптеген себептер теріс әсер етіп, шаруашылыққа орасан зор зиян келтіруі мүмкін. Солардың бірі бедеулік. Биелер бедеулігіне қабыну процестері, соның ішінде эндометриттер негізгі себепкер болып табылады.
Туу кезінде ветеринариялық-санитариялық талаптардың дұрыс орындалмауы, құлындаудан кейін биелердің шартты патогенді микрофлорамен зақымдалуы сияқты көріністер созылмалы катаралді эндометритке әкеп соқтырады. Бұл ауру шаруашылықты үлкен экономикалық шығынға ұшыратады. Сондықтан да ерте диагностикалаудың, емдеудің тиімді әдістерін құрастырып, жетілдіру биелердің репродуктивті функциясын реттеуде үлкен теориялық және практикалық маңызы бар. Бұл мәселелерге көптеген ғалымдар мен шаруашылық мамандары үлкен көңіл бөлуде.
Қазіргі кезде созылмалы катаралді эндометритке қарсы көптеген емдер ұсынылып жатыр, бірақ та бұлардың қаржылай жағынан тиімділігі төмендеу болып тұр. Сондықтан да бұл қазіргі кезде өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
1.2 Зерттеулердің мақсаты, міндеттері, объектілері мен тәжірибелік базасы
Жұмыстың мақсаты: биелер арасында созылмалы катаралді эндометритті заманауи әдіспен балау және емдеу. Осы мақсатты орындау барысында біз келесі міндеттерді алдымызға қойдық:
Байсерке-Агро ЖШС жағдайында биелердің арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуын анықтау;
Созылмалы катаралді эндометритті балау;
Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеуде заманауи дәрі-дәрмектермен емдеу.
Зерттеу нысаны: әртүрлі жастағы биелер.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. ЖШС Байсерке-агро жағдайында биелердің созылмалы катаралді эндометритін балауға және емдеугесептігін тигізеді.
2 ҒЫЛЫМИ ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
2.1 Биелер арасында созылмалы катаралді эндометриттің таралуы
және себептері
Жыныс мүшелерінің қабыну ауруларына шартты патогендік және патогендік микроорганизмдер мен олардың қауымдастығы себепші болады. Атап айтсақ, стафилококтар, стрептококтар, бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар, хламидиялар, микоплазмалар, риккетсиялар және т.б. Микроорганизмдер сыртқы ортадан малдардың жыныс мүшелеріне малдарды күтіп-бағу кезінде санитарлық-гигиеналық талаптарды, төлдеу кезінде, акушерлік көмек көрсеткенде, малдарды ұрықтандырғанда малдәрігерлік-санитарлық ережелерді сақтамағанда, механикалық жарақаттар арқылы, басқа ағзалар қабынғанда гематогендік және лимфогендік жолмен түсіп, тарайды [3].
Эндометрит немесе жатырдың кілегей қабатының қабынуы - жылқылардың ішінде гинекологиялық аурулардың ең көп таралғаны болып табылады. Бұрын эндометрит негізінен көбею кезінде жатырға бактериялар немесе саңырауқұлақтар енгізу арқылы пайда болады деп есептелді. Бұл, әрине, инфекцияның себебі болса да, шәуеттің қабынуы да буаздықтың алдын алу үшін жеткілікті тітіркену тудыруы мүмкін. Балғын салқындатылған шәует құрамында тұқымдық плазмасы болады, ол әдетте көбегеннен кейін жатырдағы сперматозоидтардың қабынуын басады. Дегенмен, тұқымдық плазма мұздатылған шәуеттен алынып тасталады және бұл мұздатылған шәуетпен биелерді өсіру кезінде репродуктивті көрсеткіштер төмен болуы мүмкін. Бұған қарамастан, сперматозоидты қабыну биелердің бедеулігінің негізгі себебі болып табылады.
Сонымен қатар, кейбір биелер инфекцияға бейім, ал басқалары төзімді болып келеді. Инфекцияға сезімтал биелерде, әдетте жатыр бұлшық еті қызметінің төмендеуінен ағзаларды тазарту кідірісі байқалады немесе олар бактерияларға енуге мүмкіндік беретін анальды және вульварлық аймақтың нашар конформациясы болуы мүмкін [4].
Кейбір ғалымдар бойынша эндометрит 60% бедеу биелерде кездеседі және бүгінгі күні биелердің бедеулігінің ең көп тараған себебі болып табылады, бұл жиі буаз бола алмау немесе буаздықты жоғалтуға әкеп соғады. Созылмалы эндометрит жыныс мүшелерінің конформациясы нашар, кәрі плюрипарозды биелерде жиі кездеседі. Бұл оларды созылмалы инфекцияға әкелетін қайтадан өзін-өзі бұзуға бейімдейді. Биелердің созылмалы инфекцияларға бейім басқа да факторларға жатыр мойнының аномальды функциялары (жатыр мойны фиброзы, жатыр мойны жарылуы, т.б.) және жатыр жамбас жиектерінен едәуір төмен тұратын биелер жатады. Инфекциялық эндометритте жиі бөлінетін ағзалар: Streptococcus zooepidemicus, Escherichia coli, Klebsiella pneumonia, Pseudomonas aeruginosa және әртүрлі ашытқылар (көбінесе Candida немесе Aspergillus). Ұзақ мерзімді созылмалы, инфекциялар әдетте ашытқы немесе грамтеріс бактерияларды қамтиды [5].
Бие бедеулігі нақтылау үшін үш түрлі мәселелерді қамтиды: цикл мүмкін емес биелер; цикл қалыпты, бірақ буаз емес биелер; цикл қалыпты және буаз, бірақ кейін ерте эмбриональды өліммен зардап шегетін биелер. Эндометрит соңғы екі жағдайдың жиі себебі ретінде соңғы зерттеулерде көбірек талқылануда.
Ұрықтандыруға реакция төзімді және сезімтал биелер арасындағы айырмашылықтары бар гуморальды және жасушалық механизмдерді қамтуы мүмкін. Бірнеше зерттеулер қарама-қайшы нәтижелер берді, бірақ авторлардың көпшілігі иммуноглобулиндер негізінен эндометрия реакциясына шәуеттің емес, бактерияның қатысатындығымен келіседі. Дегенмен, сезімталдық жатырдағы иммуноглобулиндердің өзгеруінің тікелей себебі екенін көрсететін деректер жоқ [6].
Сау жатырға қабыну 48 сағат ішінде өтеді, бірақ сезімтал биелер шәует туғызған қабынуды жоюға қабілетсіз, және де тұрақты қосарланған эндометритті дамытады. Төзімді биелерде аналық сұйықтық жойылады, ал қабыну ұрықтандырудан кейін 5 күн ішінде жоғалады және ұрықтандырылған ооцит имплантацияға дайын жатырға түседі. Жатырішілік сұйықтықтың жиналуы сезімтал биелердің овуляциясынан кейін бес күн бойы сақталады. Сондықтан биенің буаздық жетістігі дайындалмаған эндометрия мен ілеспе бактериялық инфекциялардың дамуына байланысты төмендейді.
Ұрықтандырудан кейін сау биелердің жатырының қысқаруының артуын көрсететін миоэлектрлік белсенділіктің артуы сезімтал биелерде 2 сағатқа кешіктіруіне әкеледі. Бұдан басқа, сезімтал биелер 12 сағаттан кейін базалық деңгейден төмен түсетін белсенділіктің күрт төмендегенін көрсетеді. Сонымен қатар, сезімтал биелердің жатырында инфузиядан кейін 2 сағаттан кейін төзімді биелерге қарағанда радиоколлоид көп қалатыны байқалған [7].
Эндометрит кезіндегі қабыну жауабы антигендерді тану және қабыну жасушаларын жинау мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін жасушалардың әртүрлі типтерімен өндірілген цитокиндермен бастамашы болатын көптеген сигналдық жолдарды қамтитын күрделі процесс болып табылады [8].
Кейбір ғалымдар бойынша эндометритке тек кәрі биелер ғана емес, сондай-ақ жас биелер, әсіресе жарыс немесе спорттық мансапта болған жас биелер сезімтал екенін көрсетеді. Себебі, бұл биелер спорттық мансапта дене дайындығының жоғары деңгейіне жетіп, аралық аймағындағы (промежность) май жиналуын жоғалтады. Бұл тік ішекті алға жылжытуға мүмкіндік береді және вульваның нәжіспен ластану ықтималдығын арттырады. Көптеген биелер кейіннен ауа мен нәжісті қынапқа сорып алады және бұл инфекцияға әкелуі мүмкін [9].
Көптеген жаттықтырушылар, прогестеронды жас биелерге де жылы ұстау үшін береді, және бұл сондай-ақ жатыр инфекциясын дамыту ықтималдығын арттырады. Жарысқа қатысатын биелерге әдетте осы ластануды болдырмау үшін Caslicks операциясы деп аталатын вульвада хирургиялық операция жасалады. Кәрі биелерге келетін болсақ, олардың көпшілігінде 8-ден 12 жасқа дейінгілерде жатырдағы кейбір мәселелер бар. Бұл мәселелерді биелер көбеюге дейін ультрадыбыс арқылы анықталуы мүмкін, қалай дегенмен осы биелердің көпшілігінде буаздыққа зиянын тигізетін артық жатыр сұйықтығы бар. Сонымен қатар, осы биелердің көбінің жатыр мойны кеңеймейді, бұл сұйықтықтың жиналуына ықпал етеді. Жатыр мойнын қолмен кеңейту және жатыр мойнын простагландин пастасымен жабу осы жағдайларды емдеуде пайдалы болуы мүмкін. Сондай-ақ, окситоцин енгізу жатыр сұйықтығын азайтуға көмектеседі және бұл инъекцияны овуляциядан кейін де жалғастыруға болады [10].
Биелердің эндометриті - бұл жылқы өнеркәсібі үшін айтарлықтай экономикалық шығындарға әкелетін жиі ұрықтануды немесе буаздықтың бұзылуын тудыратын маңызды ауру. Streptococcus equi subsp. zooepidemicus (S.zooepidemicus) эндометриттің негізгі себебі болып саналады, себебі ол биелердің барлық жағдайларының 22-ден 54 пайызына дейін бөлінеді Сонымен қатар, бұл организм негізінен ұрықтың жоғалуына ықпал етеді, ол негізгі этиологиялық агент ретінде жылқының түсік тастау жағдайларының 15-20 пайызында анықталады [11]. Алайда, S.zooepidemicus - эндометритпен байланысты жалғыз гемолитикалық стрептокококк емес, атап айтсақ Streptoccus dysgalactiae subsp. equisimilis (s.equisimilis) және Streptoccus equi subsp. equi (s.equi) сияқты түрлері де биелерден жиналған клиникалық жатыр үлгілерінен бөлініп алынған. Бұл бактериялардың барлығы Lancefield серотоптарына тиесілі болса да, S.equisimilis генетикалық ерекшеленеді, ал S.zooepidemicus S.equi-ге өте жақын туыстық түрлерінің архетипі болып саналады [12].
P.aeruginosa және K.pneumoniae айғырлардың сыртқы жыныс мүшелерінде мекендейді, ал инфекциялар жыныстық актімен, залалданған шәуетпен және гениталды манипуляциялармен беріледі [13].
Бірқатар ғалымдардың зерттеуі бойынша жaтыр-қынaп экссудaтынa микробиологиялық тaлдaу жaсaғaндa нeгізінeн стрeптококктaр (66,11%), диплококктaр (41,67%) жәнe стaфилококктaр (33,33%) бөлінгeн. Сирeк жaғдaйдa эшeрихий өсінділeрі (19,44%), протeи (13,89%) бөлінгeн. Клиникaлық тұрғыдaн aлғaндa сaу биелердің қынaбынaн көбінe сaпрофитті микрооргaнизмдeрді бөлгeн: микрококктaр - 66,7%, S. epidermidis -50%, S.saprophyticus 83,3%, гeмолитикaлык eмeс E.coli - 66,7% жaғдaйдa жәнe сирeгірeк S.aureus 16,7%, Candida тұқымынa жaтaтын сaңырaуқұлaқтaр 16,7% жaғдaйдa бөлінгeн. Жaлпы aлғaндa бaрлық микрооргaнизмдeр aссоциaция түріндe бөлініп aлынғaн: E.coli + S. Epidermidis + S. Saprophyticus; E.coli + S.aureus + Candida тұкымынa жaтaтын сaңырaуқұлaқтaр; S.saprophyticus + S. epidermidis + микрокктaр + E.coli [14].
Биелерде төлдеуден кейінгі патологиялардан кейін ұрықтану көрсеткіші 17-40%-ға төмендейді, ал ұрықтандыру индексі 0,9-1,2 ретке көтеріледі. Бедеуліктің ұзақтығы әр мал басына есептегенде 50-130 тәулікті құрайды. Эндометритпен ауыратын биелердің басым бөлігі жарамсыз деп танылады [15].
Бірқатар aвторлaрдың зeрттeу жұмыстaры бойынша жіті төлдeудeн кeйінгі эндомeтриткe шaлдығудың eң төмeн пaйыздық дeңгeйі 19,2% төлдеу процесі қaлыпты өтeтін биелерде тіркeлгeн. Туғаннан кeйінгі 8-10 күні aтaлғaн aурудың 51,7% дeйін жоғaрылaйтыны aтaлғaн. Құлындаудан кeйінгі 11-13-ші күннeн бaстaп aтaлғaн aурудың біртe-біртe 25%-ға дeйін төмeндeйтіні, aл 20 күнгe қaрaй төлдeудeн кeйінгі іріңді-кaтaрaлды эндомeтрит дeңгeйі - 3,6% құрaғaн [16].
Төлдeудeн кeйінгі созылмалы кaтaрaлды эндомeтритпeн aуырудың eң жоғaры (88,9) пaйызы шу түсуінің кeшeуілдeуінe орaй орын aлaтын төлдeу aсқынуы бaйқaлғaн биелерде білінгeн. Төлдeудeн кeйінгі 4-7 күні биелердің созылмалы кaтaрaлды эндомeтритпeн aуыруының жоғaры көрсeткіші тіркeлінгeн (37,8).
Рeсeйдің Қиыр Шығысындa орнaлaсқaн бaзaлық шаруашылықтарда биелердің симптомaтикaлық бeдeулігі 70,6% құраған, оның ішіндe жaтыр қaбынуының (эндомeтриттeрдің) үлeсі 62,8% құрайды [17].
Көбінeсе эндомeтриттeр төлдeудeн кeйінгі кeзeңдe орын aлaды, және пайыздық деңгейі - 58% құрайды.
Биелерде төлдеуден кейінгі эндометриттің туындау жиілігі жыл мезгіліне және туу сипатына байланысты. Ауру саны жылдың қыс-көктем айларында көп, ал күз айларында ең аз анықталған.
2.2 Созылмалы катаралді эндометритті балау
Ғалымдардың зерттеуі бойынша акушерлік гинекологиялық патологияларды анықтау үшін анамнез көрсеткіштерін ескере отырып, клинико-гематологиялық зерттеулер жүргізу керек. Қажет болған жағдайда малдың қанына, зәріне, шәуетіне, жатырдың ішіндегі сұйықтыққа арнайы зертханалық зерттеулер жүргізеді [18]. Кейбір ғалымдар бойынша клиникалық зерттеулерге қосымша зертханалық зерттеулер, атап айтқанда, жыныс органдарына рентгенография, рентгеноскопия, биопсия, эндоскопия жасау, қан, зәр, нәжісті, биохимиялық зерттеуден өткізу, жыныс органдарынан ағып шыққан экссудатты, шырышты микроскопиялық, бактериологиялық зерттеуден өткізу, жемшөптің сапасын, агрохимзертханадан өткізіп тексеру гинекологиялық аурулардың себебін, сипатын анықтауға үлкен көмек көрсетеді [19].
Анамнез мәліметтері арудың себептерін, патологиялық үрдістердің сипатын анықтауға көмектеседі. Анамнезді жинақтау кезінде төлдеу актінің ағымын, күйлеу уақытын, қолдан ұрықтандыруды ұйымдастыру жүйесін, ұрықтану дәрежесін, аналық малдардың жыныс мүшелерінің қалпына келу үрдістерін, жыныс мүшелерінде байқалған өзгерістердің ұзақтығын, жыныс мүшелері ауруларының таралу деңгейін, ауруға шалдыққан малдардың жасын, рацион құрамын, тұрған жүрінің микроклиматын, малдәрігерлік-санитарлық ережелердің орындалуын, ауырған ауру түрлерін, ауруды емдеуге қолданылған әдістердің түрлерін толығымен анықтау қажет. Сондай-ақ алдыңғы тексерілген кезеңге шәуіттің сандық және сапалық көрсеткішері анықталып, талданады [20].
Малдарды азықтандыруына талдау жасау кезінде рацион құрамына, жалпы құнарлылығына мән беріп, шырынды, ірі және дәнді азықтардың пайыздық арақатынасы; қорытылатын қанты, фосфоры, протеині, каротині, кальцийі бойынша бағалап, қант-протеиндік арақатынасты анықтап, уландырғыш заттар мен ауыр метал тұздарының болуын қадағалайды. Аталған мәліметтер жыныстық органдарда белгілі бір патологиялық процестердің дамуын болжауға мүмкіндік береді [21].
Анамнездік мәліметтерді жинап болған соң жалпы клиникалық зерттеу жүргізеді. Клиникалық зерттеу өте құнды мәліметтер береді. Алдымен малдың сыртқы түріне, жүріс тұрысына көңіл аударады. Содан кейін тыныс алу, ас қорыту, жүрек-тамыр жүйесін тексеріп, зәр шығарып, нәжіс бөлуіне мән береді. Сонымен қатар сарпай маңының, құйрық түбінің, сауырының былғануына, қатып қалған қабыршақтарға да қарап жыныс мүшелерінің жағдайынан көптеген мәліметтер алуға болады [19].
Содан кейін арнайы гинекологиялық зерттеу жүргізеді. Ол жыныс мүшелерін сыртынан және ішінен (қынаптық және тік ішектік) зерттеу арқылы жүзеге асады. Арнайы гинекологиялық зерттеу кезінде сарпайды, қынап кіреберісін, қынапты, жатыр мойнын, жатыр тармақтарын, ұрық жолдарын және ұрық бездерін тексереді.
Ішкі зерттеуді полиэтилен немесе гинекологиялық резенке қолғап киіп жүргізу қажет. Қынапты зерттеу үшін қынап айнасы мен оған жарық беретін құрылғы пайдаланылады. Сарпай мен қынап кіреберісін қолмен ашып, ұстап көреді. Алдымен қынап кіреберісінің кілегейлі қабығына мән береді. Бұл ретте оның түсін, сұйықтықтың, қан құйылулардың, жаралардың, түйін немесе бөртпелердің болу болмауын анықтайды. Содан кейін стерилді қынап айнасының көмегімен (стерилді физиологиялық жылы ерітіндімен жуылып-шайылып зарарсыздандырылған) қынаптық зерттеу жүргізеді. Ол үшін алдымен сыртқы жыныс мүшелерін жылы сумен жуып, фурациллиннің 1:5000 немесе калий перманганаттың 1:2000 мөлшерінде араластырылған ерітіндісімен дымқылдатылған мақта тампонымен сүртіп алады. Айнаны енгізген кезде жануардың оған реакциясына және оның мінез-құлқына назар аудару қажет, содан кейін қынаптың кілегейлі қабығын, жатыр мойнының қынаптық бөлігін (оның ашық-жабығына, орналасуына, көлеміне, ондағы жарақаттарға мән береді) мұқият қарап шығып, одан бөлінетін сұйықтықтың бар жоғын және оның ағу сипатын анықтайды [22].
Дені сау биелердің қынабының кілегейлі қабығының түсі қызғылт немесе солғын-қызғылт түсті, көп қабатты эпителиймен жабылған, бездерсіз болып келеді. Жатыр мойынының каналы әдетте жабық болады, бірақ оған қолдың сұқ саусағы оңай енеді. Канал күйлеу кезінде кішкене және туар кезде кең ашылады. Сонымен қатар патологиялар кезінде ашық болады. Жатырда қабыну болса жатыр мойынының қынаптық бөлігі үлкейіп, ісінгендігі байқалады, түсі ашық қызыл тартып, нүктелі немесе жолақты қанталаулар болады, қыртыстары қалыңдап, каналы аздап ашылған, одан қынапқа сұйықтық (экссудат) ағып тұрғанын байқауға болады [23].
Қынаптық зерттеуден кейін тік ішек арқылы зерттеу жүргізіледі. Тік ішекке қол салу арқылы жатырдың, оның мойны мен тармақтарының орналасқан жерін, пішінін, көлемін, консистенциясын, тонусын, екі тармағының симметриясын, тығыздығын, сипағанда ауырсына ма, ыстығы бар ма, жанындағы мүшелерге жабысып қалмады ма, бәрін анықтайды.
Сондай-ақ аналық бездері мен ұрық жолдарының жай күйін тексереді. Ұрық жолын сипап, оның диаметріне, температурасына, малдың ауырсынуына мән береді. Аналық ұрық безінің де көлеміне, сыртқы пішініне, температурасына, күлдіреуік немесе фолликулдің, сары дененің болуына, ісінуіне, ұстағанда малдың ауырсынуына көңіл аударады [18].
Қалыпты жағдайда биелердің жатыр мойны жамбас қуысында, жатыр денесі жартылай жамбас қуысында, жартылай құрсақ қуысында, ал жатыр тармақтары толығымен құрсақ қуысында орналасады, басып ұстағанда тығыздау, жұмсақ, қамыр тәрізді және ауруды сезбейтін болып келеді. Жатыр мойынын қолмен ұстағанда ұзындығы 4-8 см, диаметрі 3-5 см цилиндр пішінді, серпімді, валикке ұқсас болып келеді. Жатыр тармақтары симметриялы орналасады. Ұрық жолдары қолмен ұстағанда байқалмайды. Аналық жыныс бездерінің пішіні дөңгелек, бұршақ немесе сопақ болып келеді, серпімді және созылғыш. Олардың оң жақтағысы 3-4, ал сол жақтағысы 4-5 бел омыртқаларының астында иілген, диаметрі жыныстық цикл фазаларына байланысты 2-ден 15 см-ге дейін болады [24].
Анамнездік мәліметтер мен клиникалық және гинекологиялық зерттеулердің қорытындылары диспансерлік карточкаға немесе акушерлік-гинекологиялық диспансерлеу журналына тіркелінеді [18].
Кейбір ғалымдар бойынша катаралді эндометрит кезінде гистологиялық препараттардан капилярлар мен веналардың қанмен кернелгенін, қанталауларды, лейкоциттер топырларын көруге болады. Кілегейлі қабықтың жамылғы эпителийі торшалары дистрофияға ұшырап, орнынан сыдырылады. Катарлы эндометрит асқынып, іріңді эндометритке ауысуы мүмкін. Бұл кезде кілегейлі қабық тым қызарып, дымбығып, болбырап кетеді, көптеген қанталаулар болады. Іріңдеп балқудың нәтижесінде кейде ойылымдар пайда болады.
Созылмалы катаралді эндометрит жіті қабыну процесі белгілерінің, атап айтсақ гиперемия, лейкоциттер топыры, т.б., бәсеңдеуімен, кілегейлі қабықтың үстүртін қабатында, бездер өзектерінің бойында өте көп плазмоциттер шоғырларының пайда болуымен сипаталады. Дәнекер ұлпа есебінен қалыңдаған кілегейлі қабық бетінде бүртүктер пайда болуы, өлі ошақтар туындап, оларда кальций тұздары шөгуі, іріңдеткіш миробтар әрекетінен мүше қабырғасында іріңдіктер пайда болуы мүмкін. Кілегейлі қабықтың склерозға ұшырауы көп жағдайда бездер қуысының кеңейіп, ретенциялық (іркілу) кисталарға айналуына әкеледі. Олардың майдалары көкнәр дәніндей, ал үлкендерінің өлшемі бұршақтай, сирегірек грек жаңғағындай болады. Бұл кисталар без өзектерінің бітеліп, секрет шығарылуының іркілуіне байланысты туындап, кілегейлі қабық бетінде томпайып тұрады, қуысында кілегей араласқан түссіз немесе лайсаң сұйық болады [25].
Балауды және қабыну процессінің сипатын нақтылау үшін жатыр мойнынан алынған шырышты (слизи) зертханалық зерттеудің жедел-балау әдістерін, сондай-ақ биопсия әдісі арқылы алынған эндометрийдің гистологиялық зерттеулерін пайдаланған тиімді.
П.А. Флегматов бойынша жедел-балау әдісі цервикалды шырыштағы шәуеттің тіршілікке қабілеттілігін анықтауға негізделген. Ол үшін заттық шынының бетіне жеке-жеке екі тамшы шәуетті тамызып, біреуінің үстіне күйлеу кезінде жатыр мойнынан алынған шырышты қосады. Тамшылардың бетін жапқыш шынымен жауып, микроскоппен шәуеттердің қозғалғыштығын зерттейді. Эндометрияда қабыну болса шырыш қосылған тамшыда қозғалмайтын немесе әлсіреген шәуеттер байқалады.
В.С. Дюденко бойынша жедел-балау әдісі хош иісті улы заттардың (индол, скатол және т.б) қабыну процесі болған кездегі күйлеу уақытында бөлінетін шырышты анықтауға негізделген. Ол үшін шыны түтік ыдысқа 2 мл жатыр мойнынан алынған шырышты алып, оның үстіне 2 мл үшхлорсірке қышқылының ерітіндісін қосып, шыны таяқшамен араластырып, қағаз сүзгі арқылы сүзеді. 2 мл сүзіндіге 0,5 мл азот қышқылын қосып, абайлап 1 минуттай қайнатады. Суытқан соң қоспаға 1,5 мл күйдіргіш натрийдің 35%-дық ерітіндісін құяды. Эндометрийдің катарлы қабынуы қалыпты жағдайда болғанда - ерітінді сарғыш-жасыл түсті, катарлы қабыну күшті болған жағдайда ерітіндінің түсі - янтарь түсті (сарғылт-қызыл), ал іріңді-катаралді қабынуда - қызғылт-сары түсті болады.
Г.Н. Калиновский және Г.И. Подопригора бойынша жедел-балау әдісі жатырда қабыну процесі байқалғанда эстралды шырыштағы құрамында күкірті бар аминқышқылдарын анықтауға негізделген. Ол үшін түтік шыны ыдысқа 4 мл 0,5%-дық сіркеқышқылды қорғасынның ерітіндісін құйып, оған қорғасын тотығы гидратының тұңбасы пайда болғанға дейін күйдіргіш натрийдің 20%-дық ерітіндісін тамшылатып қосады. 15-20 секундтан кейін күйдіргіш натрийдің 20%-дық ерітіндісін қайтадан тұңба жойылғанға дейін қосады. Содан кейін түтік шыны ыдысқа сиырдың жыныс мүшелерінен ұрықтандырудың алдында алынған 1,5-2,0 мл шырыш құяды. Алынған қоспаны сәл араластырып, біртіндеп қыздырады (қайнатпайды). Жасырын эндометрит байқалған жағдайда қоспа қою қара шәй түстес болады (күкіртті қорғасын пайда болады).
Я.С. Стравский бойынша жасырын эндометритті лазермен балау аналық малдың ішкі жыныс мүшелерінің трансректалды лазерлі сәулеленуіне негізделген. Бұл балау әдесінің 3-4-ші қабылдауынан кейін жыныс мүшелерінен сұйықтық немесе сұрғылт-ақ түсті қосындылары бар шырыш бөлінетін болса, онда жасырын эндометриттің диагнозы оң; егер шырыштың құрамында қосынды болмаса, диагноз - күмәнді; ал жыныс мүшелерінен сұйықтық бөлінбесе, диагноз - теріс деп есептелінеді. Бұл балау әдісі ең қарапайым, экономикалық жағынан тиімді және кез келген меншік нысанындағы шаруашылықтар тұрғысынан оңай жүргізілетін әдіс болып саналады. Әсіресе сүт фермаларында жақсы диангостикалық тест ретінде пайдалануға қолайлы. Сонымен қоса лазерлік сәуленену жоғары терапевтік тиімділікке ие [26].
Қазіргі уақытта жылқылардың клиникалық үлгілеріндегі гемолитикалық стрептококтардың байқалуы, әдетте биохимиялық немесе серологиялық әдістерді пайдалана отырып жүзеге асырылатын, әртүрлі түрлерін сәйкестендіріп, бактерияларды өсірудің еңбекті көп қажет ететін әдістеріне байланысты. Жақын туыстық S.equi мен S.zooepidemicus-ты дифференциялау лактоза, трегалоза және сорбитті ферменттеу сияқты биохимиялық қасиеттерге негізделген және қиын болуы мүмкін. S. zooepidemicus үшін лактоза мен сорбиттің оң реакциялары тән, ал барлық осы тестерде теріс реакция әдетте S.equi көрсетеді. Дегенмен, лактозаны немесе трегалозаны немесе екеуін де ферменттейтін S.equi штамдары сипатталған [27, 28].
Бірқатар ғалымдардың зерттеуі бойынша эндометрия цитологиясының үлгісін оң өсіндісімен ұштастыра отырып бірге алу қабынудың нақты дәлелдерін ұсыну арқылы диагностиканың дәлдігін арттыруға ықпал етеді. Созылмалы инфекциялары бар биелер әдетте қабыну өзгерістеріне ие. Авторлар, әдетте, цитологияларды өсінді кезінде тампонмен Каладжян қақпағы арқылы немесе цитологиялық щеткамен алады. Өсіру мен цитологияның балама әдісі жатырға стерильді физиологиялық ерітіндінің аз көлемін (60 мл) тамызатын және 10-12 сантиметр катетер арқылы қайта жинайтын аз көлемді жатырдың жуылуын пайдалану болып табылады. Содан кейін сұйықтық центрифугаланып, өсіру мен цитологияға пайдаланылады. Бұл әдіс әсіресе ошақтық инфекциялар жағдайында оқшаулау үшін пайдалы болуы мүмкін [29].
Бактериялық өсіру әдістері келесі эпидемиологиялық талдау үшін құнды материал береді дегенмен, жылқыларда стрептокококтардың гемолитикалық инфекцияларын дәл балау үшін анықтау мен сәйкестендірудің жылдам әдістері талап етіледі.
Кейбір ғалымдардың зерттеуі бойынша эндометрит биелердің репродуктивті белсенділігінің бұзылуының негізгі себептерінің бірі. Ветеринарлық тәжірибеде кеңінен қолданылатын тік ішек арқылы зерттеу әдісі субклиникалық эндометриттің барлық жағдайларын анықтауға және қабыну дәрежесін дифференциалды бағалауға мүмкіндік бермейді [30].
Жатыр эндометриясының функционалдық күйін биопсияны пайдалану арқылы бағалайтын гистологиялық әдіс белгілі. Биопсиялық материалдың жағдайына сәйкес эстралдық циклдің кезеңін анықтауға болады, мысалы, анестрозды тұрақты диеструстен ажырату және ең бастысы әртүрлі қабыну процестерінен туындайтын стромальды фиброздың таралуын бағалау. Биопсия әдісінің негізгі кемшіліктерінің бірі гистологиялық препараттардан үлгі (проба) алу және дайындау үшін арнайы қымбат жабдықты қажет етеді және өндірісте емес, клиникада ғана жүзеге асырылады. Сонымен қоса, алынған ұлпа орнында зерттелетін құбылыстың бүкіл көрінісін шадастыруға қабілетті ісіну (отек) пайда болуы мүмкін. Бұл әдісдің тағы бір кемшілігі - жатыр биопсиясының жалпы саны жеке, өте кішкентай аймақтан емес, бүкіл мүшенің жағдайын сипаттау үшін жеткілікті болуы керек [31].
Ең жақын техникалық шешім - бұл жатырдың кілегейлі қабығының белгілі бір бөлігінен арнайы құралдармен алынған жағындылардың жасушалық компоненттерін анықтайтын эндометрияның цитологиялық зерттеу әдісі. Дегенмен, белгілі әдіс эндометрияның бүкіл қатпарлы бетінің жай-күйінің толық клиникалық көрінісін қамтамасыз етпейді және тиісінше қабыну процесінің сипатын және қарқындылығын сенімді түрде айырмайды [32].
Зерттеудің мақсаты - әдіс тиімділігін арттыру.
Эндометритті балаудың ұсынылатын бұл әдісі жатырды диагностикалық жуу және жатыр сұйықтығының цитологиялық талдауын қамтиды, бұл экссудаттың сипатын анықтауға және цитограммаға байланысты биенің эндометриясында қабыну процестерінің қарқындылығын ажыратуға мүмкіндік береді. Әдіс қарапайым, жарақатсыз және шаруашылықтарда тікелей әдеттегі ветеринариялық тексеру ретінде орындалуы мүмкін [33].
Әдіс келесідей жолдармен жүзеге асырылады. 200 мл стерильді физиологиялық ерітіндіні трансцервикалды түрде катетер арқылы сифон әдісімен биенің жатырына енгізеді, алынған сұйықтықты шыны сауытқа (колба) жинап, көзбен бағалайды. Қалыпты жағдайда бұл мөлдір сұйықтық, кейде құрамында кішкене ақ түйіршіктері болады. Катаралді, серозды, іріңді немесе геморрагиялық экссудация белгілері бар жатыр сұйығының бұлдыр (мутной) болуы қабыну процесінің бар екендігін анық көрсетеді.
Заттық шыныға 1-2 мл жатыр сұйығын жағып, кепкеннен кейін Май-Грюнвалдь немесе Романовский-Гимза әдісімен бояйды.
Жағындыны иммерсионды жүйе бойынша қарайды, және алғашқы 50-100 жасушалар арасыннан нейтрофилдер, мононуклеарлы лейкоциттер, қалыпты және дегенерленген эпителиалды жасушалардың саны саналады. Бұлар цитограммада пайыздық қатынас түрінде көрсетіледі. Жағындыда 1%-дан көп нейтрофилдер жәненемесе 80%-дан көп дегенерленген эпителиалды жасушалар болған кезде эндометритке балау қойылады. Эпителиалдық жасушаларда нейтрофилдердің және көрінетін деструктивті өзгерістердің болмауы қабынуға теріс деп қарастырылуы керек.
Экссудаттың сипаты визуалды түрде анықталады және боялған жағындыны микроскопиялық бағалау арқылы айқындайды. Бұл жағдайда катаралді эндометрит шырыштың, іріңді-катаралді эндометрит нейтрофилдердің және шырыштың, ал іріңді - негізінен дегенерленген нейтрофилдердің, эритроциттермен бірге геморрагиялық жасуша қабынуының қатысуымен балау қойылады.
Эндометриядағы қабыну үдерісінің ағымын дайындалған шкалаға сәйкес жатыр қуысының нейтрофильді инфильтрация қарқынын ескере отырып есептеледі.
Эндометриті бар бие жатырының цитологиялық көрінісі эндометрияның жасушалары мен ұлпаларының күрделі кезеңдік өзгерістерінен тұратын қабыну механизмінің дамуын айқын көрсетеді, сондықтан жатырдың функционалды күйін клиникалық бағалауда негізгі байланыс болып табылады [34].
Кейбір авторлар бойынша ұсынылған әдіспен алынған клиникалық деректер нақтылық пен сенімділікпен ерекшеленеді, өйткені эндометрияның күйін цитологиялық бағалау қабыну кезінде пайда болатын жасушалардың, тамырлы жүйенің және ұлпалардың тұрақты өзгеруіне негізделген [35].
Заманауи диагностикалық аспаптар мен жабдықтарды пайдалану клиникалық зерттеулермен анықтау мүмкін емес патологияларды уақтылы және дәл диагностикалауға мүмкіндік береді. Бүгінгі күні осындай жабдықтардың бірі ультрадыбыстық зерттеу құралы (УДЗ) болып табылады. Бұл аспапты шетелде өткен ғасырдан бастап қолдана бастағанына қарамастан, Қазақстанда оны тек 2000 жылдың басында ғана қолдана бастады. Қазіргі уақытта ол ішкі органдарды, оның ішінде гениталияны диагностикалау мен визуализациялаудың таптырмас әдісі болды. УДЗ-зерттеудің ең ақпараттық және зиянсыз әдістерінің бірі. Бұл әдістің тағы бір артықшылықтарына зерттеудің ауыртпалықсыз болуы, қауіпсіздік пен қолжетімділік жатады. Қазіргі заманғы құралдардың ұқсастығы жоғары қабілетті объектілердің үш өлшемді бейнелерін (трехмерные изображения объектов) алуға, ұлпалардың ұсақ тамырлары мен құрылымын, тамырлардағы қан ағысын бақылауға, т.б. мүмкіндік береді. Акушерлік практикада УДЗ буаздық мерзімін, ұрықтың жынысын, санын және олардың жай-күйін, шарана сұйықтығының мөлшерін, ұрықтың салмағы мен өсуін анықтау үшін қолданылады [36]. Ал гинекологиялық практикада УДЗ гениталияның туа біткен ауытқуларын, жатыр мен ұрық жолы өлшемдерін, жаңа өскіндер, метриттер, жатырдың кілегейлі қабығының өзгеруі, жұмыртқалықтың патологиялары, т.с.с. ауруларды анықтауға пайдаланады. Нақты уақыт режиміндегі көлемді сурет құрсақішілік дамудың барлық патологияларын жедел анықтауға және олардың салдарының алдын алуға мүмкіндік береді. Үш өлшемді бейнелерде басқа аппараттармен көре алмайтын дененің бөліктерін зерттеу нысанын кез келген бағытқа бұру арқылы көруге болады. Ультрадыбыстық кескіндерді тасымалдауыштарда (на переносных носителях) сақтауға болады. УДЗ фотоаппарат сияқты шынайылықты көрсетеді және ақпаратты дәл береді. Эхограммаларды талдау зерттеу жүргізген маманның кәсібилігіне байланысты.
Вагиналды зерттеуді жүргізу үшін вагиноскоп және эндоскоп аспаптары қолданылады. Олардың әрекет ету принциптері бірдей. Вагиналды зерттеулер жүргізу кезінде мүшенің зерттеу кескіндерін суретке түсіруге, оларды сақтауға, белгілі бір емдеу курсын жүргізген кезде сауығу динамикасын бақылауға болады. Эндоскоп және вагиноскоптың көмегімен биопсия жүргізіледі, жағындылар алынады, жатыр мойны, қынап жағдайы, экссудат сипаты, күлдіреуік, эрозия, жарақаттар болуын және т. б. анықтайды [37].
Бірқатар ғалымдардың зерттеулерінде биенің буаздығын анықтау үшін ультрадыбыстық диагностиканы ұсынады [38].
Ғалымдардың деректері бойынша ультрадыбыстық диагностика әдісі ветеринария практикасында жиырма жыл бойы қарқынды түрде пайдаланып келеді, және ол көбінесе ұсақ үй жануарларына және жылқыларға, соңғы кездері биелердің буаздығын анықтау үшін пайдаланылады [39].
Клиникaлық жaғдaйлaрдa эндомeтриттeрді анықтаудың негізгі әдістерінің бірі қынaпта ірің бaр-жоғынa зeрттeу болып табылады. Сондықтaн вaгиноскопия әдісін пaйдaлaну ұсынысын eстeн шығaрмaу кeрeк. Қынaпта жaтыр мойынынaн кілeгeй үлгісін aлу түріндe қолмeн зeрттeлінe aлынaды. Соңғы әдістің aртықшылығы ол aз шығындaлуды тaлaп eтeді, жылдaм өткізілeді жәнe бөлінділeрдің иісін aнықтaй aлaды.
Қынaп құрaмын aлу үшін жaңa құрылғыны пaйдaлaнуғa болaды, ол мeтричeк дeп aтaлaды (Metricheck, Simcro, Жaңa Зeлaндия). Құрaл рeзeңкe ожaуы бaр тоттaнбaйтын мeтaлдaн жaсaлғaн діңгeк түріндe болaды [40].
Бірқатар ғалымдардың биелердің жaтыр құрaмын aлуғa aрнaлғaн бір шeтіндe қозғaлмaйтындaй eтіп конусты сaбы бeкітілгeн нeгізінeн тұрaтын, нeгізі ішіндe цитоқырғышы бaр піспeгі (шток) болaтын құрылғы ұсынғaн. Осы құрылғыны қолдaну жaрaқaт кeлтірмeстeн жәнe aсeптикaлык жaғдaйдa биелердің жaтыр құрaмын этологиялық зeрттeулeр өткізу мaқсaтындa aлу мүмкіндігін бeрeді. Цитоқырғышпeн жaбдықтaлғaн шток цитоқырғышты eш қиындықсыз жaтыр қуысынa eнгізіп, цитологиялық зeрттeулeр үшін бие жaтыры құрaмын aлу мүмкіндік бeрeді [41].
Кейбір ғалымдардың пікірі бойыншa биелердің жaтыр бөлінділeрін цитологиялық тaлдaуын жaтыр субинволюциясы мeн эндомeтритін диaгностикaлaу кeзіндe пaйдaлaнылaды. Төлдeудeн кeйінгі кeзeңнің нормaғa сәйкeс aғымындa 6...8-ші күні лохийлeрдің цитологиялық көрінісі ядролaры aйқын көрініс aлaтын жәнe жaқсы білінeтін фaгоцитоз көрінісіндe көп мөлшeрдe нeйтрофильдeр болуымeн, сонымeн қaтaр, әсірeсe полиблaсттaр түріндeгі гистоцитaрлық шығу тeгіндeгі фaгоцитaрлық қaсиeт білдірeтін жaсуaшaлaрдың көп мөлшeрдe болуымeн сипaттaлaды [42].
Бірқатар ғалымдар диaгностикaлaудың кeлeсі бір әдісін ұсынды. Төлдегеннен кeйінгі aлғaшқы 1-1,5 сaғaттa кутимeтрмeн нeмeсe штaнгeнциркульмeн кіндік диaмeтрін өлшeйді, eгeр кіндік диaмeтрі 18 мм aстaм болсa төлдеген биеде төлдeудeн кeйінгі кeзeң пaтологиясы болжaмдaнaды. Әдісті пaйдaлaну биелердің төлдeудeн кeйінгі кeзeңі пaтологиялaрын болжaмдaу ісін жылдaмдaтуғa жәнe жeңілдeндіругe ыкпaлын тигізeтін болaды [43].
Пaнковтың полистeролды aкушeрлік қaсығы (ПAҚ) - биелердің жыныс мүшелерінің жaй-күйін анықтауға aрнaлғaн құрылғы, ол ұзындығы 27 см жәнe диaмeтрі 5 мм дөңгeлeк діңгeктeн тұрaды. Діңгeктің жұмысшы ұшындa кілeгeй-экссудaт үлгісін қырып aлу үшін aлдыңғы шeті aздaп үшкірлeніп аяқтaлғaн эллипс тәріздeс қaсығы бaр. ПAҚ тұтқaсындa эллипс тәріздeс қaсықтың aшық жaғында ойықша болaды, бұл ПAҚ жaтыр мойынынa eнгізгeндe шығыңқы жaғын қынaп қaбырғaсынa, aл экссудaт-үлгіні aлып шыққaн кeздe ойық жaғын жaнaстыру үшін қaрaстырылгaн. Бұл қынaптың жaрaқaттaнуын алдын алады [44, 45].
2.3 Созылмалы катаралді эндометритпен ауырған биелерді емдеу
Малды емдеуде екі мақсат қойылады: малдың өмірі мен өнімділігін сақтау және төл беру қабілетін қалпына кетіру. Бұл мақсаттарға кешенді емдеу жүйелерін пайдалану арқылы жетуге болады, атап айтсақ малдың ағзасында қалыпты зат алмасуды қамтамасыз ету, зақымданған мүшенің жағдайын жақсарту, миометрияның жүйке-бұлшық ет тонусын жоғарылату, жатырдың жиырылу қызметін қалпына келтіру және нығайту, жатыр қуысындағы сұйықтықты тазалау, ағзаның қорғаныс күшін жоғарылату, микрофлораның тіршілік қабілетін төмендету, жатырдың құрылымы мен қызметін қалпына келтіру. Ол үшін жалпы стимулдеуші патогенетикалық терапияны, жатырлық миотроптық және микробтарға қарсы дәрілік препараттарды пайдаланады [46].
Эндометрияда дамитын қабыну процестерінің терапиясы екі негізгі мақсатты көздейді: шырышты қабықтың бүтіндігін және миометрияның динамикалық функцияларын қалпына келтіру. Жатыр жалпы ағзамен, басқа жүйелермен, атап айтқанда, эндокриндік және жүйке жүйесімен өте тығыз байланысты. Сондықтан жатыр ауруларының емі жергілікті әсерлерде де, аралас мүшелерге, ұлпаларға және бүкіл ағзаға әсер ететін бірқатар әдістер мен құралдарды қолдануда да болуы мүмкін [47].
Биелердің эндометритін емдеуде қолданылатын әдістер көп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz