Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық аспектілері
Кіріспе
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі тек қана материалдық, еңбек, қаржы ресурстарын пайдалану арқылы ғана емес, сонымен қатар, негізгі қорлар мен материалдық емес активтерді, яғни ұзақ мерзімді активтерді пайдалану арқылы іске асырылатыны белгілі. Еліміздегі нарықтық қатынастарының тез жылдамдықпен дамуы қаржылық - шаруашылық қызметіне жаңалық енгізіп отыруды талап етеді, оның ішінде әсіресе ұзақ мерзімді активтер амортизациясын есептеуде. Соңғы жылдары негізгі құралдардың амортизациясын есептеуде нормативтік базалар маңызды өзгерді.
Ұзақ мерзімді активтер кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттілігі жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай (өзгерте) алатын мүліктер болып табылады. Кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс жүргізу барысында ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланатын өндірістік және әкімшілік қызметі орындауға арналған активтерді қажет етеді. Ал мұндай ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызуға болады.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастырмай, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс жүзеге асырмай, қадағалау мүмкін емес.
Осы жұмыстың тақырыбын ала отырып, алға қойылған негізгі мақсат - ұзақ мерзімді активтер есебінің және аудиттің жүргізу тәртіптері мен әдістері, аудитті жүргізудің кемшіліктері мен артықшылықтарын көрсету, жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып өндірісте ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы пішінін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге біртіндеп амортизациялық аударым ретінде ауыстыратын еңбек құралдарын, басқа да материалдық емес активтердің есебін ұйымдастыру болып табылады. Себебі, кез келген өндірістік, немесе, коммерциялық кәсіпорын құрылған кезде, бірінші кезекте, яғни ұзақ мерзімді активтерді қажет ететіндігі белгілі. Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндірістік үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшерін шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалды активтерді айтады. Ал материалдық емес активтер деп белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын болағндықтан кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сату, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтамыз.
Осы дипломдық жұмыстың өзектілігі өндірістің кез келген өндірістік немесе коммерциялық түрін ашуда кәсіпорынға ұзақ мерзімді активтер қажет және олардың өз есеп саясатын сәйкес айқындалады амортизациясын есептеу қажеттілігімен анықталады.
Диплом жұмысының мақсаты ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитінің теориялық және тәжірибелік аспектілерін толық ашып, қаржылық талдау жүргізу негізінде кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитінің тиiмдiлiгiн арттыру шараларын көрсету болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- ұзақ мерзіді активтердің экономикалық маңызы мен жіктелуін қарастыру;
- ұзақ мерзіді активтер есебі мен аудитінің теориялық аспектілерін анықтау;
- Нур и К ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау;
- Нур и К ЖШС-нің ұзақ мерзімді активтерінің есебі және аудитінің ерекшеліктерін қарастыру;
- Нур и К ЖШС-нің ұзақ мерзімді активтер есебін жақсарту шараларын ұсыну.
Дипломдық жұмысты зерттеу объектісі Өскемен қаласында орналасқан Нур и К ЖШС болып табылады.
Ал жұмыстың пәні ұзақ мерзіді активтер есебін жетілдіру, орындалған жұмыстар бойынша талдау мен бақылау және аудитті ұйымдастырудың тиімді әдістемелерін қарастыру болып табылады.
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заң актілері, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есепті реглементтейтін құжаттар, экономика және қаржы салаларындағы көрнекті авторлардың еңбектері қарастырылды. Диплом жұмысын жазу барысында Нур и К ЖШС-нің соңғы үш жылдық қаржылық есептілігі және ұзақ мерзімді активтерді талдайтын құжаттары кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі үш бөлім, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Сонымен қатар жұмыс кестелер, суреттер және диаграммалармен кескінделген.
1 Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық аспектілері
1.1 Ұзақ мерзімді активтердің экономикалық маңызы және түрлері
Актив деп кәсіпорынның ақшаға бағаланатын игіліктері мен құқықтарын, мүліктерін айтады [1]. Олар ұйымның өткен уақыттардағы қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымның алдағы уақыттарда табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы уақыттарда алынатын кіріс - кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаларына тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның көлемін (үлесін) арттырып отырады.
Ұйымдар активтерді өздері өндіріп шығару, сатып алу немесе басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің пайдалану мерзіміне қарай мынадай екі топқа белінеді:
- қысқа мерзімді активтер (бір жыл уақыт аралығында пайдаланатын);
- ұзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланатын).
Активтер үш сатыдан тұрады: анықтау, тану және бағалау. Анықтау сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынған және есеп бақылауына түскен ұйымдар қызметінің қалыпты жағдайында қызмет атқаруына және алдағы кезеңде экономикалық табыс келтіретін активтер жатады. Активтерді тану - деп активтерді бірегейлік өлшемге келтіріп, қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына қарай қанағаттандыруды айтады. Активтер дәстүрлі әдістермен, бастапқы құнымен бағаланады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтер төрт түрлі құнмен, яғни:
- бастапқы өзіндік құнымен;
- қалпына келтіру құнымен;
- жоюдағы құнымен;
- ағымдағы құнымен (немесе базарлы құнға келтіру әдістерімен) бағаланады [2].
Ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар және ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызуға болады. Осы ұзақ мерзімді активтерге қысқаша тоқталып келетін болсақ: өндірістік салаларда еңбек құралы ретінде ұзақ мерзімге (бір жылдан жоғары) қасиетін, қалпын жоймай сақтап пайдаланылатын материалдық активтер.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеу аспаптары мен құралдар, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың програмалық құралдар, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал- саймандар, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатқызылады. Негізгі құралдар ұйымының материалды- техникалық жарақтану базасын құрудың негізін қалыптастырып, қызметіндегі жетекші бағыттарды іске асыруда маңызды рөл атқарады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды (ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші -- қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар -- тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған [3].
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз -- субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінін балансында есептейді, жалға алушы 001-ші Жалға алынған негізгі құралдар баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу мерзімі аякталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады [4].
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар -- бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға байланысты уакытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі [4].
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктік көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимаратгардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және аткаратын кызметтеріне қарай мынандай түрлерге (топтарға):
oo жер;үйлер;ғимаратгар; өткізгіш тетіктер;
oo машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматгы машиналар және кұрал-жабдық);
oo күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар;
oo өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы;
oo басқа машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар;
oo шаруашылык мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимаратгарсыз) шыққан күрделі шығын; баска да негізгі кұралдар [5].
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
oo жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады; үйлер -халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
oo -ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
oo өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, кұбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық ыдыстар;
oo -машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдық риялык жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті коса алғанда, мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
oo күш беретін машиналар және жабдықтар - жылу және электр энергиясын өндіретін генератор-машиналары;түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану двигательдері, электрлік двигательдер).
oo жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш кесетін аралар);
oo өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
oo есептеу техникасы - процестерді жыддамдату және автоматгандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, баскарушы және басқа есептеу машиналары);
oo басқадай машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт сөндіргіш машиналар);
oo көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің козғалмалы кұрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
oo құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған кұралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің кұрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
oo өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті корғауға көмектесетін жабдықтар; сұйык, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
oo шаруашылық мүлік - кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары (орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект - мүліктік объекті бола алады;
oo жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын тастардан тазарту);
oo басқа да негізгі құралдар - кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар [6].
Экономиканың даму мүмкіндігіне қарай шаруашылық жүргізуші ұйым мүлкіндегі материалдық емес активтердің маңызы мен үлесі арта түседі, ол техника мен технологиялардың дамуымен, ақпараттардың кеңінен таралуымен, экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты.
Материалды емес активтер деп - табиғи болмысы жоқ өндіріске немесе тауарларды (жұмысты, қызметті) сатып-өткізу операцияларына, әкімшілік мақсаттарға ұзақ уақыт (бір жылдан артық) пайдалануға басқа ұйымға жалға беруге арналған, айқындауға болатын, ұйым бақылау жүргізе алатын, сондай-ақ пайдаланудан ұйым келешекте экономикалық табыс күтетін ақшалай емес активтерді айтады [7].
Кәсіпорындағы материалдық емес активтердің қатарына лицензиялық келісімдер, бағдарламалық жабдықтар, патенттер, ұйымдастыру шығындары, гудвилл, сауда маркалары, авторлық құқықты жатқызуға болады. Материалды емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады:
oo құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
oo заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады.
oo басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы құнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде соңғы уақыттарда акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылы субъектілерінде және басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген Ноу-Хау деген ұғымды келтіруге болады [8].
Ноу-Хау деп шаруашылық қызметі, яғни пайдаланылуы субьектіге табыс беретін жаңа технологиялық шешімдер мен жаңалықтарды, құпия мәліметтерді, айрықша құқықтарды, яғни жеке тұлғаның өзі тапқан ғылыми және басқадай жаңалығын айтуға болады.
Лицензиялық келісімдер. Ол белгілі бір заңды тұлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші бір заңды тұлғаға беруі болып табылады. Ал бұл құқыққа ие болған кәсіпорын оның иесіне, яғни лицензиялық келісімдерді берушіге ол материалдық емес актив үшін тиісті белгіленіп келісілген мөлшерлерде қаржы төлейді немесе келісім бойынша басқа да міндеттерін орындайды.
Программамен жабдықтау деп аталатын түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттармен мәліметтерді айтады.
Патент деп аталатын материалдық емес актив жеке адамның немесе топтың, сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына (жұмысына, қызметіне) қолдануына рұқсат беру туралы құжат болып табылады. Сонымен қатар Патент - деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен (саудамен, сатып алумен тағыда басқа) айналысу үшін берілген құқықты куәландыратын құжатты айтады. Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік (алымдар) баж төлеуі керек.
Ұйымдастыру шығындарына - кәсіпорынды жаңадан ашу, құру кезінде жұмсалған шығындар, яғни ұйымды тіркеуден өткізуге және оны тіркеуден өткізу үшін заң орындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнамалар үшін төленген төлемдер және басқа да жұмсалған шығындар жатқызылады.
Гудвилл деп аталатын түрі кейде Фирма бағасы - деп те атайды. Гудвилл немесе фирма бағасы МЕА шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған уақытта ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл, ал кем болған жағдайда жағымсыз гудвилл деп аталады [9].
Дебиторлық борыш деп белгілі бір қарым - қатынасқа байланысты заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай - ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады [4]. Баланста Ұзақ мерзімді активтерге жатқызылған дебиторлық борыштар мынадай баптар бойынша көрсетіледі:
oo алынуға арналған есептеулер;
oo алынған вексельдер;
oo негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
oo акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының борыштары;
oo өзге де дебиторлық борыштар.
Инвестициялар - бұл активтердің бір түрі, инвестицияланған капиталдың өсуін немесе басқадай табыс табу мақсатымен ұйым ие болған обьектілер. Ұзақ мерзімді активтердің манызды бөлімінің бірі - инвестициялар деп мемлекетіміздің ішіндегі және шетелдегі экономиканың салаларына күрделі қаржы түрінде табыс алу мақсатында салынып, жұмысалатын шығындардың жиынтығын айтамыз.
Ұзақ мерзімді активтер кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттілігі жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай алатын мүліктер болып табылады. Кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс жүргізу барысында ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланатын өндірістік және әкімшілік қызметін орындауға арналған активтерді қажет етеді. Ал мұндай ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді,ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызуға болады.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастырмай қадағалау мүмкін емес.
1.2 Ұзақ мерзімді активтер есебі
1.2.1 Негізгі құралдар есебі
Негізгі құралдар (қорлар) - біртіндеп өзінің құнын жоятын, нарықтық және нарықтық емес қызметтерді көрсететін, тауарларды өндіру үшін бірнеше немесе үнемі өзгермейтін табиғи-заттай нысанда ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын, өндіріс үдерісінде құрастырылған, жұмыс мерзімі бір жылдан артық өндірілген активтер.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды [10].
№ 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалды активтер [10].
ҰҚЕС сәйкес негізгі құралдар - бұл материалдық активтер, олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды [4].
Бухгалтерияда негізгі құралдар есебі инвентарлық объектілер арасында жіктелу топтары бойынша жүргізіледі. Осылайша инвентарлық объекті негізгі құралдар есебінің бірлігі болып табылады. Әрбір объектіге сериялық - кезектік кодтау жүйесі бойынша инвентарлық нөмір беріледі, ол нөмір оның ұйымда, бірлестікте, пайда болған барлық уақыт бойы сақталады. Инвентарлы нөмір қабылдау - беру актілерінде, жою туралы актілерде және т.б. инвентарлық нөмірді әрбір объектіде белгіленеді.
Негізгі құралдар есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдар ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. 16 ХҚЕС сәйкес негізгі құралдарды бағалаудың келесідей түрлерін қарастырады (сурет 1).
Негізгі құрал-жабдықтардың құны бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою және қалдық болады.
Бастапқы тарихи құны - негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген, баж салығы), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады [10].
Негізгі қүралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді. Сонымен қатар № 16 ХҚЕС сәйкес бастапқы қүнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді. Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі қүралдардың ағымдық бағалық құнына қосылады.
Негізгі құралдардың ағымдағы және алғашқы құны амортизацияны қоспағанда, ол бойынша актив есеп және есеп айырысуда көрініс табады
Алғашқы құны
Негізгі құралдарды құру және алу бойынша құны, төленген қайтарылмаған салық пен алымдарды, жеткізу, шығындарын қосқанда
негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны
Ол бойынша жақсы білетін және келісімге дайын тұлғалар арасында негізгі құралдардың айырбасын жүргізуге жақсы
Жойылу құны
Нағыз нарықтық құны
Ағымдағы құн
Баланстық құны
Негізгі құралдар объектісінің алғашқы құны немесе оның басқаша бағалануы , қаржылық есепте алғашқының орнында көрініс табады, жойылу құнын алып тастағанда
Амортизация
құны
Қор бөлшектерінің болжанған құны, лом, қоқыстар, шығу бойынша шығындарды алып тастағанда. Жойылу құнының көрсеткіші мән ретінде жақындатылған есептеулер бойынша жүргізіледі.
Негізгі құралдарды бағалау
Негізгі құралдардың ағымдағы және алғашқы құны амортизацияны қоспағанда, ол бойынша актив есеп және есеп айырысуда көрініс табады
Алғашқы құны
Негізгі құралдарды құру және алу бойынша құны, төленген қайтарылмаған салық пен алымдарды, жеткізу, шығындарын қосқанда
негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны
Ол бойынша жақсы білетін және келісімге дайын тұлғалар арасында негізгі құралдардың айырбасын жүргізуге жақсы
Жойылу құны
Нағыз нарықтық құны
Ағымдағы құн
Баланстық құны
Негізгі құралдар объектісінің алғашқы құны немесе оның басқаша бағалануы , қаржылық есепте алғашқының орнында көрініс табады, жойылу құнын алып тастағанда
Амортизация
құны
Қор бөлшектерінің болжанған құны, лом, қоқыстар, шығу бойынша шығындарды алып тастағанда. Жойылу құнының көрсеткіші мән ретінде жақындатылған есептеулер бойынша жүргізіледі.
Негізгі құралдарды бағалау
Сурет 1. Негізгі құралдарды бағалау
Негізгі құралдардың алғашқы құны келесідей болады (сурет 2).
Негізгі құралдардың алғашқы құны:
Жер үшін
Сметалық құны, объектінің нақты құны
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындарын қосқанда
Олардың құны, жіберетін жақтың бухгалтерлік есептемесі бойынша, объектінің қызметтері бойынша шығындарды қосқанда
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындары
Алынған құрал-жабдық үшін
Шексіз берілген негізгі құралдар үшін
Пайдаланылған және
сатып алынған негізгі құралдар үшін
Негізгі құралдардың алғашқы құны:
Жер үшін
Сметалық құны, объектінің нақты құны
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындарын қосқанда
Олардың құны, жіберетін жақтың бухгалтерлік есептемесі бойынша, объектінің қызметтері бойынша шығындарды қосқанда
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындары
Алынған құрал-жабдық үшін
Шексіз берілген негізгі құралдар үшін
Пайдаланылған және
сатып алынған негізгі құралдар үшін
Сурет 2. Негізгі құралдардың алғашқы құны
Негізгі құралдардың есебі активтік 2410 Негізгі құралдар шотында жүргізіледі, оларда субшоттар бастапқы бағасымен немесе ағымдағы құнымен ескеріледі. Ал негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 2420 Негізгі құралдардың тозуы бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 2421 Үйлер мен ғимараттардың тозуы, 2423 Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы, 2427 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады. 2400 бөлімшенің шоттарында (2412 - 2415 шоттар) есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады.
Негізгі құралдар құнының біртіндеп дайын өнім құнына өтуі амортизация деп аталады. Амортизацияны есептеудің келесі әдістері бар (сурет 3).
Амортизацияны есептеу әдістері
Амортизацияны есептеу әдістері
Кеміту
қалдығы бойынша әдіс
Кеміту
қалдығы бойынша әдіс
Пропорционал көлемі бойынша істен шығару
Пропорционал көлемі бойынша істен шығару
Тікелей істен шығару
әдісі
Тікелей істен шығару
әдісі
Сурет 3. Амортизацияны есептеу әдістері
Негізгі құралдар қозғалысының есебін жасау үшін құжаттардың келесі түрлері қолданылады (кесте 1).
Кесте 1
Негізгі құралдар есебі бойынша құжат түрлері
Құжат атауы
Қолдану жағдайлары
Қабылдау-тапсыру актісі бойынша
(ф. № ОС-1)
а) төленіп басқа кәсіпорындардан лаынған;
ә) шаруашылық және мердігерлік әдіспен құрылыс салу; басқа ұйымдар мен тұлғалардан шексіз қолдануға алу;
б) құрылтайшылар салымдарының жарғылық капиатлғ салынуы;
в) жедел басқару мен шаруашылық билікке ие болу;
г) келесі сатып алумен жалға алу;
д) сыйлау актісі бойынша алу;
е) бірлескен қызмет пен сенімдік басқаруға тапсыру;
ж) заңға қайшы болмайтын жағдайда сату немесе айырбастау.
Жетілдірілген, қайта жөнделген объектілерді тапсырыу-алу актісі (форма № ОС-2)
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыруды жүргәзу үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды есептен шығару актісі (форма № ОС-3)
Толық немесе жартылай істен шығару кезінде жазылады (автокөлік құралдарынан басқа).
Автокөлік құралдарын есептен шығару актісі (форма № ОС-4)
Автокөлік құралдарын істен шығару кезінде жазылады
Негізгі құралдарды есепке алудың инвентарлы карточкасы (форма № ОС-5)
Негізгі құралдардың барлық түрлерінің есебі үшін қолданылады, сонымен қатар, бір күнтізбелік ай ішінде пайдалануға түскен негізгі құралдарды есепке алу үшін
Негізгі құралдар есебі бойынша мүліктік карточкалар тізімдемесі (форма № ОС-6)
Негізгі құралдар есебі бойынша мүліктік карточкалар тізімдемесі үшін қолданылады
Негізгі құралдар қозғалысының есеп карточкасы (форма № ОС-7)
Есеп құжаттарын қолмен өңдеу кезінде негізгі құралдар қозғалысының есебін жүргізу үшін қолданылады
Жалға беріген негізгі құралдардың есеп карточкасы
(форма № ОС-8)
Жалға беріген негізгі құралдардың есебі үшін қолданылады
Негізгі құралдардың мүліктік тізімдемесі (форма № ОС-9)
Негізгі құралдарды объектілік есебі ұшін қолданылады
Қүралды қабылдау туралы акт
(форма № ОС-10)
Қоймаға келген құралды дайындау үшін қолданылады
Құралды қабылдау-тапсыру актісі (форма № ОС-11)
Құралды монтаждық ұйымға тапсыру үшін қолданылады
Құралдың дефекттерін табу туралы акт (форма № ОС-12)
Құралдың дефекттерін табу кезінде қолданылады
Негізгі құралдарды бухгалтерлік есепке алу және есептен шығару бойынша келесі шоттар корреспонденциясы жасалады (кесте 2).
Кесте 2
Негізгі құралдарды есепке алу және есептен шығару бойынша шоттар корреспонденциясы
Шаруашылық операциялардың мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
дебет
кредит
1 Қолданыстағы негізгі құралдар бойынша есептелген амортизациясы:
oo негізгі өндіріс цехтарында пайдаланған негізгі құралдың амортизациясы (технологиялық құрал жабдық)
oo көмекші өндіріс бойынша
8110
8110
2420
2 Негізгі құралдар бойынша есептелген амортизация:
а) жалпы өндіріс цехтарында есептелген амортизациясы
8110
2420
б) басқару-әкімшілігіндегі объектілерінде есептелген амортизация
7210
2420
в) әлеуметтік аясында
8410
2420
г) сатып алу бөліміндегі есептелген амортизациясы
7110
2420
д) тау-кен өндірісіндегі маусымдық дайынды жұмыстарында пайдаланған объектілеріне есептелген амортизациясы; жерді жақсарту шараларында пайдаланған объектілеріне есептелген амортизациясы
1620 (343)
2420
Негізгі құралдарға тозу сомасы есептелгенде шоттар корреспонденциясы жасалады (кесте 3).
Кесте 3
Негізгі құралдарға тозу сомасы есептелгенде бухгалтерлік есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар
Операциялар мазмұны
Дт
Кт
Ұйымға келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдардың тозу сомасына
2410
2420
Ұйымның басқа бір заңды және жеке тұлғаларға сатқан немесе басқадай жолмен есептен шығарған негізгі құралдарына бұрын есептелінген тозу сомасының есептен шығарылуына
2420
2410
Негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасына:
oo негізгі өндірісте
oo қосалқы өндірісте
oo жалпы шаруашылыққа арналған
oo сатуға қызмет көрсететін салада
oo күрделі құрылысқа пайдалануға
oo алдағы есепті кезеңге жатқызылғандары
oo қысқа мерзімга жалға берілгендеріне
8110
8310
7210
7110
2410
1620
7470
2420
2420
2420
2420
2420
2420
2420
Негізгі құралдарды қайта бағалауға байланысты бастапқы құнының өсуіне сәйкес тозу сомасының артучна
5110
2420
Негізгі құрлдарды қайта бағалауға байланысты бастапқы құнының кемуіне сәйкес тозу сомасының азаюына
2420
6280
Негізгі құралдар жұмыс жағдайында ұстау үшін оларды мерзім сайын жөндеу қажет. Мұның өзі машиналардың, жабдықтардың, үйлердің және НҚ басқа түрлерінің жекелеген бөлшектерінің тозуы біркелкі еместігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп орындалған жөндеу жұмыстарының көлемі мен оның құны туралы ақпаратпен, сондай-ақ жөндеуге жұмсалатын қаражаттарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Ұйымдастыру-техникалық белгілері бойынша жөндеу:
а) күрделі жөндеу;
ә) шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді.
Күрделі жөндеу дегеніміз - жалпы объектіні салыстырғанда тозу мерзімі аз негізгі құралдар жекелеген бөлшектерін қалпына келтіру [11].
Бір жылдан артық мерзім сайын жүргізілетін, нәтижесінде агрегат толықтай бөлшектелетін, алмастырылатын немесе тозған барлық тетіктері мен желілері қалпына келтірілетін, агрегат жинақталатын және сынақтан өтетін жөндеу машиналардың, жабдықтар мен көлік құралдарының күрделі жөндеуі болып саналады, машинаның агрегаттарына (қозғалтқышқа, шестеріне, қозғалту қорабына) күрделі жөндеу машина маркасына байланысты белгіленген жүрістен кейін жүргізіледі. Үйлер мен ғимараттардың күрделі жөнделуі, әдетте жөнделетін объектілердің шамалап қайта құрумен ұштасады, мұндай кезде тозған конструкциялар мен тетіктер ұштасады.
Ағымдағы жөндеу негізгі құралдар жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған тетіктерін алмастырудан немесе түзетуден тұрады. Оны негізгі құралдар пайдалану процесінде жүргізеді. Негізгі құралдар сақтандыру мақсатымен белгіленген мерзімдерден ертерек жүзеге асырылатын жоспарлы-ескерту жөндеуінің маңызы зор болмақ.
Өндірістік негізгі құралдар жөндеуге жұмсалатын шығындарды есепке алу үшін 8044-шот (негізгі құралдарды жөндеу) қолданылады. Жалпы шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдар, жөндеу шығындары 7210-шотта (жалпы және әкімшілік шығыстар), тауарларды сататын жерінде сақтауға арналған негізгі құралдарды жөндеу шығындары 7110-шотта (тауарлар мен қызметтерді сату жөніндегі шығындар) көрсетіледі. Қажет болған жағдайда жөндеуге жұмсалған шығындардың өнімнің, жұмыстың және қызметтің құнына біркелкі енуін қамтамасыз ету үшін субъектілер жөндеудің барлық түрлері мен оның ұзақтығына жұмсалатын шығындардың жылдық сметасына орай ай сайын аударымдар жасап, жөндеу қорын құра алады [12].
Негізгі құралдарды жөндеу жүргізудің мердігерлік әдісі. Орындалған және акт бойынша қабылданған негізгі құралдар жөндеу жөніндегі жұмыстар үшін мердігердің шотын төлеуге келісім берілді, олар мынадай қызметтер көрсеткен:
күрделі құрылыс Д-т 2930 К-т 3310;
негізгі өндіріс Д-т 8044 К-т 3310;
көмекші өндіріс Д-т 8044 К-т 3310;
жалпы және әкімшілік шығындарға жататындар Д-т 7210 К-т 3310;
тауарды сату орны Д-т 7110 К-т 3310.
а) ҚҚС сомасына Д-т 1420 К-т 3310;
ә) ҚҚС сомасы бюджет төлемдерін кемітуге жатқызылады Д-т 3130 К-т 1420;
б) орындалған жұмыстары үшін мердігерлердің шоттары төленді Д-т 3310 К-т 7110, 7210;
в) жыл қорытындысы бойынша шығыстар жиынтық табыстың кемуіне жатқызылады Д-т 5410 К-т 7110, 7210.
Егер жөндеуді жөндеу цехы жүзеге асырса:
1) күрделі құрылыстың негізгі құралдары бойынша Д-т 2930 К-т 8030;
2) негізгі өндірістің негізгі құралдары бойынша Д-т 8044 К-т 8030;
3) көмекші өндірістің негізгі құралдары бойынша Д-т 8044 К-т 8030;
4) жалпы шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдар бойынша Д-т 7210 К-т 8030;
5) сату процесіне қызмет көрсететін негізгі құралдары бойынша Д-т 7210 К-т 8030.
Сонымен, негізгі құралдарды мерзім сайын жөндеу қажет. Өз кезегінде жөндеу күрделі және шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді.
1.2.2 Материалдық емес активтердің есебі
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер [13]. Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа әкелетін активтер ретінде танылады (есепке тіркеледі). Өз кезегінде, материалдық емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс анықталуы мүмкін; кез келген уақытта мәміле жасауға ынта білдіруші сатып алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады.
Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды, өйткені олар өте сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен музыкаға берілген авторлық қүқықтары және бір актив үшін төленген сомасы, осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды. Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің құнын, әдетте, екі жақтың келісімі бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы кұны бойынша бағаланады. Материалдык емес активтердің бастапқы құны олардың алынған тәсіліне байланысгы болып келеді: сыртган түссе (сатып алынған бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе мемлекеттік субсидияның есебінен) немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің өз күшімен жасалса.
Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен байланысты барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы, тасымалдау шығыны және т.б. Егер де материалдық емес активтер бартерлік (айырбас) негізде алынса, онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материалдық емес активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапқы құны несие ссебінен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы құнына косылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады. Егер материалдық емес активтің бастапқы кұны мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды атаулы, немесе мемлекеттің субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату немесе белсенді нарықтағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің құны бойынша танылады.
Материаддық емес активтерді қабылдау-беру актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтері көрсетіледі. Материалдық емес активтерді қабылдап алу жөніндегі акті әрбір объектіге бір данадан толтырылады. Бірнеше біртектес материалдық емес активтерді қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық емес активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның мүліктік құқықтарын растайтын құжаттармен қоса бухгалтерияға беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға бергенде (сату, тегін беру) акт екі дана етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін.
Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу 2700 Материалдық емес активтер бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы шоттардың дебеті бойынша -- материалдық, емес активтердің келіп түскен айдың басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша - материалдық емес активтердің есептен шығарылғандары көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: Лицензиялық келісімдер, Бағдарламалық жабдықтау, Патенттер, Гудвилл, Материаддық емсс басқа да активтер [14].
2700 Материаддық емес активтер бөлімшесінің, шоттарын талдамалық есепке алу Материалдық емес активтердің мүліктік есеп карточкасында жүргізіледі. Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. Карточка Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің, техникалық және басқа құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес активтердің объектісін алғанын растайтын құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі соғу үшін негізі "Материалдық емес активтерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кәсіпорынның өндірістік-шаруашылық қызметі тек қана материалдық, еңбек, қаржы ресурстарын пайдалану арқылы ғана емес, сонымен қатар, негізгі қорлар мен материалдық емес активтерді, яғни ұзақ мерзімді активтерді пайдалану арқылы іске асырылатыны белгілі. Еліміздегі нарықтық қатынастарының тез жылдамдықпен дамуы қаржылық - шаруашылық қызметіне жаңалық енгізіп отыруды талап етеді, оның ішінде әсіресе ұзақ мерзімді активтер амортизациясын есептеуде. Соңғы жылдары негізгі құралдардың амортизациясын есептеуде нормативтік базалар маңызды өзгерді.
Ұзақ мерзімді активтер кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттілігі жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай (өзгерте) алатын мүліктер болып табылады. Кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс жүргізу барысында ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланатын өндірістік және әкімшілік қызметі орындауға арналған активтерді қажет етеді. Ал мұндай ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызуға болады.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастырмай, ішкі бақылауы мен аудитін дұрыс жүзеге асырмай, қадағалау мүмкін емес.
Осы жұмыстың тақырыбын ала отырып, алға қойылған негізгі мақсат - ұзақ мерзімді активтер есебінің және аудиттің жүргізу тәртіптері мен әдістері, аудитті жүргізудің кемшіліктері мен артықшылықтарын көрсету, жетілдіру жолдарын анықтау болып табылады.
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі болып өндірісте ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын, өзінің бастапқы пішінін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге біртіндеп амортизациялық аударым ретінде ауыстыратын еңбек құралдарын, басқа да материалдық емес активтердің есебін ұйымдастыру болып табылады. Себебі, кез келген өндірістік, немесе, коммерциялық кәсіпорын құрылған кезде, бірінші кезекте, яғни ұзақ мерзімді активтерді қажет ететіндігі белгілі. Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді, ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар) және еңбек құралдары болып бөлінеді. Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс процесінде атқаратын роліне қарап анықталады.
Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар деп өндірістік үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшерін шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалды активтерді айтады. Ал материалдық емес активтер деп белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ ақша немесе зат түріндегі активтер қатарына жатпайтын бірақ қандайда бір бағаға, құнға бағаланатын болағндықтан кәсіпорынға өнім өндіруде, тауарларды сату, қызмет көрсетуде, негізгі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни уақыт бойы қосымша табыс әкеліп тұратын активтерді айтамыз.
Осы дипломдық жұмыстың өзектілігі өндірістің кез келген өндірістік немесе коммерциялық түрін ашуда кәсіпорынға ұзақ мерзімді активтер қажет және олардың өз есеп саясатын сәйкес айқындалады амортизациясын есептеу қажеттілігімен анықталады.
Диплом жұмысының мақсаты ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитінің теориялық және тәжірибелік аспектілерін толық ашып, қаржылық талдау жүргізу негізінде кәсіпорынның ұзақ мерзімді активтер есебі мен аудитінің тиiмдiлiгiн арттыру шараларын көрсету болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
- ұзақ мерзіді активтердің экономикалық маңызы мен жіктелуін қарастыру;
- ұзақ мерзіді активтер есебі мен аудитінің теориялық аспектілерін анықтау;
- Нур и К ЖШС-нің қаржылық жағдайын талдау;
- Нур и К ЖШС-нің ұзақ мерзімді активтерінің есебі және аудитінің ерекшеліктерін қарастыру;
- Нур и К ЖШС-нің ұзақ мерзімді активтер есебін жақсарту шараларын ұсыну.
Дипломдық жұмысты зерттеу объектісі Өскемен қаласында орналасқан Нур и К ЖШС болып табылады.
Ал жұмыстың пәні ұзақ мерзіді активтер есебін жетілдіру, орындалған жұмыстар бойынша талдау мен бақылау және аудитті ұйымдастырудың тиімді әдістемелерін қарастыру болып табылады.
Жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасының заң актілері, Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есепті реглементтейтін құжаттар, экономика және қаржы салаларындағы көрнекті авторлардың еңбектері қарастырылды. Диплом жұмысын жазу барысында Нур и К ЖШС-нің соңғы үш жылдық қаржылық есептілігі және ұзақ мерзімді активтерді талдайтын құжаттары кеңінен қолданылды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: кіріспе, негізгі үш бөлім, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады. Сонымен қатар жұмыс кестелер, суреттер және диаграммалармен кескінделген.
1 Ұзақ мерзімді активтер есебінің теориялық аспектілері
1.1 Ұзақ мерзімді активтердің экономикалық маңызы және түрлері
Актив деп кәсіпорынның ақшаға бағаланатын игіліктері мен құқықтарын, мүліктерін айтады [1]. Олар ұйымның өткен уақыттардағы қызметінің нәтижесі болып есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өзінің меншігіндегі активтерін сол кәсіпорынды басқару, өнім өндіру, басқадай заңды және жеке тұлғаларға қызмет көрсету, яғни ұйымның алдағы уақыттарда табыс табуы үшін пайдаланады. Осы активтерді пайдалану арқылы алдағы уақыттарда алынатын кіріс - кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшаларына тікелей немесе жанама түрде келіп қосылып оның көлемін (үлесін) арттырып отырады.
Ұйымдар активтерді өздері өндіріп шығару, сатып алу немесе басқалардан уақытша жалға алу арқылы иеленеді. Активтер өздерінің пайдалану мерзіміне қарай мынадай екі топқа белінеді:
- қысқа мерзімді активтер (бір жыл уақыт аралығында пайдаланатын);
- ұзақ мерзімді активтер (бір жылдан артық уақыт пайдаланатын).
Активтер үш сатыдан тұрады: анықтау, тану және бағалау. Анықтау сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынған және есеп бақылауына түскен ұйымдар қызметінің қалыпты жағдайында қызмет атқаруына және алдағы кезеңде экономикалық табыс келтіретін активтер жатады. Активтерді тану - деп активтерді бірегейлік өлшемге келтіріп, қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына қарай қанағаттандыруды айтады. Активтер дәстүрлі әдістермен, бастапқы құнымен бағаланады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтер төрт түрлі құнмен, яғни:
- бастапқы өзіндік құнымен;
- қалпына келтіру құнымен;
- жоюдағы құнымен;
- ағымдағы құнымен (немесе базарлы құнға келтіру әдістерімен) бағаланады [2].
Ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар және ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызуға болады. Осы ұзақ мерзімді активтерге қысқаша тоқталып келетін болсақ: өндірістік салаларда еңбек құралы ретінде ұзақ мерзімге (бір жылдан жоғары) қасиетін, қалпын жоймай сақтап пайдаланылатын материалдық активтер.
Негізгі құралдарға - қозғалмайтын мүлік, жер учаскілері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жабдықтар, өлшеуіш және реттеу аспаптары мен құралдар, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың програмалық құралдар, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық құрал- саймандар, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағыда басқалар жатқызылады. Негізгі құралдар ұйымының материалды- техникалық жарақтану базасын құрудың негізін қалыптастырып, қызметіндегі жетекші бағыттарды іске асыруда маңызды рөл атқарады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды (ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші -- қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар -- тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған [3].
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Меншікті дегеніміз -- субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінін балансында есептейді, жалға алушы 001-ші Жалға алынған негізгі құралдар баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу мерзімі аякталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады [4].
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар -- бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға байланысты уакытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі [4].
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктік көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимаратгардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және аткаратын кызметтеріне қарай мынандай түрлерге (топтарға):
oo жер;үйлер;ғимаратгар; өткізгіш тетіктер;
oo машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматгы машиналар және кұрал-жабдық);
oo күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар;
oo өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы;
oo басқа машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік және жабдықтар;
oo шаруашылык мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимаратгарсыз) шыққан күрделі шығын; баска да негізгі кұралдар [5].
Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
oo жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады; үйлер -халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге жағдай жасауға және материалдық құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
oo -ғимараттар - еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
oo өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, кұбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық ыдыстар;
oo -машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдық риялык жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті коса алғанда, мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады;
oo күш беретін машиналар және жабдықтар - жылу және электр энергиясын өндіретін генератор-машиналары;түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану двигательдері, электрлік двигательдер).
oo жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш кесетін аралар);
oo өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық жабдықтар - өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
oo есептеу техникасы - процестерді жыддамдату және автоматгандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, баскарушы және басқа есептеу машиналары);
oo басқадай машиналар мен жабдықтар - машиналар, аппараттар және басқа құрал-жабдық (телефон станцияларының, радио тораптарының жабдығы, өрт сөндіргіш машиналар);
oo көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің козғалмалы кұрамы, жегін көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объект болып табылады;
oo құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе механикаландырылмаған кұралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өңдеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің кұрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объект болып табылады;
oo өндірістік мүлік және соған жататын заттар - өндірістік операцияларды орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті корғауға көмектесетін жабдықтар; сұйык, сусымалы және басқа материалдарды сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар. Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар заттарда мүліктік объекті бола алады;
oo шаруашылық мүлік - кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары (орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект - мүліктік объекті бола алады;
oo жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл шаруашылық мақсатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер қыртысын жақсартудың шараларына жұмсалған мүліктік емес сипаттағы шығындар (жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өңдеу, егіс даласын тастардан тазарту);
oo басқа да негізгі құралдар - кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар [6].
Экономиканың даму мүмкіндігіне қарай шаруашылық жүргізуші ұйым мүлкіндегі материалдық емес активтердің маңызы мен үлесі арта түседі, ол техника мен технологиялардың дамуымен, ақпараттардың кеңінен таралуымен, экономикалық қатынастардың дамуымен байланысты.
Материалды емес активтер деп - табиғи болмысы жоқ өндіріске немесе тауарларды (жұмысты, қызметті) сатып-өткізу операцияларына, әкімшілік мақсаттарға ұзақ уақыт (бір жылдан артық) пайдалануға басқа ұйымға жалға беруге арналған, айқындауға болатын, ұйым бақылау жүргізе алатын, сондай-ақ пайдаланудан ұйым келешекте экономикалық табыс күтетін ақшалай емес активтерді айтады [7].
Кәсіпорындағы материалдық емес активтердің қатарына лицензиялық келісімдер, бағдарламалық жабдықтар, патенттер, ұйымдастыру шығындары, гудвилл, сауда маркалары, авторлық құқықты жатқызуға болады. Материалды емес активтер кәсіпорынның балансында бастапқы құны бойынша кіріске алынады:
oo құрылтайшылар мен үлес қосушылардың кәсіпорынға жарғылық қорына қосқан үлесі есебінен келіп кіріске алынған материалдық емес активтердің бағасы екі жақты нақты келісім бойынша бағаланады.
oo заңды тұлғалар мен жеке адамдардан тегін (қайтарымсыз), сый ретінде алынған материалдық емес активтер сол уақыттағы нарықтық баға бойынша бағаланады.
oo басқа заңды тұлғалардан, сондай-ақ жеке адамдардан сатылып алынған материалдық емес активтер, ол объектілерді сатып алуға және оларды пайдалану үшін жұмсалған шығындар сомаларының қосындысы бойынша бағаланады.
Бұл материалдық емес активтердің баланстық бағасын анықтаудың жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің бастапқы құнын анықтаудың ерекшеліктері бар. Бұған мысал ретінде соңғы уақыттарда акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылы субъектілерінде және басқа да ұйымдарда қолданылып жүрген Ноу-Хау деген ұғымды келтіруге болады [8].
Ноу-Хау деп шаруашылық қызметі, яғни пайдаланылуы субьектіге табыс беретін жаңа технологиялық шешімдер мен жаңалықтарды, құпия мәліметтерді, айрықша құқықтарды, яғни жеке тұлғаның өзі тапқан ғылыми және басқадай жаңалығын айтуға болады.
Лицензиялық келісімдер. Ол белгілі бір заңды тұлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші бір заңды тұлғаға беруі болып табылады. Ал бұл құқыққа ие болған кәсіпорын оның иесіне, яғни лицензиялық келісімдерді берушіге ол материалдық емес актив үшін тиісті белгіленіп келісілген мөлшерлерде қаржы төлейді немесе келісім бойынша басқа да міндеттерін орындайды.
Программамен жабдықтау деп аталатын түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттармен мәліметтерді айтады.
Патент деп аталатын материалдық емес актив жеке адамның немесе топтың, сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына (жұмысына, қызметіне) қолдануына рұқсат беру туралы құжат болып табылады. Сонымен қатар Патент - деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен (саудамен, сатып алумен тағыда басқа) айналысу үшін берілген құқықты куәландыратын құжатты айтады. Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік (алымдар) баж төлеуі керек.
Ұйымдастыру шығындарына - кәсіпорынды жаңадан ашу, құру кезінде жұмсалған шығындар, яғни ұйымды тіркеуден өткізуге және оны тіркеуден өткізу үшін заң орындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнамалар үшін төленген төлемдер және басқа да жұмсалған шығындар жатқызылады.
Гудвилл деп аталатын түрі кейде Фирма бағасы - деп те атайды. Гудвилл немесе фирма бағасы МЕА шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір кәсіпорын екінші бір кәсіпорынды толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған уақытта ғана пайда болады. Фирма бағасы болып сатылып алынған кәсіпорынның нақты нарықтық (сатып алынған) бағасымен оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді. Егерде сатылып алынған ұйымның барлық активтерінің сатылып алынған құны олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық жағымды гудвилл, ал кем болған жағдайда жағымсыз гудвилл деп аталады [9].
Дебиторлық борыш деп белгілі бір қарым - қатынасқа байланысты заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық субъектісінің алдындағы сатып алған тауарлары, субъектінің оларға көрсеткен қызметтері үшін, сондай - ақ жұмысшылар мен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлары мен материалдары үшін қайтаруға тиісті борыштарын айтады [4]. Баланста Ұзақ мерзімді активтерге жатқызылған дебиторлық борыштар мынадай баптар бойынша көрсетіледі:
oo алынуға арналған есептеулер;
oo алынған вексельдер;
oo негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
oo акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының борыштары;
oo өзге де дебиторлық борыштар.
Инвестициялар - бұл активтердің бір түрі, инвестицияланған капиталдың өсуін немесе басқадай табыс табу мақсатымен ұйым ие болған обьектілер. Ұзақ мерзімді активтердің манызды бөлімінің бірі - инвестициялар деп мемлекетіміздің ішіндегі және шетелдегі экономиканың салаларына күрделі қаржы түрінде табыс алу мақсатында салынып, жұмысалатын шығындардың жиынтығын айтамыз.
Ұзақ мерзімді активтер кәсіпорындар мен ұйымдардың міндеттемелерін өтеу барысында қабілеттілігі жоғары, яғни тез арада өзінің құнын басқа заттарға айырбастай алатын мүліктер болып табылады. Кәсіпорындар мен ұйымдар жұмыс жүргізу барысында ағымдағы активтерден басқа ұзақ уақыт бойы пайдаланатын өндірістік және әкімшілік қызметін орындауға арналған активтерді қажет етеді. Ал мұндай ұзақ мерзімді активтердің қатарына негізгі құралдар мен материалдық емес активтерді,ұзақ мерзімді дебиторлық борыштарды және ұзақ мерзімді инвестицияларды жатқызуға болады.
Нарықтық қатынастар кезінде кәсіпорындар мен ұйымдардың қызметтерін үздіксіз қамтамасыз етудің маңызды бөлігі - ұзақ мерзімді активтер болып табылады. Өндіріс тиімділігін анықтауда ұзақ мерзімді активтердің түсуі мен шығуы, олардың бағасы, негізгі әсер етуші факторлардың бірі болып табылады. Сондықтан оның есебін дұрыс ұйымдастырмай қадағалау мүмкін емес.
1.2 Ұзақ мерзімді активтер есебі
1.2.1 Негізгі құралдар есебі
Негізгі құралдар (қорлар) - біртіндеп өзінің құнын жоятын, нарықтық және нарықтық емес қызметтерді көрсететін, тауарларды өндіру үшін бірнеше немесе үнемі өзгермейтін табиғи-заттай нысанда ұзақ уақыт бойы пайдаланылатын, өндіріс үдерісінде құрастырылған, жұмыс мерзімі бір жылдан артық өндірілген активтер.
Кәсіпорында негізгі құралдардың есебі №16 ХҚЕС сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды [10].
№ 16 ХҚЕС бойынша негізгі құралдар - бұл еңбек құралы ретінде материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес саласында ұзақ уақыт бойы (1 жылдан аса) қолда болатын материалды активтер [10].
ҰҚЕС сәйкес негізгі құралдар - бұл материалдық активтер, олар:
а) компания немесе тауарлы-материалдық қорларды жабдықтау және қызмет атқару үшін, басқа компанияларға жалға беру үшін немесе әкімшілік мақсаттар үшін қолданылатын;
ә) әрбір кезеңнен астам уақыт ішінде қолданылуды болжайды [4].
Бухгалтерияда негізгі құралдар есебі инвентарлық объектілер арасында жіктелу топтары бойынша жүргізіледі. Осылайша инвентарлық объекті негізгі құралдар есебінің бірлігі болып табылады. Әрбір объектіге сериялық - кезектік кодтау жүйесі бойынша инвентарлық нөмір беріледі, ол нөмір оның ұйымда, бірлестікте, пайда болған барлық уақыт бойы сақталады. Инвентарлы нөмір қабылдау - беру актілерінде, жою туралы актілерде және т.б. инвентарлық нөмірді әрбір объектіде белгіленеді.
Негізгі құралдар есебін дұрыс ұйымдастырудың маңызды шарты оларды бағалаудың қабылданған принципі болып табылады. Негізгі құралдар ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрылымын, тозуын анықтап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. 16 ХҚЕС сәйкес негізгі құралдарды бағалаудың келесідей түрлерін қарастырады (сурет 1).
Негізгі құрал-жабдықтардың құны бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою және қалдық болады.
Бастапқы тарихи құны - негізгі құралды сатып алуға немесе салуға кеткен нақты өндіріс шығындарынан, соған қоса өтелмеген салық пен алымдардан (мысалға, ҚҚС, жеңіл автомобильдерді сатып алу кезінде төленген, баж салығы), сондай-ақ орнату, жеткізіп беру, монтаждау, пайдалануға қосу шығындары, несие үшін пайыздар, және т.б. шығындарынан тұрады [10].
Негізгі қүралдардың бастапқы құнына сатып алу, жеткізу бағалары және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді. Сонымен қатар № 16 ХҚЕС сәйкес бастапқы қүнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді. Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі қүралдардың ағымдық бағалық құнына қосылады.
Негізгі құралдардың ағымдағы және алғашқы құны амортизацияны қоспағанда, ол бойынша актив есеп және есеп айырысуда көрініс табады
Алғашқы құны
Негізгі құралдарды құру және алу бойынша құны, төленген қайтарылмаған салық пен алымдарды, жеткізу, шығындарын қосқанда
негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны
Ол бойынша жақсы білетін және келісімге дайын тұлғалар арасында негізгі құралдардың айырбасын жүргізуге жақсы
Жойылу құны
Нағыз нарықтық құны
Ағымдағы құн
Баланстық құны
Негізгі құралдар объектісінің алғашқы құны немесе оның басқаша бағалануы , қаржылық есепте алғашқының орнында көрініс табады, жойылу құнын алып тастағанда
Амортизация
құны
Қор бөлшектерінің болжанған құны, лом, қоқыстар, шығу бойынша шығындарды алып тастағанда. Жойылу құнының көрсеткіші мән ретінде жақындатылған есептеулер бойынша жүргізіледі.
Негізгі құралдарды бағалау
Негізгі құралдардың ағымдағы және алғашқы құны амортизацияны қоспағанда, ол бойынша актив есеп және есеп айырысуда көрініс табады
Алғашқы құны
Негізгі құралдарды құру және алу бойынша құны, төленген қайтарылмаған салық пен алымдарды, жеткізу, шығындарын қосқанда
негізгі құралдардың белгілі бір мерзімдегі нарықтық бағасы бойынша бағаланған құны
Ол бойынша жақсы білетін және келісімге дайын тұлғалар арасында негізгі құралдардың айырбасын жүргізуге жақсы
Жойылу құны
Нағыз нарықтық құны
Ағымдағы құн
Баланстық құны
Негізгі құралдар объектісінің алғашқы құны немесе оның басқаша бағалануы , қаржылық есепте алғашқының орнында көрініс табады, жойылу құнын алып тастағанда
Амортизация
құны
Қор бөлшектерінің болжанған құны, лом, қоқыстар, шығу бойынша шығындарды алып тастағанда. Жойылу құнының көрсеткіші мән ретінде жақындатылған есептеулер бойынша жүргізіледі.
Негізгі құралдарды бағалау
Сурет 1. Негізгі құралдарды бағалау
Негізгі құралдардың алғашқы құны келесідей болады (сурет 2).
Негізгі құралдардың алғашқы құны:
Жер үшін
Сметалық құны, объектінің нақты құны
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындарын қосқанда
Олардың құны, жіберетін жақтың бухгалтерлік есептемесі бойынша, объектінің қызметтері бойынша шығындарды қосқанда
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындары
Алынған құрал-жабдық үшін
Шексіз берілген негізгі құралдар үшін
Пайдаланылған және
сатып алынған негізгі құралдар үшін
Негізгі құралдардың алғашқы құны:
Жер үшін
Сметалық құны, объектінің нақты құны
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындарын қосқанда
Олардың құны, жіберетін жақтың бухгалтерлік есептемесі бойынша, объектінің қызметтері бойынша шығындарды қосқанда
Алу бойынша шығындар, жеткізу, монтаж, қою шығындары
Алынған құрал-жабдық үшін
Шексіз берілген негізгі құралдар үшін
Пайдаланылған және
сатып алынған негізгі құралдар үшін
Сурет 2. Негізгі құралдардың алғашқы құны
Негізгі құралдардың есебі активтік 2410 Негізгі құралдар шотында жүргізіледі, оларда субшоттар бастапқы бағасымен немесе ағымдағы құнымен ескеріледі. Ал негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 2420 Негізгі құралдардың тозуы бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: 2421 Үйлер мен ғимараттардың тозуы, 2423 Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы, 2427 Басқа негізгі құралдардың тозуы пайдаланылады. 2400 бөлімшенің шоттарында (2412 - 2415 шоттар) есептелген негізгі құралдар ай сайын амортизацияланады.
Негізгі құралдар құнының біртіндеп дайын өнім құнына өтуі амортизация деп аталады. Амортизацияны есептеудің келесі әдістері бар (сурет 3).
Амортизацияны есептеу әдістері
Амортизацияны есептеу әдістері
Кеміту
қалдығы бойынша әдіс
Кеміту
қалдығы бойынша әдіс
Пропорционал көлемі бойынша істен шығару
Пропорционал көлемі бойынша істен шығару
Тікелей істен шығару
әдісі
Тікелей істен шығару
әдісі
Сурет 3. Амортизацияны есептеу әдістері
Негізгі құралдар қозғалысының есебін жасау үшін құжаттардың келесі түрлері қолданылады (кесте 1).
Кесте 1
Негізгі құралдар есебі бойынша құжат түрлері
Құжат атауы
Қолдану жағдайлары
Қабылдау-тапсыру актісі бойынша
(ф. № ОС-1)
а) төленіп басқа кәсіпорындардан лаынған;
ә) шаруашылық және мердігерлік әдіспен құрылыс салу; басқа ұйымдар мен тұлғалардан шексіз қолдануға алу;
б) құрылтайшылар салымдарының жарғылық капиатлғ салынуы;
в) жедел басқару мен шаруашылық билікке ие болу;
г) келесі сатып алумен жалға алу;
д) сыйлау актісі бойынша алу;
е) бірлескен қызмет пен сенімдік басқаруға тапсыру;
ж) заңға қайшы болмайтын жағдайда сату немесе айырбастау.
Жетілдірілген, қайта жөнделген объектілерді тапсырыу-алу актісі (форма № ОС-2)
Негізгі құралдарды қабылдау-тапсыруды жүргәзу үшін қолданылады.
Негізгі құралдарды есептен шығару актісі (форма № ОС-3)
Толық немесе жартылай істен шығару кезінде жазылады (автокөлік құралдарынан басқа).
Автокөлік құралдарын есептен шығару актісі (форма № ОС-4)
Автокөлік құралдарын істен шығару кезінде жазылады
Негізгі құралдарды есепке алудың инвентарлы карточкасы (форма № ОС-5)
Негізгі құралдардың барлық түрлерінің есебі үшін қолданылады, сонымен қатар, бір күнтізбелік ай ішінде пайдалануға түскен негізгі құралдарды есепке алу үшін
Негізгі құралдар есебі бойынша мүліктік карточкалар тізімдемесі (форма № ОС-6)
Негізгі құралдар есебі бойынша мүліктік карточкалар тізімдемесі үшін қолданылады
Негізгі құралдар қозғалысының есеп карточкасы (форма № ОС-7)
Есеп құжаттарын қолмен өңдеу кезінде негізгі құралдар қозғалысының есебін жүргізу үшін қолданылады
Жалға беріген негізгі құралдардың есеп карточкасы
(форма № ОС-8)
Жалға беріген негізгі құралдардың есебі үшін қолданылады
Негізгі құралдардың мүліктік тізімдемесі (форма № ОС-9)
Негізгі құралдарды объектілік есебі ұшін қолданылады
Қүралды қабылдау туралы акт
(форма № ОС-10)
Қоймаға келген құралды дайындау үшін қолданылады
Құралды қабылдау-тапсыру актісі (форма № ОС-11)
Құралды монтаждық ұйымға тапсыру үшін қолданылады
Құралдың дефекттерін табу туралы акт (форма № ОС-12)
Құралдың дефекттерін табу кезінде қолданылады
Негізгі құралдарды бухгалтерлік есепке алу және есептен шығару бойынша келесі шоттар корреспонденциясы жасалады (кесте 2).
Кесте 2
Негізгі құралдарды есепке алу және есептен шығару бойынша шоттар корреспонденциясы
Шаруашылық операциялардың мазмұны
Шоттар корреспонденциясы
дебет
кредит
1 Қолданыстағы негізгі құралдар бойынша есептелген амортизациясы:
oo негізгі өндіріс цехтарында пайдаланған негізгі құралдың амортизациясы (технологиялық құрал жабдық)
oo көмекші өндіріс бойынша
8110
8110
2420
2 Негізгі құралдар бойынша есептелген амортизация:
а) жалпы өндіріс цехтарында есептелген амортизациясы
8110
2420
б) басқару-әкімшілігіндегі объектілерінде есептелген амортизация
7210
2420
в) әлеуметтік аясында
8410
2420
г) сатып алу бөліміндегі есептелген амортизациясы
7110
2420
д) тау-кен өндірісіндегі маусымдық дайынды жұмыстарында пайдаланған объектілеріне есептелген амортизациясы; жерді жақсарту шараларында пайдаланған объектілеріне есептелген амортизациясы
1620 (343)
2420
Негізгі құралдарға тозу сомасы есептелгенде шоттар корреспонденциясы жасалады (кесте 3).
Кесте 3
Негізгі құралдарға тозу сомасы есептелгенде бухгалтерлік есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар
Операциялар мазмұны
Дт
Кт
Ұйымға келіп түскен кіріске алынған негізгі құралдардың тозу сомасына
2410
2420
Ұйымның басқа бір заңды және жеке тұлғаларға сатқан немесе басқадай жолмен есептен шығарған негізгі құралдарына бұрын есептелінген тозу сомасының есептен шығарылуына
2420
2410
Негізгі құралдарға есептелінген тозу сомасына:
oo негізгі өндірісте
oo қосалқы өндірісте
oo жалпы шаруашылыққа арналған
oo сатуға қызмет көрсететін салада
oo күрделі құрылысқа пайдалануға
oo алдағы есепті кезеңге жатқызылғандары
oo қысқа мерзімга жалға берілгендеріне
8110
8310
7210
7110
2410
1620
7470
2420
2420
2420
2420
2420
2420
2420
Негізгі құралдарды қайта бағалауға байланысты бастапқы құнының өсуіне сәйкес тозу сомасының артучна
5110
2420
Негізгі құрлдарды қайта бағалауға байланысты бастапқы құнының кемуіне сәйкес тозу сомасының азаюына
2420
6280
Негізгі құралдар жұмыс жағдайында ұстау үшін оларды мерзім сайын жөндеу қажет. Мұның өзі машиналардың, жабдықтардың, үйлердің және НҚ басқа түрлерінің жекелеген бөлшектерінің тозуы біркелкі еместігіне байланысты болады. Бухгалтерлік есеп орындалған жөндеу жұмыстарының көлемі мен оның құны туралы ақпаратпен, сондай-ақ жөндеуге жұмсалатын қаражаттарға бақылау жасауды қамтамасыз етуге тиіс. Ұйымдастыру-техникалық белгілері бойынша жөндеу:
а) күрделі жөндеу;
ә) шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді.
Күрделі жөндеу дегеніміз - жалпы объектіні салыстырғанда тозу мерзімі аз негізгі құралдар жекелеген бөлшектерін қалпына келтіру [11].
Бір жылдан артық мерзім сайын жүргізілетін, нәтижесінде агрегат толықтай бөлшектелетін, алмастырылатын немесе тозған барлық тетіктері мен желілері қалпына келтірілетін, агрегат жинақталатын және сынақтан өтетін жөндеу машиналардың, жабдықтар мен көлік құралдарының күрделі жөндеуі болып саналады, машинаның агрегаттарына (қозғалтқышқа, шестеріне, қозғалту қорабына) күрделі жөндеу машина маркасына байланысты белгіленген жүрістен кейін жүргізіледі. Үйлер мен ғимараттардың күрделі жөнделуі, әдетте жөнделетін объектілердің шамалап қайта құрумен ұштасады, мұндай кезде тозған конструкциялар мен тетіктер ұштасады.
Ағымдағы жөндеу негізгі құралдар жұмыс жағдайында ұстау үшін оның тозған тетіктерін алмастырудан немесе түзетуден тұрады. Оны негізгі құралдар пайдалану процесінде жүргізеді. Негізгі құралдар сақтандыру мақсатымен белгіленген мерзімдерден ертерек жүзеге асырылатын жоспарлы-ескерту жөндеуінің маңызы зор болмақ.
Өндірістік негізгі құралдар жөндеуге жұмсалатын шығындарды есепке алу үшін 8044-шот (негізгі құралдарды жөндеу) қолданылады. Жалпы шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдар, жөндеу шығындары 7210-шотта (жалпы және әкімшілік шығыстар), тауарларды сататын жерінде сақтауға арналған негізгі құралдарды жөндеу шығындары 7110-шотта (тауарлар мен қызметтерді сату жөніндегі шығындар) көрсетіледі. Қажет болған жағдайда жөндеуге жұмсалған шығындардың өнімнің, жұмыстың және қызметтің құнына біркелкі енуін қамтамасыз ету үшін субъектілер жөндеудің барлық түрлері мен оның ұзақтығына жұмсалатын шығындардың жылдық сметасына орай ай сайын аударымдар жасап, жөндеу қорын құра алады [12].
Негізгі құралдарды жөндеу жүргізудің мердігерлік әдісі. Орындалған және акт бойынша қабылданған негізгі құралдар жөндеу жөніндегі жұмыстар үшін мердігердің шотын төлеуге келісім берілді, олар мынадай қызметтер көрсеткен:
күрделі құрылыс Д-т 2930 К-т 3310;
негізгі өндіріс Д-т 8044 К-т 3310;
көмекші өндіріс Д-т 8044 К-т 3310;
жалпы және әкімшілік шығындарға жататындар Д-т 7210 К-т 3310;
тауарды сату орны Д-т 7110 К-т 3310.
а) ҚҚС сомасына Д-т 1420 К-т 3310;
ә) ҚҚС сомасы бюджет төлемдерін кемітуге жатқызылады Д-т 3130 К-т 1420;
б) орындалған жұмыстары үшін мердігерлердің шоттары төленді Д-т 3310 К-т 7110, 7210;
в) жыл қорытындысы бойынша шығыстар жиынтық табыстың кемуіне жатқызылады Д-т 5410 К-т 7110, 7210.
Егер жөндеуді жөндеу цехы жүзеге асырса:
1) күрделі құрылыстың негізгі құралдары бойынша Д-т 2930 К-т 8030;
2) негізгі өндірістің негізгі құралдары бойынша Д-т 8044 К-т 8030;
3) көмекші өндірістің негізгі құралдары бойынша Д-т 8044 К-т 8030;
4) жалпы шаруашылық мақсаттағы негізгі құралдар бойынша Д-т 7210 К-т 8030;
5) сату процесіне қызмет көрсететін негізгі құралдары бойынша Д-т 7210 К-т 8030.
Сонымен, негізгі құралдарды мерзім сайын жөндеу қажет. Өз кезегінде жөндеу күрделі және шағын (ағымдағы) жөндеу болып бөлінеді.
1.2.2 Материалдық емес активтердің есебі
Материалдық емес активтер - бұл өндірісте ұзақ мерзім бойына пайдалану үшін немесе тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді), сатуға, әкімшілік мақсатқа және басқа субъектіге жалға беруге арналған табиғи нысаны (мәні) жоқ ақшалай емес активтер [13]. Материалдық емес (ұстап көруге болмайтын) активтер - нақты табиғи нысаны жоқ сезілмейтін құндылыққа ие болғанымен материалдық активтердің де, материалдық емес активтердің де құрамында кездесуі мүмкін.
Материалдық емес активтер актив ретінде болашақта экономикалық олжа әкелетін активтер ретінде танылады (есепке тіркеледі). Өз кезегінде, материалдық емес активтердің құны, активтердің белсенді нарығы бар кезде ғана дұрыс анықталуы мүмкін; кез келген уақытта мәміле жасауға ынта білдіруші сатып алушы мен сатушыны табуға және бұндай кезде сатылатын және сатып алынатын тауардың бағасы да халық үшін қолайлы болады.
Біршама материалдық емес активтердің белсенді нарығы болмайды, өйткені олар өте сирек кездеседі, мысалға, тауар белгілері, басылым атауы, кино мен музыкаға берілген авторлық қүқықтары және бір актив үшін төленген сомасы, осы тәріздес басқа активтің құнын өлшеу үшін, негіз бола алмайды. Сондықтан көптеген материалдық емес активтердің құнын, әдетте, екі жақтың келісімі бойынша анықтайды.
Материалдық емес активтер танылған кезеңінен бастап бастапқы кұны бойынша бағаланады. Материалдык емес активтердің бастапқы құны олардың алынған тәсіліне байланысгы болып келеді: сыртган түссе (сатып алынған бағасы, ұйымдар бірлестігінің күшімен; айырбастау арқылы немесе мемлекеттік субсидияның есебінен) немесе шаруашылық жүргізуші субъектінің өз күшімен жасалса.
Құн қағидасына сәйкес, материалдық емес активтер сатып алынған кезде сол құны бойынша көрініс табуы тиіс. Сатып алу құнына сатып алумен байланысты барлық шығындар енгізіледі, соның ішінде сатып алынған бағасы, тасымалдау шығыны және т.б. Егер де материалдық емес активтер бартерлік (айырбас) негізде алынса, онда олардың бағасы нарықтық құн немесе осы тәріздес материалдық емес активтер құны бойынша анықталады. Егер материалдық емес активтің бастапқы құны несие ссебінен алынса, онда сол несие үшін төленетін пайыз бастапқы құнына косылмайды, ал ол кезеңдік шығысқа жатқызылады. Егер материалдық емес активтің бастапқы кұны мемлекеттің есебінен тегін (немесе номиналды атаулы, немесе мемлекеттің субсидиясының есебінен) алынса, онда ол сату немесе белсенді нарықтағы материалдық емес активтерінің тап осы түрінің құны бойынша танылады.
Материаддық емес активтерді қабылдау-беру актісімен рәсімделеді. Актіде материалдық емес активтердің түрі дәл аталады және кәсіпорынға берілген күні (кәсіпорында жасалған күні), объектінің сипаттамасы, оның бастапқы құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мәліметтері көрсетіледі. Материалдық емес активтерді қабылдап алу жөніндегі акті әрбір объектіге бір данадан толтырылады. Бірнеше біртектес материалдық емес активтерді қабылдау жөніндегі ортақ акт жасауға болады. Акт материалдық емес активтердің объектісі, оларды пайдалану тәртібі немесе кәсіпорынның мүліктік құқықтарын растайтын құжаттармен қоса бухгалтерияға беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және кәсіпорынның басшысы бекітеді. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға бергенде (сату, тегін беру) акт екі дана етіп жасалынады: беруші және алушы кәсіпорын үшін.
Материалдық емес активтердің нақты барлығы мен қозғалысын есепке алу 2700 Материалдық емес активтер бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Осы шоттардың дебеті бойынша -- материалдық, емес активтердің келіп түскен айдың басы мен аяғындағы қалдықтары көрсетіледі де, ал кредиті бойынша - материалдық емес активтердің есептен шығарылғандары көрсетіледі. 2700-шы бөлімшеге төмендегі шоттар кіреді: Лицензиялық келісімдер, Бағдарламалық жабдықтау, Патенттер, Гудвилл, Материаддық емсс басқа да активтер [14].
2700 Материаддық емес активтер бөлімшесінің, шоттарын талдамалық есепке алу Материалдық емес активтердің мүліктік есеп карточкасында жүргізіледі. Карточка кәсіпорынға түскен материалдық емес активтердің барлық түрлерін есепке алу үшін қолданылады. Материалдық емес активтердің әрбір жеке объектісіне бухгалтерияда мүліктік карточка ашылады. Карточка Материалдық емес активтерді алу-беру актісінің, техникалық және басқа құжаттардың, кәсіпорынның материалдық емес активтердің объектісін алғанын растайтын құжаттардың негізінде толтырылады. Материалдық емес активтерді басқа кәсіпорынға (ұйымға) берген кезде, оның есептен шыққаны туралы белгі соғу үшін негізі "Материалдық емес активтерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz