Жеміс - жидектердің химиялық құрамы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ. ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ ӨҢІРЛІК МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

Низамадинова Ж. Г.

Балғын және өңделген жемістердің химиялық құрамын салыстырмалы талдау.

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Мамандық : 5В060600 - Химия

Актобе - 2019

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік мемлекеттік университеті

Химия және химиялық технология кафедрасы

«Қорғауға жіберілді»

Химия және химиялық технология

кафедрасының меңгерушісіАпендина А. К.

Дипломдық жоба

Тақырыбы: «Балғын және өңделген жемістердің химиялық құрамын салыстырмалы талдау»

Мамандық: 5В060600 - «Химия»

Орындаған: Низамадинова Ж. Г.

Ғылымижетекшісі, х. ғ. к., доцент Есназарова Г. Л.

Ақтөбе - 2019

«Бекітемін»

Химия және химиялық технология

кафедрасының меңгерушісі

Апендина А. К.

Дипломдық жобаны орындауға

тапсырма

Студент: Низамадинова Жулдызай 5В060600 - Химия, 4- курс, күндізгі

Жобаның тақырыбы:Балғын және өңделген жемістердің химиялық құрамын салыстырмалы талдау
Жобаның аяқталу уақыты:
Дипломдық жобада қарастырылуы тиіс сұрақтар тізімі немесе қысқаша мазмұны:

1) Жемістердің құрамында болатын дәрумендер, олардың адам ағзасына тигізетін пайдалы жақтарына әдебиеттік шолу жасау.

2) Экспериментке қажетті заттар дайындау.

3) Жемістерді өңдеу (термиялық және гидротермиялық өңдеу, мұздату)

4) Балғын жемістердің құрамындағы С витаминін анықтау.

5) Термиялық өңделген және мұздатылған жемістердің құрамындағы С витаминін анықтау, салыстыру.

4. Ұсынылатын негізгі әдебиеттер:

1. Щеглов Н. Г Технология консервирования плодов и овощей. - М. : 2002.

2. Поморцева Т. И. Технология хранения и переработки плодоовощной продукции. Учебник для НПО. - М. : 2003.

3. Плотникова Т. В. Экспертиза свежих плодов и овощей. 2001.

4. Цапалова И. Э., Маюрникова В. М. Экспертиза продуктов переработки плодов и овощей. 2003.

5. Графикалық материалдар тізімі: кесте, графикалық суреттер, анализ нәтижелерінің кестесі.

Тапсырма берілген күн: 25. 09. 2019 жыл.

Ғылыми жетекшісі: х. ғ. к., доцент Есназарова Г. Л.

Тапсырманы орындауға алған студент Низамадинова Ж. Г.

КІРІСПЕ

Жасаң жеміс-жидектер мен олардың өңделген өнімдерінің пайдалылығы, əсіресе азық түліктік, емдік, диеталық қасиеттері ерте заманнан белгілі. Жас немесе қайта өңделген жеміс-жидек азық-түлік ретінде жəне халық емшілігінде сан ғасырлар бойы пайдаланылып келеді. Адамдардың тамақтануында жеміс-жидек дақылдарының алатын орны өте зор. Біздің арғы ата-бабаларымыздың өзі осы жеміс-жидектерді жинап тамақтарына пайдаланған. Жемістер мен жидектер адам денсаулығына аса қажетті дəрумендердің, көмірсулардың, органикалық қышқылдардың, минералды тұздардың, биологиялық белсенді заттардың бірден бір қайнар көзі болып табылады. Бұл заттар өте аз мөлшерде адам ағзасының зат алмасу процесін жəне ағзаның қорғаныш қызметін реттейді. Жұмысқа деген белсенділігін жоғарылатады.

Жеміс-жидектер құрамында А, В, С, РР жəне тағы басқа дəрумендер болады. Ем ретінде жеміс-жидектер авитаминоз, ішек ауруларына, зат алмасу процесінің бұзылуына жəне шамадан тыс толықтыққа қарсы қолданылады. Жеміс құрамындағы темір ағзаның қан айналымын тұрақтандырады. Жеміс-жидек өнімдері құнарлығы жоғары тағамдар қатарына жатпайды, алайда олардың құрамындағы басқа заттар тобы (тағамдық жəне энергетикалық) адам ағзасы үшін өте маңызды болып келеді. Сонымен қатар олар тамақ өнеркəсібінде таптырмайтын шикізат болып саналады.

Жеміс-жидек өнімдерінің кезеңмен жиналуына жəне аймақтық орналасуына байланысты, халықты осы өнімдермен үздіксіз қамтамасыз ету - сақтау, өңдеу жəне тасымалдау жұмыстарын дұрыс ұйымдастыруына негізделеді. Сырттан əкелінетін өнімнің орнын өз өнімдерімізбен толтыру жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асыру, шаруа жəне фермерлік қожалықтардың бəсекелестік мүмкіндіктерін жоғарылату мен олардың өндіретін өнімдерін дүниежүзілік сауда- саттық деңгейге жеткізуі де жеміс жəне жидектерді сақтау мен өңдеудің дамуына тікелей байланысты. Өнімді сақтау мен өңдеу халық шаруашылығының бір саласы ретінде ХХ-ғасырдың 2-ші жартысында ғана дами бастады. Ауыл шаруашылығының шоғырлану, жеделдетуіне байланысты сақтау мен өңдеуде осы кезде көп өзгерістер болды. Үлкен қоймалар, өндірістік тоңазытқыштар, өңдеу зауыттары пайда бола бастады. Халықты жыл бойы жеміс жəне жидек өнімдерімен үздіксіз қамтамасыз ету мақсатында атқарылатын шаралардың ішіндегі ең маңыздысы, жинап алынған өнімді сақтау мен оны өңдеуді дұрыс ұйымдастыра білу болса керек. Сақтау мен өңдеу технологиясының тиімділігі ең алдымен жемістер мен жидектердің сапасына байланысты - сапасы төмен өнімнің сақталуын толық қамтамасыз ете алмасы даусыз. Ал жемістер мен жидектерді өсіріп-жинау жəне тасымалдау жағдайлары əр түрлі болатындықтан, олардың сапасының да біркелкі болуы мүмкін емес. Сондықтан жемістер мен жидектерді ойдағыдай сақтап, өңдеу үшін, олардың сапасын дұрыс анықтай білу қажет. Өнімнің сапасына қарап, оның пайдалану саласын (тағам, тұқым, малазық өңдеу т. б. ), сақтау жағдайлары мен мерзімін жəне консервілеу тəсілдерін анықтауға болады. Қазіргі таңда жеміс-жидек дақылдарын өндіру жəне өңдеу - аграрлық өндіріс кешенінің негізгі салаларының бірі.

Жеміс- жидек өнімдерін дүниежүзілік деңгейде жабдықталған зауыттарында өңдеп, жоғары сапалы əртүрлі дайын өнім шығару белсенді дамуда. Нарықтық экономикаға, тəжірибеге байланысты ірі зауыттармен қатар жергілікті жерде өңдейтін шағын жəне орташа кəсіпорындарында, зауыттарда жеміс-жидек, жидек дақылдарын өңдеу өте тиімді жəне болашағы өте зор. Жемістер мен жидектерді сақтау жəне өңдеу саласының дамуы өнімді толық жəне экономикалық тұрғыдан тиімді пайдалануға, жыл бойы жұмыс күшін тиімді пайдалануға мүмкіндік береді, сондай-ақ шаруашылықтың экономикалық жəне қаражаттық тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Жеміс-жидек өнімдерін өндіру көлемі жыл сайын өсіп, жеміс-жидек өңдеу саласының дамуы нарықтық экономикалық заңдылықтарына сəйкес өтеді, сондықтан ең басты мəселелердің бірі болып бəсекелестікке тұра алатын жəне сапасы халықаралық талаптарға сай келетін өнім өндіру болып табылады.

Тақырыптың өзектілігі: Адамдардың тамақтануында жеміс-жидек дақылдарының алатын орны өте зор. Жемістер мен жидектер адам денсаулығына аса қажетті дəрумендердің, көмірсулардың, органикалық қышқылдардың, минералды тұздардың, биологиялық белсенді заттардың бірден бір қайнар көзі болып табылады. Бұл заттар өте аз мөлшерде адам ағзасының зат алмасу процесін жəне ағзаның қорғаныш қызметін реттейді. Жұмысқа деген белсенділігін жоғарылатады. Жеміс-жидектер құрамында А, В, С, РР жəне тағы басқа дəрумендер болады. Ем ретінде жеміс-жидектер авитаминоз, ішек ауруларына, зат алмасу процесінің бұзылуына жəне шамадан тыс толықтыққа қарсы қолданылады. Жеміс құрамындағы темір ағзаның қан айналымын тұрақтандырады. Қазіргі уақытта ересектер мен балалар С витамінінің жетіспеушілігі кеңінен таралған. Сол себепті балғын және өңделген жемістердің химиялық құрамын салыстырмалы талдау өзекті болып табылады.

Зерттеу объектісі: Балғын жемістер, термиялық өңделген және мұздатылған жемістер.

Зерттеу болжамдары: Жемістердің құрамындағы С витаминінің өңделгеннен кейінгі сақталу дәрежесін анықтау

Зерттеу мақсаты: Термиялық өңделген және мұздатылған жемістердің құрамындағы С витаминін анықтау, салыстыру

Дипломдық жобаның міндеттері: Жемістердің құрамында болатын дәрумендер, олардың адам ағзасына тигізетін пайдалы жақтарына әдеби шолу жасау. Йодометрия әдісі арқылы термиялық өңделген және мұздатылған жемістердің құрамындағы С витаминін анықтау, салыстыру.

Мәселенің қазіргі жағдайдағы деңгейін бағалау: Әдебиеттік мәліметтер бойынша жемістердің құрамындағы дәрумендердің өңделгеннен кейінгі мөлшерін анықтау туралы толықтай зерттеу нәтижелері жок.

Негізгі зерттеу көздері: Щеглов Н. Г Поморцева Т. И. Плотникова Т. В. Цапалова И. Э.,

Зерттеудің теориялық негіздері: Балғын және өңделген жемістердің химиялық құрамын салыстырмалы талдау

Зерттеудің әдістері: Йодометрия әдісі арқылы термиялық өңделген және мұздатылған жемістердің құрамындағы С витаминін анықтау, салыстыру

Ғылыми жаңашылдығы: Жемістердің құрамындағы С витаминінің өңделгеннен кейінгі сақталу дәрежесін анықтау

Дипломдық жобаның құрылымы: Кіріспе, әдебиеттік шолу, эксперименттік бөлім және қорытынды

1. ЖЕМІС-ЖИДЕКТЕРДІҢ САПАСЫ ЖƏНЕ ОНЫ РЕТТЕУ

1. 1 Жеміс-жидектердің химиялық құрамы

1. 1. 1 Жеміс-жидектердің химиялық құрамының жалпы сипаттамасы.

Өсімдік клеткасының химиялық құрамы аса бай жəне алуан түрлі. Онда көптеген реакцияларға қатысатын жəне метаболизм түзетін əр түрлі заттар бар. Мұндай алмасу нəтижесінде заттар үздіксіз өзгеріп, ыдырайды жəне осының арқасында жаңа заттар түзіледі. Алмасу реакциялары белгілі бір қатаң тəртіппен өтеді жəне əр түрлі ферменттердің əсерімен реттеліп отырады. Тірі клеткада болатын ерекше жағдайлардың арқасында реакциялар жоғары жылдамдықпен өтеді. Клетканың немесе протопластың химиялық құрамына талдау жасағанда, біріншіден, ондағы заттардың аса көптігі мен алуантүрлілігіне, екіншіден, талдау барысында тірі клеткаға тəн емес заттардың пайда болуына байланысты көптеген қиындықтар туады.

Жемістер мен жидектердің басқа өсімдік өнімдерінен айырмашылығы - олар шырынды, балғынды болып келеді. Олардың құрамында су мөлшері өте жоғары - орташа 80-90%. Су - табиғаттағы ең көп таралған, басқа сұйықтықтармен салыстырғанда физикалық-химиялық қасиеттері мен молекулалық құрылысы айрықша болатын ерекше зат. +4°С температурада судың тығыздығы ең жоғары шамаға жетеді. Судың, жылу сыйымдылығы үлкен, 1 г мұзды еріткенде 335 джоуль сіңіріледі, ал 1 г мұз қатқанда бұл энергия бөлініп шығады. Судың жылу сыйымдылығы басқа сұйықтықтардың жылу сыйымдылығына қарағанда екі есе дерлік үлкен. Судың физикалық-химиялық қасиеттері клетканың құрылы- сына, оның тіршілік əрекетіне, организмдегі судың, алмасуына айтарлықтай əсер етеді. Тірі клеткадағы судың күйі оның қос зарядты болуына байланысты.

Клетка құрамындағы полимерлер молекулалары - белоктар, нуклеин қышқылдары, полисахаридтер - ерітіндіде коллоидтық қасиет білдіреді. Олар судың біраз мөлшерін өздеріне тартып, оларды электростатикалық күшпен немесе Н- байланыс арқылы ұстап тұрады. Коллоид бөлшегі оң зарядты болса, ол су диполін теріс заряд ұшымен тартады. Коллоид теріс зарядты болғанда, су молекуласы оған оң заряд жағымен тартылады. Сөйтіп, коллоид өзінің айналасында су молекуласының 1-2 қатарынан тұратын концентрлі қабаттар түзе келе, су молекулаларының орналасуын реттейді. Судың, бұл қабаты гидраттық қабықша деп аталады. Бүкіл клетка ішіндегі суды байланысқан жəне бос су деп бөлуге болады. Клетка суының биополимерлер (белок, нуклеин қышқылы, полисахаридтер жəне т. б. ) молекулаларына жақын орналасқан бөлігі байланысқан су деп аталады да, олардың маңында сутектік байланыстар күшімен ұсталып тұрады.

Бос су биополимерлер коллоидтарымен ұсталмайды, сондықтан еркін диффузияланады. Судың бұл екі түрінің бір-бірінен физикалық қасиеттері жөнінен ғана емес, сол сияқты физиологиялық маңызы жөнінен де айырмашылығы бар. Өсімдіктердің аязға, құрғақшылыққа жəне басқа да қолайсыз жағдайларға төзімділігі ондағы байланысқан судың мөлшеріне байланысты екені бірқатар ғалымдардың жұмыстары арқылы көрсетіледі. Бұдан мынадай қорытынды жасалады: байланысқан су өсімдіктердің төзімділігін, ал бос су - физиологиялық активтілігін қамтамасыз етеді. Бұл пікірдің дұрыстығы өсімдіктердің тұқымында өтіп жататын процестерден жақсы көрінеді.

Тыныштық күйде тұрған жəне осыған байланысты ортаның қолайсыз жағдайларына неғұрлым төзімді құрғақ тұқымда 14%-ке дейін су болады жəне оның бəрі де байланысқан су. Тұқым ісініп, бос су пайда бола бастауымен физиологиялық процестердің активтілігі күрт артып, тұқымның төзімділігі кемиді. Булану процесі үшін байланысқан судың қиынырақ, ал бос судың оңай пайдаланылатыны анық. Судың жеткілікті мөлшерде болуы - клеткалардағы ұлпалар мен тұтас организмнің тіршілік əрекетінің ең бірінші, маңызды шарты. Көптеген өсімдіктердің жапырақтарында 80- 90%, тамырларында 70-90%, тұқымдарында 10-15% су кездеседі. Клетка қабықшасының 50% су құрап, ол қабықшаның бос кеңістігін алып жатады. Клетка аралықтарын су буы толтырып тұрады. Осы кеңістікпен клетка аралығында су диффузия жəне осмос нəтижесінде өтеді. Бұл су қозғалғыш, бос су болып табылады. Клетка қабықшасымен цитоплазма арасында су алмасып отыратындықтан, үздіксіз су жүйесі құрылады. Су плазмалемма жəне тонопласт арқылы қоршаған ортаға бөлініп шығады. Мембраналар зақымдалған кезде олардың су өткізгіштігі едəуір артады. Су ағымы реттеу - мембраналар қызметінің бір түрі болып табылады. Өсімдіктің клеткалары мен ұлпаларында судың көп болуы оның организмінде атқаратын рөліне байланысты. Судың рөлі өсімдік организмінде төмендегідей процестерге қатысуымен сипатталады.

1. Метобализмнің көптеген реакцияларына су негізгі заттардың бірі ретінде қатысады. Мəселен - ол тыныс алу жəне фотосинтез процестеріне реакцияның химиялық компоненті ретінде қатысады, онда ол өзінің құрамындағы элементтеріне ыдырайды немесе оттегі жəне сутегінен қайтадан синтезделеді.

2. Организмдегі судың басқаша рөлі оның клетка ішіндегі ортаны құрайтынына байланысты. Клетка ішіндегі зат алмасуымен көптеген биохимиялық реакциялары өтеді. Судың болар болмас азаюы реакция барысына əсер етіп, олардың бағытын өзгертеді немесе олардың өтуіне мүмкіндік бермейді.

3. Организмде температураны реттеу қызметін атқарады. Олар өсімдіктің барлық бөлігіне сіңіп, бірыңғай гидро- статикалық жүйе құрайды. Судың жылу сыйымдылығы үлкен жəне бу түзу жылуы жоғары болғандықтан, дене температурасын тұрақты шамада сақтап, оны қоршаған орта температурасының күрт өзгеруіне тəуелсіз жағдайда ұстап тұрады.

4. Су ағынымен таралатын минералдық тұздарды ерітеді жəне тасымалдайды. Тіршілік процестерінде судың маңызы өте зор. Клетканың құрамындағы су 5-7% азайса - жемістердің тургоры, балаусалығы төмендейді, сол себептен тауарлық сапасы да нашарлайды. Құрамында су көп өсімдік клеткаларында тіршілік процестері жылдамдау жүреді. Клеткадағы биохимиялық реакциялардың бəрі судың қатысымен өтеді. Су өзінде ерітілген тағамдық жəне физиологиялық белсенді заттармен бірге - клетка шырынын құрайды. Клеткалық шырынның құрамына судан басқа көмірсулар, азотты заттар, дəрумендер, минералды тұздар, органикалық қышқылдар т. б. заттар кіреді. Клетка шырыны құрамындағы су - бос су деп аталады. Бос су кептірген кезде жеңіл буланады. Өсімдіктердің коллоидтарымен байланысқан су - байланысқан су деп аталады. Оның мөлшері 10- 15% шамасында. Байланысқан сулар кептірген кезде қиын бу- ланады. Химиялық қоспалардың құрамына кіретін суды - құрылымды су деп атайды. Жемістердің құрамына кіретін судан басқа химиялық заттардың жиынтығы (мөлшері 10-20%) - құрғақ заттар деп аталады. Құрғақ заттар екі топқа бөлінеді: - суда ерімейтін; - суда еритін.

1. Суда ерімейтін заттар: целлюлоза, гемицеллюлоза, протопектин, белок, крахмал, пигменттер. Бұл қоспалар көбіне клетка қабықтары құрамына кіріп, жемістердің механикалық беріктігін арттыруға себепші болады. Суда ерімейтін заттардың мөлшері - 2-5%.

2. Суда еритін заттардың мөлшері 5-тен 18%-ға дейін. Суда еритін заттардың 85-90% көмірсулар - негізгі қанттар. Қалған 10%- ын азотты заттар, қышқылдар, ферменттер, пектиндер, дəрумендер, минералды тұздар құрайды. Суда еритін заттардың мөлшерін рефрактометр құралымен өлшейді. Жемістерде суда еритін заттардың мөлшері аз болғанымен, олардың тағамдық, технологиялық маңызы өте зор.

1. 1. 2 Жеміс-жидектердің химиялық құрамының жеке топтарының маңызы:

Азотты заттар. Азотты заттар адам қоректенуінде жəне сақтаудағы жидектер мен жемістерінің зат алмасуында шешуші роль атқарады. Оларға: ақуыздар, гидролиздер-амидтер, амино- қышқылдар жəне т. б. жатады. Ақуызға деген адамның бір күндік қажеттілігі - 110 гр. Азотты заттар жемістерде - 0, 2-1, 5% құрайды, бірақ кейбір жемістерде одан да көп болуы мүмкін. Ақуызды азот жеміс-жидектерде жұмыртқа, ет, сүт тағамдарымен салыстырғанда аз кездеседі.

Тірі организмдердің, негізін құрайтын ақуыздардың маңызды рөлін Ф. Энгельс: «Тіршілік-белокты денелердің тіршілік ету əдісі»-деп көрсеткен болатын. Ақуыз-организмдегі заттардың ең күрделісі, ал оның элементтік құрамы айтарлықтай қарапайым болып келеді. Онда 51-53% көміртегі, 16-18% азот, 7% сутегі, 21-23% оттегі, 0, 7-1, 3% күкірт болады. Кейбір ақуыздарда бұған қосымша фосфор да кездеседі. Өсімдік клеткасынан 150-ден астам амин қышқылдары табылған. Адам организміне қажетті аминқышқылдары азықпен бірге қабылданады. Олардың ішінде валин, лейцин, изо- лейцин, метионин, треонин, фенилаланин, лизин, аргинин, гис- тидин жəне триптофан ерекше қажет. Азық-түлік құрамында осы амин қышқылдарының болуы азық-түліктің қоректік құн- дылығын арттыра түседі. Олар міндетті түрде қабылданатын амин қышқылдары деп аталады. Өсімдіктерде амин қышқылдары кең таралған. Ал ақуыздардың құрамына 20-22 амин қышқылы кіреді. Ақуыздың физикалық жəне химиялық қасиеттері организмнің тіршілік əрекетінің негізін құрайды. Белоктарды коллоидтық қасиеті, концерват түзушілігі, денатурация құбылысына ұшырауы, сумен байланыс жасай отыра гидрадтануы, электр заряд түзушілік қасиеттері маңызды роль атқарады. Организмде ақуыз алуан түрлі қызмет атқарады. Ақуыздың қызметін көбіне жекелеген молекулалар да жүзеге асыруы мүмкін. Ақуыздың ең басты қызметі - катализаторлық қызмет. Барлық тірі организмдерде зат алмасу реакциялары ферменттердің əсер етуімен жүзеге асады. Белгілі ферменттердің барлығы ақуыздан құралған. Қарапайым ақуыз өсімдік дəнінде қор жəне қоректік зат ретінде жиналады. Дəн өскен кезде ол ыдырап, өсу нүктелеріне қарай ағып келеді де, осында жаңа клеткалар түзу үшін пайдаланылады. Қор ретінде жиналған қарапайым белоктар дəннің азық-түлік ретінде пайдаланылуында маңызды роль атқарады.

Қарапайым ақуыздарға қарағанда протеидтің барлық түрлері тірі организмнің қызметін реттейтін биологиялық активті заттар болып табылады. Адам организміне пайдаланылатын басқа азот заттардан амидтер аспараган жəне глутамин, сонымен қатар аминқышқылдарын атап өткен жөн. Мұнда пептид глютатионының маңызы зор. Өсімдіктің өсу конусындағы белсенді процестердің басталуымен қалыптасқан глютатионның құрамы көбейеді. Азоттық заттарға организмнің тұқымқуалаушылық табиғаты- на байланысты нуклеин қышқылдары мен нуклеопротеидтер жатады. Ферменттер - өмір процестерінің биологиялық катализаторлары, сондай-ақ ақуыздар болып табылады. Гидролиз жəне синтездік заттар солардың қатысуымен жүреді. Тірі клеткада зат алмасу процесі үздіксіз жүріп жатады. Зат алмасу процесі дегеніміз, белгілі бір тəртіппен кезектесіп келіп отыратын əр түрлі химиялық реакциялардың жиынтығы. Тірі клеткада бұл реакциялардың жүрісін ферменттер реттейді.

Ферменттер - жануарлардың, өсімдіктер мен микроорганизмдердің клеткаларын жасап шығаратын биологиялық катализаторлар. Қазіргі кезде 2000-нан астам ферменттердің əсері зерттелген. Оның ішінде 200-ге жуығы таза кристалл түрінде алынған. Олардың бəрі де ақуыздар болып табылады. Ферменттер молекулаларының қүрылысына қарай 2 топқа бөлінеді:

1) тек қана ақуыздан тұратын бір компонентті ферменттер;

2) молекулаларының қүрамына ақуыздан басқа активтік ақуызсыз заттар кіретін екі компонентті ферменттер.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.