Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС УНИВЕРСИТЕТІ
ФАКУЛЬТЕТ БАЗОВОГО ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
КАФЕДРА МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС
"Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі. кафедра МиБ
PhD, доцент
А. С. Кенебаева
____ __________2019ж.
Хаттама№__
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілігі: факторлар мен бағалау әдістері
Мамандығы 5B051000 - ГиМУ
Орындаған
4- курс студенті____________ Талап А.М.
Тобы № 15-221
Ғылыми Жетекші ___________ Торекулова У.А.
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. АЙМАҚТАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ: ФАКТОРЛАР МЕН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Бағалау факторлары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3.1. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау факторлары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3.2. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығын бағалау факторлары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1. ТАЛҒАР АУДАНЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МӘЛЕМЕТТЕР БОЙЫНША ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.1. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтеріне көрсетілетін мемлекеттік қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1.2. Талғар ауданы туралы жалпы мәлеметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .40
1.3. Талғар аудананың 2018 жыл бойынша кәсіпкерліктің дамуы ... ... ... .41
2. АЙМАҚТАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ..51
2.1. Талғар ауданының инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.2. Талғар ауданының бәсекеге қабілеттілінін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Инвестиция мемлекет экономикасына қосымша қаржы тарту. Яғни әлі де жетілмей жатқан салаларға көмек беру арқылы оларды жетілдіру. Оның арқасында аймақтар дамып, халық үшін жаңа жұмыс орындары ашылады.
Әр аймақтың өзінің негізделген, яғни маманданған саласы болады. Соған негізделе отырып сол жаққа инвестиция тарту. Инвестиция қаржылай, техника, технология, өндіріс күштері, адами капитал және тағы басқа күйінде болуы мүмкін. Мемлекеттің экономикалық өсуінің негізі болып аймақтардың әлеуметтік- экономикалық дамуы, сыртқы бәсекелестік негізі ретінде ішкі бәсекеге қабілеттілік деңгейінің өсуі және әлемдік нарыққа шығуды айта аламыз.
Өңірдің инвестициялық саясатын, аймақтың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында инвестиция үрдісін реттеу мен ынталандыру бойынша шаралардың жиынтығын тудырады.
Қазақстанның экономикасын нарыққа сәйкестендіріп, бағыттау маңызды орын алады. Қазіргі таңда болып жатқан жаһандану үрдістері елдің шаруашылық кешенінде аймақтардың рөлін өзгертуге әкелді. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық қызметінің тиімділігіне жауапкершіліктің жоғарылауы әлеуметтік-экономикалық өсу стратегиясын дайындау қажеттілігімен аймақтық басқару субьектісін қояды. Оның маңызды элементі аймақтың шаруашылық кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылады. Өзіміздің мемлекеттік және шетелдік инвесторларға инвестициялық климат ерекше өзектілік пен маңыздылық болып табылады. Аймақтың инвестициялық тартымдылығы деп біз белгілі аймаққа тұрақты капитал құйылымының алғышарттарын қалыптастыратын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесі деп түсінеміз. Бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастар белгілі аймақтың шаруашылық аясына отандық және шетелдік капиталдың ұмтылысын анықтайтын саяси ұйымдастырушылық, құқықтық, таза экономикалық ретінде айқындалуы тиіс. Инвестициялық тартымдылық осы аймақтың позитивті инвестициялық климаты негізінде қалыптасады және қалыптастырады. Аймақтың инвестициялық тартымдылығы аймақтың жалпы жағдайының интегралдық сипаты болып табылады және осы тәуелділіктен аймақтық шаруашылық дамуының көптеген тенденциялары қалыптастырады.
Жоғары дамыған елдердегі инвестициялық тартымдылық, инвестициялық қызмет, мемлекет экономикасы өсуінің, өнеркәсіптерінің өндірісі өсуінің және өндірісті басқару тиімділігін арттырудың негіздерінің бірі болды. Барлық кәсіпорындар инвестициялық қызметпен байланысты. Кез келген аймақта, кез келген компания өзінің жұмыс істеу нәтижесінде өз дамуына қаражат салу қажеттілігімен бетпе-бет келеді.. Кез келген тиімді жұмыс істейтін кәсіпорында инвестициялық процесті басқару мәселелері ең басты орындардың бірін алады. Мемлекет экономикасын жақсартып, жұмыссыздықтың алдын алудың бірден бір жолы. Жоғарыда айтылғандарға байланысты дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті болып табылады.
Бүгінгі күні мемлекет аралық экономикалық бәсекелестік күшейіп келеді. Әр мемлекет ұтымды жақтарын дамытып, басқа мемлекеттерге қарағанда өз тауарларын, қызметтерін арзандау және сапалы сатуға тырысады. Экономика өсуінің негізгі талаптарының бірі ол бәсекеге қабілетті күшейтіп, инвестиция тарту. Іштегі инвестиция мен сырттағы инвестицияны тарту бүгінгі күні өте маңызды. Қазақстан үшін шет ел инвестициясын тарту басым бағыттардың бірі болып келеді. Қазақстан қазіргі уақытта өзінің инвестициялық тартымдылығын жетілдіру, күшейту мақсатында көптеген халықаралық интеграциялық процестердің басты ойыншыларына айналуына өзінің мүмкіндіктерін ашып жатыр. Әлемдік экономикада Қазақстанның ДСҰ мүше ретінде, аймақтық деңгейдегі еуразиялық одақтың ойыншысы ретінде өзінің инвестициялық потенциялын арттырудың жолдарын қарастырып жатыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Талғар ауданы мысалында Қазақстан аймақарының инвестициялық тартымдылығын жақсарту жолдарын қарастыру.
Міндеттер:
1. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілік ұғымын ашу;
2. инвестициялық тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілігі: факторлар мен бағалау әдістерін қарастыру;
3. Талғар ауданынан алынған мәлеметтер бойынша талдау жүргізу;
4. Жасалған талдаулар қорытындысы бойынша инвестициялық тартымдылық пен бәсекеге қабілеттілікті жақсарту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы: зерттеу жұмыстары қорытындысы бойынша, аймақтардың инвестициялық тартымдылығының мәні мен маңыздылығы толықтай ашылды. Дипломдық жұмыс жазу барысында отандық және шетелдік авторлардың оқулықтары, оқу құралдары мен ғылыми мақалалары, мемлекеттік даму бағдарламалары, нормативтік-құқықтық актілер және БАҚ шолулар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжерибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген мәлеметтер, оқушылар мен студенттер, мемлекет пен инвестициялық көмек қажет ететін кәсіпкерлер үшін аймақтардың инвестициялық тартымдылғы мен бәсекеге қабілеттілігінің маңыздылығы түсініп, оны дамыту үшін жақсы септігін тигізбек.
Зерттеу аясы. Мемлекеттік басқару, Талғар ауданының инвестициялық тартымдылығын және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Зерттеу обьектісі. Талғар ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуы.
1.АЙМАҚТАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ: ФАКТОРЛАР МЕН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі
Өңірдің бәсекеге қабілеттілігі - бұл өңірлік органдардың бизнес-салаға инвестиция тарту жолымен халықтың өмір сүру деңгейін арттыруға, экономиканың неғұрлым перспективалы өсуін, шағын бизнес инфрақұрылымын дамытуға қабілеттілігі [1].
Ахмет Аляз Қазақстандағы үлкен-кіші фирмаларға бюрократизм ықпал етіп жатқандығып және инвесторларға қолдау көрсету қажет екендігін, инвестиция капитал, білім, технология және табысты талап ететіндігін, инвестицияларға сенім беретіндей заң қажет екендігін айтты[2].
Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі - бұл аймақтардың ресурстарын пайдалану, ең алдымен капитал , жұмыс күші, және басқа да көрсеткіштердің жоғары өнімділік деңгейі.
И. П. Данилованы, Ю. Б. Жамьянованы анықтаудағы өңірдің бәсекеге қабілеттілігі халықтың жоғары өмір сүру деңгейін және капитал иелерінің табысын қамтамасыз ету, сондай-ақ тауарларды өндіру және қызмет көрсету кезінде өңірдегі экономикалық әлеуетті неғұрлым тиімді пайдалану қабілеті болып табылады делінген [3].
Қазіргі заманғы экономиканың жұмыс істеуі жағдайында өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің өсу проблемалары басым міндеттердің бірі болып табылады. Себебі отандық экономиканы дамытудың оң серпіні мемлекеттің экономикалық жүйесінің тұрақтылығына, сенімділігі мен тұтастығына тікелей әсер етеді [4].
Айматың бәсекеге қабілеттілігінің негізінде сол аймақтағы тиімді тауар, қызмет көрсететін, өндірушілер мен кәсіпкерлер, шаруашылық саласындағы барлық субьектілер кіреді [5].
Жаһандану тұрғысынан алғанда, сыртқы экономикалық саясат бәсекеге қабілеттілікті басқару әдістерінің ең пәрмендісі. Оны пайдаланудың арқасында мемлекеттің имиджі, тартымдылығы, экономикалық мәртебесі жетекші ұлттық компаниялардың және экспортқа бағдарланған салалардың, сондай-ақ бәсекеге қабілеттілігі жекелеген өңірлердің сыртқы экономикалық факторлар сөзсіз, ел мен оның өңірлерінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады [6] . Алайда, тиімді пайдалану арқылы аймақтың ішкі және сыртқы нарықтарда табысты бәсекелесу мүмкіндігі өсіп келе жатқан ішкі факторлар да маңызды мәнге ие [7]. Аймақтың экономикалық өсу қарқыны жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көрсеткішінен көре аламыз. Жалпы өңірлік өнім көрсеткішінде біз, мемлекет территориясындағы барлық өндірушілердің :үй шаруашылығы, кәсіпорындар мен ұйымдардың белгілі бір кезең ішінде өндірген түпкі тауарлары мен көрсеткен қызметтерінің нарықтық құнын білдіретін жиынтық көрсеткішті көре аламыз [8]. Бұндай көрсеткіштер аймақтағы қалыптасып жатқан жағдайды, артықшылықтары мен кемшіліктерін ашық көруге мүмкіндік береді.
Аймақтың бәсекелестік артықшылықтарын қалыптастыру тек жедел экономикалық өсуге қол жеткізуге ғана емес, сонымен қатар Аймақтық ресурстық әлеуетті ұтымды және неғұрлым тиімді пайдалануға да әсер етеді, бұл сайып келгенде оның экономикалық субъектілері мен тұрғындарының әл-ауқатын жақсартуға ықпал етеді [9].
Сонымен қатар, әр түрлі нұсқаларда "өңірдің бәсекеге қабілеттілігі" ұғымының көптеген түсіндірмелері бар. М. Портер өңірдің бәсекеге қабілеттілігін өңірлік өнімдерді пайдаланудың өнімділігі ретінде және ең алдымен, халықтың жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім шамасындағы басқа өңірлермен салыстырғанда жұмыс күші мен капиталды пайдалану ретінде анықтайды.
Қазіргі таңда бәсекеге қабілеттілік әлемдік деңгейде дамып жатқанда, мемлекеттің ойнайтын ролі өте жоғарылай береді дейді Майкл Портер
Әрбір мемлектің салаларды қолдап, бәсекеге қабілетттікті арттыру үшін мынадай атрибуттарын көре аламыз:
1. Факторлар үшін жағдайлар. Өндіріс факторлар үшін мемлекеттің , яғни осы салада бәсекелестік күрес жүргізу үшін қажетті білікті жұмыс күшінің немесе инфрақұрылымның болуы.
2. Сұраныс жағдайы. Салалық өнім немесе қызметтер үшін ішкі нарықтағы сұраныс сипаты.
3. Туыстық және қолдау салалары. Белгілі бір мемлекетте делдал салалар болуы немесе сол мемлекетте әлемдік деңгейге қабілетті саланың бар болуы
4. Тұрақты стратегия, құрылым және бәсекелестік. Елде бар
компанияларды құру, ұйымдастыру және басқару шарттары, сондай-ақ
ішкі бәсекелестік.
М.Портер бәсекеге қабілеттілікті әлемдік деңгеймен салыстыра қарау керек деп ойлайды. Мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілік артықшылықтарының арқасында "конкурентный ромб" (немесе "алмаз") атауы пайда болған. Оның құрамын мындай негізгі топ артықшылықтар кіреді:
* факторлық шарттар: адами және табиғи ресурстар, ғылыми- ақпараттық әлеует, капитал, инфраструктура, сонымен қоса өмір сапасының факторлары;
* ішкі сұраныстың шарттары: сұраныс сапасы, әлемдік нарықтағы сұраныс тенденсиясына сәйкес келу, сұраныс көлемін дамыту;
* қызмет көрсету салалары (салалардың кластерлері) : шикізат шығаратын салалар, жартылай фабрикаттар, құрылғылар шығаратын салалар, сол шикізатты, құрылғыларды , техниканы, технологияны пайдаланатын салалар;
* фирмалардың стратегиясы мен құрылымы, ішкі бәсекелестік: мақсат, стратегия, ұйымдастыру әдіс- тәсілдері , фирма менеджменті, ішкі салааралық бәсекелестік [10].
Бұл жағдайда үш алғашқы кезең экономикалық өсуді қамтамасыз етеді, ал соңғы кезең тоқырау мен құлдырауға сәйкес келеді. Осылайша, өңірдің бәсекелестік артықшылығы әр кезеңде әр түрлі факторлар есебінен қамтамасыз етіледі (1-кесте)
1-кесте Экономикалық дамудың әртүрлі сатыларында өңірдің бәсекелестік артықшылығын қалыптастыру
Саты
Детерминанттар
Фактор
Стратегия
Сұраныс талаптары
Ұқсас салалар
Өндіріс факторлары
ішінара
пайдаланылады
пайдаланылмайды
пайдаланылмайды
пайдаланылмайды
Инвестициялар
ішінара
пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
пайдаланылмайды
Инновация
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
Байлық
ішінара
пайдаланылады
ішінара
пайдаланылады
ішінара
пайдаланылады
ішінара
пайдаланылады
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [10]
- бірінші сатыда-өндіріс факторларының: Табиғи ресурстар, тауарларды өндіру үшін қолайлы жағдайлар, қалыптасқан және білікті адам ресурсы есебінен (бір детерминантпен қамтамасыз етіледі);
- екінші кезеңде - білім беруге, технологияларға, лицензияларға (үш детерминантпен қамтамасыз етіледі) агрессивті инвестициялау есебінен);
- үшінші сатыда - өнімнің жаңа түрлерін, өндірістік процестерді, ұйымдастырушылық шешімдерді және басқа да инновацияларды құру есебінен "ромб" барлық құрамдастарының әрекеті арқылы (факторлар, стратегиялар, сұраныс жағдайлары, ұқсас салалар);
- төртінші сатыда-қалыптасқан байлықтың есебінен және толық пайдаланылмайтын барлық детерминанттарға сүйенеді.
Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі үшін негізгі факторлар әдетте, алдыңғы өткен ұрпақтардан мұра ретінде берілмейтіні ол еңбек қызметінің процесінде құрылатыны анық. Осыған байланысты факторлар, табиғаттан тегін келетін негізгілерге (табиғи және климаттық ресуртар, мемлекеттің географиялық орналасуы және біліксіз жұртшылық), және дамыған, мандай термен және қанмен жинақталатын (заманауй инфрақұрылым, жоғары білікті персонал, ғылыми-техникалық ақпараттар банктері және т.б.) болып бөлінеді. Тек қана дамыған факторлар бәсекелес-мемлекеттер көшіріп алуы қиынға соғатын, мемлекетке бәсекелестік артықшылықтар әкеледі. Осы жерде, Қазақстан неліктен орасан зор табиғи байлықтарға ие болғанына, халықының толықтай дерлік сауаттылығына және жеткілікті дәрежеде ғылыми-техникалық мүмкіншілікке иелену барысында әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті емес? Бұл жағдай біздің мемлекетіміздің көп деңгейде негізгі факторларының орын алумен, ал дамыған факторлармен қамтамасыз етілуі планетаның озық мемлекеттері деңгейінен маңызды қалыс қалуымен түсіндіріледі.
Әрбір өңірдің бәсекеге қабілеттілігі оның қызметінің түрлі салаларындағы белгілі бір бәсекелестік артықшылықтарға негізделеді. Өңірдің бәсекелестік артықшылықтарына жалпы факторлар әсер етеді (1-сурет)
Инфрақұрылымды, өндіріс технологиясын дамыту
Географиялық орналасуы. Табиғи ресурстардың бар болуы
Өңірде өндірілетін өнім, нарық сыйымдылығы, сұраныс
Бәсекелестік артықшылықтар
Экономикалық жағдай
Аймақтағы демография
Өңірдегі саяси жағдай, заңды құқықтар мен бостандықтарды сақтау
1-сурет Аймақтың бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [11]
Аймақтың бәсекелестік артықшылықтары: Инфрақұрылымды, өндіріс технологиясын, географиялық орналасуы,т абиғи ресурстардың бар болуы, өңірде өндірілетін өнім, нарық сыйымдылығы, сұраныс, аймақтағы демография, экономикалық жағдай, өңірдегі саяси жағдай, заңды құқықтар мен бостандықтарды сақтау көрсеткіштері арқылы бағаланады.
Өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің ерекше факторлары:
- импорттық өнімдермен бәсекеге қабілетті өңірлік өткізу нарықтары үшін отандық тауарларды өндіру мүмкіндігі;
- ішкі нарық үшін тауарлар мен қызметтер өндірісінің халықаралық стандарттарын енгізу;
- тауарлар өндірісінің көлемін ұлғайту кезінде шығындарды төмендету;
- басқа компаниялардың тәжірибесін пайдалануға негізделген толыққанды басқару үшін оңтайлы шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін икемді басқару жүйесін құру. Осылайша, өңірдің бәсекеге қабілеттілігі келесі элементтерді құрайды (2-сурет):
Аймақтың бәсекеге қабілеттілігі
Елдің экономикалық кеңістігіндегі аймақтың рөлі мен орны
Ішкі және сыртқы нарықтардағы өңірдің және оның субъектілерінің жағдайы
Өңірлік ресурстарды ұлғайту
2-сурет Аймақтың бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын элементтер
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [11]
- халықтың өмір сүру деңгейі және өңірде бар экономикалық әлеуетті іске асыру мүмкіндігі (қаржылық, өндірістік ,еңбек, инвестициялық, ресурстық);
- экономикалық, әлеуметтік және басқа да факторларға негізделген өңір мен оның жекелеген тауар өндірушілерінің ішкі және сыртқы нарықтардағы жағдайы, көрсеткіштер (индикаторлар) арқылы көрсетілетін;
- өңірдің ішкі және әлемдік нарықтардың талаптарына жауап беретін тауарлар мен қызметтерді өндіру, жағдай жасау қабілеті;
- жалпы өңірлік өнімнің (ЖӨӨ) тұрақты өсу қарқынын және әлемдік мәндер деңгейінде аймақ халқының өмір сүру сапасын қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге қабілеттілігі әлеуетінің өсуін қамтамасыз ету үшін өңірлік ресурстарды (инновациялық, зияткерлік, инвестициялық) арттыру.
Қазақстанның ғаламдық бәсекелестік аймаққа енуінің нақты жолы, келесі бағыттарды жүзеге асыруда екенін айта кету керек:
кен өндіру салаларында шикізатты алғашқы өңдеу дәрежесін нығайту;
жаңа технологияларды игеру, ғылыми-техникалық зерттеулер, шикізаттың, материалдардың жаңа қайнар көздеріне капиталды салудан тұратын кәсіпорындардың инвестициялық саясатының бағыттарын әзірлеу;
халықаралық бәсекеге қабілеттіліктің ұлттық саясатын әзірлеу;
импортты қысқарту және отандық тауар өндірушілерін қолдау;
қазақстандық бәсекелестік ортаның сапасының әлемдік нарықтың аналогтарының сапасымен біртіндеп жақындастыру;
акциялардың бір бөлігін шетелдік стратегиялық инвесторларға сату арқылы халықаралық дамыған желілерді пайдалану құқығына ие болу мүмкіндігі;
елде бар жоғары білікті, білімді және сұранысқа ие персоналды пайдалану арқылы қазіргі заманғы инфрақұрылымды дамыту[12].
Бәсекеге қаблеттілік пен инвестициялық тартымдылықты арттыру үшін инвесторларға қолдау көрсетуіміз қажет.
Аймақтардың бәсекелесті позициясы ретінде барлық артықшылықтарының жиынтығын айтамыз. Оған тауарлар нарығы, капитал, қызмет көрсету, инвестицияны жатқызсақ болады. Егер аймақтар мынадай параметрлерге жауап берсе ( тұрақтылық, сенімділік, шет ел немесе отандық инвесторлар үшін тартымдылық) онда ол аймақтың бәсекелестік позициясы қолайлы болмақ.
Аймақтың бәсекелестік позициясын сипаттайтын негізгі шарттар ретінде мыланарды көрсетсек болады:
* аймақтың ыңғайлы географиялық орналасуы;
* жаңа және жұмыс істеп тұрған өндірістік қуаттарды қайта жаңарту үшін табиғи ресурстардың (шикізат, гидроэнергетикалық), бос жерлердің болуы;
* өндірісті ұтымды орналастыру;
* өңірдің экономикалық құрылымының отандық және әлемдік нарықтардың заманауи талаптарына сәйкестігі;
* аймақтағы еңбек әлеуетінің, зияткерлік капиталының болуы;
* дамыған материалдық және нарықтық инфрақұрылымның болуы;
* өңіраралық шаруашылық байланыстардың дамуы мен тұрақтылығы;
* өндірістік және коммерциялық қызметті сүйемелдеу үшін ғылыми-техникалық әлеуеттің және ғылыми-ақпараттық базаның болуы;
* Қазақстанда және шетелде тұрақты сұранысқа ие өнімді шығаруға арналған аймақтың стратегиясы (жалпы өндіріс көлемінде мұндай өнімнің жоғары үлесі);
* өңірдің бюджет-қаржы жүйесінің теңгерімділігі;
* жоғары сыртқы экономикалық әлеуеттің болуы, шетелдік серіктестермен сауда-экономикалық байланыстарды кеңейту;
* өңірлік нарықтың сыйымдылығы, оның әлемдік (мысалы, еуропалық) нарықтарға жақындауы;
* өңірдегі саяси жағдайдың тұрақтылығы;
* халықтың аймақтық көшбасшыларға деген сенімі;
* өңірде әлеуметтік бағдарланған даму бағдарламасының болуы;
* өңір экономикасын дамытудың басым бағыттарына қатысты жергілікті биліктің протекционизмі.
Өңірдің негізгі бәсекелестік артықшылықтарын бірнеше блоктар бойынша қараған жөн:
* табиғи-аумақтық артықшылықтары;
* өндірістік артықшылықтары;
* институционалдық артықшылықтар;
* инвестициялық артықшылықтар
Өңірлік бәсекеге қабілеттілік стратегиясын қалыптастыру процесінде мақсаттарды анықтау мынадай кезеңдерден тұруы тиіс:
1. өңірдің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін ұзақ мерзімді міндеттерді анықтау.
2. қойылған міндеттерді іске асыру сапасын бағалау көрсеткіштерін енгізу және анықтау.
3. осы стратегияны өңірлердің дербес іс-қимылдарын көтермелеу есебінен жүзеге асыру. Елдің өңірлік саясатының стратегиялық мақсаттары:
-білім беру стандарттарын жақсарту және оның азаматтардың барлық санаттарына қол жетімділігін қамтамасыз ету;
- аумақтық бірліктердің қаржыларын басқарудағы шығындарды қысқарту;
- халықтың өмір сүру сапасын жақсарту үшін өңірлерде экологиялық қауіпсіздіктің қазіргі заманғы стандарттарын енгізу;
-бастапқыда бәсекелестік артықшылық ала алатын аймақ қызметінің негізгі салаларын анықтау, бөлу;
1. - жекелеген өңірлердің ресурстарын біріктіру, бұл экономикалық өсу қарқынын ұлғайтуға және бүкіл мемлекеттің экономикасын құрылымдауға мүмкіндік береді [13].
Аймақтың бәсекеге қабілеттілігіне көптеген факторлар әсер етеді. Бәсекеге қабілетті әрбір аймақ сол факторларды ескере отырып, өз мүмкіндіктерін пайдалана оырып, сол елдің әлемдік нарыққа шығуына жағдай жасайды. Әр аймаққа біріншіден, қандай фактор немесе қандай сала осы аймақтың бәсекесін арттыруда қабілетті екенін анықтау, екіншіден, осы саланы негізге ала отырып аймақты басқарудың жаңа стратегиялық жүйесін әзірлеу маңызды іс болып табылады.
1.2.Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы
Аймақтың инвестициялық тартымдылығы - бұл инвестордың, инвестициялық тәуекел, инвестициялық әлеуетке сүйене отырып өңірді субъективті қабылдауын көрсететін инвестициялық айтақтың интегралды сипаттамасы [14].
Инвестициялар - лизинг шарты жасалған кезден бастап қаржы лизингi заттарын, сондай-ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына немесе кәсiпкерлiк қызмет үшiн, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобасын, оның ішінде концессиялық жобаны іске асыру үшін пайдаланылатын тiркелген активтердi ұлғайтуға инвестор салатын мүлiктiң барлық түрлерi (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа); [15].
Инвестицияның түрлері жəне типтері. Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен жəне басқа да мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық жəне əлеуметтік дамуға бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кəсіпорындар мен ұйымдардың
меншікті жəне тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары
есебінен жүзеге асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар, пайда табу мақсатында кəсіпкерлік жəне басқа да қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың (мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кəсіпкерлердің) барлық мүліктік жəне интелектуалдық құндылықтары [16];
Аймақтардың бәсекеге қабілеттілік деңгейі жалпы мемлекеттің қабілеттілік деңгейін көрсетеді. Қазіргі уақытта өңірдің инвестициялық тартымдылығын бағалау әдістемесі жоқ. Бұл көрсеткішке көптеген факторлар әсер етеді: кәсіпкерлік еркіндігін және капиталдар ағынын, бизнесті жүргізу қауіпсіздігін қамтамасыз ететін институттардың құрамы мен нарықтық тетіктердің сапасы; құқықтық, салықтық, қаржылық-несиелік, кедендік және басқа да жүйелердің сапасы; тауар өндірушілер арасындағы бәсекелестіктің күші; кадрларды даярлау және қайта даярлау сапасы; ғылыми-өндірістік әлеует; табиғи-климаттық жағдайлар және географиялық жағдай; инвестициялық және инновациялық белсенділік.; аталған факторлардың кейбірі персоналдың, тауарлар мен ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде ескерілді. Факторлардың бір бөлігі елдің инвестициялық тартымдылығын бағалау кезінде ескерілетін болады. Осы тармақта өңір үшін ерекше факторларды ескеруге тырысамыз. Мемлекет,Республиканың тарапынан инвестициялық тартымдылыққа деген әсері маңызды болып табылады [17] .
Қолайлы инвестициялық ахуалды қолдау және ел экономикасына тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) ағынын ынталандыру Қазақстанның маңызды мемлекеттік міндеті болып табылады. Мәселен, Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсаты еңбек өнімділігін арттыруға және өңделген тауарлар экспортының көлемін ұлғайтуға бағытталған Өңдеуші өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізуде инвестицияларды, оның ішінде шетелдік инвестицияларды тарту маңызды рөл атқарады. Жаңа экономикалық шындық жағдайында, атап айтқанда капиталдың дамушы нарықтардан кетуі, қымбат емес сыртқы нарыққа (борыштық) капиталдың толыққанды қолжетімділігінің болмауы және шикізат тауарларына бағаның төмендеуі, неғұрлым қолайлы инвестициялық ахуал жасау неғұрлым өзекті болып отыр. Осыған байланысты өңдеуші өнеркәсіптегі инвестициялық ахуалды жақсарту бойынша үш бағыт бойынша бірқатар жүйелі шаралар қарастырылған: басым елдерден инвестициялар тарту жөніндегі бағдарламаларды іске асыру, жұмыс істеп тұрған инвесторларды қолдау және мемлекеттік-жеке меншік әріптестік тетігі арқылы инфрақұрылымдық инвестицияларды тарту [18].
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский жəне Е.Б. Стародубцеваның жазған
экономикалық сөздігінде[19]: "Инвестиция - пайда табу мақсатында өэ елінде немесе шет елде əр түрлі саланың кəсіпорындарына, кəсіпкерлік жобаларға, экономикалық-əлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ мерзімге жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді " - делінген.
Е. В. Вологдин инвестициялық тартымдылық , инвестордың осы өңірдегі объектілерге инвестициялаудың орындылығы мен тиімділігі туралы ұсынуын қалыптастыратын табиғи-географиялық, әлеуметтік-экономикалық, саяси және өзге де факторлардың жиынтығын деп түсінеді [20].
А. Г. Третьяков өңірдің инвестициялық тартымдылығын, осы өңірге инвестицияларға әлеуетті төлемге қабілетті сұранысты жинақтап негіздейтін әртүрлі объективті белгілердің, құралдардың, мүмкіндіктердің жүйесі немесе үйлесімі ретінде анықтайды[21].
Инвестиция туралы заңға [ 22] "Шет ел инвестициялары туралы" ҚР заңы 27.12.1994сəйкес "шет ел инвестициясы - Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынас нысанында, сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру жəне Қазақстан Республикасының "Лизинг туралы" заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге жұмсалынады. Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады:
- халық шарушылығының барлық салаларындағы жаңадан құрылатын
жəне жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым құралдары;
- мақсатты ақшалай салымдар;
- ғылыми-техникалық өнімдер;
- интелектуалдық құндылықтарға қатысты құқықтар;
- мүліктік құқықтар.
Шет ел инвестициясы мынадай жолдармен жүзеге асады:
- заңды жəне жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын кəсіпорындарға үлес
қосу;
- шет ел инвесторларына толық тиеслі кəсіпорындар, сондай-ақ шет елдік
заңды тұлғалардың филиалдарын құру;
- кəсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кəсіпорындарға қатысу үлесін,
пай, акциялар, облигациялар жəне өзге де бағалы қағаздарды сатып алу;
- жерді жəне басқа да табиғи ресурстарды пайдалану құқығын сатып алу;
- займдар мен несиелер беру;
- мүліктер мен мүліктік құқықтар беру".
ҚР заңына сəйкес [23] инвестициялық қызмет - инвестициялауды жүзеге асыру процессімен байланысты кəсіпкерлік қызметті сипаттайды. Кейбір экономикалық əдебиеттерде [24]. инвестициялық қызмет - пайда табу немесе қандай да бір тиімділікке қол жеткізу мақсатында инвестиция жұмсау жəне іс-тəжірибелік əрекеттер ретінде түсіндіріледі.
Инвестициялық қызмет субъектілеріне заңды жəне жеке тұлғалар, соның ішінде шетелдік тұлғалар, мемлекет жəне халықаралық ұйымдар жатады.
Инвестициялық қызмет субъектілерін мынадай категорияларға бөліп
қарастырады:
1. Инвесторлар (қаражат салушылар), соның ішінде:
- салымшылар;
- тапсырыс берушілер;
- несие берушілер;
- сатып алушылар;
2. Мердігерлер (жұмысты атқарушылар).
3. Жабдықтаушылар;
4. Мемлекет;
5. Халықаралық қаржы-несие ұйымдары. Инвестициялық саясат - бұл экономиканы дамыту, инвестициялық қызметті жандандыру, əлеуметтік мəселелерді шешу жəне өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында барлық шарушылық субъектілері үшін қолайлы жағдай жасау барысында мемлекеттің жүргізетін шараларының жиынтығы.
Мемлекеттің инвестициялық қызметінің жандануына мынадай көмек құралдар ықпал етеді:
- қаржы саясаты;
- несие саясаты;
- амортизациялық саясат;
- салық саясаты;
- ғылыми-техникалық саясат.
Аймақтық инвестициялық саясат - кез келген бір аймақтың тұрғындарымен жекелеген инвесторлардың мүдделеріне сай инвестициялық ресурстарды жұмылдырып, оларды тиімді пайдалану бағыттарын анықтауға мүмкіндік беретін аймақ деңгейінде жүргізілетін шаралар жиынтығы.
Мемлекеттің немесе аймақтың инвестициялық тартымдылығы - интегралды көрсеткіш, ол барлық экономикалық, қаржылық , мемлекеттік, әлеуметтік даму, заңдық, саяси көрсеткіштерінің жиынтығы.
Инвестициялық даму процесінің басты маңызды факторы, мемлекеттің саланың, аймақтардың инвестициялық тартымдылығын жоспарлау мен жүргізу кезіндегі белсенділігі болып табылады.
Кез келген мемлекетке инвестициялардың келуі және олардың тиімділігі инвестициялық жағдайлардың қолайлылығымен түсіндіріледі. Тозған негізгі құралдарды амортизациялау және жаңа жабдықтарды сатып алу ұдайы өндіру процесінің, өндірістің дамуының қажетті буыны болып табылады. Бұның барлығы өндірісті елеулі кеңейту тек жаңа қаржы салу есебінен ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Сондай-ақ техника мен технологияны жетілдіру, сапалы жаңарту, болашақта табыс табу мақсатында өндірісті дамыту және кеңейту үшін пайдаланылатын салымдар және инвестициялар ұғымының экономикалық мәнін құрайды.
Алайда, инвестициялардың өздері аумақтың табысты дамуының жеткілікті факторы болып табылмайды. Инвестицияларды болжауды және жоспарлауды, инвестицияларды жүзеге асырудың ұйымдастырушылық сәттерін, оларды аумақтық бөлу бағыттарын, нысаналы бағдарларды, салымның нақты объектісіне байланыстыруды және т. б. болжайтын тиімді тетік арқылы іске асырылатын бүкіл инвестициялық процесс маңызды.
Өңірдің инвестициялық тартымдылығының интегралдық рангтік көрсеткіші 5 негізгі элементтен тұрады [25]:
1) өңірдің жалпы экономикалық даму деңгейін бағалау (халықтың табыстарының орташа деңгейі және т. б.);
2) инвестициялық инфрақұрылым деңгейін бағалау (мердігерлік құрылыс қор және тауар биржаларының болуы және т. б.);
3) өңірдің демографиялық сипаттамасы (өңір халқының, оның ішінде ел тұрғындарының жалпы санында жұмыс істейтін халықтың үлес салмағы және т. б.);
4) өңірдегі нарықтық қатынастардың және коммерциялық инфрақұрылымның даму деңгейін бағалау (мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың, шетелдік әріптестермен бірлескен кәсіпорындардың саны)
5) өңірдегі инвестициялық қызметтің қауіпсіздік дәрежесін бағалау (экономикалық қылмыстар деңгейі; зиянды шығарындылары бар кәсіпорындардың үлес салмағы; өңір қалаларындағы орташа радиациялық фон және т. б.).
Инвестициялық климат- өзіне әлеуметтік, экономикалық, ұжымдық, құқықтық, саяси, мәдени шарттарды біріктіре отырып , инвестицияның тартымдылығына әсер етеді [26].
Мемлекетке қолайлы инвестициялық климат жасау бұл әртүрлі шаралардың кешені:
oo мемлекет нарығының әлеуетті сипаттамасы;
oo табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
oo экономикалық реформалардың жағдайы және олардың жүзеге асырылуы;
oo инвестициялық ызметке арналған заң шығару базасы;
oo нарықтық инфрақұрылым мен валюталық нарықтың дамуы;
oo банктік жүйенің тұрықсыздығы;
oo саяси климаттық тұрақтылығы мен бағыттылығы.
Инвестициялық тартымдылық- инвестиция құюға обьект таңдар алдында, инвестордың қалауына сай келетін белгілі бір шарттардың болуы
Инвестициялық тартымдылық- инвестиция құюға обьект таңдар алдында, инвестордың қалауына сай келетін белгілі бір шарттардың болуы
Инвестициялық тартымдылықтың көрсеткіштері
Аймақтаң
1 Инвестициялық потенциал
2 Инвестициялық тәуекел
Аймақтаң
1 Инвестициялық потенциал
2 Инвестициялық тәуекел
Кәсіпорын
1.Кәсіпорынның бастапқы жағдайы
-өндірістік потенциал
- кадрлармен қамтамасыз етілуі
-кәсіпорынның қаржылық жағдайымен сипатталады
2. Бизнес идеяның табысты болуы
Кәсіпорын
1.Кәсіпорынның бастапқы жағдайы
-өндірістік потенциал
- кадрлармен қамтамасыз етілуі
-кәсіпорынның қаржылық жағдайымен сипатталады
2. Бизнес идеяның табысты болуы
4-сурет Аймақтың және кәсіпорынның инвестициялық тартымдылының көрсеткіштері
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [27]
Инвестициялық қызметті қаржыландыру жəне несиелеу көздері [28]:
Ішкі көздер:
1. Меншікті қаражат:
- жарғылық капитал;
- пайдадан аударымдар;
- амортизация
- сақтандыру жарналары
2. Активтердің өзге де түрлері:
- негізгі қорлар;
- жер бөлімшесі;
- өнеркәсіптік меншік (патент, сауда белгісі, бағдарламалық өнімдер және т.б.)
3. Жоғары тұрған холдингтік және акционерлік компанциялардың бөлетін қаражаттары (қайтарылмайтын негізде)
4. Қайырымдылық және өзге де жарналар (қайтарылмайтын негізде)
Сыртқы көздер:
1. Бюджеттік ассигнование (қайтарылмайтын негізде)
2. Шетел инвестициясы:
- ақшалай ресурстар;
- материалдық ресурстар;
- материалдық емес активтер
3. Халықаралық қаржы институттардың және ұйымдардың, сондай-ақ жеке тұлғалардың ақшалай салымдары
4. Әр түрлі заемдық қаражаттар:
- банктердің , өзге де ұйымддардың несиелері;
- облигациялық займдар, вексельдер;
Инвестициялық климат өз кезегінде, шет едер аймақтарымен салыстарғанда, берілген елдің капитал салымдарының тиімділік көрсеткіштерімен және тәуекел дәрежесімен анықталатын оның қолайлығы дәрежесімен сипатталады. Ол бес фактордың әсер етуімен түсіндіріледі [29].
Аймақтың геосаяси жағдайы және оның табиғи - ресурсты әлеуеті.Олар, ереже бойынша, елдің басқа елдермен (өндірістік дамыған елдермен көршілес болу) қарым-қатынасы бойынша географикалық жағдайлармен, оның территориясы арқылы маңызды транспорттық жолдардың өтуімен, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін, теңіз порттарының және жеке шикізат базасының болуымен анықталады. Бұл фактор елдің инфрақұрылымдық тартымдылығын дамыту қажеттігін ескереді.
Елдің өндірістік потенциалы және аймақтық тауарлық нарықтардың жағдайы. Бұл фактордың инвесторлыр үшін ең тартымды элеметтері болып дамыған жол-көліктік, телекоммуникациялық инфрақұрылымға, жеткілікті біліктілікке ие арзан жұмысшы күшіне, өндірістік техникалық бағыттағы өнімдер және халық тұтынатын тауарлары бар аймақтық нарықта еркін таушаға ие аймақтар табылады.
Қаржылық инфрақұрылым дамуының деңгейі. Бұл фактор банктердің, биржалардың, көтерме-делдалдардың фирмалардың, сауда үйлерінің, сақтандыру, инвестициялық, лизингтік компаниялардың, инвестициялық қорлардың және т.б даму деңгейімен анықталады.Олардың болуы мен даму деңгейінен капиталдың аймақтық нарықтарынаң қалыптасуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер, халық, құнды қағаз шығару, банктің несиелік ресурстарының қорларын тарту есебімен инвестициялау үшін қаржылық ресурстарды жию мүмкіндігіне тәуелді болып келеді.
Салық саясаты. Бұл факторды жүзеге асыру салық салу жағдайларын реттеу, елдің экономикасының басымды саласына инвестициялар тарту мақсатында қосымша жеңілдіктер енгізу, бюджет қорларының есебімен жеке инвестицияларды сақтандыру жолымен жүзеге асырылады.
Экономикадан тыс тәуекелдер: дамудың арнайы бағдарламаларын талап ететін елдегі әлеуметтік-саяси жағдайлар тұрақты еместігі, жағымсыз экологиялық жағдайлар және т.б.
Өңірдің инвестициялық потенциалы - бұл өңірдің экономиканы дамытуға әлеуетті мүмкіндіктері. Инвестициялық әлеует капитал сақталуына және инвесторлардың пайда алуына тиіс кепілдіктер мен инвестицияларды қабылдауға аймақтың дайндығын ескереді. Ол келесі құрамдас бөліктерді қамтиды:
Жеке потенциал
ресурстық-шикізат (табиғи ресурстардың негізгі түрлерінің теңгерімдік қорларымен қамтамасыз етілуі);
еңбек (еңбек ресурстары және олардың білім деңгейі)
өндірістік (жалпы өңірлік өнім ЖӨӨ);
инновациялық (орта білім, жоғары оқу орны және қолданбалы ғылымның өңірге нәтижелерін енгізуге баса назар аудара отырып даму деңгейі);
институционалдық (нарықтық экономика институттарының даму дәрежесі);
инфрақұрылымдық (өңірдің экономикалық-географиялық орналасуы және оның инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуі);
қаржылық (салық базасының көлемі және өңір кәсіпорындарының пайдалылығы);
тұтыну (өңір тұрғындарының жалпы сатып алу қабілеті).
Инвестициялық тәуекел-капиталды жоғалту ықтималдығы (мүмкіндігі).
Интегралдық инвестициялық тәуекел экономикалық, қаржылық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, қылмыстық және заңнамалық тәуекелдермен анықталады.
Интегралдық тәуекел немесе жай инвестициялық тәуекел:
экономикалық тәуекел (аймақтың экономикалық даму үрдістері);
қаржылық тәуекел (аймақтық бюджет пен кәсіпорын қаржысының теңгерімділік дәрежесі );
Саяси тәуекел (соңғы парламенттік сайлау нәтижелері бойынша халықтың саяси ықыласын бөлу, жергілікті биліктің беделі);
әлеуметтік тәуекел (әлеуметтік шиеленіс деңгейі);
экологиялық тәуекел (қоршаған ортаның ластану деңгейі, соның ішінде радиациялық);
қылмыстық тәуекел (қылмыстың ауырлығын ескере отырып, өңірдегі қылмыс деңгейі);
заңнамалық тәуекел (қандай да бір салаларға немесе салаларға инвестициялаудың заңды шарттары, өндірістің жекелеген факторларын пайдалану тәртібі). Бұл тәуекелді есептеу кезінде инвестицияларға қатысты федералдық және өңірлік заңдар мен нормативтік актілердің жиынтығы пайдаланылады [30].
Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы мемлекет экономикасында үлкен рөл ойнайды. Сол себепті мемлекет инвестордың, инвестициялаудың қандай да бір объектісін таңдаудағы қалауына әсер ететін тиімді шарттарының болуын маңызды болып табылады.
1.3.Бағалау факторлары мен әдістері
1.3.1.Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау факторлары мен әдістері.
Өңірді бәсекеге қабілетті ету үшін қажетті оқшаулау жағдайларын ұсыну және оның аумағында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігіне жәрдемдесу қажет. Аймақтың бәсекеге қабілеттілігі (экономикалық қуат тұрғысынан) онда орналасқан фирмалардың бәсекеге қабілеттілігіне байланысты. Бірақ оларды осы аумақта тарту және ұстау үшін осы ұйымдарға олардың бәсекеге қабілеттілігіне ықпал ететін жағдайлар жасау қажет.
П.Кресл аумақтың бәсекеге қабілеттілік факторларының екі түрін бөледі:
- экономикалық детерминанттар: орналасу орны, өндіріс факторлары, Инфрақұрылым, экономикалық құрылым, көрнекті орындар және демалыс орындары;
- стратегиялық детерминанттар: басқару органдарының тиімділігі, Даму стратегиясы, қоғамдық-жеке серіктестік және институционалдық икемділік, онда зерттеуші билік органдарының ұйымдастыру қабілетін және олардың өзгеріске бейімделу қабілетін білдіреді сыртқы орта [31].
А. З. Селезнев: аймақтың бәсекеге қабілеттілігі-бұл экономикалық, әлеуметтік, саяси және басқа да факторларға негізделген өңір мен оның жекелеген тауар өндірушілерінің ішкі және сыртқы нарықтардағы жағдайы, көрсеткіштер (индикаторлар) арқылы көрініс табады, мұндай жағдай мен оның динамикасын барабар сипаттайтын [32].
Дүниежүзілік Банк әдістемесіне ұқсас өңірдің әл-ауқаты жан басына шаққанда төрт негізгі көрсеткіш бойынша бағалануы мүмкін:
* ЖӨӨ мөлшері бойынша,
* өндірістік ресурстардың көлемі бойынша (негізгі қорлар және т. б.),
* табиғи ресурстар көлемі бойынша,
* адам ресурстарының көлемі бойынша (білім деңгейі) ::
Аймақтың бәсекеге қабілеттілігі
-халықтың сатып алу мүмкіндігі
- ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен тұратын халықтың үлесі
- жұмыссыздық деңгейі
-жан басына шаққандағы халықтың табыс деңгейі
Өмір сүру деңгейі
-инвестициялыр
-инвестициялық потенциал
-инвестициялық тәуекел
- шығынды кәсіпорындардың үлес салмағы
Инвестициялық тартымдылық
-инновационды белсенді кәсіпорындардың саны
-зерттеуге кеткен ішкі шығындар
- 1000 тұрғынға патенттік өтінімдер саны
- өнім құнындағы технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындардың үлес салмағы
Инновациондық белсенділік
-жан басына шаққандағ жалпы ішкі өнім
- жалпы ішкі өнімдегі қызмет көрсету саласының үлесі
- өнеркәсіп ұйымдары активтерінің рентабельділігі
-инновациондық өнімдердің көлемі
Даму деңгейі
5-сурет Өңірдің стратегиялық бәсекеге қабілеттілігін бағалау көрсеткіштерінің ағашы
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [33].
Өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін келесі іс-қимыл реттілігін орындау қажет:
1) тапсырманы нақты анықтау (шешім саласы, бәсекеге қабілеттілік түрі);
2) қойылған міндетті шешу үшін қажетті көрсеткіштердің құрамын анықтау;
3) бәсекеге қабілеттіліктің интегралдық жәненемесе ішінара көрсеткіштерінің алгоритмін анықтау және есептеулерін орындау;
4) алынған бағаларды салыстыру шкаласын құру.
Бірінші іс-әрекет өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау міндетін қоюмен байланысты. Міндет қою көрсеткіштер құрамын таңдауға және өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің бағалау индикаторын есептеу алгоритміне әсер етеді.
Екінші бәсекеге қабілеттілікті бағалау бойынша іс-қимыл көрсеткіштер (индикаторлар) құрамын айқындаудан тұрады. Көрсеткіштің (индекстің) құрамын сарапшылар статистикалық, сараптамалық және басқа да параметрлер жиынтығынан анықтайды. Параметрлерді таңдау кезінде әдіс процедураларын қолдануға болады ПАТТЕРН:
1) мақсатты көрсеткіштер ағашын салу;
2) олардың маңыздылығына сараптамалық бағалау жүргізу;
3) басым көрсеткіштерді рұқсат етілген көптеген көрсеткіштерден
іріктеп алуға.
Есептеу алгоритмі бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткішін таңдауға байланысты. Өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің интегралды индикаторы агрегаттық көрсеткіш түрінде бірнеше нысанда ұсынылуы мүмкін: аддитивті немесе мультипликативті функция. Соңғы көрсеткіштердің маңыздылығын бағалаудың субъективтілігін жеңу мақсатында орташа геометриялық түрінде ұсынылуы мүмкін, яғни барлық салмақ (∁i ) бір-біріне тең (1 және 2 формула) [33].
Kј= i=1nΡiј*Сi 1
Kј= i=1nΡiј1n (2)
Формуладағы:
Kј-өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші;
Ρiј-бәсекеге қабілеттілікті бағалау көрсеткіштері (индикатор);
Сi- көрсеткіштің (индикатордың) үлес салмағы;
ј -аймақ индексі;
i -көрсеткіш түрі.
Төртінші Жеке өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау оның индикаторларын тікелей немесе жанама салыстыру жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Ел ішіндегі және шетелдегі басқа өңірлердің мәндерімен, ел бойынша орташа мәндерімен, үздік аймақтардың көрсеткіштерімен эталондық мәндермен қамтамасыз етіледі. Ол үшін рангтік шкаланы пайдалануға болады. Өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін бағалау серпінін есепке алуды бірнеше жыл ішінде интегралдық индикаторларды есептей отырып, қамтамасыз етуге болады. Бағалаудың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бірқатар жыл ішінде өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау индикаторларының орташа мәнін айқындаған жөн.
Егер интегралдық бәсекеге қабілеттілік құрылымын ескеру қажет болса (3 формула) пайдалануға болады:
K0= 4KјcKјив KјинKјэ (3)
Формуладағы:
Kјc-ймақтың әлеуметтік бәсекеге қабілеттілігі;
Kјив -ймақтың инвестициялық бәсекеге қабілеттілігі;
Kјин-ймақтың инновациялық бәсекеге абілеттілігі;
Kјэ-ймақтың экономикалық бәсекеге қабілеттілігі [34].
1.3.2. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығын бағалау факторлары мен әдістері.
Өңірлерді дамытудың негізгі проблемаларының бірі-нақты секторға инвестициялар салудың жеткіліксіздігі. Өңірлердің инвестициялық саясатын әзірлеу үшін олардың инвестициялық тартымдылығы негіз болып табылады. Өңірлердің инвестициялық тартымдылығын бағалаудың қазіргі тәсілдері мен әдістерін оң бағалай отырып , өңірлердің инвестициялық тартымдылығын бағалау әдіснамасы жеткіліксіз әзірленгенін және жетілдіруді қажет ететінін атап өту керек. Сондықтан да өңірлердің инвестициялық тартымдылығын бағалау және оны арттырудың резервтерін анықтау мәселесі теориялы тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да өзекті болып табылады [35].
Бірінші кезең[36].Аймақтың инвестициялық тартымдылық көрсеткіштері қасиеттерінің иерархиялық құрылымдық сұлбасын құру. Жалпылама факторлар топтары қалыптасады,олардың әрқайсысы өңірдің инвестициялық тартымдылығына әсер ететін жеке көрсеткіштердің белгілі бір жиынтығымен сипатталады. Өңірдің инвестициялық тартымдылығының ең маңызды факторларын таңдау кезінде факторларды іріктеудің мынадай критерийлерін пайдалануды ұсынамыз:
1) көрсеткіштер жүйесі өңірдің инвестициялық тартымдылығының әртүрлі аспектілерін, инвестордың тәуекелдерін сипаттайтын позицияларды көрсетуі тиіс;
2) көрсеткіштер қайталанатын ақпаратты қамтымауы тиіс;
3) көрсеткіштер жүйесі өңірдің инвестициялық тартымдылығының сипаттамалары туралы бір мәнді пайымдау үшін ақпарат беруге тиіс;
4) көрсеткіштер теориялық негізделуі тиіс;
5) көрсеткіштер оларды есептеуге қол жетімділік талаптарын қанағаттандыруы тиіс;
6) көрсеткіштер дұрыс болуы тиіс, яғни кездейсоқ емес, типтік процестерді (құбылыстарды) көрсететін ақпарат негізінде есептелуі тиіс;
7) көрсеткіштер саны жеткілікті, бірақ артық болмауы тиіс, өйткені олардың көп саны өңірдің инвестициялық тартымдылығы көрсеткіштерінің тым үлкен құрылымын жасайды және оның жедел қолданылуын қиындатады;
8) көрсеткіштер ұқсас объектілердің ұқсас көрсеткіштерімен салыстырмалылық қасиетіне ие болуға тиіс.
Екінші кезең. Ақпаратты жинау және оны алдын ала өңдеу.Бұдан әрі көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ
ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БИЗНЕС УНИВЕРСИТЕТІ
ФАКУЛЬТЕТ БАЗОВОГО ВЫСШЕГО ОБРАЗОВАНИЯ
КАФЕДРА МЕНЕДЖМЕНТ ЖӘНЕ БИЗНЕС
"Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі. кафедра МиБ
PhD, доцент
А. С. Кенебаева
____ __________2019ж.
Хаттама№__
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілігі: факторлар мен бағалау әдістері
Мамандығы 5B051000 - ГиМУ
Орындаған
4- курс студенті____________ Талап А.М.
Тобы № 15-221
Ғылыми Жетекші ___________ Торекулова У.А.
Алматы, 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. АЙМАҚТАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ: ФАКТОРЛАР МЕН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3. Бағалау факторлары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
1.3.1. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау факторлары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
1.3.2. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығын бағалау факторлары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
1. ТАЛҒАР АУДАНЫНЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ МӘЛЕМЕТТЕР БОЙЫНША ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
1.1. Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қызметтеріне көрсетілетін мемлекеттік қолдау шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
1.2. Талғар ауданы туралы жалпы мәлеметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .40
1.3. Талғар аудананың 2018 жыл бойынша кәсіпкерліктің дамуы ... ... ... .41
2. АЙМАҚТАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ..51
2.1. Талғар ауданының инвестициялық тартымдылығын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
2.2. Талғар ауданының бәсекеге қабілеттілінін арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
3.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..59
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Инвестиция мемлекет экономикасына қосымша қаржы тарту. Яғни әлі де жетілмей жатқан салаларға көмек беру арқылы оларды жетілдіру. Оның арқасында аймақтар дамып, халық үшін жаңа жұмыс орындары ашылады.
Әр аймақтың өзінің негізделген, яғни маманданған саласы болады. Соған негізделе отырып сол жаққа инвестиция тарту. Инвестиция қаржылай, техника, технология, өндіріс күштері, адами капитал және тағы басқа күйінде болуы мүмкін. Мемлекеттің экономикалық өсуінің негізі болып аймақтардың әлеуметтік- экономикалық дамуы, сыртқы бәсекелестік негізі ретінде ішкі бәсекеге қабілеттілік деңгейінің өсуі және әлемдік нарыққа шығуды айта аламыз.
Өңірдің инвестициялық саясатын, аймақтың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету мақсатында инвестиция үрдісін реттеу мен ынталандыру бойынша шаралардың жиынтығын тудырады.
Қазақстанның экономикасын нарыққа сәйкестендіріп, бағыттау маңызды орын алады. Қазіргі таңда болып жатқан жаһандану үрдістері елдің шаруашылық кешенінде аймақтардың рөлін өзгертуге әкелді. Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық қызметінің тиімділігіне жауапкершіліктің жоғарылауы әлеуметтік-экономикалық өсу стратегиясын дайындау қажеттілігімен аймақтық басқару субьектісін қояды. Оның маңызды элементі аймақтың шаруашылық кешенінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру болып табылады. Өзіміздің мемлекеттік және шетелдік инвесторларға инвестициялық климат ерекше өзектілік пен маңыздылық болып табылады. Аймақтың инвестициялық тартымдылығы деп біз белгілі аймаққа тұрақты капитал құйылымының алғышарттарын қалыптастыратын әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесі деп түсінеміз. Бұл әлеуметтік-экономикалық қатынастар белгілі аймақтың шаруашылық аясына отандық және шетелдік капиталдың ұмтылысын анықтайтын саяси ұйымдастырушылық, құқықтық, таза экономикалық ретінде айқындалуы тиіс. Инвестициялық тартымдылық осы аймақтың позитивті инвестициялық климаты негізінде қалыптасады және қалыптастырады. Аймақтың инвестициялық тартымдылығы аймақтың жалпы жағдайының интегралдық сипаты болып табылады және осы тәуелділіктен аймақтық шаруашылық дамуының көптеген тенденциялары қалыптастырады.
Жоғары дамыған елдердегі инвестициялық тартымдылық, инвестициялық қызмет, мемлекет экономикасы өсуінің, өнеркәсіптерінің өндірісі өсуінің және өндірісті басқару тиімділігін арттырудың негіздерінің бірі болды. Барлық кәсіпорындар инвестициялық қызметпен байланысты. Кез келген аймақта, кез келген компания өзінің жұмыс істеу нәтижесінде өз дамуына қаражат салу қажеттілігімен бетпе-бет келеді.. Кез келген тиімді жұмыс істейтін кәсіпорында инвестициялық процесті басқару мәселелері ең басты орындардың бірін алады. Мемлекет экономикасын жақсартып, жұмыссыздықтың алдын алудың бірден бір жолы. Жоғарыда айтылғандарға байланысты дипломдық жұмыстың тақырыбы өзекті болып табылады.
Бүгінгі күні мемлекет аралық экономикалық бәсекелестік күшейіп келеді. Әр мемлекет ұтымды жақтарын дамытып, басқа мемлекеттерге қарағанда өз тауарларын, қызметтерін арзандау және сапалы сатуға тырысады. Экономика өсуінің негізгі талаптарының бірі ол бәсекеге қабілетті күшейтіп, инвестиция тарту. Іштегі инвестиция мен сырттағы инвестицияны тарту бүгінгі күні өте маңызды. Қазақстан үшін шет ел инвестициясын тарту басым бағыттардың бірі болып келеді. Қазақстан қазіргі уақытта өзінің инвестициялық тартымдылығын жетілдіру, күшейту мақсатында көптеген халықаралық интеграциялық процестердің басты ойыншыларына айналуына өзінің мүмкіндіктерін ашып жатыр. Әлемдік экономикада Қазақстанның ДСҰ мүше ретінде, аймақтық деңгейдегі еуразиялық одақтың ойыншысы ретінде өзінің инвестициялық потенциялын арттырудың жолдарын қарастырып жатыр.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - Талғар ауданы мысалында Қазақстан аймақарының инвестициялық тартымдылығын жақсарту жолдарын қарастыру.
Міндеттер:
1. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілік ұғымын ашу;
2. инвестициялық тартымдылығы мен бәсекеге қабілеттілігі: факторлар мен бағалау әдістерін қарастыру;
3. Талғар ауданынан алынған мәлеметтер бойынша талдау жүргізу;
4. Жасалған талдаулар қорытындысы бойынша инвестициялық тартымдылық пен бәсекеге қабілеттілікті жақсарту жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыстың теориялық маңыздылығы: зерттеу жұмыстары қорытындысы бойынша, аймақтардың инвестициялық тартымдылығының мәні мен маңыздылығы толықтай ашылды. Дипломдық жұмыс жазу барысында отандық және шетелдік авторлардың оқулықтары, оқу құралдары мен ғылыми мақалалары, мемлекеттік даму бағдарламалары, нормативтік-құқықтық актілер және БАҚ шолулар қолданылды.
Дипломдық жұмыстың тәжерибелік маңыздылығы. Дипломдық жұмыста келтірілген мәлеметтер, оқушылар мен студенттер, мемлекет пен инвестициялық көмек қажет ететін кәсіпкерлер үшін аймақтардың инвестициялық тартымдылғы мен бәсекеге қабілеттілігінің маңыздылығы түсініп, оны дамыту үшін жақсы септігін тигізбек.
Зерттеу аясы. Мемлекеттік басқару, Талғар ауданының инвестициялық тартымдылығын және оның бәсекеге қабілеттілігін арттыру.
Зерттеу обьектісі. Талғар ауданының әлеуметтік-экономикалық дамуы.
1.АЙМАҚТАРДЫҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ТАРТЫМДЫЛЫҒЫ МЕН БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІ: ФАКТОРЛАР МЕН БАҒАЛАУ ӘДІСТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
2.1. Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі
Өңірдің бәсекеге қабілеттілігі - бұл өңірлік органдардың бизнес-салаға инвестиция тарту жолымен халықтың өмір сүру деңгейін арттыруға, экономиканың неғұрлым перспективалы өсуін, шағын бизнес инфрақұрылымын дамытуға қабілеттілігі [1].
Ахмет Аляз Қазақстандағы үлкен-кіші фирмаларға бюрократизм ықпал етіп жатқандығып және инвесторларға қолдау көрсету қажет екендігін, инвестиция капитал, білім, технология және табысты талап ететіндігін, инвестицияларға сенім беретіндей заң қажет екендігін айтты[2].
Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігі - бұл аймақтардың ресурстарын пайдалану, ең алдымен капитал , жұмыс күші, және басқа да көрсеткіштердің жоғары өнімділік деңгейі.
И. П. Данилованы, Ю. Б. Жамьянованы анықтаудағы өңірдің бәсекеге қабілеттілігі халықтың жоғары өмір сүру деңгейін және капитал иелерінің табысын қамтамасыз ету, сондай-ақ тауарларды өндіру және қызмет көрсету кезінде өңірдегі экономикалық әлеуетті неғұрлым тиімді пайдалану қабілеті болып табылады делінген [3].
Қазіргі заманғы экономиканың жұмыс істеуі жағдайында өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің өсу проблемалары басым міндеттердің бірі болып табылады. Себебі отандық экономиканы дамытудың оң серпіні мемлекеттің экономикалық жүйесінің тұрақтылығына, сенімділігі мен тұтастығына тікелей әсер етеді [4].
Айматың бәсекеге қабілеттілігінің негізінде сол аймақтағы тиімді тауар, қызмет көрсететін, өндірушілер мен кәсіпкерлер, шаруашылық саласындағы барлық субьектілер кіреді [5].
Жаһандану тұрғысынан алғанда, сыртқы экономикалық саясат бәсекеге қабілеттілікті басқару әдістерінің ең пәрмендісі. Оны пайдаланудың арқасында мемлекеттің имиджі, тартымдылығы, экономикалық мәртебесі жетекші ұлттық компаниялардың және экспортқа бағдарланған салалардың, сондай-ақ бәсекеге қабілеттілігі жекелеген өңірлердің сыртқы экономикалық факторлар сөзсіз, ел мен оның өңірлерінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады [6] . Алайда, тиімді пайдалану арқылы аймақтың ішкі және сыртқы нарықтарда табысты бәсекелесу мүмкіндігі өсіп келе жатқан ішкі факторлар да маңызды мәнге ие [7]. Аймақтың экономикалық өсу қарқыны жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көрсеткішінен көре аламыз. Жалпы өңірлік өнім көрсеткішінде біз, мемлекет территориясындағы барлық өндірушілердің :үй шаруашылығы, кәсіпорындар мен ұйымдардың белгілі бір кезең ішінде өндірген түпкі тауарлары мен көрсеткен қызметтерінің нарықтық құнын білдіретін жиынтық көрсеткішті көре аламыз [8]. Бұндай көрсеткіштер аймақтағы қалыптасып жатқан жағдайды, артықшылықтары мен кемшіліктерін ашық көруге мүмкіндік береді.
Аймақтың бәсекелестік артықшылықтарын қалыптастыру тек жедел экономикалық өсуге қол жеткізуге ғана емес, сонымен қатар Аймақтық ресурстық әлеуетті ұтымды және неғұрлым тиімді пайдалануға да әсер етеді, бұл сайып келгенде оның экономикалық субъектілері мен тұрғындарының әл-ауқатын жақсартуға ықпал етеді [9].
Сонымен қатар, әр түрлі нұсқаларда "өңірдің бәсекеге қабілеттілігі" ұғымының көптеген түсіндірмелері бар. М. Портер өңірдің бәсекеге қабілеттілігін өңірлік өнімдерді пайдаланудың өнімділігі ретінде және ең алдымен, халықтың жан басына шаққандағы жалпы өңірлік өнім шамасындағы басқа өңірлермен салыстырғанда жұмыс күші мен капиталды пайдалану ретінде анықтайды.
Қазіргі таңда бәсекеге қабілеттілік әлемдік деңгейде дамып жатқанда, мемлекеттің ойнайтын ролі өте жоғарылай береді дейді Майкл Портер
Әрбір мемлектің салаларды қолдап, бәсекеге қабілетттікті арттыру үшін мынадай атрибуттарын көре аламыз:
1. Факторлар үшін жағдайлар. Өндіріс факторлар үшін мемлекеттің , яғни осы салада бәсекелестік күрес жүргізу үшін қажетті білікті жұмыс күшінің немесе инфрақұрылымның болуы.
2. Сұраныс жағдайы. Салалық өнім немесе қызметтер үшін ішкі нарықтағы сұраныс сипаты.
3. Туыстық және қолдау салалары. Белгілі бір мемлекетте делдал салалар болуы немесе сол мемлекетте әлемдік деңгейге қабілетті саланың бар болуы
4. Тұрақты стратегия, құрылым және бәсекелестік. Елде бар
компанияларды құру, ұйымдастыру және басқару шарттары, сондай-ақ
ішкі бәсекелестік.
М.Портер бәсекеге қабілеттілікті әлемдік деңгеймен салыстыра қарау керек деп ойлайды. Мемлекеттердің бәсекеге қабілеттілік артықшылықтарының арқасында "конкурентный ромб" (немесе "алмаз") атауы пайда болған. Оның құрамын мындай негізгі топ артықшылықтар кіреді:
* факторлық шарттар: адами және табиғи ресурстар, ғылыми- ақпараттық әлеует, капитал, инфраструктура, сонымен қоса өмір сапасының факторлары;
* ішкі сұраныстың шарттары: сұраныс сапасы, әлемдік нарықтағы сұраныс тенденсиясына сәйкес келу, сұраныс көлемін дамыту;
* қызмет көрсету салалары (салалардың кластерлері) : шикізат шығаратын салалар, жартылай фабрикаттар, құрылғылар шығаратын салалар, сол шикізатты, құрылғыларды , техниканы, технологияны пайдаланатын салалар;
* фирмалардың стратегиясы мен құрылымы, ішкі бәсекелестік: мақсат, стратегия, ұйымдастыру әдіс- тәсілдері , фирма менеджменті, ішкі салааралық бәсекелестік [10].
Бұл жағдайда үш алғашқы кезең экономикалық өсуді қамтамасыз етеді, ал соңғы кезең тоқырау мен құлдырауға сәйкес келеді. Осылайша, өңірдің бәсекелестік артықшылығы әр кезеңде әр түрлі факторлар есебінен қамтамасыз етіледі (1-кесте)
1-кесте Экономикалық дамудың әртүрлі сатыларында өңірдің бәсекелестік артықшылығын қалыптастыру
Саты
Детерминанттар
Фактор
Стратегия
Сұраныс талаптары
Ұқсас салалар
Өндіріс факторлары
ішінара
пайдаланылады
пайдаланылмайды
пайдаланылмайды
пайдаланылмайды
Инвестициялар
ішінара
пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
пайдаланылмайды
Инновация
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
толықтай пайдаланылады
Байлық
ішінара
пайдаланылады
ішінара
пайдаланылады
ішінара
пайдаланылады
ішінара
пайдаланылады
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [10]
- бірінші сатыда-өндіріс факторларының: Табиғи ресурстар, тауарларды өндіру үшін қолайлы жағдайлар, қалыптасқан және білікті адам ресурсы есебінен (бір детерминантпен қамтамасыз етіледі);
- екінші кезеңде - білім беруге, технологияларға, лицензияларға (үш детерминантпен қамтамасыз етіледі) агрессивті инвестициялау есебінен);
- үшінші сатыда - өнімнің жаңа түрлерін, өндірістік процестерді, ұйымдастырушылық шешімдерді және басқа да инновацияларды құру есебінен "ромб" барлық құрамдастарының әрекеті арқылы (факторлар, стратегиялар, сұраныс жағдайлары, ұқсас салалар);
- төртінші сатыда-қалыптасқан байлықтың есебінен және толық пайдаланылмайтын барлық детерминанттарға сүйенеді.
Мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігі үшін негізгі факторлар әдетте, алдыңғы өткен ұрпақтардан мұра ретінде берілмейтіні ол еңбек қызметінің процесінде құрылатыны анық. Осыған байланысты факторлар, табиғаттан тегін келетін негізгілерге (табиғи және климаттық ресуртар, мемлекеттің географиялық орналасуы және біліксіз жұртшылық), және дамыған, мандай термен және қанмен жинақталатын (заманауй инфрақұрылым, жоғары білікті персонал, ғылыми-техникалық ақпараттар банктері және т.б.) болып бөлінеді. Тек қана дамыған факторлар бәсекелес-мемлекеттер көшіріп алуы қиынға соғатын, мемлекетке бәсекелестік артықшылықтар әкеледі. Осы жерде, Қазақстан неліктен орасан зор табиғи байлықтарға ие болғанына, халықының толықтай дерлік сауаттылығына және жеткілікті дәрежеде ғылыми-техникалық мүмкіншілікке иелену барысында әлемдік нарықта бәсекеге қабілетті емес? Бұл жағдай біздің мемлекетіміздің көп деңгейде негізгі факторларының орын алумен, ал дамыған факторлармен қамтамасыз етілуі планетаның озық мемлекеттері деңгейінен маңызды қалыс қалуымен түсіндіріледі.
Әрбір өңірдің бәсекеге қабілеттілігі оның қызметінің түрлі салаларындағы белгілі бір бәсекелестік артықшылықтарға негізделеді. Өңірдің бәсекелестік артықшылықтарына жалпы факторлар әсер етеді (1-сурет)
Инфрақұрылымды, өндіріс технологиясын дамыту
Географиялық орналасуы. Табиғи ресурстардың бар болуы
Өңірде өндірілетін өнім, нарық сыйымдылығы, сұраныс
Бәсекелестік артықшылықтар
Экономикалық жағдай
Аймақтағы демография
Өңірдегі саяси жағдай, заңды құқықтар мен бостандықтарды сақтау
1-сурет Аймақтың бәсекеге қабілеттілігіне әсер ететін факторлар
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [11]
Аймақтың бәсекелестік артықшылықтары: Инфрақұрылымды, өндіріс технологиясын, географиялық орналасуы,т абиғи ресурстардың бар болуы, өңірде өндірілетін өнім, нарық сыйымдылығы, сұраныс, аймақтағы демография, экономикалық жағдай, өңірдегі саяси жағдай, заңды құқықтар мен бостандықтарды сақтау көрсеткіштері арқылы бағаланады.
Өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің ерекше факторлары:
- импорттық өнімдермен бәсекеге қабілетті өңірлік өткізу нарықтары үшін отандық тауарларды өндіру мүмкіндігі;
- ішкі нарық үшін тауарлар мен қызметтер өндірісінің халықаралық стандарттарын енгізу;
- тауарлар өндірісінің көлемін ұлғайту кезінде шығындарды төмендету;
- басқа компаниялардың тәжірибесін пайдалануға негізделген толыққанды басқару үшін оңтайлы шешімдер қабылдауға мүмкіндік беретін икемді басқару жүйесін құру. Осылайша, өңірдің бәсекеге қабілеттілігі келесі элементтерді құрайды (2-сурет):
Аймақтың бәсекеге қабілеттілігі
Елдің экономикалық кеңістігіндегі аймақтың рөлі мен орны
Ішкі және сыртқы нарықтардағы өңірдің және оның субъектілерінің жағдайы
Өңірлік ресурстарды ұлғайту
2-сурет Аймақтың бәсекеге қабілеттілігін анықтайтын элементтер
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [11]
- халықтың өмір сүру деңгейі және өңірде бар экономикалық әлеуетті іске асыру мүмкіндігі (қаржылық, өндірістік ,еңбек, инвестициялық, ресурстық);
- экономикалық, әлеуметтік және басқа да факторларға негізделген өңір мен оның жекелеген тауар өндірушілерінің ішкі және сыртқы нарықтардағы жағдайы, көрсеткіштер (индикаторлар) арқылы көрсетілетін;
- өңірдің ішкі және әлемдік нарықтардың талаптарына жауап беретін тауарлар мен қызметтерді өндіру, жағдай жасау қабілеті;
- жалпы өңірлік өнімнің (ЖӨӨ) тұрақты өсу қарқынын және әлемдік мәндер деңгейінде аймақ халқының өмір сүру сапасын қамтамасыз ететін шаруашылық жүргізуші субъектілердің бәсекеге қабілеттілігі әлеуетінің өсуін қамтамасыз ету үшін өңірлік ресурстарды (инновациялық, зияткерлік, инвестициялық) арттыру.
Қазақстанның ғаламдық бәсекелестік аймаққа енуінің нақты жолы, келесі бағыттарды жүзеге асыруда екенін айта кету керек:
кен өндіру салаларында шикізатты алғашқы өңдеу дәрежесін нығайту;
жаңа технологияларды игеру, ғылыми-техникалық зерттеулер, шикізаттың, материалдардың жаңа қайнар көздеріне капиталды салудан тұратын кәсіпорындардың инвестициялық саясатының бағыттарын әзірлеу;
халықаралық бәсекеге қабілеттіліктің ұлттық саясатын әзірлеу;
импортты қысқарту және отандық тауар өндірушілерін қолдау;
қазақстандық бәсекелестік ортаның сапасының әлемдік нарықтың аналогтарының сапасымен біртіндеп жақындастыру;
акциялардың бір бөлігін шетелдік стратегиялық инвесторларға сату арқылы халықаралық дамыған желілерді пайдалану құқығына ие болу мүмкіндігі;
елде бар жоғары білікті, білімді және сұранысқа ие персоналды пайдалану арқылы қазіргі заманғы инфрақұрылымды дамыту[12].
Бәсекеге қаблеттілік пен инвестициялық тартымдылықты арттыру үшін инвесторларға қолдау көрсетуіміз қажет.
Аймақтардың бәсекелесті позициясы ретінде барлық артықшылықтарының жиынтығын айтамыз. Оған тауарлар нарығы, капитал, қызмет көрсету, инвестицияны жатқызсақ болады. Егер аймақтар мынадай параметрлерге жауап берсе ( тұрақтылық, сенімділік, шет ел немесе отандық инвесторлар үшін тартымдылық) онда ол аймақтың бәсекелестік позициясы қолайлы болмақ.
Аймақтың бәсекелестік позициясын сипаттайтын негізгі шарттар ретінде мыланарды көрсетсек болады:
* аймақтың ыңғайлы географиялық орналасуы;
* жаңа және жұмыс істеп тұрған өндірістік қуаттарды қайта жаңарту үшін табиғи ресурстардың (шикізат, гидроэнергетикалық), бос жерлердің болуы;
* өндірісті ұтымды орналастыру;
* өңірдің экономикалық құрылымының отандық және әлемдік нарықтардың заманауи талаптарына сәйкестігі;
* аймақтағы еңбек әлеуетінің, зияткерлік капиталының болуы;
* дамыған материалдық және нарықтық инфрақұрылымның болуы;
* өңіраралық шаруашылық байланыстардың дамуы мен тұрақтылығы;
* өндірістік және коммерциялық қызметті сүйемелдеу үшін ғылыми-техникалық әлеуеттің және ғылыми-ақпараттық базаның болуы;
* Қазақстанда және шетелде тұрақты сұранысқа ие өнімді шығаруға арналған аймақтың стратегиясы (жалпы өндіріс көлемінде мұндай өнімнің жоғары үлесі);
* өңірдің бюджет-қаржы жүйесінің теңгерімділігі;
* жоғары сыртқы экономикалық әлеуеттің болуы, шетелдік серіктестермен сауда-экономикалық байланыстарды кеңейту;
* өңірлік нарықтың сыйымдылығы, оның әлемдік (мысалы, еуропалық) нарықтарға жақындауы;
* өңірдегі саяси жағдайдың тұрақтылығы;
* халықтың аймақтық көшбасшыларға деген сенімі;
* өңірде әлеуметтік бағдарланған даму бағдарламасының болуы;
* өңір экономикасын дамытудың басым бағыттарына қатысты жергілікті биліктің протекционизмі.
Өңірдің негізгі бәсекелестік артықшылықтарын бірнеше блоктар бойынша қараған жөн:
* табиғи-аумақтық артықшылықтары;
* өндірістік артықшылықтары;
* институционалдық артықшылықтар;
* инвестициялық артықшылықтар
Өңірлік бәсекеге қабілеттілік стратегиясын қалыптастыру процесінде мақсаттарды анықтау мынадай кезеңдерден тұруы тиіс:
1. өңірдің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін ұзақ мерзімді міндеттерді анықтау.
2. қойылған міндеттерді іске асыру сапасын бағалау көрсеткіштерін енгізу және анықтау.
3. осы стратегияны өңірлердің дербес іс-қимылдарын көтермелеу есебінен жүзеге асыру. Елдің өңірлік саясатының стратегиялық мақсаттары:
-білім беру стандарттарын жақсарту және оның азаматтардың барлық санаттарына қол жетімділігін қамтамасыз ету;
- аумақтық бірліктердің қаржыларын басқарудағы шығындарды қысқарту;
- халықтың өмір сүру сапасын жақсарту үшін өңірлерде экологиялық қауіпсіздіктің қазіргі заманғы стандарттарын енгізу;
-бастапқыда бәсекелестік артықшылық ала алатын аймақ қызметінің негізгі салаларын анықтау, бөлу;
1. - жекелеген өңірлердің ресурстарын біріктіру, бұл экономикалық өсу қарқынын ұлғайтуға және бүкіл мемлекеттің экономикасын құрылымдауға мүмкіндік береді [13].
Аймақтың бәсекеге қабілеттілігіне көптеген факторлар әсер етеді. Бәсекеге қабілетті әрбір аймақ сол факторларды ескере отырып, өз мүмкіндіктерін пайдалана оырып, сол елдің әлемдік нарыққа шығуына жағдай жасайды. Әр аймаққа біріншіден, қандай фактор немесе қандай сала осы аймақтың бәсекесін арттыруда қабілетті екенін анықтау, екіншіден, осы саланы негізге ала отырып аймақты басқарудың жаңа стратегиялық жүйесін әзірлеу маңызды іс болып табылады.
1.2.Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы
Аймақтың инвестициялық тартымдылығы - бұл инвестордың, инвестициялық тәуекел, инвестициялық әлеуетке сүйене отырып өңірді субъективті қабылдауын көрсететін инвестициялық айтақтың интегралды сипаттамасы [14].
Инвестициялар - лизинг шарты жасалған кезден бастап қаржы лизингi заттарын, сондай-ақ оларға құқықтарды қоса алғанда, заңды тұлғаның жарғылық капиталына немесе кәсiпкерлiк қызмет үшiн, сондай-ақ мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобасын, оның ішінде концессиялық жобаны іске асыру үшін пайдаланылатын тiркелген активтердi ұлғайтуға инвестор салатын мүлiктiң барлық түрлерi (жеке тұтынуға арналған тауарлардан басқа); [15].
Инвестицияның түрлері жəне типтері. Іс-жүзінде инвестицияларды мынадай түрлері белгілі:
Мемлекеттік инвестициялар, мемлекеттік бюджет есебінен жəне басқа да мемлекеттік қаржы көздерінен экономикалық жəне əлеуметтік дамуға бағытталған инвестициялар;
Жеке инвестициялар, корпоративтік кəсіпорындар мен ұйымдардың
меншікті жəне тартылған қаражаттары, сондай-ақ азаматтардың жинақтары
есебінен жүзеге асатын инвестициялар;
Шет елдік инвестициялар, пайда табу мақсатында кəсіпкерлік жəне басқа да қызмет түрлерінің объектілеріне салынған шет елдік инвесторлардың (мемлекеттің, банктердің компаниялардың, кəсіпкерлердің) барлық мүліктік жəне интелектуалдық құндылықтары [16];
Аймақтардың бәсекеге қабілеттілік деңгейі жалпы мемлекеттің қабілеттілік деңгейін көрсетеді. Қазіргі уақытта өңірдің инвестициялық тартымдылығын бағалау әдістемесі жоқ. Бұл көрсеткішке көптеген факторлар әсер етеді: кәсіпкерлік еркіндігін және капиталдар ағынын, бизнесті жүргізу қауіпсіздігін қамтамасыз ететін институттардың құрамы мен нарықтық тетіктердің сапасы; құқықтық, салықтық, қаржылық-несиелік, кедендік және басқа да жүйелердің сапасы; тауар өндірушілер арасындағы бәсекелестіктің күші; кадрларды даярлау және қайта даярлау сапасы; ғылыми-өндірістік әлеует; табиғи-климаттық жағдайлар және географиялық жағдай; инвестициялық және инновациялық белсенділік.; аталған факторлардың кейбірі персоналдың, тауарлар мен ұйымдардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау кезінде ескерілді. Факторлардың бір бөлігі елдің инвестициялық тартымдылығын бағалау кезінде ескерілетін болады. Осы тармақта өңір үшін ерекше факторларды ескеруге тырысамыз. Мемлекет,Республиканың тарапынан инвестициялық тартымдылыққа деген әсері маңызды болып табылады [17] .
Қолайлы инвестициялық ахуалды қолдау және ел экономикасына тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) ағынын ынталандыру Қазақстанның маңызды мемлекеттік міндеті болып табылады. Мәселен, Қазақстан Республикасын индустриялық-инновациялық дамытудың 2015-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсаты еңбек өнімділігін арттыруға және өңделген тауарлар экспортының көлемін ұлғайтуға бағытталған Өңдеуші өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігін ынталандыру болып табылады. Бұл мақсатқа қол жеткізуде инвестицияларды, оның ішінде шетелдік инвестицияларды тарту маңызды рөл атқарады. Жаңа экономикалық шындық жағдайында, атап айтқанда капиталдың дамушы нарықтардан кетуі, қымбат емес сыртқы нарыққа (борыштық) капиталдың толыққанды қолжетімділігінің болмауы және шикізат тауарларына бағаның төмендеуі, неғұрлым қолайлы инвестициялық ахуал жасау неғұрлым өзекті болып отыр. Осыған байланысты өңдеуші өнеркәсіптегі инвестициялық ахуалды жақсарту бойынша үш бағыт бойынша бірқатар жүйелі шаралар қарастырылған: басым елдерден инвестициялар тарту жөніндегі бағдарламаларды іске асыру, жұмыс істеп тұрған инвесторларды қолдау және мемлекеттік-жеке меншік әріптестік тетігі арқылы инфрақұрылымдық инвестицияларды тарту [18].
Б.А. Райзберг, Л.Ш. Лозовский жəне Е.Б. Стародубцеваның жазған
экономикалық сөздігінде[19]: "Инвестиция - пайда табу мақсатында өэ елінде немесе шет елде əр түрлі саланың кəсіпорындарына, кəсіпкерлік жобаларға, экономикалық-əлеуметтік бағдарламаларға, инновациялық жобаларға, ұзақ мерзімге жұмсалынатын мемлекеттік немесе жеке капиталды білдіреді " - делінген.
Е. В. Вологдин инвестициялық тартымдылық , инвестордың осы өңірдегі объектілерге инвестициялаудың орындылығы мен тиімділігі туралы ұсынуын қалыптастыратын табиғи-географиялық, әлеуметтік-экономикалық, саяси және өзге де факторлардың жиынтығын деп түсінеді [20].
А. Г. Третьяков өңірдің инвестициялық тартымдылығын, осы өңірге инвестицияларға әлеуетті төлемге қабілетті сұранысты жинақтап негіздейтін әртүрлі объективті белгілердің, құралдардың, мүмкіндіктердің жүйесі немесе үйлесімі ретінде анықтайды[21].
Инвестиция туралы заңға [ 22] "Шет ел инвестициялары туралы" ҚР заңы 27.12.1994сəйкес "шет ел инвестициясы - Қазақстан Республикасының заңды тұлғаларының жарғылық қорына қатынас нысанында, сондай-ақ оларға займдар (несиелер) беру жəне Қазақстан Республикасының "Лизинг туралы" заңымен көзделген шартпенен лизинг заттарын беру жолымен жүзеге асырылатын инвестицияларды білдіреді. Қазақстан Республикасы аумағында шет ел инвесторлары заңмен тиым салынбаған кез келген объектіге жұмсалынады. Инвестициялау объектілеріне мыналар жатады:
- халық шарушылығының барлық салаларындағы жаңадан құрылатын
жəне жаңартылатын негізгі қорлар мен айналым құралдары;
- мақсатты ақшалай салымдар;
- ғылыми-техникалық өнімдер;
- интелектуалдық құндылықтарға қатысты құқықтар;
- мүліктік құқықтар.
Шет ел инвестициясы мынадай жолдармен жүзеге асады:
- заңды жəне жеке тұлғалармен бірігіп құрылатын кəсіпорындарға үлес
қосу;
- шет ел инвесторларына толық тиеслі кəсіпорындар, сондай-ақ шет елдік
заңды тұлғалардың филиалдарын құру;
- кəсіпорындар, ғимараттар, құрылғылар, кəсіпорындарға қатысу үлесін,
пай, акциялар, облигациялар жəне өзге де бағалы қағаздарды сатып алу;
- жерді жəне басқа да табиғи ресурстарды пайдалану құқығын сатып алу;
- займдар мен несиелер беру;
- мүліктер мен мүліктік құқықтар беру".
ҚР заңына сəйкес [23] инвестициялық қызмет - инвестициялауды жүзеге асыру процессімен байланысты кəсіпкерлік қызметті сипаттайды. Кейбір экономикалық əдебиеттерде [24]. инвестициялық қызмет - пайда табу немесе қандай да бір тиімділікке қол жеткізу мақсатында инвестиция жұмсау жəне іс-тəжірибелік əрекеттер ретінде түсіндіріледі.
Инвестициялық қызмет субъектілеріне заңды жəне жеке тұлғалар, соның ішінде шетелдік тұлғалар, мемлекет жəне халықаралық ұйымдар жатады.
Инвестициялық қызмет субъектілерін мынадай категорияларға бөліп
қарастырады:
1. Инвесторлар (қаражат салушылар), соның ішінде:
- салымшылар;
- тапсырыс берушілер;
- несие берушілер;
- сатып алушылар;
2. Мердігерлер (жұмысты атқарушылар).
3. Жабдықтаушылар;
4. Мемлекет;
5. Халықаралық қаржы-несие ұйымдары. Инвестициялық саясат - бұл экономиканы дамыту, инвестициялық қызметті жандандыру, əлеуметтік мəселелерді шешу жəне өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында барлық шарушылық субъектілері үшін қолайлы жағдай жасау барысында мемлекеттің жүргізетін шараларының жиынтығы.
Мемлекеттің инвестициялық қызметінің жандануына мынадай көмек құралдар ықпал етеді:
- қаржы саясаты;
- несие саясаты;
- амортизациялық саясат;
- салық саясаты;
- ғылыми-техникалық саясат.
Аймақтық инвестициялық саясат - кез келген бір аймақтың тұрғындарымен жекелеген инвесторлардың мүдделеріне сай инвестициялық ресурстарды жұмылдырып, оларды тиімді пайдалану бағыттарын анықтауға мүмкіндік беретін аймақ деңгейінде жүргізілетін шаралар жиынтығы.
Мемлекеттің немесе аймақтың инвестициялық тартымдылығы - интегралды көрсеткіш, ол барлық экономикалық, қаржылық , мемлекеттік, әлеуметтік даму, заңдық, саяси көрсеткіштерінің жиынтығы.
Инвестициялық даму процесінің басты маңызды факторы, мемлекеттің саланың, аймақтардың инвестициялық тартымдылығын жоспарлау мен жүргізу кезіндегі белсенділігі болып табылады.
Кез келген мемлекетке инвестициялардың келуі және олардың тиімділігі инвестициялық жағдайлардың қолайлылығымен түсіндіріледі. Тозған негізгі құралдарды амортизациялау және жаңа жабдықтарды сатып алу ұдайы өндіру процесінің, өндірістің дамуының қажетті буыны болып табылады. Бұның барлығы өндірісті елеулі кеңейту тек жаңа қаржы салу есебінен ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Сондай-ақ техника мен технологияны жетілдіру, сапалы жаңарту, болашақта табыс табу мақсатында өндірісті дамыту және кеңейту үшін пайдаланылатын салымдар және инвестициялар ұғымының экономикалық мәнін құрайды.
Алайда, инвестициялардың өздері аумақтың табысты дамуының жеткілікті факторы болып табылмайды. Инвестицияларды болжауды және жоспарлауды, инвестицияларды жүзеге асырудың ұйымдастырушылық сәттерін, оларды аумақтық бөлу бағыттарын, нысаналы бағдарларды, салымның нақты объектісіне байланыстыруды және т. б. болжайтын тиімді тетік арқылы іске асырылатын бүкіл инвестициялық процесс маңызды.
Өңірдің инвестициялық тартымдылығының интегралдық рангтік көрсеткіші 5 негізгі элементтен тұрады [25]:
1) өңірдің жалпы экономикалық даму деңгейін бағалау (халықтың табыстарының орташа деңгейі және т. б.);
2) инвестициялық инфрақұрылым деңгейін бағалау (мердігерлік құрылыс қор және тауар биржаларының болуы және т. б.);
3) өңірдің демографиялық сипаттамасы (өңір халқының, оның ішінде ел тұрғындарының жалпы санында жұмыс істейтін халықтың үлес салмағы және т. б.);
4) өңірдегі нарықтық қатынастардың және коммерциялық инфрақұрылымның даму деңгейін бағалау (мемлекеттік емес меншік нысанындағы кәсіпорындардың, шетелдік әріптестермен бірлескен кәсіпорындардың саны)
5) өңірдегі инвестициялық қызметтің қауіпсіздік дәрежесін бағалау (экономикалық қылмыстар деңгейі; зиянды шығарындылары бар кәсіпорындардың үлес салмағы; өңір қалаларындағы орташа радиациялық фон және т. б.).
Инвестициялық климат- өзіне әлеуметтік, экономикалық, ұжымдық, құқықтық, саяси, мәдени шарттарды біріктіре отырып , инвестицияның тартымдылығына әсер етеді [26].
Мемлекетке қолайлы инвестициялық климат жасау бұл әртүрлі шаралардың кешені:
oo мемлекет нарығының әлеуетті сипаттамасы;
oo табиғи және еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуі;
oo экономикалық реформалардың жағдайы және олардың жүзеге асырылуы;
oo инвестициялық ызметке арналған заң шығару базасы;
oo нарықтық инфрақұрылым мен валюталық нарықтың дамуы;
oo банктік жүйенің тұрықсыздығы;
oo саяси климаттық тұрақтылығы мен бағыттылығы.
Инвестициялық тартымдылық- инвестиция құюға обьект таңдар алдында, инвестордың қалауына сай келетін белгілі бір шарттардың болуы
Инвестициялық тартымдылық- инвестиция құюға обьект таңдар алдында, инвестордың қалауына сай келетін белгілі бір шарттардың болуы
Инвестициялық тартымдылықтың көрсеткіштері
Аймақтаң
1 Инвестициялық потенциал
2 Инвестициялық тәуекел
Аймақтаң
1 Инвестициялық потенциал
2 Инвестициялық тәуекел
Кәсіпорын
1.Кәсіпорынның бастапқы жағдайы
-өндірістік потенциал
- кадрлармен қамтамасыз етілуі
-кәсіпорынның қаржылық жағдайымен сипатталады
2. Бизнес идеяның табысты болуы
Кәсіпорын
1.Кәсіпорынның бастапқы жағдайы
-өндірістік потенциал
- кадрлармен қамтамасыз етілуі
-кәсіпорынның қаржылық жағдайымен сипатталады
2. Бизнес идеяның табысты болуы
4-сурет Аймақтың және кәсіпорынның инвестициялық тартымдылының көрсеткіштері
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [27]
Инвестициялық қызметті қаржыландыру жəне несиелеу көздері [28]:
Ішкі көздер:
1. Меншікті қаражат:
- жарғылық капитал;
- пайдадан аударымдар;
- амортизация
- сақтандыру жарналары
2. Активтердің өзге де түрлері:
- негізгі қорлар;
- жер бөлімшесі;
- өнеркәсіптік меншік (патент, сауда белгісі, бағдарламалық өнімдер және т.б.)
3. Жоғары тұрған холдингтік және акционерлік компанциялардың бөлетін қаражаттары (қайтарылмайтын негізде)
4. Қайырымдылық және өзге де жарналар (қайтарылмайтын негізде)
Сыртқы көздер:
1. Бюджеттік ассигнование (қайтарылмайтын негізде)
2. Шетел инвестициясы:
- ақшалай ресурстар;
- материалдық ресурстар;
- материалдық емес активтер
3. Халықаралық қаржы институттардың және ұйымдардың, сондай-ақ жеке тұлғалардың ақшалай салымдары
4. Әр түрлі заемдық қаражаттар:
- банктердің , өзге де ұйымддардың несиелері;
- облигациялық займдар, вексельдер;
Инвестициялық климат өз кезегінде, шет едер аймақтарымен салыстарғанда, берілген елдің капитал салымдарының тиімділік көрсеткіштерімен және тәуекел дәрежесімен анықталатын оның қолайлығы дәрежесімен сипатталады. Ол бес фактордың әсер етуімен түсіндіріледі [29].
Аймақтың геосаяси жағдайы және оның табиғи - ресурсты әлеуеті.Олар, ереже бойынша, елдің басқа елдермен (өндірістік дамыған елдермен көршілес болу) қарым-қатынасы бойынша географикалық жағдайлармен, оның территориясы арқылы маңызды транспорттық жолдардың өтуімен, сондай-ақ сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру үшін, теңіз порттарының және жеке шикізат базасының болуымен анықталады. Бұл фактор елдің инфрақұрылымдық тартымдылығын дамыту қажеттігін ескереді.
Елдің өндірістік потенциалы және аймақтық тауарлық нарықтардың жағдайы. Бұл фактордың инвесторлыр үшін ең тартымды элеметтері болып дамыған жол-көліктік, телекоммуникациялық инфрақұрылымға, жеткілікті біліктілікке ие арзан жұмысшы күшіне, өндірістік техникалық бағыттағы өнімдер және халық тұтынатын тауарлары бар аймақтық нарықта еркін таушаға ие аймақтар табылады.
Қаржылық инфрақұрылым дамуының деңгейі. Бұл фактор банктердің, биржалардың, көтерме-делдалдардың фирмалардың, сауда үйлерінің, сақтандыру, инвестициялық, лизингтік компаниялардың, инвестициялық қорлардың және т.б даму деңгейімен анықталады.Олардың болуы мен даму деңгейінен капиталдың аймақтық нарықтарынаң қалыптасуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер, халық, құнды қағаз шығару, банктің несиелік ресурстарының қорларын тарту есебімен инвестициялау үшін қаржылық ресурстарды жию мүмкіндігіне тәуелді болып келеді.
Салық саясаты. Бұл факторды жүзеге асыру салық салу жағдайларын реттеу, елдің экономикасының басымды саласына инвестициялар тарту мақсатында қосымша жеңілдіктер енгізу, бюджет қорларының есебімен жеке инвестицияларды сақтандыру жолымен жүзеге асырылады.
Экономикадан тыс тәуекелдер: дамудың арнайы бағдарламаларын талап ететін елдегі әлеуметтік-саяси жағдайлар тұрақты еместігі, жағымсыз экологиялық жағдайлар және т.б.
Өңірдің инвестициялық потенциалы - бұл өңірдің экономиканы дамытуға әлеуетті мүмкіндіктері. Инвестициялық әлеует капитал сақталуына және инвесторлардың пайда алуына тиіс кепілдіктер мен инвестицияларды қабылдауға аймақтың дайндығын ескереді. Ол келесі құрамдас бөліктерді қамтиды:
Жеке потенциал
ресурстық-шикізат (табиғи ресурстардың негізгі түрлерінің теңгерімдік қорларымен қамтамасыз етілуі);
еңбек (еңбек ресурстары және олардың білім деңгейі)
өндірістік (жалпы өңірлік өнім ЖӨӨ);
инновациялық (орта білім, жоғары оқу орны және қолданбалы ғылымның өңірге нәтижелерін енгізуге баса назар аудара отырып даму деңгейі);
институционалдық (нарықтық экономика институттарының даму дәрежесі);
инфрақұрылымдық (өңірдің экономикалық-географиялық орналасуы және оның инфрақұрылымдық қамтамасыз етілуі);
қаржылық (салық базасының көлемі және өңір кәсіпорындарының пайдалылығы);
тұтыну (өңір тұрғындарының жалпы сатып алу қабілеті).
Инвестициялық тәуекел-капиталды жоғалту ықтималдығы (мүмкіндігі).
Интегралдық инвестициялық тәуекел экономикалық, қаржылық, саяси, әлеуметтік, экологиялық, қылмыстық және заңнамалық тәуекелдермен анықталады.
Интегралдық тәуекел немесе жай инвестициялық тәуекел:
экономикалық тәуекел (аймақтың экономикалық даму үрдістері);
қаржылық тәуекел (аймақтық бюджет пен кәсіпорын қаржысының теңгерімділік дәрежесі );
Саяси тәуекел (соңғы парламенттік сайлау нәтижелері бойынша халықтың саяси ықыласын бөлу, жергілікті биліктің беделі);
әлеуметтік тәуекел (әлеуметтік шиеленіс деңгейі);
экологиялық тәуекел (қоршаған ортаның ластану деңгейі, соның ішінде радиациялық);
қылмыстық тәуекел (қылмыстың ауырлығын ескере отырып, өңірдегі қылмыс деңгейі);
заңнамалық тәуекел (қандай да бір салаларға немесе салаларға инвестициялаудың заңды шарттары, өндірістің жекелеген факторларын пайдалану тәртібі). Бұл тәуекелді есептеу кезінде инвестицияларға қатысты федералдық және өңірлік заңдар мен нормативтік актілердің жиынтығы пайдаланылады [30].
Аймақтардың инвестициялық тартымдылығы мемлекет экономикасында үлкен рөл ойнайды. Сол себепті мемлекет инвестордың, инвестициялаудың қандай да бір объектісін таңдаудағы қалауына әсер ететін тиімді шарттарының болуын маңызды болып табылады.
1.3.Бағалау факторлары мен әдістері
1.3.1.Аймақтардың бәсекеге қабілеттілігін бағалау факторлары мен әдістері.
Өңірді бәсекеге қабілетті ету үшін қажетті оқшаулау жағдайларын ұсыну және оның аумағында жұмыс істейтін кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігіне жәрдемдесу қажет. Аймақтың бәсекеге қабілеттілігі (экономикалық қуат тұрғысынан) онда орналасқан фирмалардың бәсекеге қабілеттілігіне байланысты. Бірақ оларды осы аумақта тарту және ұстау үшін осы ұйымдарға олардың бәсекеге қабілеттілігіне ықпал ететін жағдайлар жасау қажет.
П.Кресл аумақтың бәсекеге қабілеттілік факторларының екі түрін бөледі:
- экономикалық детерминанттар: орналасу орны, өндіріс факторлары, Инфрақұрылым, экономикалық құрылым, көрнекті орындар және демалыс орындары;
- стратегиялық детерминанттар: басқару органдарының тиімділігі, Даму стратегиясы, қоғамдық-жеке серіктестік және институционалдық икемділік, онда зерттеуші билік органдарының ұйымдастыру қабілетін және олардың өзгеріске бейімделу қабілетін білдіреді сыртқы орта [31].
А. З. Селезнев: аймақтың бәсекеге қабілеттілігі-бұл экономикалық, әлеуметтік, саяси және басқа да факторларға негізделген өңір мен оның жекелеген тауар өндірушілерінің ішкі және сыртқы нарықтардағы жағдайы, көрсеткіштер (индикаторлар) арқылы көрініс табады, мұндай жағдай мен оның динамикасын барабар сипаттайтын [32].
Дүниежүзілік Банк әдістемесіне ұқсас өңірдің әл-ауқаты жан басына шаққанда төрт негізгі көрсеткіш бойынша бағалануы мүмкін:
* ЖӨӨ мөлшері бойынша,
* өндірістік ресурстардың көлемі бойынша (негізгі қорлар және т. б.),
* табиғи ресурстар көлемі бойынша,
* адам ресурстарының көлемі бойынша (білім деңгейі) ::
Аймақтың бәсекеге қабілеттілігі
-халықтың сатып алу мүмкіндігі
- ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен тұратын халықтың үлесі
- жұмыссыздық деңгейі
-жан басына шаққандағы халықтың табыс деңгейі
Өмір сүру деңгейі
-инвестициялыр
-инвестициялық потенциал
-инвестициялық тәуекел
- шығынды кәсіпорындардың үлес салмағы
Инвестициялық тартымдылық
-инновационды белсенді кәсіпорындардың саны
-зерттеуге кеткен ішкі шығындар
- 1000 тұрғынға патенттік өтінімдер саны
- өнім құнындағы технологиялық инновацияларға жұмсалған шығындардың үлес салмағы
Инновациондық белсенділік
-жан басына шаққандағ жалпы ішкі өнім
- жалпы ішкі өнімдегі қызмет көрсету саласының үлесі
- өнеркәсіп ұйымдары активтерінің рентабельділігі
-инновациондық өнімдердің көлемі
Даму деңгейі
5-сурет Өңірдің стратегиялық бәсекеге қабілеттілігін бағалау көрсеткіштерінің ағашы
Ескерту: әдебиет негізінде автормен құрастырылған [33].
Өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау үшін келесі іс-қимыл реттілігін орындау қажет:
1) тапсырманы нақты анықтау (шешім саласы, бәсекеге қабілеттілік түрі);
2) қойылған міндетті шешу үшін қажетті көрсеткіштердің құрамын анықтау;
3) бәсекеге қабілеттіліктің интегралдық жәненемесе ішінара көрсеткіштерінің алгоритмін анықтау және есептеулерін орындау;
4) алынған бағаларды салыстыру шкаласын құру.
Бірінші іс-әрекет өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау міндетін қоюмен байланысты. Міндет қою көрсеткіштер құрамын таңдауға және өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің бағалау индикаторын есептеу алгоритміне әсер етеді.
Екінші бәсекеге қабілеттілікті бағалау бойынша іс-қимыл көрсеткіштер (индикаторлар) құрамын айқындаудан тұрады. Көрсеткіштің (индекстің) құрамын сарапшылар статистикалық, сараптамалық және басқа да параметрлер жиынтығынан анықтайды. Параметрлерді таңдау кезінде әдіс процедураларын қолдануға болады ПАТТЕРН:
1) мақсатты көрсеткіштер ағашын салу;
2) олардың маңыздылығына сараптамалық бағалау жүргізу;
3) басым көрсеткіштерді рұқсат етілген көптеген көрсеткіштерден
іріктеп алуға.
Есептеу алгоритмі бәсекеге қабілеттіліктің интегралды көрсеткішін таңдауға байланысты. Өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің интегралды индикаторы агрегаттық көрсеткіш түрінде бірнеше нысанда ұсынылуы мүмкін: аддитивті немесе мультипликативті функция. Соңғы көрсеткіштердің маңыздылығын бағалаудың субъективтілігін жеңу мақсатында орташа геометриялық түрінде ұсынылуы мүмкін, яғни барлық салмақ (∁i ) бір-біріне тең (1 және 2 формула) [33].
Kј= i=1nΡiј*Сi 1
Kј= i=1nΡiј1n (2)
Формуладағы:
Kј-өңірдің бәсекеге қабілеттілігінің интегралдық көрсеткіші;
Ρiј-бәсекеге қабілеттілікті бағалау көрсеткіштері (индикатор);
Сi- көрсеткіштің (индикатордың) үлес салмағы;
ј -аймақ индексі;
i -көрсеткіш түрі.
Төртінші Жеке өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау оның индикаторларын тікелей немесе жанама салыстыру жолымен жүзеге асырылуы мүмкін. Ел ішіндегі және шетелдегі басқа өңірлердің мәндерімен, ел бойынша орташа мәндерімен, үздік аймақтардың көрсеткіштерімен эталондық мәндермен қамтамасыз етіледі. Ол үшін рангтік шкаланы пайдалануға болады. Өңірлердің бәсекеге қабілеттілігін бағалау серпінін есепке алуды бірнеше жыл ішінде интегралдық индикаторларды есептей отырып, қамтамасыз етуге болады. Бағалаудың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бірқатар жыл ішінде өңірдің бәсекеге қабілеттілігін бағалау индикаторларының орташа мәнін айқындаған жөн.
Егер интегралдық бәсекеге қабілеттілік құрылымын ескеру қажет болса (3 формула) пайдалануға болады:
K0= 4KјcKјив KјинKјэ (3)
Формуладағы:
Kјc-ймақтың әлеуметтік бәсекеге қабілеттілігі;
Kјив -ймақтың инвестициялық бәсекеге қабілеттілігі;
Kјин-ймақтың инновациялық бәсекеге абілеттілігі;
Kјэ-ймақтың экономикалық бәсекеге қабілеттілігі [34].
1.3.2. Аймақтардың инвестициялық тартымдылығын бағалау факторлары мен әдістері.
Өңірлерді дамытудың негізгі проблемаларының бірі-нақты секторға инвестициялар салудың жеткіліксіздігі. Өңірлердің инвестициялық саясатын әзірлеу үшін олардың инвестициялық тартымдылығы негіз болып табылады. Өңірлердің инвестициялық тартымдылығын бағалаудың қазіргі тәсілдері мен әдістерін оң бағалай отырып , өңірлердің инвестициялық тартымдылығын бағалау әдіснамасы жеткіліксіз әзірленгенін және жетілдіруді қажет ететінін атап өту керек. Сондықтан да өңірлердің инвестициялық тартымдылығын бағалау және оны арттырудың резервтерін анықтау мәселесі теориялы тұрғыдан да, практикалық тұрғыдан да өзекті болып табылады [35].
Бірінші кезең[36].Аймақтың инвестициялық тартымдылық көрсеткіштері қасиеттерінің иерархиялық құрылымдық сұлбасын құру. Жалпылама факторлар топтары қалыптасады,олардың әрқайсысы өңірдің инвестициялық тартымдылығына әсер ететін жеке көрсеткіштердің белгілі бір жиынтығымен сипатталады. Өңірдің инвестициялық тартымдылығының ең маңызды факторларын таңдау кезінде факторларды іріктеудің мынадай критерийлерін пайдалануды ұсынамыз:
1) көрсеткіштер жүйесі өңірдің инвестициялық тартымдылығының әртүрлі аспектілерін, инвестордың тәуекелдерін сипаттайтын позицияларды көрсетуі тиіс;
2) көрсеткіштер қайталанатын ақпаратты қамтымауы тиіс;
3) көрсеткіштер жүйесі өңірдің инвестициялық тартымдылығының сипаттамалары туралы бір мәнді пайымдау үшін ақпарат беруге тиіс;
4) көрсеткіштер теориялық негізделуі тиіс;
5) көрсеткіштер оларды есептеуге қол жетімділік талаптарын қанағаттандыруы тиіс;
6) көрсеткіштер дұрыс болуы тиіс, яғни кездейсоқ емес, типтік процестерді (құбылыстарды) көрсететін ақпарат негізінде есептелуі тиіс;
7) көрсеткіштер саны жеткілікті, бірақ артық болмауы тиіс, өйткені олардың көп саны өңірдің инвестициялық тартымдылығы көрсеткіштерінің тым үлкен құрылымын жасайды және оның жедел қолданылуын қиындатады;
8) көрсеткіштер ұқсас объектілердің ұқсас көрсеткіштерімен салыстырмалылық қасиетіне ие болуға тиіс.
Екінші кезең. Ақпаратты жинау және оны алдын ала өңдеу.Бұдан әрі көрсетілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz