ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Жагыпарова Жанар Саликызы
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР: ҚҰРЫЛЫМЫ, СЕМАНТИКАСЫ
6M020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы бойынша
магистр дәрежесін алу үшін жазылған
магистрлік диссертация
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан, 2019 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Филология факультетінің деканы,
ф.ғ.д., профессор
______________ Ш.Қ.Жарқынбекова
____ __________________ 2019 ж.
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР: ҚҰРЫЛЫМЫ, СЕМАНТИКАСЫ
мамандығы: 6M020500 Филология: қазақ филологиясы
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант Ж.С. Жагыпарова
Ғылыми жетекші,
ф.ғ.к., доцент С.С. Шоқабаева
Кафедра меңгерушісі А.Б. Бейсенбай
Нұр-Сұлтан, 2019 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... 6
Құранды етістіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Құранды етістік пен күрделі етістіктің жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..13
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Құранды етістіктер құрамындағы көмекші етістіктердің сипаты ... ... ... ... ..25
Есім сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Модаль сөздер, еліктеуіш сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесі ... ... ... .40
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР - КҮРДЕЛІ АТАЛЫМ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ..49
Идиомаланған құранды етістіктердің семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ...49
Құранды етістіктердің термин жасаудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінің дербес саласына жататын сөзжасамның өзекті мәселелері тіл білімінің көрнекті ғалымдарының еңбектерінде зерттеу нысанына айналып, қарқынды дамыды. Сөзжасам саласының өзекті мәселелері ғылыми-теориялық және нақты тәжірибелік тұрғыда бірқатар зерттеу еңбектерінде көрініс тапты. Қазақ тіліндегі жекелеген сөз таптарының сөзжасамы мәселелері қарастырылды, етістіктің сөзжасамы бойынша тілдік мәселелер зерттелді. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің, оның ішінде құранды етістіктердің сипаты қарастырылды. Құранды етістіктердің жасалу жолдарын, олардың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін зерттеу - қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі. Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің ғылыми негізін жасау, қатарын анықтау, құрылымдық және семантикалық табиғатын, қазақ тіліндегі басқа да күрделі аталымдардан ерекшелендіретін өзіндік белгілерін айқындау диссертациялық жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің нысаны: Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктер, олардың құрылымдық-семантикалық сипаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің табиғаты мен құрылымын ерекше тілдік құбылыс ретінде зерттеу және оларды ерекше тілдік бірліктер қатарына жатқызудың ғылыми-теориялық негізін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау керек:
құранды етістіктердің ғылыми-теориялық сипаты негізінде қазақ тіліндегі құранды етістіктердің табиғатын ашу;
құранды етістіктердің сөзжасам саласына қатысын айқындау;
құранды етістіктердің құрылымдық-семантикалық түрлерін анықтау;
құранды етістік компоненттерінің (есім сөздер, көмекші етістіктер) белгілерін айқындау;
қазіргі уақытта қолданыстағы терминдер жасауда құранды етістіктердің қызметін талдау.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында сипаттау, жинақтау, жүйелеу, салыстыру әдістері, салғастыру, талдау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Зерттеу нәтижелері мен пайымдаулар қазақ тілінің сөзжасамы бойынша зерттеулердің ғылыми-теориялық негізін нақтылай түсуге, құранды етістіктердің құрылымын және семантикалық ерекшеліктерін айқындауға белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Зерттеу нәтижелері жоғары оқу орындарында оқытылатын Қазіргі қазақ тілі сөзжасамы курсында дәрістерге, семинарларға қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
қазақ тіл білімінің зерттеу материалдары негізінде қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің ғылыми-теориялық негізін қалыптастыру;
құранды етістіктердің құрамындағы есім сөздердің қолданылу ерекшеліктерін сипаттау;
құранды етістік жасауға қатысатын көмекші етістіктердің құрылымдық және семантикалық ерекшеліктерін айқындау;
қазақ тіліндегі идиомаланған құранды етістіктердің семантикалық табиғатын ашу;
құранды етістіктердің термин жасаудағы қызметін айқындау.
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы: Зерттеудің негізгі мазмұны мен нәтижелері төмендегі ғылыми-теориялық және ғылыми тәжірибелік конференцияларда баяндалды: Ахмет Байтұрсынұлы оқулары - 2017. Алаш автономиясының 100 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (14 желтоқсан, 2017 жыл), Рухани жаңғыру және тіл білімі мәселелері атты ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор М.С.Серғалиевтің 80 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (16 наурыз, 2018 жыл).
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Қазіргі қазақ тілі сөзжасамы саласында қарастырылатын мәселелер жан-жақты зерттеліп, ғалымдардың құнды еңбектерімен толығуда. Қазақ тіліндегі құранды етістіктер жайлы зерттеулер қазақ тіл білімінің Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, Ы.Маманов, Н.Оралбай сияқты көрнекті ғалымдарының еңбектерінде қамтылған. Күрделі етістік түрлерінің бірі болып табылатын құранды етістіктер құрылымы жағынан ерекшеленеді. Қазақ тілін зерттеу еңбектерінде құранды етістіктердің тіркесті түбір етістіктер деп аталуы да кездеседі. Алайда құрылымы мен мағынасы жағынан құранды болып табылатын осы күрделі етістік түрін құранды деп атау әлдеқайда орынды. Құранды етістіктерді күрделі етістіктің басқа түрлерінен ерекшелендіретін негізгі белгілерін айқындау үшін осы құранды етістіктерді зерттеу нысаны ретінде алған ғалымдар зерттеулеріне шолу жасаған жөн.
Қазақ тілі морфологиясының зерттеу нысаны болып табылатын сөз таптарының ішінде етістік - семантикалық, құрылымдық табиғаты жағынан ерекшеленетін сөз табы. Етістіктің дара және күрделі түрі өзіндік сипатқа ие. Зерттеп отырған құранды етістіктердің құрылымдық сипаты мен семантикалық ерекшелігі түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың назарынан тыс қалмады. Себебі қазақ тілі - түркі тілдерінің бір тармағы. Сондықтан қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің, оның ішінде құранды етістіктердің өзіндік ерекшеліктері басқа түркі тілдерінде кездесуі заңдылық.
Құрылымдық грамматиканың негізгі қағидалары бойынша зерттеліп келген етістіктің тіл білімінің көрнекті зерттеуші ғалымдарының еңбектеріне негіз болғаны белгілі. Олардың зерттеу бағыттары етістіктің құрамы (дара, күрделі), етістіктің категориялары (жақ, шақ), етістіктің ерекше тұлғалары (формалары) болып саналатын есімше, көсемше сияқты негізгі тілдік бірліктер болды, сондай-ақ қазіргі қазақ тілінде белең алған функционалдық грамматика негізінде бірқатар зерттеулер жүргізілді. Осы тұста етістіктің аналитикалық форманттарының қимылдың өту сипатын айқындаудағы негізгі ерекшеліктері сөз болды. Демек, етістіктің үдерістің сипатын білдіруге қатысады. Етістіктің өзінің күрделі семантикалық құрылымымен, қимылдың өтуін, нәтиже дәрежесі, қимыл бағыты, басталуы, ұзақтығы сияқты сипатын айқындауда жұмсалады. Сондықтан етістіктің басқа сөз таптары ішінде күрделісі екені айқын.
Қазақ тіліндегі құранды етістіктерге қатысты зерттеу еңбектері түркі тілдерін зерттеуші көрнекті ғалымдар А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, Н.К.Дмитриев, Ф.Г.Исхаков, С.Е.Малов т.б. тиесілі. Аталған ғалымдар түркі тілдерінің морфологиясын зерттеп қана қоймай, сөз таптарының құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген. Етістіктің күрделі түрі (құранды етістік) зерттеу нысаны ретінде қарастырылған.
Қандай сөз табының лексика-грамматикалық сипатын қарастырсақ та, лексикалық мағынасының жалпылануымен жалпы грамматикалық мағынасын, сол грамматикалық мағынаны беруге қатысатын түрлі грамматикалық категориялар жиынтығын, сондай-ақ сөйлемдегі қызметі негізге алынады. Тіліміздегі сөз таптарын топтастырудың негізгі үш принципі де қатысады. Осы тұста етістіктің құрылымы мен семантикасы жағынан күрделі сөз табы ретінде танылып, оның дара не күрделі түрінің басты семантикалық ерекшелігі - қимылды, іс-әрекетті білдіру.
Күрделі етістіктер сөзжасам саласында қарастырылатын мәселелер қатарында орын алады. Түркітанушы ғалымдар арасында да осы пікірді негізге алғандар бар. Ғалымдар зерттеулерінде түркі тіліндегі көптеген етістіктер есім және етістіктердің тіркесуі арқылы жасалады деген пікір бар. Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің табиғатын айқындау үшін ғалымдардың зерттеулерін саралаған жөн.
Академик А.Н.Кононов күрделі етістіктерді сөзжасамға жатқызып, олардың есім сөздер мен етістіктер тіркесі деп қарастырды. Демек, күрделі етістіктердің екі түрін көрсетеді: есім - көмекші етістіктерден жасалатын; толық етістіктер - көмекші етістік құрылымындағы етістіктер [1, 72-б.].
Н.А.Баскаковтың күрделі етістік жөніндегі зерттеулерінде есім сөздер мен етістіктерден құралған етістіктерді күрделі етістік деген терминмен емес, құранды етістік деген терминмен атайды [2, 63-б.].
Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың зерттеу жұмысында башқұрт тіліндегі есім сөздердің, оның ішінде зат есім, сын есім, сан есім, үстеу, еліктеуіш сөздер және т.б. көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатын құранды етістіктер жөнінде толық мәлімет берілген. Қазақ тіліндегі құранды етістіктердің жасалу үлгілерінің сабақтастығы, ұқсастығы орын алады. Айта кететін бір жайт, башқұрт және қазақ тіліндегі етістіктерді салыстыру барысында ету көмекші етістігінің өнімді екендігі айқындалды. Осыдан ету көмекші етістігінің жалпы түркі тілдеріндегі құранды етістіктердің жасалуына негіз болатыны сөзсіз. Сонымен қатар есім сөздер мен етістіктердің тіркесуі арқылы тұрақты (идиомалық) сипатқа ие болған күрделі (құранды) етістіктердің қатары аз емес.
Түркі тілдерінің сөзжасам саласына қатысты зерттеу еңбектерінде, оның ішінде морфология құрамында қарастырылған сөзжасамдық тәсілдерге талдау жасаған Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, А.К.Боровков, Н.К.Дмитриев, Ф.Г.Исхаков, А.Н.Кононов, С.Е.Малов, К.М.Мусаев, А.М.Щербак т.б. ғалымдар түркі тілдерінің тіл деңгейлері бойынша жан-жақты зерттеу жүргізіп, бірқатар зерттеу еңбектерін жазды. Түркітану өз алдына дербес сала ретінде танылып, Н.А.Баскаковтың Каракалпакский язык, Историко-типологическая морфология тюркских языков т.б. еңбектерінде сөз таптарының сөзжасамдық (оның ішінде аналитикалық) тәсілдері қарастырылды. Ғалым еңбектерінде морфологиялық тәсілмен жасалатын туынды сөздердің тұлғалық сипаты кеңінен қарастырылғанмен, күрделі етістіктердің тіркесу арқылы жасалған түрлері де зерттеу нысанынан тыс қалған емес.
Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдар еңбектеріне сүйенсек, қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің басқа түркі тілдеріне ортақ жасалу жолдары бар екені айқындалады. Бұл ретте Б.Серебрянников, Н.Гаджиева сияқты зерттеуші ғалымдардың Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков атты еңбегінде түркі тілдеріндегі сөзжасамдық тұлғалардың даму, қалыптасу тарихын зерттелген [3, 185-б.].
1988 жылы жарық көрген Стравнительно-историческая грамматика тюркских языков атты еңбекте етістіктің сөзжасамына қатысты бірқатар тұжырымдар беріліп, күрделі етістіктің ерекшелігі мен оның жасалу жолдары айтылды. Аталған еңбекте күрделі етістікті жасаудың екі жолы көрсетілген. В словообразовании глагола от других частей речи значительную роль играет детерминативное словосложение, которое осуществляется чаще всего по структурной схеме глагольных словосочетаний, отчасти же по модели двусоставного глагольного предложения. Осуществляется оно двояко: а) по стереотипным образцам, моделям в серийном порядке, б) на базе уникальной лексической сочетаемости спрягаемого глагола с зависимым от него именем в индивидуальном порядке, нередко в виде фразеологической единицы с образным лексическим значением [4, 435-б.].
Осы бағытта жүргізілген ғылыми зерттеу нәтижелері З.Г.Шарафетдинованың еңбегінде де орын алады. Татар тіліндегі құранды етістіктерді жасалу үлгісі - еліктеуіш сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесуі. Осы үлгіде жасалған құранды етістіктер қазақ әдеби тілінде саны жағынан артық. Ғалымның зерттеу еңбегінде татар тіліндегі еліктеуіш сөздердің килу және иту көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалатыны жан-жақты дәйектеліп, тілдік бірліктермен өз дәлелін тапқан. Мәселен, иту көмекші етістігімен тіркесу арқылы жасалған құранды етістіктер қатарына пылт иту, елт-елт иту, тек-тек иту, шарт иту және т.б. жатқызса, килу көмекші етістігінің тіркесуімен жасалған құранды етістіктерге шалт-шолт килу, кыт-кыт килу, мэш килу, щелт-щелт килу т.б. жатқызады.
Қазақ тілі ғылымының негізін салған ғалымдар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтан бастап, тіл білімімен айналысқан ғалымдардың барлығы дерлік әртүрлі дәрежеде сөзжасамның теориялық және практикалық мәселелері жөнінде зерттеу жүргізді. Оның себебі бар, ол - сөзжасамның тек морфологияның нысаны ғана емес, лексикалық бірлік жасауға, синтаксистік бірлік жасауға да қатысуы.
1989 жылы дербес сала болып қалыптасқан сөзжасамның негізгі мәселелері - туынды сөз. Туынды сөз туралы түсінік, оның жасалу жолдары мен тәсілдері, қос сөз, біріккен сөз жайлы алғашқы пікірлер А.Байтұрсынұлының 1914 жылы жарық көрген Тіл - құрал атты еңбегінде баяндалды. Демек, сөзжасамның алғашқы терминдері А.Байтұрсынұлының еңбегінде қалыптасты. Ғалым сөз тұлғасына қарай түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқы сөз, қосымшалар деп 5 топқа бөле отырып, туынды сөзге мынадай анықтама береді: Туынды сөз дегеніміз - бастапқы тұлғасы, мағынасы да өзгерген сөз [6, 40-б.].
Қазақ тілі морфологиясына қатысты өзекті мәселелерді зерттеу нысаны еткен ғалымдар қатарына Қ.Жұбанов жатады. Профессор Қ.Жұбановтың зерттеу еңбектерінде де қазақ тіліндегі күрделі сөз, күрделі етістік жайлы айтылды. Ғалымның 1936 жылы жарыққа шыққан Қазақ тілінің грамматикасы атты зерттеу еңбегінің бірінші бөлімі морфология саласына арналған. Сонымен қатар ғалымның Заметки о вспомогательных и сложных глаголах атты мақаласы да қазақ тіл білімінде құнды еңбектердің бірі. Бұл мақалада көмекші етістіктердің күрделі етістік жасаудағы қызметі туралы мынадай сипаттама беріледі: Часто бывает трудно установить имеем ли дело с наращениями одного глагола или же с целым сочетанием слов синтаксического порядка. В последнем же случае нелегко узнать, где кончется один глагол и начинается другой. Значительная часть основных глаголов употребляется и в качестве вспомогательных, что делает порою трудным различить, употреблен ли тот или иной глагол в вспомогательном значении или основном [7, 214-б.].
Профессор Қ.Жұбановтың Образование сложных слов в казахском языке атты зерттеу мақаласында сөзжасамның синтетикалық тәсілінен басқа, анатиликалық тәсілінің болуы туралы пікірін білдіреді. Күрделі сөздердің теориялық негізі жасалып, аналитикалық тәсіл арқылы жасалуына толық сипаттама берілді. Ғалым Қ.Жұбановтың тұжырымы бойынша, күрделі сөздердің тіркесу түрлері әртүрлі: қазақ тілі агглютинативті, яғни жалғамалы тілдер қатарына жатады. Сөздердің жасалуы мен сөздердің түрленуі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалды, дегенмен күрделі сөздердің аналитикалық (тіркесу) жолымен де жасалуы кездеседі деген тұжырым жасайды [8, 236-б.]. Тіл білімінің теориялық мәселелері қамтылған алғашқы ғылыми еңбек - Қ.Жұбановтың зерттеу еңбегі.
Қ.Жұбанов етістіктерді құрамына қарай дара және қосынды деп екі топқа бөлді. Көмекші етістігі бар етістік қосынды етістік деп аталады деген тұжырым жасады [7, 40-б.]. Сонымен қатар профессор Қ.Жұбанов қосынды етістіктердің жасалу жолдарын да қарастырды. Қосынды етістіктегі негізгі мағынаны беретін етістік көсемше немесе есімше тұлғалы етістіктен жасалып, жіктеледі, түрленеді. Ал көмекші етістіктерді төтенше (отыр, жатыр, тұр, жүр), кеміс (е, де, бол, шығар), толық (ал, сал, қал, жібер, бер, қой, таста т.б.) деп үш топқа бөлді. Толық көмекші етістіктердің әрі негізгі, әрі көмекші етістік ретінде қолданыла алатынын көрсетті. Қ.Жұбанов кеміс деп атаған көмекші етістіктің түрі құранды етістік жасауға негіз болады. Сонымен қатар толық көмекші етістіктер құранды етістіктің құрамында кездеседі, алайда идиомаланған құранды етістік түрін жасайды.
Құранды етістіктердің құрылымы мен семантикасы жайлы тұжырымдар тіл білімінің көрнекті зерттеушілерінің жекелеген еңбектерінде айтылды, сондай-ақ қазақ тілінің алғашқы ұжымдық еңбектерде орын алды. Осы тұста қазақ тілінің алғашқы грамматикасын айта кеткен жөн.
1954 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі атты алғашқы грамматикада сөз таптарына арналған бөлімдерді М.Балақаев (сын есім, шылау сөздер, көмекші есімдер), А.Ысқақов (морфологияның жалпы бөлімі, зат есім, сын есім, есімдік, үстеу, одағай, еліктеуіш сөздер, көмекші есімдер), Н.Сауранбаев (етістіктер) сынды ғалымдар жазған. Аталған грамматикада фонетика, лексика, синтаксис салаларына қатысты зерттеулер де қамтылған. Морфология саласының теориялық негізі аталған ғалымдардың зерттеулерімен қалыптасты. Қазақ тіліндегі сөз таптарының лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері толығымен сипатталған бұл еңбекте етістіктің қазақ тілінің күрделі сөз табына жататыны айқындалып, құрамы жағынан күрделі етістік түріне қатысты ғылыми тұжырымдар берілді. Айта кететін бір жайт, аталған еңбекте құранды етістік терминінің құрама етістік деген терминмен қолдануылуын аңғарамыз. Демек, құранды етістік термині қазақ тіл білімінде бірден қалыптаспады. Көптеген зерттеу еңбектерінде етістіктердің құрылымдық ерекшелігін айқындайтын әрт.рлі термин қолданылды. 1954 жылғы грамматикада күрделі етістіктердің не етістіктерден, не есім сөз бен көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатыны айтылған. Есім сөздер мен көмекші етістіктен жасалған құранды етістіктердің құрамындағы көмекші етістіктердің іс-қимылды білдіруге негіз болатыны сипатталған. Көмекші етістіктердің мағынасына талдау жасалды. Есім сөздер мен етістіктен жасалған құрама етістіктерде іс-қимыл туралы ұғым ондағы есім сөзде болмайды, соңғы көмекші етістікте болады: сурет салды, ұйқы қанды, ер жетті, ат қойды дегенде, істі, қимылды, әрекетті олардың соңғы етістік сыңарлары білдірген [9, 287-б.].
1967 жылы жарық көрген грамматиканың Морфология атты бірінші кітабында да құранды етістіктер туралы ғалымдардың ғылыми тұжырымдары берілді. Аталған грамматикада күрделі етістіктердің құрамына және грамматикалық мағынасына қарай үш топқа бөлінетіні айтылған. Олар:
есім және еліктеуіш сөздердің көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы жасалған тіркесті түбір етістіктер,
еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған күрделі формалар,
көсемшелерге көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалған формалар.
Осында тіркесті түбір етістіктер деп отырған күрделі етістіктердің қатары қазіргі қазақ тілінде құранды етістік деген терминмен қалыптасқан етістіктер болып табылатынын аңғарамыз. Грамматикада тіркесті түбір етістіктерге жек көру, таң қалу, ер жету, құр қалу тарс ету, гүрс ету т.б. мысалдар келтіріліп, мынадай сипаттама беріледі: Күрделі етістіктің бұл түрі ешқандай грамматикалық үстем мағына білдірмейді де, лексикалық единица есепті қолданылады. Сондықтан бұл да форма сөз тудыру категориясына жатады [10, 155-б.]. Бұл тұжырымды негізге ала отырып, құранды етістіктер етістік сөзжасамында қарастырылатын мәселелердің бірі болып табылады деп айта аламыз.
Қазақ тіл білімінде профессор Н.Сауранбаев еңбектерінің құндылығы - тілді семантикалық тұрғыдан зерттеуі. Сөз таптарының ішінде етістікті зерттеу барысында ғалым оның мағыналық дамуына, субстантивтену үлгілерін сипаттауға ерекше мән береді. Етістік тудырушы жұрнақтардың мағынасын нәтижелік, объектілік т.б. деп жіктейді. Етістік тұлғалары мен түбірлерінің семантикалық дамуын зерттеген ғалым Н.Сауранбаев Қазақ тілі білімінің проблемалары атты зерттеу еңбегінде етістік мағынасының ішкі семантикалық дамуын формалық дамуына байланысты жиынтықта қалыптастырады [11, 168-б.]. Құранды етістік жайлы ғылыми көзқарас қазақ тіл білімінің синтаксис саласына қатысты құнды еңбектер жазған профессор М.Балақаевқа тиесілі. Ғалым қазақ тілінің синтаксистік және стилистикалық жүйесінің негізін салды. М.Балақаевтың Сөз тіркесі туралы кейбір ойлар атты мақаласында сөз тіркесінің номинативтілігі мен номинативті еместігі сараланып, номинативті сөз тіркесі ретінде фразалық тіркестер қатарына жатқызылды. Ал кез келген номинативті мағына беретін сөз тіркесі лексикологияның, номинативті емес сөз тіркесі синтакистің зерттеу нысаны болса, номинативті сөз тіркесінің жасалу, қалыптасу жолдарын анықтау - сөзжасам мәселесі болып саналады [12, 132-б.].
Т.Қордабаев, М.Томанов еңбегіне сүйенсек, көне түркі жазбаларында есім сөздер мен ет көмекші етістігінің тіркесі жиі кездеседі екен. Орхон-Енисей жазбалары тілін зерттеуші ғалымдар етістіктің құрамдық түрлерінің ішінде аса мол кездесетіндері деп есім мен көмекші тіркестерін атайды. Негізгі лексикалық мән мұндай етістіктер құрамында есімдерде болады да, көмекші етістіктер грамматикалық көрсеткіш қызметін ғана атқарады [13, 143-б.].
Қазақ тіл білімінде құранды етістіктерді зерттеген ғалымдардың бірі - А.Ысқақов. Ғалымның зерттеу еңбегінде күрделі етістіктерге, оның түрлеріне, жасалу жолдарына сипаттама берілген. Ғалым күрделі етістік түрлерінің бірі - құранды етістіктің есім сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатынын, сондай-ақ құранды етістіктің лексикалық мағынасына бірінші сыңары (есім сөз) негіз болатынын айтқан. ...жәрдем ет, ән сал деген күрделі етістіктер (есім және көмекші етістік) тек семантикалық жағынан ғана емес, күрделі етістіктің грамматикалық жағынан, демек, етістіктің барлық грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) парадигмаларын жасауға және оларды қолдануға негіз болады (жәрдем етеді, жәрдем етті, жәрдем етсе игі еді). Күрделі етістіктің бұл формасы сыртқы тұрпаты (құрамы) жағынан, ішкі мазмұны жағынан құранды болып келеді. Сол себепті осы үлгіде жасалған күрделі етістіктер күрделі құранды етістіктер деп аталады [14, 286-б.].
Профессор Ы.Маманов - қазақ тіл білімінің әр саласын зерттеген ғалымдардың бірі. Қазақ тіл білімінің мәселелеріне байланысты монографиялық еңбектерде, ғылыми мақалаларда ғалым Ы.Мамановтың құнды ғылыми пікірлері өзіндік орны бар. Соның дәлелі ретінде 2002 жылы Астана баспасында жарық көрген Қазақ грамматикасын атауға болады. Зерттеуші ғалымның етістік категориясына қатысты ғылыми тұжырымдары мен көзқарастары аталған академиялық грамматиканың морфология бөліміне негіз болды.
Ы.Мамановтың зерттеушілік жұмысының негізі қазақ тіліндегі етістік және оның өзіндік категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипатарын айқындаудан бастау алады. Осыған сәйкес қазақ тілінің аглюнитативті тіл болуын негізге ала отырып, орыс грамматикасымен салыстыра қарастырып, құнды зерттеу еңбектерін жазды. Тіл дамуының ішкі заңдылықтарын, оған әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді айқындады. Қазақ тіл білімінің әр саласына қатысты ауқымды теориялық қорытындылар жасады.
Қазіргі қазақ тіліндегі етістік сөзжасамы жөнінде өзекті мәселелер тілді зерттеуші көптеген ғалымдар еңбегінен таба аламыз. Олардың қатарында етістіктің толық теориялық негізін қалаған ғалым Ы.Маманов қазақ тілінің морфология саласына қатысты зерттеу еңбектерінде құранды етістіктерді тіркесті түбір етістіктер деген терминмен атап, мынадай анықтама береді: Өзара тіркесіп, бір ғана түбір сөз мағынасын білдіретін тұрақты сөз тіркесі тіркесті түбір етістік деп атайды. Тіркесті түбір етістіктердің бірінші сыңары есім сөздер мен еліктеуіш сөздер болады да, соңғы сыңары көмекші етістіктен тұрады [15, 32-б.]. Бұл тіркесті түбір етістіктің құрамындағы есім сөздер сөздің толық лексикалық мағынасын білдіреді, ал көмекші етістіктер қимыл мәнді үстейді де етістікке айналдырады. Құрмет ету, ән салу сияқты аналитикалық тәсілмен жасалған сөздер құрылымы жағынан ерекшеленетіні болмаса, құрметтеу, әндету сияқты етістіктерден семантикалық жағынан еш айырмашылығы жоқ.
Ғалым С.Исаев қазақ тілінің морфология саласында қатысты зерттеу еңбегінде есім мен етістіктің бастапқы еркін (синтаксистік) тіркесін құранды етістік (көмек қыл), тұрақты лексикаланған етістік (ән сал, ақыл бер), тұрақты идиомаланған етістік (көз сүз, ат салыс) қалыптасқан деген тұжырым жасайды [16, 249-б.].
Орыс тілінен енген сөздердің құранды етістік жасауға негіз болатыны туралы В.А.Исенгалиеваның 1966 жылы жарық көрген Глаголы с основами, заимствованными из русского языка атты зерттеу еңбегінде жан-жақты қарастырылған. Қолданыста звонить ету, редактировать ету, режиссерлік ету т.б. бірқатар құранды етістіктер бар. Осындай құрылымда жасалатын құранды етістіктер жайлы В.А.Исенгалиеваның зерттеу еңбегінде айтылған [17, 45-б.]. Есім сыңары басқа тілдегі етістіктің бастапқы формасы (орыс тілінде - инфинитив, қазақ тілінде - тұйық етістік) мен ету көмекші етістігінің тіркесу арқылы жасалады.
Н.Оралбай - қазақ тіл білімінің зерттелуіне, дамуына, қазақ тілі сөзжасамының дербес сала ретінде танылуына зор үлес қосқан ғалым. Қазақ тілінің морфологиясы саласында зерттеген мәселелер қатары да аз емес. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы атты еңбегінде күрделі етістіктің төрт түрін көрсете отырып, қысқаша сипаттама береді. Ғалымның пікірінше, құранды етістіктер есім сөзге ет, қыл, бол, ал көмекші етістіктері тіркесіп, есім сөзге қимыл мәнін қосып, етістік жасайды [18, 217-б.].
Н.Оралбайдың зерттеу еңбектерінде де ет көмекші етістігінің құранды етістіктерді жасауға негіз болатыны айтылған. Ет көмекші етістігі есім сөзбен тіркесе отырып, құранды етістік жасайды (көмек ет, арман ет, құрмет ет т.б.). Осы құранды етістіктерге негіз болған есім сөздерге етістік тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған мына етістіктермен мағыналас: көмек ет - көмектес, арман ет - арманда, құрмет ет - құрметте, жәрдем ет - жәрдемдес.
Қазақ тілінің грамматикасы, сөзжасамы, қазақ тілін оқыту әдістемесі салаларын зерттеуге сіңірген еңбегі зор профессор Н.Оралбаеваның зерттеу еңбектерінде қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері қарастырылып, қазақ тілінің грамматикасында негізді ғылыми тұжырымдар жасалды. Ғалымның Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары атты еңбегі қазақ тіліндегі етістіктің сипатын айқындауда, жалпы қазақ тіл білімінде елеулі орын алады. Сонымен қатар лексикалық мағынасынан айырылған, грамматикалық қызметке ауысқан көмекші етістіктердің табиғатын айқындап, мынадай тұжырым жасайды: Көмекші етістіктердің өте жоғары дәрежеде абстаркциялануы, олардың грамматикалық мағыналарының кеңеюі, түрлі категория мағыналарының көрсеткіштеріне айналуы, тұрақталуы - грамматикалық даму заңдылығының нәтижесі [18; 108-б.]. Демек, ғалым көмекші етістіктердің өзіндік мағыналық ерекшеліктерін саралап көрсеткен. Көмекші етістіктер грамматикалық мағына бермейді, бірақ алдында тұрған негізгі етістікке жалғанған қосымшамен байланысты болады. Оларды аналитикалық форманттар деп атады. Бүгінгі таңда көсемшелік негізгі етістік пен көмекші етістіктің тіркесі арқылы жасалған аналитикалық форманттар қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіштері болып табылады.
Профессор Н.Оралбаеваның қазақ тіл біліміне қосқан үлесі зор. Мәселен, қазақ тілі сөзжасамының дербес сала болып қалыптасуының негізін қалады. 1989 жылы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институнының ғалымдары М.Балақаев, А.Қалыбаева, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, С.Нұрқатов, Н.Оралбайдың қатысуымен Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монография жарық көрді. Аталған еңбекте қазақ тілі сөзжасамының теориялық негізі қаланды. Қазақ тіліндегі сөз таптарының сөзжасамы, тіл білімінің басқа да салаларымен байланысы айтылады. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монография қазақ тілі сөзжасамының өзекті мәселелерін зерттеудің бастауы болды.
Сөзжасамның жалпы теориялық мәселелерін тұңғыш зерттеуші ғалым, профессор Н.Оралбай туынды сөз жасаудың аналитикалық тәсілі, сондай-ақ күрделі етістіктер мәселесін қарастырып, жаңа арнада көрсетті.
Қазақ тіліндегі құранды етістіктердің түрлену жүйесі бар. Мысалы, ән салыңыз, ән салдым, ән салмады, ән салып, ән салар емес, ән салған; жәрдем еткен, жәрдем етіңіз, жәрдем еткелі, жәрдем ете алмады, жәрдем етсе екен т.б. Құранды етістіктердің етістіктің түрлену жүйесі бойынша форма өзгертуі орынды. Құранды етістіктің құрамындағы есім сөзден кейін көмекші етістік тіркесетіндіктен, етістік категорияларының көрсеткіштері осы көмекші етістіктерге жалғанады. Демек, жәрдем ет, ән сал, әуре бол, азамат бол, адам бол т.б. сияқты сөздердің етістіктер қатарына жатқызылатыны заңды.
Қыл, бол, ет көмекші етістіктері қазақ тіліндегі құранды етістіктердің бір сыңары қызметін атқарады. Аталған көмекші етістіктердің ішінде ет көмекші етістігінің құранды етістік жасауда актив қолданылатыны жоғарыда айтылып өтті. Ет көмекші етістігі тіркесетін есім сөз байырғы сөз немесе басқа тілден енген сөз болуы мүмкін.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографияда ант етеміз, азат еткен, баян етті, айып етпе сияқты құранды етістіктер беріліп, құрамындағы есім сөздер (зат есімдер) араб, парсы тілінен енген сөздер екендігі айтылған. Ал жарқ-жарқ етеді, тырп етпестен, гүл атты, ағараң тартты деген құранды етістіктер құрамындағы есім сөздер қазақ тілінің байырғы сөздеріне жатады [20, 314-б.].
Аталған монографияда етістіктің сөзжасамы арнайы қарастырылп, құранды етістіктердің құрылымдық-семантикалық табиғаты айқындала түсті.
Құранды етістіктер - етістіктің аналитикалық тәсілі арқылы жасалуының нәтижесінде тілге қосылған етістіктердің үлкен бір тобы. Құранды етістіктер есім сөздерге көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалады [20, 314-б.]. Құранды етістіктердің құрылымдық ерекшелігіне тоқталып, сақыр-сұқыр етті, еңбек етті сияқты құранды етістіктерді мысалға келтіреді. Осы тұста, ет көмекші етістігінің қатысуымен жасалатын құранды етістіктер саны жағынан басым екенін атап көрсетеді: Ет көмекші етістігі - құранды етістік жасайтын ең өнімді көмекші етістік. Ет көмекші етістігі есім сөзге қимыл мәнін қосады. Оның мәнін, мағынасын есімнен етістік жасайтын жұрнақтардың мағынасымен салыстыруға болады [20, 315-б.].
Күрделі етістіктерді зерттеуші ғалым Б.Қасым еңбегінде құранды етістіктерге мынадай анықтама беріледі: Құранды етістік деп бірінші, негізгі сыңары есімнен, екінші сыңары толымсыз мәнді көмекші етістіктен болған, мағыналық жағынан күрделеніп, тұлғалық жағынан екі түрлі сөздің біртұтастықта тіркескен, бір ұғымды (күрделі) етістік түрін атайды. Мысалы: сарт ету, көмек ету, жәрдем ету, дем алу, ән салу, жақсы көру т.б. [21, 18-б.].
Қазақ тіл білімінің дербес саласына жататын сөзжасамның өзекті мәселелері тіл білімінің көрнекті ғалымдардың зерттеу нысанына айналып, қарқынды дамиды. Сөзжасам саласының өзекті мәселелері ғылыми-теориялық және нақты тәжірибелік тұрғыда көптеген ғалымдардың зерттеу еңбектерінде көрініс тапты. Етістіктің сөзжасамы, қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің, оның ішінде құранды етістіктердің сипаты жөнінде тілдік мәселелер қарастырылды. Құранды етістіктердің жасалу жолдары, олардың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері жан-жақты зерттелді. Сөз таптарының ішінде лексика-семантикалық ерекшелігімен, грамматикалық категорияларының санымен, сөйлемде атқаратын қызметімен, туынды сөз жасау жүйесімен т.б. өзіндік сипатымен ерекшеленетін күрделі сөз табы - етістік. Құранды етістіктер құрылымдық сипаты жағынан түркі тілдеріне ортақ құбылыс. Сондықтан есім сөздер мен көмекші етістік тіркесуінен жасалған құранды етістіктердің туыстас башқұрт, ұйғыр, татар т.б. тілдердегі сипаты түркітанушы ғалымдар еңбектерінен көрініс табады. Түркі тілдеріндегі құранды етістіктердің құрылымы жөніндегі зерттеу еңбектері, сонымен қатар етістіктің лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін зерттеген Ы.Маманов, А.Ысқақов, Н.Оралбай, Б.Қасым т.б. ғалымдар еңбектері құнды. Ғалымдар еңбектерінде құранды етістік жасауға қатысатын өнімді көмекші етістіктер қатары, есім сөз таптарының тіркесу қабілеті, еліктеуіш сөздердің құранды етістік жасаудағы қызметі, құранды етістіктердің құрылымдық үлгілері, сонымен қатара тіліміздегі тұрақты етістікті тіркес ретінде танылған құранды етістіктер туралы зерттеулер бар.
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІК ПЕН КҮРДЕЛІ ЕТІСТІКТІҢ ЖІКТЕЛІМІ
Қазақ тіл білімінің морфологиясы саласының зерттеу нысаны болып табылатын сөз таптарының ішіндегі ең күрделі грамматикалық категория - етістік. Күрделі етістік түрлерінің бірі болып табылатын құранды етістіктер құрылымы жағынан ерекшеленеді. Қазақ тілін зерттеу еңбектерінде құранды етістіктердің тіркесті түбір етістіктер деп аталуы да кездеседі. Алайда құрылымы мен мағынасы жағынан құранды болып табылатын осы күрделі етістік түрін құранды деп атау әлдеқайда орынды. Құранды етістіктерді күрделі етістіктің басқа түрлерінен ерекшелендіретін негізгі белгілерін айқындау керек.
Күрделі етістік - қазақ тілінде жиі қолданылатын етістік формаларының бірі. Екі я одан да көп сөзден құралып, бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаратын етістіктерді күрделі етістіктер қатарына жатқызамыз.
Қазақ тіліндегі күрделі етістіктер жайлы сөз еткенде, жалпы күрделі сөздер, күрделі атау сияқты мәселелерге тоқталу керек. Күрделі сөздер - бұл аналитикалық тәсіл арқылы екі не одан да көп сөзден құралған, бір лексикалық мағына беретін сөздер. Берілген анықтама күрделі сөздердің құрылымдық әрі мағыналық ерекшелігін толығымен айқындайды. Осы анықтама негізінде қазақ тіліндегі күрделі зат етім, күрделі сын есім, күрделі етістік т.б. сөз таптарының күрделі құрылымда жұмсалуы туралы айта аламыз.
Күрделі сөз мәселесі түркітанушы ғалымдар еңбектерінде қаралды. В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, П.Ф.Катанов т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде күрделі сөздер жайлы ғылыми тұжырымдар кездеседі. Осы ғалымдар қатарында И.Гигановтың күрделі сөздер мен құрама сөздер туралы, ғалым В.В.Радлов күрделі сөздердің фонетикалық құрылымның өзгеруімен құрылатыны туралы зерттеу жүргізсе, ғалымдардың бір тобы күрделі сөздер тіркесу арқылы жасалатынын негізге ала отырып, күрделі ұғымды білдіретін құрамдар, сөздердің қосарлы тізбегі, сөздер тіркесі сияқты лингвистикалық аталым берілген. Аталған ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек, күрделі сөздердің өзіндік белгілеріне мыналар жатады:
күрделі сөз түбір не туынды сөз болып табылатын екі не одан да көп жалаң сөздерден құралады;
күрделі сөздер мен сөздердің тұрақты тіркестері қос сөз, қайталама қос сөздер, күрделі есімдер, күрделі етістіктер түрінде қолданылады.
Күрделі сөздерге қатысты ғылыми тұжырымдарды түркітанушы ғалым А.А.Кононов еңбектерінде кездестіреміз. Ғалым күрделі сөздерге мынадай анықтама береді: Словосложение есть соединение двух или реже трёх слов, дающих в синтезе новую лексическую единицу [1, 125-б.]. Осы тұжырымнан күрделі сөздердің келесі басты белгілерін атап көрсетуге болады:
біртұтас лексикалық мағынасы болады;
өзінің грамматикалық қызметі жағынан жай жалаң сөздерге ұқсас, олардан морфологиялық құрамы жағынан ерекшеленеді, ажыратылады;
сөздерді біріктіру жолымен екі не одан артық жалаң (түбір не туынды) сөздердің тұрақты тіркеске бірігуі арқылы жасалатындығын ескеріп, күрделі сөздерді өз ішінде біріккен сөздер, нағыз күрделі сөздер, қос сөздер деп үшке бөледі.
Күрделі сөздердің қалыптасуы туралы зерттеулер қатарына ғалым А.Ысқақовтың еңбектерін жатқызамыз. Ғалымның пікірінше, күрделі сөздер тілдегі жай сөз тіркестерінің лекикалануы, тұрақты тіркеске айналуы (идиомалануы), грамматикалық немесе фонетикалық өзгеріске түсуі нәтижесінде қалыптасады. Сондықтан күрделі сөздер тобына мыналарды жатқызады:
Лексикалану арқылы күрделенген сөздер (айбалта, ақсақал). Бұл келтірілген мысалдардан күрделі сөздердің жасалуына негіз болған сөздердің өз алдында дербес лексикалық мағынасы бар, жекелеген сөйлем мүшесі бола алатын тілдік бірліктер екендігін көреміз. Алайда тілімізде орын алатын лексикалану үдерісінің нәтижесінде күрделеніп, тілімізде күрделі сөздер тобын толықтырды.
Тұрақты тіркестер (фразеологиялық тұлғалар). Мысалы: жүрек жұтқан. Күрделі сөздердің бұл қатарына жататын тілдік бірліктер тілімізде тұрақты (идиомаланған) тіркестер түрінде қолданылады.
Есімдер мен етістіктердің тіркесуінен жасалған құранды етістіктер (қызмет қыл, ән сал). Бұл топқа жататын күрделі етістіктер құрылымы жағынан ерекшеленеді. Есім сөздер мен етістіктерден құралып, құранды етістік деп аталуы да жай емес. Мұндай құрылымдағы құранды етістіктер құрамындағы есім сөздер іс-әрекетті білдіруге негіз болса, тіркескен етістік, әдетте, көмекші етістіктер есім сөзге үстеме мағына беріп, қимылды білдіреді.
Бір сөз табына жататын сөздерден құралған күрделі есімдер (ақ шұбар, бара бер). Бұл сөздер қатарына жататын күрделі тілдік бірліктер де күрделі сөздер болатыны сөзсіз. Құрылымы жағынан күрделі сөздердің екі не одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы жасалу қағидатына негізделеді әрі бір сөз табына жататын сөздердің тіркесуі арқылы күрделі мағына береді.
Ғалым А.Ысқақов жіктемесінде құранды етістіктердің есім сөздер мен етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатынын атап кетеді. А.Ысқақовтың зерттеулері негізінде ғалымның күрделі сөздерге берген анықтамасы мынадай екендігін аңғарамыз: Күрделі сөз деп кемінде екі не одан да көп дара сөздерден (жалаң не туынды түбірлерден) құралып, ритм, ырғақ жағынан бір ұдай лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді (не сөз тіркесін) айтамыз [14, 108-б.]. Ғалым құрылымы жағынан күрделі тілдік құбылыстардың барлығы дерлік күрделі сөздер қатарына жатпайды деп тұжырымдап, күрделі сөздерді олармен тұлғалас тілдік бірліктерден ажырататын басты белгілерін атап көрсетеді. Күрделі сөздер мағынасының тұтастығы, біртұтас тұлғалануы, белгілі бір сөз табына жататыны, сөйлемде бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратыны ерекшелігін айқындайды.
Қазақ тіліндегі күрделі етістіктерді зерттеуші ғалымдардың бірі - М.Балақаев. Ғалым тіліміздегі күрделі сөздерді мынадай топтарға бөледі:
біріккен сөздер;
кіріккен сөздер;
қос сөздер;
түйдекті тіркестер [22, 56-б.].
Профессор М.Балақаев түйдекті тіркестер деп жіктелген күрделі сөздер тобын бірнеше түрге бөліп қарастырады. Мәселен, түйдекті тіркестерге күрделі етістіктер, күрделі есімдер, идиома мен фразалар, көмекші етістіктер мен есімдер тобын жатқызады. Сонымен қатар қазақ тілінде аналитикалық тәсілдің басқа түркі тілдес халықтар тілінде сөзжасам тәсілдерінің кең тараған түрі екендігін атап кеткен. Демек, қарастырылып отырған құранды етістіктердің аналитикалық тәсілмен жасалуы түркі тілдеріне тән құбылыс.
Күрделі сөз мәселесіне қатысты зерттеу жүргізген ғалым - Ж.Шәкенов. Ғалым еңбегінде күрделі сөздер мен фразеологиялық тұлғалар, лексикаланған тіркес пен күрделі сөздер ара қатынасы жөніндегі мәселелер қарастырып, әрқайсысының ерекшелігі айқындалып, жігі ашылды. Ғалым Ж.Шәкеновтің 1991 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі ұғымдар атты еңбегінде Күрделі сөз деп екі не одан да көп сөз тізбегінен құралып, лексика- грамматикалық мағыналары мен тұлға, сөйлемдегі қызметі жағынан бөлшектенбейтін, тұтасымен белгілі бір ұғымның атауы ретінде жұмсалатын сөздерді айтамыз деген анықтама беріледі [23, 36-б.]. Күрделі сөздер құрылымы жағынан кіріккен сөз, біріккен сөз, құрама сөз, құранды сөз, қос сөз, қысқарған сөз деп жіктейді. Мұндағы құранды сөз деген күрделі сөз түріне есім сөздер мен көмекші етістіктің тіркесуінен құралған құранды етістіктерді жатқызылады. Ғалымның зерттеулеріне сүйенсек, құранды етістік күрделі сөздердің жекелеген бір түрі ретінде қарастырылған.
Қазақ тіліндегі күрделі сөздер туралы ғылыми көзқарас білдірген көрнекті тілші ғалымдардың бірі - К.Аханов. Ғалымның грамматика теориясына қатысты ғылыми еңбегінде күрделі сөздер туралы жалпы түсінік беріліп, оларға тән негізгі белгілер (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік тұтастық) сараланды. Профессор К.Аханов күрделі сөздерге тән белгілерді айқындау үшін оларды еркін тіркестермен байланыстыра зерттеді. Айқындаған негізгі семантикалық ерекшелік күрделі сөздердің идиомалық мағынада қолданылуында және біртұтас ұғым білдіруінде.
Күрделі сөздердің морфологиялық белгісі олардың жалаң сөз сияқты грамматикалық түрленуі деп тұжырымдайды. Морфологиялық тұтастық басты белгі ретінде қарастырған. Себебі біртұтас бірлік ретінде тұлғалану күрделі сөздерге тән құбылыс, ал ажыратыла тұлғалану - еркін сөз тіркесіне тән құбылыс.
Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің тағы бір басты белгісі - синтаксистік тұтастық. Ғалым К.Ахановтың мынадай пікірін келтіруге болады: Күрделі сөз - сөйлем мүшелеріне мүшеленбейтін, ажыратылмайтын, лексика-грамматикалық единица да, еркін сөз тіркесі сөйлем мүшелеріне мүшеленетін синтаксистік единица деп нақтылайды [24, 56-б.].
Зерттеліп отырған құранды етістіктер де - етістіктердің бір көрінісі, тілімізде жиі қолданылатын тілдік бірліктер болып табылады. Құрылымы жағынан ерекшеленетін құранды етістіктердің тіліміздегі күрделі етістіктердің жіктеліміндегі орны мен ерекшелігін айқындау мақсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Жагыпарова Жанар Саликызы
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР: ҚҰРЫЛЫМЫ, СЕМАНТИКАСЫ
6M020500 - Филология: қазақ филологиясы мамандығы бойынша
магистр дәрежесін алу үшін жазылған
магистрлік диссертация
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Нұр-Сұлтан, 2019 ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Қорғауға жіберілді
Филология факультетінің деканы,
ф.ғ.д., профессор
______________ Ш.Қ.Жарқынбекова
____ __________________ 2019 ж.
Магистрлік диссертация
ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР: ҚҰРЫЛЫМЫ, СЕМАНТИКАСЫ
мамандығы: 6M020500 Филология: қазақ филологиясы
(ғылыми-педагогикалық бағыт)
Магистрант Ж.С. Жагыпарова
Ғылыми жетекші,
ф.ғ.к., доцент С.С. Шоқабаева
Кафедра меңгерушісі А.Б. Бейсенбай
Нұр-Сұлтан, 2019 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... 6
Құранды етістіктердің зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Құранды етістік пен күрделі етістіктің жіктелімі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..13
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ-СЕМАНТИКАЛЫҚ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
Құранды етістіктер құрамындағы көмекші етістіктердің сипаты ... ... ... ... ..25
Есім сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Модаль сөздер, еліктеуіш сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесі ... ... ... .40
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕР - КҮРДЕЛІ АТАЛЫМ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ..49
Идиомаланған құранды етістіктердің семантикалық ерекшелігі ... ... ... ... ...49
Құранды етістіктердің термин жасаудағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
КІРІСПЕ
Зерттеудің өзектілігі. Қазақ тіл білімінің дербес саласына жататын сөзжасамның өзекті мәселелері тіл білімінің көрнекті ғалымдарының еңбектерінде зерттеу нысанына айналып, қарқынды дамыды. Сөзжасам саласының өзекті мәселелері ғылыми-теориялық және нақты тәжірибелік тұрғыда бірқатар зерттеу еңбектерінде көрініс тапты. Қазақ тіліндегі жекелеген сөз таптарының сөзжасамы мәселелері қарастырылды, етістіктің сөзжасамы бойынша тілдік мәселелер зерттелді. Қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің, оның ішінде құранды етістіктердің сипаты қарастырылды. Құранды етістіктердің жасалу жолдарын, олардың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін зерттеу - қазақ тіл білімінің өзекті мәселелерінің бірі. Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің ғылыми негізін жасау, қатарын анықтау, құрылымдық және семантикалық табиғатын, қазақ тіліндегі басқа да күрделі аталымдардан ерекшелендіретін өзіндік белгілерін айқындау диссертациялық жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Зерттеудің нысаны: Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктер, олардың құрылымдық-семантикалық сипаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің табиғаты мен құрылымын ерекше тілдік құбылыс ретінде зерттеу және оларды ерекше тілдік бірліктер қатарына жатқызудың ғылыми-теориялық негізін айқындау. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді орындау керек:
құранды етістіктердің ғылыми-теориялық сипаты негізінде қазақ тіліндегі құранды етістіктердің табиғатын ашу;
құранды етістіктердің сөзжасам саласына қатысын айқындау;
құранды етістіктердің құрылымдық-семантикалық түрлерін анықтау;
құранды етістік компоненттерінің (есім сөздер, көмекші етістіктер) белгілерін айқындау;
қазіргі уақытта қолданыстағы терминдер жасауда құранды етістіктердің қызметін талдау.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері: Зерттеу барысында сипаттау, жинақтау, жүйелеу, салыстыру әдістері, салғастыру, талдау әдіс-тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні: Зерттеу нәтижелері мен пайымдаулар қазақ тілінің сөзжасамы бойынша зерттеулердің ғылыми-теориялық негізін нақтылай түсуге, құранды етістіктердің құрылымын және семантикалық ерекшеліктерін айқындауға белгілі бір дәрежеде үлес қосады. Зерттеу нәтижелері жоғары оқу орындарында оқытылатын Қазіргі қазақ тілі сөзжасамы курсында дәрістерге, семинарларға қосымша материал ретінде қолдануға болады.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
қазақ тіл білімінің зерттеу материалдары негізінде қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің ғылыми-теориялық негізін қалыптастыру;
құранды етістіктердің құрамындағы есім сөздердің қолданылу ерекшеліктерін сипаттау;
құранды етістік жасауға қатысатын көмекші етістіктердің құрылымдық және семантикалық ерекшеліктерін айқындау;
қазақ тіліндегі идиомаланған құранды етістіктердің семантикалық табиғатын ашу;
құранды етістіктердің термин жасаудағы қызметін айқындау.
Жұмыстың мақұлдануы мен жариялануы: Зерттеудің негізгі мазмұны мен нәтижелері төмендегі ғылыми-теориялық және ғылыми тәжірибелік конференцияларда баяндалды: Ахмет Байтұрсынұлы оқулары - 2017. Алаш автономиясының 100 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (14 желтоқсан, 2017 жыл), Рухани жаңғыру және тіл білімі мәселелері атты ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор М.С.Серғалиевтің 80 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары (16 наурыз, 2018 жыл).
Зерттеу жұмысының құрылымы: Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады.
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІКТЕРДІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫ
Қазіргі қазақ тілі сөзжасамы саласында қарастырылатын мәселелер жан-жақты зерттеліп, ғалымдардың құнды еңбектерімен толығуда. Қазақ тіліндегі құранды етістіктер жайлы зерттеулер қазақ тіл білімінің Қ.Жұбанов, А.Ысқақов, Ы.Маманов, Н.Оралбай сияқты көрнекті ғалымдарының еңбектерінде қамтылған. Күрделі етістік түрлерінің бірі болып табылатын құранды етістіктер құрылымы жағынан ерекшеленеді. Қазақ тілін зерттеу еңбектерінде құранды етістіктердің тіркесті түбір етістіктер деп аталуы да кездеседі. Алайда құрылымы мен мағынасы жағынан құранды болып табылатын осы күрделі етістік түрін құранды деп атау әлдеқайда орынды. Құранды етістіктерді күрделі етістіктің басқа түрлерінен ерекшелендіретін негізгі белгілерін айқындау үшін осы құранды етістіктерді зерттеу нысаны ретінде алған ғалымдар зерттеулеріне шолу жасаған жөн.
Қазақ тілі морфологиясының зерттеу нысаны болып табылатын сөз таптарының ішінде етістік - семантикалық, құрылымдық табиғаты жағынан ерекшеленетін сөз табы. Етістіктің дара және күрделі түрі өзіндік сипатқа ие. Зерттеп отырған құранды етістіктердің құрылымдық сипаты мен семантикалық ерекшелігі түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың назарынан тыс қалмады. Себебі қазақ тілі - түркі тілдерінің бір тармағы. Сондықтан қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің, оның ішінде құранды етістіктердің өзіндік ерекшеліктері басқа түркі тілдерінде кездесуі заңдылық.
Құрылымдық грамматиканың негізгі қағидалары бойынша зерттеліп келген етістіктің тіл білімінің көрнекті зерттеуші ғалымдарының еңбектеріне негіз болғаны белгілі. Олардың зерттеу бағыттары етістіктің құрамы (дара, күрделі), етістіктің категориялары (жақ, шақ), етістіктің ерекше тұлғалары (формалары) болып саналатын есімше, көсемше сияқты негізгі тілдік бірліктер болды, сондай-ақ қазіргі қазақ тілінде белең алған функционалдық грамматика негізінде бірқатар зерттеулер жүргізілді. Осы тұста етістіктің аналитикалық форманттарының қимылдың өту сипатын айқындаудағы негізгі ерекшеліктері сөз болды. Демек, етістіктің үдерістің сипатын білдіруге қатысады. Етістіктің өзінің күрделі семантикалық құрылымымен, қимылдың өтуін, нәтиже дәрежесі, қимыл бағыты, басталуы, ұзақтығы сияқты сипатын айқындауда жұмсалады. Сондықтан етістіктің басқа сөз таптары ішінде күрделісі екені айқын.
Қазақ тіліндегі құранды етістіктерге қатысты зерттеу еңбектері түркі тілдерін зерттеуші көрнекті ғалымдар А.Н.Кононов, Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, Н.К.Дмитриев, Ф.Г.Исхаков, С.Е.Малов т.б. тиесілі. Аталған ғалымдар түркі тілдерінің морфологиясын зерттеп қана қоймай, сөз таптарының құрылымдық-семантикалық ерекшеліктерін жан-жақты зерттеген. Етістіктің күрделі түрі (құранды етістік) зерттеу нысаны ретінде қарастырылған.
Қандай сөз табының лексика-грамматикалық сипатын қарастырсақ та, лексикалық мағынасының жалпылануымен жалпы грамматикалық мағынасын, сол грамматикалық мағынаны беруге қатысатын түрлі грамматикалық категориялар жиынтығын, сондай-ақ сөйлемдегі қызметі негізге алынады. Тіліміздегі сөз таптарын топтастырудың негізгі үш принципі де қатысады. Осы тұста етістіктің құрылымы мен семантикасы жағынан күрделі сөз табы ретінде танылып, оның дара не күрделі түрінің басты семантикалық ерекшелігі - қимылды, іс-әрекетті білдіру.
Күрделі етістіктер сөзжасам саласында қарастырылатын мәселелер қатарында орын алады. Түркітанушы ғалымдар арасында да осы пікірді негізге алғандар бар. Ғалымдар зерттеулерінде түркі тіліндегі көптеген етістіктер есім және етістіктердің тіркесуі арқылы жасалады деген пікір бар. Қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің табиғатын айқындау үшін ғалымдардың зерттеулерін саралаған жөн.
Академик А.Н.Кононов күрделі етістіктерді сөзжасамға жатқызып, олардың есім сөздер мен етістіктер тіркесі деп қарастырды. Демек, күрделі етістіктердің екі түрін көрсетеді: есім - көмекші етістіктерден жасалатын; толық етістіктер - көмекші етістік құрылымындағы етістіктер [1, 72-б.].
Н.А.Баскаковтың күрделі етістік жөніндегі зерттеулерінде есім сөздер мен етістіктерден құралған етістіктерді күрделі етістік деген терминмен емес, құранды етістік деген терминмен атайды [2, 63-б.].
Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдардың зерттеу жұмысында башқұрт тіліндегі есім сөздердің, оның ішінде зат есім, сын есім, сан есім, үстеу, еліктеуіш сөздер және т.б. көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатын құранды етістіктер жөнінде толық мәлімет берілген. Қазақ тіліндегі құранды етістіктердің жасалу үлгілерінің сабақтастығы, ұқсастығы орын алады. Айта кететін бір жайт, башқұрт және қазақ тіліндегі етістіктерді салыстыру барысында ету көмекші етістігінің өнімді екендігі айқындалды. Осыдан ету көмекші етістігінің жалпы түркі тілдеріндегі құранды етістіктердің жасалуына негіз болатыны сөзсіз. Сонымен қатар есім сөздер мен етістіктердің тіркесуі арқылы тұрақты (идиомалық) сипатқа ие болған күрделі (құранды) етістіктердің қатары аз емес.
Түркі тілдерінің сөзжасам саласына қатысты зерттеу еңбектерінде, оның ішінде морфология құрамында қарастырылған сөзжасамдық тәсілдерге талдау жасаған Н.А.Баскаков, И.А.Батманов, А.К.Боровков, Н.К.Дмитриев, Ф.Г.Исхаков, А.Н.Кононов, С.Е.Малов, К.М.Мусаев, А.М.Щербак т.б. ғалымдар түркі тілдерінің тіл деңгейлері бойынша жан-жақты зерттеу жүргізіп, бірқатар зерттеу еңбектерін жазды. Түркітану өз алдына дербес сала ретінде танылып, Н.А.Баскаковтың Каракалпакский язык, Историко-типологическая морфология тюркских языков т.б. еңбектерінде сөз таптарының сөзжасамдық (оның ішінде аналитикалық) тәсілдері қарастырылды. Ғалым еңбектерінде морфологиялық тәсілмен жасалатын туынды сөздердің тұлғалық сипаты кеңінен қарастырылғанмен, күрделі етістіктердің тіркесу арқылы жасалған түрлері де зерттеу нысанынан тыс қалған емес.
Түркі тілдерін зерттеуші ғалымдар еңбектеріне сүйенсек, қазіргі қазақ тіліндегі құранды етістіктердің басқа түркі тілдеріне ортақ жасалу жолдары бар екені айқындалады. Бұл ретте Б.Серебрянников, Н.Гаджиева сияқты зерттеуші ғалымдардың Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков атты еңбегінде түркі тілдеріндегі сөзжасамдық тұлғалардың даму, қалыптасу тарихын зерттелген [3, 185-б.].
1988 жылы жарық көрген Стравнительно-историческая грамматика тюркских языков атты еңбекте етістіктің сөзжасамына қатысты бірқатар тұжырымдар беріліп, күрделі етістіктің ерекшелігі мен оның жасалу жолдары айтылды. Аталған еңбекте күрделі етістікті жасаудың екі жолы көрсетілген. В словообразовании глагола от других частей речи значительную роль играет детерминативное словосложение, которое осуществляется чаще всего по структурной схеме глагольных словосочетаний, отчасти же по модели двусоставного глагольного предложения. Осуществляется оно двояко: а) по стереотипным образцам, моделям в серийном порядке, б) на базе уникальной лексической сочетаемости спрягаемого глагола с зависимым от него именем в индивидуальном порядке, нередко в виде фразеологической единицы с образным лексическим значением [4, 435-б.].
Осы бағытта жүргізілген ғылыми зерттеу нәтижелері З.Г.Шарафетдинованың еңбегінде де орын алады. Татар тіліндегі құранды етістіктерді жасалу үлгісі - еліктеуіш сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесуі. Осы үлгіде жасалған құранды етістіктер қазақ әдеби тілінде саны жағынан артық. Ғалымның зерттеу еңбегінде татар тіліндегі еліктеуіш сөздердің килу және иту көмекші етістіктерінің тіркесуі арқылы жасалатыны жан-жақты дәйектеліп, тілдік бірліктермен өз дәлелін тапқан. Мәселен, иту көмекші етістігімен тіркесу арқылы жасалған құранды етістіктер қатарына пылт иту, елт-елт иту, тек-тек иту, шарт иту және т.б. жатқызса, килу көмекші етістігінің тіркесуімен жасалған құранды етістіктерге шалт-шолт килу, кыт-кыт килу, мэш килу, щелт-щелт килу т.б. жатқызады.
Қазақ тілі ғылымының негізін салған ғалымдар А.Байтұрсынұлы мен Қ.Жұбановтан бастап, тіл білімімен айналысқан ғалымдардың барлығы дерлік әртүрлі дәрежеде сөзжасамның теориялық және практикалық мәселелері жөнінде зерттеу жүргізді. Оның себебі бар, ол - сөзжасамның тек морфологияның нысаны ғана емес, лексикалық бірлік жасауға, синтаксистік бірлік жасауға да қатысуы.
1989 жылы дербес сала болып қалыптасқан сөзжасамның негізгі мәселелері - туынды сөз. Туынды сөз туралы түсінік, оның жасалу жолдары мен тәсілдері, қос сөз, біріккен сөз жайлы алғашқы пікірлер А.Байтұрсынұлының 1914 жылы жарық көрген Тіл - құрал атты еңбегінде баяндалды. Демек, сөзжасамның алғашқы терминдері А.Байтұрсынұлының еңбегінде қалыптасты. Ғалым сөз тұлғасына қарай түбір сөз, туынды сөз, қос сөз, қосалқы сөз, қосымшалар деп 5 топқа бөле отырып, туынды сөзге мынадай анықтама береді: Туынды сөз дегеніміз - бастапқы тұлғасы, мағынасы да өзгерген сөз [6, 40-б.].
Қазақ тілі морфологиясына қатысты өзекті мәселелерді зерттеу нысаны еткен ғалымдар қатарына Қ.Жұбанов жатады. Профессор Қ.Жұбановтың зерттеу еңбектерінде де қазақ тіліндегі күрделі сөз, күрделі етістік жайлы айтылды. Ғалымның 1936 жылы жарыққа шыққан Қазақ тілінің грамматикасы атты зерттеу еңбегінің бірінші бөлімі морфология саласына арналған. Сонымен қатар ғалымның Заметки о вспомогательных и сложных глаголах атты мақаласы да қазақ тіл білімінде құнды еңбектердің бірі. Бұл мақалада көмекші етістіктердің күрделі етістік жасаудағы қызметі туралы мынадай сипаттама беріледі: Часто бывает трудно установить имеем ли дело с наращениями одного глагола или же с целым сочетанием слов синтаксического порядка. В последнем же случае нелегко узнать, где кончется один глагол и начинается другой. Значительная часть основных глаголов употребляется и в качестве вспомогательных, что делает порою трудным различить, употреблен ли тот или иной глагол в вспомогательном значении или основном [7, 214-б.].
Профессор Қ.Жұбановтың Образование сложных слов в казахском языке атты зерттеу мақаласында сөзжасамның синтетикалық тәсілінен басқа, анатиликалық тәсілінің болуы туралы пікірін білдіреді. Күрделі сөздердің теориялық негізі жасалып, аналитикалық тәсіл арқылы жасалуына толық сипаттама берілді. Ғалым Қ.Жұбановтың тұжырымы бойынша, күрделі сөздердің тіркесу түрлері әртүрлі: қазақ тілі агглютинативті, яғни жалғамалы тілдер қатарына жатады. Сөздердің жасалуы мен сөздердің түрленуі қосымшалардың жалғануы арқылы жасалды, дегенмен күрделі сөздердің аналитикалық (тіркесу) жолымен де жасалуы кездеседі деген тұжырым жасайды [8, 236-б.]. Тіл білімінің теориялық мәселелері қамтылған алғашқы ғылыми еңбек - Қ.Жұбановтың зерттеу еңбегі.
Қ.Жұбанов етістіктерді құрамына қарай дара және қосынды деп екі топқа бөлді. Көмекші етістігі бар етістік қосынды етістік деп аталады деген тұжырым жасады [7, 40-б.]. Сонымен қатар профессор Қ.Жұбанов қосынды етістіктердің жасалу жолдарын да қарастырды. Қосынды етістіктегі негізгі мағынаны беретін етістік көсемше немесе есімше тұлғалы етістіктен жасалып, жіктеледі, түрленеді. Ал көмекші етістіктерді төтенше (отыр, жатыр, тұр, жүр), кеміс (е, де, бол, шығар), толық (ал, сал, қал, жібер, бер, қой, таста т.б.) деп үш топқа бөлді. Толық көмекші етістіктердің әрі негізгі, әрі көмекші етістік ретінде қолданыла алатынын көрсетті. Қ.Жұбанов кеміс деп атаған көмекші етістіктің түрі құранды етістік жасауға негіз болады. Сонымен қатар толық көмекші етістіктер құранды етістіктің құрамында кездеседі, алайда идиомаланған құранды етістік түрін жасайды.
Құранды етістіктердің құрылымы мен семантикасы жайлы тұжырымдар тіл білімінің көрнекті зерттеушілерінің жекелеген еңбектерінде айтылды, сондай-ақ қазақ тілінің алғашқы ұжымдық еңбектерде орын алды. Осы тұста қазақ тілінің алғашқы грамматикасын айта кеткен жөн.
1954 жылы жарық көрген Қазіргі қазақ тілі атты алғашқы грамматикада сөз таптарына арналған бөлімдерді М.Балақаев (сын есім, шылау сөздер, көмекші есімдер), А.Ысқақов (морфологияның жалпы бөлімі, зат есім, сын есім, есімдік, үстеу, одағай, еліктеуіш сөздер, көмекші есімдер), Н.Сауранбаев (етістіктер) сынды ғалымдар жазған. Аталған грамматикада фонетика, лексика, синтаксис салаларына қатысты зерттеулер де қамтылған. Морфология саласының теориялық негізі аталған ғалымдардың зерттеулерімен қалыптасты. Қазақ тіліндегі сөз таптарының лексикалық, грамматикалық ерекшеліктері толығымен сипатталған бұл еңбекте етістіктің қазақ тілінің күрделі сөз табына жататыны айқындалып, құрамы жағынан күрделі етістік түріне қатысты ғылыми тұжырымдар берілді. Айта кететін бір жайт, аталған еңбекте құранды етістік терминінің құрама етістік деген терминмен қолдануылуын аңғарамыз. Демек, құранды етістік термині қазақ тіл білімінде бірден қалыптаспады. Көптеген зерттеу еңбектерінде етістіктердің құрылымдық ерекшелігін айқындайтын әрт.рлі термин қолданылды. 1954 жылғы грамматикада күрделі етістіктердің не етістіктерден, не есім сөз бен көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатыны айтылған. Есім сөздер мен көмекші етістіктен жасалған құранды етістіктердің құрамындағы көмекші етістіктердің іс-қимылды білдіруге негіз болатыны сипатталған. Көмекші етістіктердің мағынасына талдау жасалды. Есім сөздер мен етістіктен жасалған құрама етістіктерде іс-қимыл туралы ұғым ондағы есім сөзде болмайды, соңғы көмекші етістікте болады: сурет салды, ұйқы қанды, ер жетті, ат қойды дегенде, істі, қимылды, әрекетті олардың соңғы етістік сыңарлары білдірген [9, 287-б.].
1967 жылы жарық көрген грамматиканың Морфология атты бірінші кітабында да құранды етістіктер туралы ғалымдардың ғылыми тұжырымдары берілді. Аталған грамматикада күрделі етістіктердің құрамына және грамматикалық мағынасына қарай үш топқа бөлінетіні айтылған. Олар:
есім және еліктеуіш сөздердің көмекші етістіктермен тіркесуі арқылы жасалған тіркесті түбір етістіктер,
еді көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалған күрделі формалар,
көсемшелерге көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалған формалар.
Осында тіркесті түбір етістіктер деп отырған күрделі етістіктердің қатары қазіргі қазақ тілінде құранды етістік деген терминмен қалыптасқан етістіктер болып табылатынын аңғарамыз. Грамматикада тіркесті түбір етістіктерге жек көру, таң қалу, ер жету, құр қалу тарс ету, гүрс ету т.б. мысалдар келтіріліп, мынадай сипаттама беріледі: Күрделі етістіктің бұл түрі ешқандай грамматикалық үстем мағына білдірмейді де, лексикалық единица есепті қолданылады. Сондықтан бұл да форма сөз тудыру категориясына жатады [10, 155-б.]. Бұл тұжырымды негізге ала отырып, құранды етістіктер етістік сөзжасамында қарастырылатын мәселелердің бірі болып табылады деп айта аламыз.
Қазақ тіл білімінде профессор Н.Сауранбаев еңбектерінің құндылығы - тілді семантикалық тұрғыдан зерттеуі. Сөз таптарының ішінде етістікті зерттеу барысында ғалым оның мағыналық дамуына, субстантивтену үлгілерін сипаттауға ерекше мән береді. Етістік тудырушы жұрнақтардың мағынасын нәтижелік, объектілік т.б. деп жіктейді. Етістік тұлғалары мен түбірлерінің семантикалық дамуын зерттеген ғалым Н.Сауранбаев Қазақ тілі білімінің проблемалары атты зерттеу еңбегінде етістік мағынасының ішкі семантикалық дамуын формалық дамуына байланысты жиынтықта қалыптастырады [11, 168-б.]. Құранды етістік жайлы ғылыми көзқарас қазақ тіл білімінің синтаксис саласына қатысты құнды еңбектер жазған профессор М.Балақаевқа тиесілі. Ғалым қазақ тілінің синтаксистік және стилистикалық жүйесінің негізін салды. М.Балақаевтың Сөз тіркесі туралы кейбір ойлар атты мақаласында сөз тіркесінің номинативтілігі мен номинативті еместігі сараланып, номинативті сөз тіркесі ретінде фразалық тіркестер қатарына жатқызылды. Ал кез келген номинативті мағына беретін сөз тіркесі лексикологияның, номинативті емес сөз тіркесі синтакистің зерттеу нысаны болса, номинативті сөз тіркесінің жасалу, қалыптасу жолдарын анықтау - сөзжасам мәселесі болып саналады [12, 132-б.].
Т.Қордабаев, М.Томанов еңбегіне сүйенсек, көне түркі жазбаларында есім сөздер мен ет көмекші етістігінің тіркесі жиі кездеседі екен. Орхон-Енисей жазбалары тілін зерттеуші ғалымдар етістіктің құрамдық түрлерінің ішінде аса мол кездесетіндері деп есім мен көмекші тіркестерін атайды. Негізгі лексикалық мән мұндай етістіктер құрамында есімдерде болады да, көмекші етістіктер грамматикалық көрсеткіш қызметін ғана атқарады [13, 143-б.].
Қазақ тіл білімінде құранды етістіктерді зерттеген ғалымдардың бірі - А.Ысқақов. Ғалымның зерттеу еңбегінде күрделі етістіктерге, оның түрлеріне, жасалу жолдарына сипаттама берілген. Ғалым күрделі етістік түрлерінің бірі - құранды етістіктің есім сөздер мен көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатынын, сондай-ақ құранды етістіктің лексикалық мағынасына бірінші сыңары (есім сөз) негіз болатынын айтқан. ...жәрдем ет, ән сал деген күрделі етістіктер (есім және көмекші етістік) тек семантикалық жағынан ғана емес, күрделі етістіктің грамматикалық жағынан, демек, етістіктің барлық грамматикалық (морфологиялық және синтаксистік) парадигмаларын жасауға және оларды қолдануға негіз болады (жәрдем етеді, жәрдем етті, жәрдем етсе игі еді). Күрделі етістіктің бұл формасы сыртқы тұрпаты (құрамы) жағынан, ішкі мазмұны жағынан құранды болып келеді. Сол себепті осы үлгіде жасалған күрделі етістіктер күрделі құранды етістіктер деп аталады [14, 286-б.].
Профессор Ы.Маманов - қазақ тіл білімінің әр саласын зерттеген ғалымдардың бірі. Қазақ тіл білімінің мәселелеріне байланысты монографиялық еңбектерде, ғылыми мақалаларда ғалым Ы.Мамановтың құнды ғылыми пікірлері өзіндік орны бар. Соның дәлелі ретінде 2002 жылы Астана баспасында жарық көрген Қазақ грамматикасын атауға болады. Зерттеуші ғалымның етістік категориясына қатысты ғылыми тұжырымдары мен көзқарастары аталған академиялық грамматиканың морфология бөліміне негіз болды.
Ы.Мамановтың зерттеушілік жұмысының негізі қазақ тіліндегі етістік және оның өзіндік категориялық ерекшеліктері, грамматикалық сипатарын айқындаудан бастау алады. Осыған сәйкес қазақ тілінің аглюнитативті тіл болуын негізге ала отырып, орыс грамматикасымен салыстыра қарастырып, құнды зерттеу еңбектерін жазды. Тіл дамуының ішкі заңдылықтарын, оған әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар мен себептерді айқындады. Қазақ тіл білімінің әр саласына қатысты ауқымды теориялық қорытындылар жасады.
Қазіргі қазақ тіліндегі етістік сөзжасамы жөнінде өзекті мәселелер тілді зерттеуші көптеген ғалымдар еңбегінен таба аламыз. Олардың қатарында етістіктің толық теориялық негізін қалаған ғалым Ы.Маманов қазақ тілінің морфология саласына қатысты зерттеу еңбектерінде құранды етістіктерді тіркесті түбір етістіктер деген терминмен атап, мынадай анықтама береді: Өзара тіркесіп, бір ғана түбір сөз мағынасын білдіретін тұрақты сөз тіркесі тіркесті түбір етістік деп атайды. Тіркесті түбір етістіктердің бірінші сыңары есім сөздер мен еліктеуіш сөздер болады да, соңғы сыңары көмекші етістіктен тұрады [15, 32-б.]. Бұл тіркесті түбір етістіктің құрамындағы есім сөздер сөздің толық лексикалық мағынасын білдіреді, ал көмекші етістіктер қимыл мәнді үстейді де етістікке айналдырады. Құрмет ету, ән салу сияқты аналитикалық тәсілмен жасалған сөздер құрылымы жағынан ерекшеленетіні болмаса, құрметтеу, әндету сияқты етістіктерден семантикалық жағынан еш айырмашылығы жоқ.
Ғалым С.Исаев қазақ тілінің морфология саласында қатысты зерттеу еңбегінде есім мен етістіктің бастапқы еркін (синтаксистік) тіркесін құранды етістік (көмек қыл), тұрақты лексикаланған етістік (ән сал, ақыл бер), тұрақты идиомаланған етістік (көз сүз, ат салыс) қалыптасқан деген тұжырым жасайды [16, 249-б.].
Орыс тілінен енген сөздердің құранды етістік жасауға негіз болатыны туралы В.А.Исенгалиеваның 1966 жылы жарық көрген Глаголы с основами, заимствованными из русского языка атты зерттеу еңбегінде жан-жақты қарастырылған. Қолданыста звонить ету, редактировать ету, режиссерлік ету т.б. бірқатар құранды етістіктер бар. Осындай құрылымда жасалатын құранды етістіктер жайлы В.А.Исенгалиеваның зерттеу еңбегінде айтылған [17, 45-б.]. Есім сыңары басқа тілдегі етістіктің бастапқы формасы (орыс тілінде - инфинитив, қазақ тілінде - тұйық етістік) мен ету көмекші етістігінің тіркесу арқылы жасалады.
Н.Оралбай - қазақ тіл білімінің зерттелуіне, дамуына, қазақ тілі сөзжасамының дербес сала ретінде танылуына зор үлес қосқан ғалым. Қазақ тілінің морфологиясы саласында зерттеген мәселелер қатары да аз емес. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы атты еңбегінде күрделі етістіктің төрт түрін көрсете отырып, қысқаша сипаттама береді. Ғалымның пікірінше, құранды етістіктер есім сөзге ет, қыл, бол, ал көмекші етістіктері тіркесіп, есім сөзге қимыл мәнін қосып, етістік жасайды [18, 217-б.].
Н.Оралбайдың зерттеу еңбектерінде де ет көмекші етістігінің құранды етістіктерді жасауға негіз болатыны айтылған. Ет көмекші етістігі есім сөзбен тіркесе отырып, құранды етістік жасайды (көмек ет, арман ет, құрмет ет т.б.). Осы құранды етістіктерге негіз болған есім сөздерге етістік тудырушы жұрнақтардың жалғануы арқылы жасалған мына етістіктермен мағыналас: көмек ет - көмектес, арман ет - арманда, құрмет ет - құрметте, жәрдем ет - жәрдемдес.
Қазақ тілінің грамматикасы, сөзжасамы, қазақ тілін оқыту әдістемесі салаларын зерттеуге сіңірген еңбегі зор профессор Н.Оралбаеваның зерттеу еңбектерінде қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері қарастырылып, қазақ тілінің грамматикасында негізді ғылыми тұжырымдар жасалды. Ғалымның Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары атты еңбегі қазақ тіліндегі етістіктің сипатын айқындауда, жалпы қазақ тіл білімінде елеулі орын алады. Сонымен қатар лексикалық мағынасынан айырылған, грамматикалық қызметке ауысқан көмекші етістіктердің табиғатын айқындап, мынадай тұжырым жасайды: Көмекші етістіктердің өте жоғары дәрежеде абстаркциялануы, олардың грамматикалық мағыналарының кеңеюі, түрлі категория мағыналарының көрсеткіштеріне айналуы, тұрақталуы - грамматикалық даму заңдылығының нәтижесі [18; 108-б.]. Демек, ғалым көмекші етістіктердің өзіндік мағыналық ерекшеліктерін саралап көрсеткен. Көмекші етістіктер грамматикалық мағына бермейді, бірақ алдында тұрған негізгі етістікке жалғанған қосымшамен байланысты болады. Оларды аналитикалық форманттар деп атады. Бүгінгі таңда көсемшелік негізгі етістік пен көмекші етістіктің тіркесі арқылы жасалған аналитикалық форманттар қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіштері болып табылады.
Профессор Н.Оралбаеваның қазақ тіл біліміне қосқан үлесі зор. Мәселен, қазақ тілі сөзжасамының дербес сала болып қалыптасуының негізін қалады. 1989 жылы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институнының ғалымдары М.Балақаев, А.Қалыбаева, Қ.Есенов, Е.Жанпейісов, С.Нұрқатов, Н.Оралбайдың қатысуымен Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монография жарық көрді. Аталған еңбекте қазақ тілі сөзжасамының теориялық негізі қаланды. Қазақ тіліндегі сөз таптарының сөзжасамы, тіл білімінің басқа да салаларымен байланысы айтылады. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монография қазақ тілі сөзжасамының өзекті мәселелерін зерттеудің бастауы болды.
Сөзжасамның жалпы теориялық мәселелерін тұңғыш зерттеуші ғалым, профессор Н.Оралбай туынды сөз жасаудың аналитикалық тәсілі, сондай-ақ күрделі етістіктер мәселесін қарастырып, жаңа арнада көрсетті.
Қазақ тіліндегі құранды етістіктердің түрлену жүйесі бар. Мысалы, ән салыңыз, ән салдым, ән салмады, ән салып, ән салар емес, ән салған; жәрдем еткен, жәрдем етіңіз, жәрдем еткелі, жәрдем ете алмады, жәрдем етсе екен т.б. Құранды етістіктердің етістіктің түрлену жүйесі бойынша форма өзгертуі орынды. Құранды етістіктің құрамындағы есім сөзден кейін көмекші етістік тіркесетіндіктен, етістік категорияларының көрсеткіштері осы көмекші етістіктерге жалғанады. Демек, жәрдем ет, ән сал, әуре бол, азамат бол, адам бол т.б. сияқты сөздердің етістіктер қатарына жатқызылатыны заңды.
Қыл, бол, ет көмекші етістіктері қазақ тіліндегі құранды етістіктердің бір сыңары қызметін атқарады. Аталған көмекші етістіктердің ішінде ет көмекші етістігінің құранды етістік жасауда актив қолданылатыны жоғарыда айтылып өтті. Ет көмекші етістігі тіркесетін есім сөз байырғы сөз немесе басқа тілден енген сөз болуы мүмкін.
Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі атты монографияда ант етеміз, азат еткен, баян етті, айып етпе сияқты құранды етістіктер беріліп, құрамындағы есім сөздер (зат есімдер) араб, парсы тілінен енген сөздер екендігі айтылған. Ал жарқ-жарқ етеді, тырп етпестен, гүл атты, ағараң тартты деген құранды етістіктер құрамындағы есім сөздер қазақ тілінің байырғы сөздеріне жатады [20, 314-б.].
Аталған монографияда етістіктің сөзжасамы арнайы қарастырылп, құранды етістіктердің құрылымдық-семантикалық табиғаты айқындала түсті.
Құранды етістіктер - етістіктің аналитикалық тәсілі арқылы жасалуының нәтижесінде тілге қосылған етістіктердің үлкен бір тобы. Құранды етістіктер есім сөздерге көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалады [20, 314-б.]. Құранды етістіктердің құрылымдық ерекшелігіне тоқталып, сақыр-сұқыр етті, еңбек етті сияқты құранды етістіктерді мысалға келтіреді. Осы тұста, ет көмекші етістігінің қатысуымен жасалатын құранды етістіктер саны жағынан басым екенін атап көрсетеді: Ет көмекші етістігі - құранды етістік жасайтын ең өнімді көмекші етістік. Ет көмекші етістігі есім сөзге қимыл мәнін қосады. Оның мәнін, мағынасын есімнен етістік жасайтын жұрнақтардың мағынасымен салыстыруға болады [20, 315-б.].
Күрделі етістіктерді зерттеуші ғалым Б.Қасым еңбегінде құранды етістіктерге мынадай анықтама беріледі: Құранды етістік деп бірінші, негізгі сыңары есімнен, екінші сыңары толымсыз мәнді көмекші етістіктен болған, мағыналық жағынан күрделеніп, тұлғалық жағынан екі түрлі сөздің біртұтастықта тіркескен, бір ұғымды (күрделі) етістік түрін атайды. Мысалы: сарт ету, көмек ету, жәрдем ету, дем алу, ән салу, жақсы көру т.б. [21, 18-б.].
Қазақ тіл білімінің дербес саласына жататын сөзжасамның өзекті мәселелері тіл білімінің көрнекті ғалымдардың зерттеу нысанына айналып, қарқынды дамиды. Сөзжасам саласының өзекті мәселелері ғылыми-теориялық және нақты тәжірибелік тұрғыда көптеген ғалымдардың зерттеу еңбектерінде көрініс тапты. Етістіктің сөзжасамы, қазіргі қазақ тіліндегі күрделі етістіктердің, оның ішінде құранды етістіктердің сипаты жөнінде тілдік мәселелер қарастырылды. Құранды етістіктердің жасалу жолдары, олардың құрылымдық-семантикалық ерекшеліктері жан-жақты зерттелді. Сөз таптарының ішінде лексика-семантикалық ерекшелігімен, грамматикалық категорияларының санымен, сөйлемде атқаратын қызметімен, туынды сөз жасау жүйесімен т.б. өзіндік сипатымен ерекшеленетін күрделі сөз табы - етістік. Құранды етістіктер құрылымдық сипаты жағынан түркі тілдеріне ортақ құбылыс. Сондықтан есім сөздер мен көмекші етістік тіркесуінен жасалған құранды етістіктердің туыстас башқұрт, ұйғыр, татар т.б. тілдердегі сипаты түркітанушы ғалымдар еңбектерінен көрініс табады. Түркі тілдеріндегі құранды етістіктердің құрылымы жөніндегі зерттеу еңбектері, сонымен қатар етістіктің лексика-семантикалық, морфологиялық, синтаксистік ерекшеліктерін зерттеген Ы.Маманов, А.Ысқақов, Н.Оралбай, Б.Қасым т.б. ғалымдар еңбектері құнды. Ғалымдар еңбектерінде құранды етістік жасауға қатысатын өнімді көмекші етістіктер қатары, есім сөз таптарының тіркесу қабілеті, еліктеуіш сөздердің құранды етістік жасаудағы қызметі, құранды етістіктердің құрылымдық үлгілері, сонымен қатара тіліміздегі тұрақты етістікті тіркес ретінде танылған құранды етістіктер туралы зерттеулер бар.
ҚҰРАНДЫ ЕТІСТІК ПЕН КҮРДЕЛІ ЕТІСТІКТІҢ ЖІКТЕЛІМІ
Қазақ тіл білімінің морфологиясы саласының зерттеу нысаны болып табылатын сөз таптарының ішіндегі ең күрделі грамматикалық категория - етістік. Күрделі етістік түрлерінің бірі болып табылатын құранды етістіктер құрылымы жағынан ерекшеленеді. Қазақ тілін зерттеу еңбектерінде құранды етістіктердің тіркесті түбір етістіктер деп аталуы да кездеседі. Алайда құрылымы мен мағынасы жағынан құранды болып табылатын осы күрделі етістік түрін құранды деп атау әлдеқайда орынды. Құранды етістіктерді күрделі етістіктің басқа түрлерінен ерекшелендіретін негізгі белгілерін айқындау керек.
Күрделі етістік - қазақ тілінде жиі қолданылатын етістік формаларының бірі. Екі я одан да көп сөзден құралып, бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқаратын етістіктерді күрделі етістіктер қатарына жатқызамыз.
Қазақ тіліндегі күрделі етістіктер жайлы сөз еткенде, жалпы күрделі сөздер, күрделі атау сияқты мәселелерге тоқталу керек. Күрделі сөздер - бұл аналитикалық тәсіл арқылы екі не одан да көп сөзден құралған, бір лексикалық мағына беретін сөздер. Берілген анықтама күрделі сөздердің құрылымдық әрі мағыналық ерекшелігін толығымен айқындайды. Осы анықтама негізінде қазақ тіліндегі күрделі зат етім, күрделі сын есім, күрделі етістік т.б. сөз таптарының күрделі құрылымда жұмсалуы туралы айта аламыз.
Күрделі сөз мәселесі түркітанушы ғалымдар еңбектерінде қаралды. В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, П.Ф.Катанов т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектерінде күрделі сөздер жайлы ғылыми тұжырымдар кездеседі. Осы ғалымдар қатарында И.Гигановтың күрделі сөздер мен құрама сөздер туралы, ғалым В.В.Радлов күрделі сөздердің фонетикалық құрылымның өзгеруімен құрылатыны туралы зерттеу жүргізсе, ғалымдардың бір тобы күрделі сөздер тіркесу арқылы жасалатынын негізге ала отырып, күрделі ұғымды білдіретін құрамдар, сөздердің қосарлы тізбегі, сөздер тіркесі сияқты лингвистикалық аталым берілген. Аталған ғалымдардың еңбектеріне сүйенсек, күрделі сөздердің өзіндік белгілеріне мыналар жатады:
күрделі сөз түбір не туынды сөз болып табылатын екі не одан да көп жалаң сөздерден құралады;
күрделі сөздер мен сөздердің тұрақты тіркестері қос сөз, қайталама қос сөздер, күрделі есімдер, күрделі етістіктер түрінде қолданылады.
Күрделі сөздерге қатысты ғылыми тұжырымдарды түркітанушы ғалым А.А.Кононов еңбектерінде кездестіреміз. Ғалым күрделі сөздерге мынадай анықтама береді: Словосложение есть соединение двух или реже трёх слов, дающих в синтезе новую лексическую единицу [1, 125-б.]. Осы тұжырымнан күрделі сөздердің келесі басты белгілерін атап көрсетуге болады:
біртұтас лексикалық мағынасы болады;
өзінің грамматикалық қызметі жағынан жай жалаң сөздерге ұқсас, олардан морфологиялық құрамы жағынан ерекшеленеді, ажыратылады;
сөздерді біріктіру жолымен екі не одан артық жалаң (түбір не туынды) сөздердің тұрақты тіркеске бірігуі арқылы жасалатындығын ескеріп, күрделі сөздерді өз ішінде біріккен сөздер, нағыз күрделі сөздер, қос сөздер деп үшке бөледі.
Күрделі сөздердің қалыптасуы туралы зерттеулер қатарына ғалым А.Ысқақовтың еңбектерін жатқызамыз. Ғалымның пікірінше, күрделі сөздер тілдегі жай сөз тіркестерінің лекикалануы, тұрақты тіркеске айналуы (идиомалануы), грамматикалық немесе фонетикалық өзгеріске түсуі нәтижесінде қалыптасады. Сондықтан күрделі сөздер тобына мыналарды жатқызады:
Лексикалану арқылы күрделенген сөздер (айбалта, ақсақал). Бұл келтірілген мысалдардан күрделі сөздердің жасалуына негіз болған сөздердің өз алдында дербес лексикалық мағынасы бар, жекелеген сөйлем мүшесі бола алатын тілдік бірліктер екендігін көреміз. Алайда тілімізде орын алатын лексикалану үдерісінің нәтижесінде күрделеніп, тілімізде күрделі сөздер тобын толықтырды.
Тұрақты тіркестер (фразеологиялық тұлғалар). Мысалы: жүрек жұтқан. Күрделі сөздердің бұл қатарына жататын тілдік бірліктер тілімізде тұрақты (идиомаланған) тіркестер түрінде қолданылады.
Есімдер мен етістіктердің тіркесуінен жасалған құранды етістіктер (қызмет қыл, ән сал). Бұл топқа жататын күрделі етістіктер құрылымы жағынан ерекшеленеді. Есім сөздер мен етістіктерден құралып, құранды етістік деп аталуы да жай емес. Мұндай құрылымдағы құранды етістіктер құрамындағы есім сөздер іс-әрекетті білдіруге негіз болса, тіркескен етістік, әдетте, көмекші етістіктер есім сөзге үстеме мағына беріп, қимылды білдіреді.
Бір сөз табына жататын сөздерден құралған күрделі есімдер (ақ шұбар, бара бер). Бұл сөздер қатарына жататын күрделі тілдік бірліктер де күрделі сөздер болатыны сөзсіз. Құрылымы жағынан күрделі сөздердің екі не одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы жасалу қағидатына негізделеді әрі бір сөз табына жататын сөздердің тіркесуі арқылы күрделі мағына береді.
Ғалым А.Ысқақов жіктемесінде құранды етістіктердің есім сөздер мен етістіктердің тіркесуі арқылы жасалатынын атап кетеді. А.Ысқақовтың зерттеулері негізінде ғалымның күрделі сөздерге берген анықтамасы мынадай екендігін аңғарамыз: Күрделі сөз деп кемінде екі не одан да көп дара сөздерден (жалаң не туынды түбірлерден) құралып, ритм, ырғақ жағынан бір ұдай лексика-семантикалық жағынан біртұтас, лексика-грамматикалық жағынан бір бүтін тұлға болып бірлесіп тұрақталған құрама сөзді (не сөз тіркесін) айтамыз [14, 108-б.]. Ғалым құрылымы жағынан күрделі тілдік құбылыстардың барлығы дерлік күрделі сөздер қатарына жатпайды деп тұжырымдап, күрделі сөздерді олармен тұлғалас тілдік бірліктерден ажырататын басты белгілерін атап көрсетеді. Күрделі сөздер мағынасының тұтастығы, біртұтас тұлғалануы, белгілі бір сөз табына жататыны, сөйлемде бір сөйлем мүшесінің қызметін атқаратыны ерекшелігін айқындайды.
Қазақ тіліндегі күрделі етістіктерді зерттеуші ғалымдардың бірі - М.Балақаев. Ғалым тіліміздегі күрделі сөздерді мынадай топтарға бөледі:
біріккен сөздер;
кіріккен сөздер;
қос сөздер;
түйдекті тіркестер [22, 56-б.].
Профессор М.Балақаев түйдекті тіркестер деп жіктелген күрделі сөздер тобын бірнеше түрге бөліп қарастырады. Мәселен, түйдекті тіркестерге күрделі етістіктер, күрделі есімдер, идиома мен фразалар, көмекші етістіктер мен есімдер тобын жатқызады. Сонымен қатар қазақ тілінде аналитикалық тәсілдің басқа түркі тілдес халықтар тілінде сөзжасам тәсілдерінің кең тараған түрі екендігін атап кеткен. Демек, қарастырылып отырған құранды етістіктердің аналитикалық тәсілмен жасалуы түркі тілдеріне тән құбылыс.
Күрделі сөз мәселесіне қатысты зерттеу жүргізген ғалым - Ж.Шәкенов. Ғалым еңбегінде күрделі сөздер мен фразеологиялық тұлғалар, лексикаланған тіркес пен күрделі сөздер ара қатынасы жөніндегі мәселелер қарастырып, әрқайсысының ерекшелігі айқындалып, жігі ашылды. Ғалым Ж.Шәкеновтің 1991 жылы жарық көрген Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі ұғымдар атты еңбегінде Күрделі сөз деп екі не одан да көп сөз тізбегінен құралып, лексика- грамматикалық мағыналары мен тұлға, сөйлемдегі қызметі жағынан бөлшектенбейтін, тұтасымен белгілі бір ұғымның атауы ретінде жұмсалатын сөздерді айтамыз деген анықтама беріледі [23, 36-б.]. Күрделі сөздер құрылымы жағынан кіріккен сөз, біріккен сөз, құрама сөз, құранды сөз, қос сөз, қысқарған сөз деп жіктейді. Мұндағы құранды сөз деген күрделі сөз түріне есім сөздер мен көмекші етістіктің тіркесуінен құралған құранды етістіктерді жатқызылады. Ғалымның зерттеулеріне сүйенсек, құранды етістік күрделі сөздердің жекелеген бір түрі ретінде қарастырылған.
Қазақ тіліндегі күрделі сөздер туралы ғылыми көзқарас білдірген көрнекті тілші ғалымдардың бірі - К.Аханов. Ғалымның грамматика теориясына қатысты ғылыми еңбегінде күрделі сөздер туралы жалпы түсінік беріліп, оларға тән негізгі белгілер (семантикалық, морфологиялық, синтаксистік тұтастық) сараланды. Профессор К.Аханов күрделі сөздерге тән белгілерді айқындау үшін оларды еркін тіркестермен байланыстыра зерттеді. Айқындаған негізгі семантикалық ерекшелік күрделі сөздердің идиомалық мағынада қолданылуында және біртұтас ұғым білдіруінде.
Күрделі сөздердің морфологиялық белгісі олардың жалаң сөз сияқты грамматикалық түрленуі деп тұжырымдайды. Морфологиялық тұтастық басты белгі ретінде қарастырған. Себебі біртұтас бірлік ретінде тұлғалану күрделі сөздерге тән құбылыс, ал ажыратыла тұлғалану - еркін сөз тіркесіне тән құбылыс.
Қазақ тіліндегі күрделі сөздердің тағы бір басты белгісі - синтаксистік тұтастық. Ғалым К.Ахановтың мынадай пікірін келтіруге болады: Күрделі сөз - сөйлем мүшелеріне мүшеленбейтін, ажыратылмайтын, лексика-грамматикалық единица да, еркін сөз тіркесі сөйлем мүшелеріне мүшеленетін синтаксистік единица деп нақтылайды [24, 56-б.].
Зерттеліп отырған құранды етістіктер де - етістіктердің бір көрінісі, тілімізде жиі қолданылатын тілдік бірліктер болып табылады. Құрылымы жағынан ерекшеленетін құранды етістіктердің тіліміздегі күрделі етістіктердің жіктеліміндегі орны мен ерекшелігін айқындау мақсат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz