Қазақ тілінде кірме сөздердің қолданылуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің лексика-семантикасы (тағамтану саласы бойынша)
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі:
Пайдаланылған әдебиеттер саны:
Тірек сөздер: кірме сөздер, лексика, семантика, тағамтану,
Зерттеу нысаны: Тағамтану саласындағы кірме сөздердің лексикасы мен семантикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің тағамтану саласындағы орнын айқындау.
Кірме сөздердің теориясына сүйене отырып, тағамтану саласында қолданылып жүрген өзге тілден енген, бірақ белсенді қолданылатын сөздердің тіліміздегі алатын орны мен ерекшеліктерін ашып көрсету.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, зерттеу нысаны, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, әдістері, практикалық және теориялық маңызы жайлы мәлімет беріледі. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Мұнда тағамтану саласындағы кірме сөздердің шығу тегі, жасалу жолдары, лексикалық және семантикалық ерекшеліктері әңгіме болады. Қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс барысы жүйеленіп, түйін жасалады.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: Ғылыми еңбектер, түсіндірме, лингвистикалық сөздіктер, мақалалар, тамақтану орындарындағы ас мәзірлерінен жинақталған материалдар.
ГЛОССАРИЙ
Кірме сөздер - тіларалық қарым-қатынас (байланыс) нәтижесінде бір тілден екінші тілге ауысқан бөгде тілдік элементтер. Көбінесе белгілі бір жаңа ұғымның, түсініктің атауы болып келетін кірме сөздер шет тіл сөздері, интернационал, калька, варваризмдер сияқты түрлерге бөлініп, сараланады.
Этимология (грек. etymos - ақиқат, шындық, logos - білім) - сөз төркінін зерттеп, айқындаушы тарихи лексикологияның және жалпы тіл білімінің бір саласы болып табылады. Этимологияның зерттеу нысанына, негізінен тілдегі жеке сөздер, сөз тіркестері, граммат. тұлғалар жатады. Этимологиялық зерттеу нысаны тек мағынасы ұмыт болуына, не күңгірттенуіне байланысты жеке-дара қолданылмайтын сөздер, тұлғалар ғана емес, сонымен қатар тілімізде дербес те жүйелі түрде қолданылатын жалпы лекс.-граммат. мағынасы айқын сөздер мен сөз тұлғалары да бола береді.
Лексика (грек. лексикос -- сөздік) -- тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам. Лексикаға тілдегі барлық сөздер кіреді. Сөздер қолданылуына қарай актив және пассив болып бөлінеді. Актив сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздер жатады. Ал пассив сөздерге қолданылу өрісі шектеулі көнерген сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, терминдер жатады. Қазақ Лексикасы шығу тегі жағынан төл сөздер мен кірме сөздерден (араб-парсы, орыс, т.б.) тұрады. .
Семантика - (көне грекше: σημαντικός - танбалаушы, білдіруші) -- тіл және тіл бірліктері (сөз, грамматикалық тұлға, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы білдірілетін хабарды, заттар мен құбылыстардың мән-мазмұның зерттейтін тіл білімінің саласы, семиотиканың негізгі бөлімдерінің бірі. Семантика сөз мағынасын, сөз құрамындағыэлементтердің өзара мағыналық қарым-қатынасын, сөз мағынасы түрлерінің даму зандылықтарын зерттейді. .
Тағамтану (көне лат. nutrіtіo - тағам және logos - ілім) - адамдар мен жануарлар тағамын зерттейтін ғылым саласы. Қазақстанда Т-мен Тағамтану академиясы ЖАҚ айналысады
Сана ағыл. Conscience адамның қоршаған кеңістікте,уақыт кқлемінде,өзін жеке тұлға ретінде тануына мүмкіндік беретін техникалық үдерістердің және мінез құлықтың тәжірибесін , тұтастығын,әралуандығын қамтамсыз ететін жиынтықты білдіретін,ақиқат шындықты бейнелеудің ең жоғарғы нысаны. Сана ойлау,пайымдау және ақиқат шындыққа өз қарым қатысын айқындау қабілеті. (лингвистикалық сөздік)
Тілдік сана ағыл.linguistic consience ұлттық қоғамдық сананың маңызды бөлігі; нақты бір халықтың Тіліне, Мәдениетіне тән,кеңістікті, себеп салдарлы, эмоциялы және т.б. байланыстары арқылы анықталатын әлем бейнесі. Нақты бір мәдениет иелерінің тілдік санасы (этникалық бейсаналықты қоса алғанда) мәдениеттің өзекті компоненті, Этностың қоршаған ортаға бейімделуінің тетігі ретінде қарастырылады. Тілдік санаға қатысты зерттеулер этникалық сананың мәдениетаралық онтологиясы болатындығы туралы ойды бекіте түседі.
Тілдік сана- сезім liguistik self-consience Тілді пайдаланушылардың өздері қай тілде сөйлейтіндігі, өзерін қандай Этноспен, Этникалық топпен сәйкестендіретіндігі туралы түсінігі; тілдік сана сезім сонымен қатар Ана тілі басқа қандай тілдермен ықпалдастықта болады деген түсінікті де қамтиды. Тілдік сана сезім білім тілін анықтауда, Тілді таңдауда, Сәйкестендіру үдерістерінде байқалады.
МАЗМҰНЫ
I КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЭТИМОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Кірме сөздердің шығу тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қазақ тілінде кірме сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 11
2 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТАҒАМТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тағамтану саласында қолданылатын кірме сөздердің лексикалық және семантикалық түпнұсқалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кірме сөздердің жасалу жолының мағынасына тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 34
III ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: кірме сөздердің ғылыми талдауы. Қазақ тілінің сөздік құрамына әрқилы жолдармен, әрқилы кезеңдерде енген, бірақ байырғы сөздік қорына тән емес сөздер тобы әдетте кірме сөздер деп аталып жүр. Бұлардың қатарында терминдік тұрақты ұғымы тиянақталмай ауытқып жүрген тағы бірнеше атау сөздерді әңгімелеуге болады. Олар -- шет тіл сөздері, интернационалдық терминдер, ғылыми терминдер, арабизмдер, русизмдер, техникалык атаулар, халықаралық терминдер т.т. Бұлардың бәрінің өзді-өзіне тән аздаған ерекшеліктерімен бірге, ортақ белгілері де жетерлік. Олардың тілімізге келу, ену жолдары талай сырдың бетін ашады. Сонымен қатар, тұрмыстық қазақ тілінде де күнделікті тағам атауларында аталмыш кірме сөздер көптеп кездеседі. Себебі, тіл - динамикалық құбылыс, ал жаһандану заманында өзге елдермен, олардың ұлттық мәдениетімен, тілімен астасу - тарихи заңдылық. Осы зерттеу жұмысынде, міне, осы астасудан туындаған кірме сөздердің тағамтану саласындағы мағынасына тоқталмақпыз.
Зерттеу жұмысының нысаны: Тағамтану саласындағы кірме сөздердің лексикасы мен семантикалық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: Сөз мәдениетінің сөз байлығы, сөз жатықтығы, сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз логикалылығы сияқты қатысымдық сапаларын ажыратып, талдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің тағамтану саласындағы орнын айқындау.
Кірме сөздердің теориясына сүйене отырып, тағамтану саласында қолданылып жүрген өзге тілден енген, бірақ белсенді қолданылатын сөздердің тіліміздегі алатын орны мен ерекшеліктерін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысында материалды жаппай жинақтау, сұрыптау, байқау, жүйелеу, сараптау, талдау әдістері орын алды.
Зерттеудің теориялық маңызы: Кірме сөздер қазіргі кезде тілімізге белсенді түрде еніп, тұрмыстық, ғылыми тілдің ажырамас бөлшегіне айналып келеді..
Тағамтану саласындағы кірме сөздерді зерттеу арқылы тіліміздегі кірме сөздердің лексикалық, семантикалық ерекшеліктерімен қатар, грмматикалық, синтаксистік жағынан жете зерттеуге мүмкіндік аламыз. Ал олардың мағыналық ерекшеліктерін айқында өзге салалардағы кірме сөздердің семантикалық ролін анықтауға жол ашады. рмен байланыстыру тілдік бірліктердің орнын айқындай түсуге жол ашады. Бұл, өз кезегінде, теориялық жағынан үлкен мәнге ие.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу нәтижесі тағамтану саласында белсенді қолданылып жүрген кірме сөздердің мағынасын айқындауға көмектеседі.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы әдеттегідей реферат, глоссарий, кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЭТИМОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Кірме сөздердің шығу тегі
Қазақ тілінің сөздік құрамына әрқилы жолдармен, әрқилы кезеңдерде енген, бірақ байырғы сөздік қорына тән емес сөздер тобы әдетте кірме сөздер деп аталып жүр. Бұлардың қатарында терминдік тұрақты ұғымы тиянақталмай ауытқып жүрген тағы бірнеше атау сөздерді әңгімелеуге болады. Олар -- шет тіл сөздері, интернационалдық терминдер, ғылыми терминдер, арабизмдер, русизмдер, техникалык атаулар, халықаралық терминдер т.т. Бұлардың бәрінің өзді-өзіне тән аздаған ерекшеліктерімен бірге, ортақ белгілері де жетерлік. Олардың тілімізге келу, ену жолдары талай сырдың бетін ашады. Мұрты бұзылмай әу баста түпнұсқа тілде қалай пайда болса, дәл сол қалпында қабылданған кірмелер де бар. Сонымен бірге тіл даму процесінде едәуір өзгеріске ұшырап, сыртқы түрін құбылтып алған мысалдар да баршылық. Бұларды, әрине, бір қатарға қойып талдауға болмас еді. Алып отырған объектіміз кірме сөздер мен терминдер болғанмен, бұл жерде кірме сөздер бір бөлек, кірме тіркестер бір бөлек және өздік терминдер мен өзгелік терминдер және терминдік тіркестер өз алдына жеке-жеке қарастырылуға тиіс мәселелер. Дегенмен мұның әрқайсысы өзіндік зерттеу сарабынан әлі өтіп үлгермегендіктен біз бұларды әзірге өзара тығыз байланыста қарастыруға мәжбүрміз. Жалпы дәстүрлі әдебиетте өзге тілден сөз алмасу процесін прогрестік құбылыс деп табады. Яғни бұл тіл байытудың бір көзі саналады. Бір қарағанда солай да сияқты. Бұған мысал ретінде қазақ тілі тарихының қалыптасу жолына зер салса болады. Біз бұдан қазақ тілін қорландыра түсуге себі тиген, оның сөздік қорын байытқан әлденеше кезеңді көреміз. Мамандардың айтуына қарағанда, мұны мынадай кезеңдерге бөліп, әрі диахрондык сипатта қарауға болатын тәрізді, оның өзін де шартты түрде ғана
Кірме сөздердің тілімізге қатар енген ыңғайыиа қарай айқындалатын ең үлкен екі дәуірді байқаймыз. Ол -- арабизмдер, парсизмдерді алып келген VIII-ІХ ғасырдан бергі жердегі он ғасырлық уақыт пен XX ғасырдың еншісіне тиетін интернационалдық терминдер мен русизмдер. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің табиғатын зерттеген Л. Рүстемов бұларды 14,5 пайыз шамасында деп көрсеткен. Біз бұл жолы батыс Еуропа тілдері мен орыс тілінен енген сөздердің кейбір түстарына ғана тоқтағанды жөн көріп отырмыз. Жалпы кірме сөздер табиғаты қызық. Әдетте бір тілден екінші тілге алуан-алуан сөз элементтері өтіп жатады. Бұл морфология, синтаксис, лексика салаларына тән құбылыс. Әсіресе лексика саласындағы кірме сөздер жайы айрықша назар аудартады. Өйткені тілдік процесте сөз алмасудың жөні бөлек. Ең жиілік жағынан сөздің алдына фонема да, морфема да түсе алмайды. Лексика -- тіл білімінің басқа салаларына қарағанда сыртқы әсердің қандайына болса да елгезектік танытып тұратын қабатқа бай. Қоғамда болып жататын өзгерістердің бәрі дерлік лексикадан орын теуіп жатады. Бұл негізінен халық пен халықтың өзара қарым-қатьшасына байланысты болып жататын процес болып табылады. Соның ішінде заттар мен ұғымдар атауы бір тілден екінші тілге жиірек ауысып жатады. Белгілі бір тілде кірме сөздер қарасының көбейіп кетуін қайсыбір зерттеуші әлгілерді қабылдаушы тілдің кедейлігінен деп түсіндіруге тырысуы мүмкін. Мұндай пиғылдар болған да. Ал негізгі себеп, біздіңше, басқа. Тіл тілде, оның ішінде қазақ тілінде әсіресе, ғылыми-техникалық прогрестің қанат жаюына байланысты көптеген сөздер мен ұғымдарды жаңаша саралауға тура келді. Әрбір саладағы сөз саралау барысында қайсыбір ұғымдарды нақтылай, анықтай түсу ниетімен өзге тіл элементтерін қоспалап, жарыстыра қолдану дағдысы пайда болды. Мәселен, репортаж, репортер, информация, хобби, коммерсант, бизнес, холдинг, комфорт, сервис, лимит дегендер, бір қарағанда мұқтажымызды өтеп тұрғандай. Екінші жағынан, дәл осы сөздерді арқалаған мағыналық жүгін түгел бере қоятын лексикалық элементтердің қазак тілінен әзір табыла қоймауынан. Кейде авто, аудио, авиа, аэро, кипо, метро тәрізді қысқарған сөз бөліктері де бір тілден екінші тілге көшіп жүреді. Бұларды автоқалам, аэрошана, киноқондырғы деген мысалдардағыдай түрде туындатып, сөздердің жаңа бір үйірін жасауға болатынын байқаймыз. Зерттеушілердің топшылауынша, ғылымда терминжасамның басты-басты (ең негізгі) деген үш тәсілінің жігі айқындала түскен тәрізді. Оның біріншісі бойынша терминжасам процесінде туынды сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер және сөзтіркестері іске тартылады. Сонымен бірге жалпы халықтық тіл элементтері де қолданылып жатуы мүмкін. Яғни тілдің өз сөз байлығын сарқа пайдалану принципіне қатысты тәсіл. Екінші тәсілдің мәнісі мынада. Тілде бұрыннан бар термин сөздердің негізінде, немесе оның мағынасы мен тұлғасын аздап өзгертіп барып жаңа термин жасау. Мысалы: оку -- оқулық -- оқу құралы; немесе кейбір синонимдес сөздердің мағыналық жігін таратып жаңа өріс беруге болады: ілім -- білім -- ғылым т.т. Үшінші тәсіл бойынша өзге тілдердегі дайын терминдерді қабылдап алу. Бір кезде қазақ тілінде қаптап қатар түзеген коммунизм, социализм, марксизм, совет, коммунист, лектор, журналист, юрист т.т. осыған дәлел. Осы соңғы тәсіл жайына біраз тоқтала түсу қажет. Негізгі сөздік қорымызға жатпайтын бөгде сөздер жоғарыда сөз болғанындай казақ тілінде әрқилы аталып жүр. Шет тіл сөздері, бөгде сөздер, интернационалдық терминдер, кірме сөздер, кірмелер т.т. Жалпы біз тілімізге ешқандай өзгеріссіз енген сөздерді де, тұлғалық езгерістерге душар боп, төл байлығымыздың катарынан орын алған сөздерді де кірме сөздер ретінде әңгімелеп жүрміз. Әйтсе де кірме сөздер табиғатын тарихи кезеңдерге бөліп жіктеп, жүйелеп қарау керек сияқты. Мәселен, бұлардың тіліміздегі өрісін саралай отырып біз формалды түрде мынадай үш түрлі ыңғайды байқаймыз. Біріншінің қатарына тілімізге бағзы бір замандарда еніп қолданыла келе әбден сіңіп, бөтендігі байқалмай мүлде өздік болып үлгерген сөздерді жатқызуға болады. Мәселен: мәдениет, кағида, ғылым, білім, ғалым, мұғалім, мектеп, медресе тәрізді арабы сөздер мен сот, жәшік, бәтіңке, болыс, бөкебай, бөтелке, әптек тәрізді орыс сөздері әу бастағы өзгелік ерекшелігін сыпырып тастап, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес икемделіп, төл байлығымызды молайтқан қазына. Екіншіге сыртқы пішінін өзгертпегенімен жиі қолданылу нәтижесінде сол қалпында-ақ негізгі сөз байлығымыздан жатырқамай орын ала бастаған аспирант, студент, академик, пойыз, станса, журналист, корреспондент, машина, автомашина, солдат, лейтенант, офицер, касса, кассир, экономика, трамвай, троллейбус тәрізді сөздерді жатқызуға болады. Ал үшінші лекті таза шет тіл сөздері құрайды. Бұлар көбінесе мамандар аузында, аз ғана топтың қолданысында жүрген сөздер. Бұл жерде әңгіме тілге тиек етіліп отырған терминдердің ертелі-кеш енуі ғана емес, олардың қолданыс аясы мен өрісінің де шеңбері есепте болуы тиіс. Мұндай саралаудың бәрі әрине шартты. Дегенмен мұндай зерттеуде жүйелілік бола қоймайды.
Этимология (грек тіл. қосу және "etymo" шынайы мәні деп аударылса, "logos" ілім) - деп жазады М. М. Маковский - бұл бөлім тіл білімі, оның шеңбері негізінде салыстырмалы-тарихи әдісті қалпына келтіріле ең ежелгі сөз құрылымы және элементтердің маңызы болып табылады [1]. Тілі ғылым филиалы басқа лингвистикалық пәндер арасында көрнекті орын бірі болып табылатын этимология. Әр тілдің лексика сөздің құрылымы сөздер тілінде білім берудің қолданыстағы модельдердің негізінде түсіндіруге болмайды, өйткені тілдің түсініксіз мәндермен сөздер, байланыс нысандарын едәуір қоры бар. Сөздерден Тарихи өзгерістер, әдетте, бастапқы нысаны мен мағынасы сөздің, сөз белгісі сипаты жасырды деп сөздің бастапқы байланыс нысандары мен мағынасы болып табылады, негізгі ынталандыру қайта құру кешенділігін анықтайды. қандай нысанда сөздің этимологиялық талдау мақсаты лингвистикалық материалды негізінде қалыптастырушы моделіне, қашан, қай тілде анықтау болып табылады, және қандай мән бар сөз болды, ал қандай тарихи, оның негізгі нысаны мен мағынасы өзгерістер оның қазіргі түрінде әкелді және мәні.
Тарих бойында ағылшын тілі әр түрлі Еуропа тілдерімен ассимиляцияға ушырағандығы себепті ағылшын тілі сөздігіндегі кірме сөздер қатары өте бай есептеледі. Ағылшын тілінде Үнді және Африкан тілдерімен ассимилацияға ушраған сөздерде көп кездеседі. Сонымен қатар бұл тіл ежелден кірме сөздерді өзіне сіңіріп өнген. Ағылшын тілінің сөздік қорының молаюына әлемнің 1000-нан аса тілі үлес қосқан. АҚШ-тың Global Language Monitor лингвистикалық компаниясының 2006 жылдың сәуір айындағы есептеуі бойынша, ағылшын тілінде 988 968 сөз бар екен. Сол қордың 65-70 %-ын кірме сөздер құрайды.
1.2. Қазақ тілінде кірме сөздердің қолданылуы
Қазақ тілінің сөздік құрамына әрқилы жолдармен, әрқилы кезеңдерде енген, бірақ байырғы сөздік қорына тән емес сөздер тобы әдетте кірме сөздер деп аталып жүр. Бұлардың қатарында терминдік тұрақты ұғымы тиянақталмай ауытқып жүрген тағы бірнеше атау сөздерді әңгімелеуге болады. Олар -- шет тіл сөздері, интернационалдық терминдер, ғылыми терминдер, арабизмдер, русизмдер, техникалык атаулар, халықаралық терминдер т.т. Бұлардың бәрінің өзді-өзіне тән аздаған ерекшеліктерімен бірге, ортақ белгілері де жетерлік. Олардың тілімізге келу, ену жолдары талай сырдың бетін ашады. Мұрты бұзылмай әу баста түп нұсқа тілде қалай пайда болса, дәл сол қалпында қабылданған кірмелер де бар. Сонымен бірге тіл даму процесінде едәуір өзгеріске ұшырап, сыртқы түрін құбылтып алған мысалдар да баршылық. Бұларды, әрине, бір қатарға қойып талдауға болмас еді. Алып отырған объектіміз кірме сөздер мен терминдер болғанмен, бұл жерде кірме сөздер бір бөлек, кірме тіркестер бір бөлек және өздік терминдер мен өзгелік терминдер және терминдік тіркестер өз алдына жеке-жеке қарастырылуға тиіс мәселелер. Дегенмен мұның әрқайсысы өзіндік зерттеу сарабынан әлі өтіп үлгермегендіктен біз бұларды әзірге өзара тығыз байланыста қарастыруға мәжбүрміз. Жалпы дәстүрлі әдебиетте өзге тілден сөз алмасу процесін прогрестік құбылыс деп табады. Яғни бұл тіл байытудың бір көзі саналады. Бір қарағанда солай да сияқты. Бұған мысал ретінде қазақ тілі тарихының қалыптасу жолына зер салса болады. Біз бұдан қазақ тілін қорландыра түсуге себі тиген, оның сөздік қорын байытқан әлденеше кезеңді көреміз. Мамандардың айтуына қарағанда, мұны мынадай кезеңдерге бөліп, әрі диахрондык сипатта қарауға болатын тәрізді, оның өзін де шартты түрде ғана.
Кірме сөздердің тілімізге қатар енген ыңғайыиа қарай айқындалатын ең үлкен екі дәуірді байқаймыз. Ол -- арабизмдер, парсизмдерді алып келген VIII-ІХ ғасырдан бергі жердегі он ғасырлық уақыт пен XX ғасырдың еншісіне тиетін интернационалдық терминдер мен русизмдер. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің табиғатын зерттеген Л. Рүстемов бұларды 14,5 пайыз шамасында деп көрсеткен. Біз бүл жолы батыс Еуропа тілдері мен орыс тілінен енген сөздердің кейбір түстарына ғана тоқтағанды жөн көріп отырмыз. Жалпы кірме сөздер табиғаты қызық. Әдетте бір тілден екінші тілге алуан-алуан сөз элементтері өтіп жатады. Бұл морфология, синтаксис, лексика салаларына тән құбылыс. Әсіресе лексика саласындағы кірме сөздер жайы айрықша назар аудартады. Өйткені тілдік процесте сөз алмасудың жөні бөлек. Ең жиілік жағынан сөздің алдына фонема да, морфема да түсе алмайды. Лексика -- тіл білімінің басқа салаларына қарағанда сыртқы әсердің қандайына болса да елгезектік танытып тұратын қабатқа бай. Қоғамда болып жататын өзгерістердің бәрі дерлік лексикадан орын теуіп жатады. Бұл негізінен халық пен халықтың өзара қарым-қатьшасына байланысты болып жататын процес болып табылады. Соның ішінде заттар мен ұғымдар атауы бір тілден екінші тілге жиірек ауысып жатады. Белгілі бір тілде кірме сөздер қарасының көбейіп кетуін қайсыбір зерттеуші әлгілерді қабылдаушы тілдің кедейлігінен деп түсіндіруге тырысуы мүмкін. Мұндай пиғылдар болған да. Ал негізгі себеп, біздіңше, басқа. Тіл тілде, оның ішінде қазақ тілінде әсіресе, ғылыми-техникалық прогрестің қанат жаюына байланысты көптеген сөздер мен ұғымдарды жаңаша саралауға тура келді. Әрбір саладағы сөз саралау барысында қайсыбір ұғымдарды нақтылай, анықтай түсу ниетімен өзге тіл элементтерін қоспалап, жарыстыра қолдану дағдысы пайда болды. Мәселен, репортаж, репортер, информация, хобби, коммерсант, бизнес, холдинг, комфорт, сервис, лимит дегендер, бір қарағанда мұқтажымызды өтеп тұрғандай. Екінші жағынан, дәл осы сөздерді арқалаған мағыналық жүгін түгел бере қоятын лексикалық элементтердің қазак тілінен әзір табыла қоймауынан. Кейде авто, аудио, авиа, аэро, кипо, метро тәрізді қысқарған сөз бөліктері де бір тілден екінші тілге көшіп жүреді. Бұларды автоқалам, аэрошана, киноқондырғы деген мысалдардағыдай түрде туындатып, сөздердің жаңа бір үйірін жасауға болатынын байқаймыз. Зерттеушілердің топшылауынша, ғылымда терминжасамның басты-басты (ең негізгі) деген үш тәсілінің жігі айқындала түскен тәрізді. Оның біріншісі бойынша терминжасам процесінде туынды сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер және сөзтіркестері іске тартылады. Сонымен бірге жалпы халықтық тіл элементтері де қолданылып жатуы мүмкін. Яғни тілдің өз сөз байлығын сарқа пайдалану принципіне қатысты тәсіл. Екінші тәсілдің мәнісі мынада. Тілде бұрыннан бар термин сөздердің негізінде, немесе оның мағынасы мен тұлғасын аздап өзгертіп барып жаңа термин жасау. Мысалы: оку -- оқулық -- оқу құралы; немесе кейбір синонимдес сөздердің мағыналық жігін таратып жаңа өріс беруге болады: ілім -- білім -- ғылым т.т. Үшінші тәсіл бойынша өзге тілдердегі дайын терминдерді қабылдап алу. Бір кезде қазақ тілінде қаптап қатар түзеген коммунизм, социализм, марксизм, совет, коммунист, лектор, журналист, юрист т.т. осыған дәлел. Осы соңғы тәсіл жайына біраз тоқтала түсу қажет. Негізгі сөздік қорымызға жатпайтын бөгде сөздер жоғарыда сөз болғанындай казақ тілінде әрқилы аталып жүр. Шет тіл сөздері, бөгде сөздер, интернационалдық терминдер, кірме сөздер, кірмелер т.т. Жалпы біз тілімізге ешқандай өзгеріссіз енген сөздерді де, тұлғалық езгерістерге душар боп, төл байлығымыздың катарынан орын алған сөздерді де кірме сөздер ретінде әңгімелеп жүрміз. Әйтсе де кірме сөздер табиғатын тарихи кезеңдерге бөліп жіктеп, жүйелеп қарау керек сияқты. Мәселен, бұлардың тіліміздегі өрісін саралай отырып біз формалды түрде мынадай үш түрлі ыңғайды байқаймыз. Біріншінің қатарына тілімізге бағзы бір замандарда еніп қолданыла келе әбден сіңіп, бөтендігі байқалмай мүлде өздік болып үлгерген сөздерді жатқызуға болады. Мәселен: мәдениет, кағида, ғылым, білім, ғалым, мұғалім, мектеп, медресе тәрізді арабы сөздер мен сот, жәшік, бәтіңке, болыс, бөкебай, бөтелке, әптек тәрізді орыс сөздері әу бастағы өзгелік ерекшелігін сыпырып тастап, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес икемделіп, төл байлығымызды молайтқан қазына. Екіншіге сыртқы пішінін өзгертпегенімен жиі қолданылу нәтижесінде сол қалпында-ақ негізгі сөз байлығымыздан жатырқамай орын ала бастаған аспирант, студент, академик, пойыз, станса, журналист, корреспондент, машина, автомашина, солдат, лейтенант, офицер, касса, кассир, экономика, трамвай, троллейбус тәрізді сөздерді жатқызуға болады. Ал үшінші лекті таза шет тіл сөздері құрайды. Бұлар көбінесе мамандар аузында, аз ғана топтың қолданысында жүрген сөздер. Бұл жерде әңгіме тілге тиек етіліп отырған терминдердің ертелі-кеш енуі ғана емес, олардың қолданыс аясы мен өрісінің де шеңбері есепте болуы тиіс. Мұндай саралаудың бәрі әрине шартты. Дегенмен мұндай зерттеуде жүйелілік бола қоймайды.
Кез келген тілдің сөздік құрамы үнемі жаңарып толығып, жаңаланып отырады. Елімізде соңғы жылдары жүріп жатқан қоғамдық-саяси, экономикалық жəне басқа да салалардағы өзгерістер, Қазақстанның дүниежүзілік қоғамдық-əлеуметтік қарым-қатынастар жүйесіне кіруі, сонымен қатар елімізде жүріп жатқан Үш тілдік тұғыр саясаты тілімізге де өзгерістердің, соның ішінде ағылшын тілінен енген кірме сөздердің пайда болуы арқылы толығуына əкелді.
Кірме сөздердің ену себептері: сол сөздермен бірге келетін жаңа ұғымдардың атауы (блокбастер, джип, сайт т.б.), тілдегі сөз тіркесін қысқарту мақсатында оны бір сөзбен алмастыру (портативті компьютер -- ноутбук), кейбір ұғымдарды нақтылау (мотель -- автотуристер үшін қонақ үй), олардың коммуникативтік өзектілігі (веб-сайт, провайдер, дефолт). Сонымен қатар кірме сөздердің пайда болуына ықпал ететін жағдайлар: тілдік қатынастардан пайда болатын шет тілдік сөздерді қазіргі замандық сөз деп қабылдау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі кезде кірме сөздердің өте жылдамдықпен енуіне байланысты оларды сөздіктерден табу мүмкін емес, сондықтан мысалы пресс-релиз (бұқаралық ақпарат құралдарының қызметкерлеріне басқару органдары беретін арнайы бюллетень) сияқты шетелдік сөздерді оқырмандар БАҚ құралдарында кездестіргенде шарасыздық танытады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алайда қазақ тіліне кірме сөздердің енуі жаңалық емес, себебі қазақ халқының басынан кешкен ұзақ даму тарихында бірсыпыра елдермен араласып, əр кезеңде түрлі қарым-қатынастар жасағандығы мəлім. Ертеде тəжік, өзбек, татар халықтары арқылы VIII-XI ғасырларда араб-парсы елдерімен, XII- XIII ғасырларда монғол елдерімен, XVIII ғасырдан, яғни Қазақстанның Ресей қарамағына ене бастаған кезеңінен (1731), бастап бүгінгі күнге дейін орыс халқымен тікелей үздіксіз қарым-қатынас жасап келеді. Осындай ұзақ байланыстардан кейін қазақ тілінің сөздік құрамында қыруар шетел сөздері пайда болған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы кірме сөздер негізінен төрт халықтың тілінен келіп енген: араб тілі, парсы тілі, монғол тілі, орыс тілі. Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздер қазіргі кезде қазақ тілінің төл сөздеріндей болып кеткен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Лексикологияны зерттеуші-ғалымдар кірме сөздердің қайдан жəне қандай себеппен келгендігін зерттеп қана қоймайды. Оларды сонымен қатар бұл сөздердің тілге сіңіп кетуі, оның грамматикалық қатары мен фонетикалық нормаларына сəйкестігі, мағынасының өзгеруі келіп енген тілдегі сөздік құрамға қандай өзгерістер əкелуі деген сияқты мəселелер де қызықтырады. XIX ғасырдағы орыс лингвисті А.А.Потебня не жəне қай тілден келгендігін емес, не қосылды жəне басқа тілден енген сөз нəтижесінде не пайда болды деп сұрау керек деген [1].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Транслитерация -- шетелдік сөздердің жазылуында ана тілінің əріптерін қолдану. Мұнда сөздер қабылдаушы тілдің ережесі бойынша оқылады. Мысалы: пиар (PR), веб (web), провайдер (provider), мотель (motel).
XIX ғасырдың аяғында -- XX ғасырдың басындағы зерттеушілердің көбінің еңбектерінде кірме сөздер термині қолданылады, алайда кейбір зерттеушілер кірме жəне калькалауды əр түрлі процесс деп қарастыруды ұсынады. Басқа тілден енген сөздердің тілге калька арқылы енуі қабылдаушы тілдің лексикасының толықтырып байытатыны жөнінде көптеген лингвисттер Б.Əбілқасымов, Б.Момынова өз еңбектерінде атап өтеді.
Семантикалық кірмелер -- шетелдік сөздердің бастапқы мағынасының өзгеріп жаңа мағынаға ие болуы. Мысалы: блокбастер сөзінің мағынасы -- 1. жылжымайтын мүлікпен алып-сатарлық жасау- шы; 2. танымал фильм. Бұл сөздің ағылшын тіліндегі алғашқы мағынасы ауыр фугасты бомба (block-buster).
Кірме сөздердің келуі олардың аудармасын табудан басталады. Кірме сөздердің осы аталған ке- лу жолдарының аударма жолдарынан айырмашылығы аудармада сөздік қор көбеймейді, ал кірме сөздерде тілде жаңа сөздік бірліктер пайда болады. Шетелдік атауларды аударуда көбінесе транс- крипция, калькалау жəне түсіндірме аударма қолданылады.
Кірме сөздер, егер лексикалық жүйеде оған алдын ала жағдай жасалса, жеңіл бекіп қалыптасады. Шетелдік лексиканың кіруі ежелгі сөздің полисемиясын жоюға əкелетін тенденцияның нəтижесінде пайда болуы мүмкін. Көбінесе кірме сөздерге себеп болатын соған сəйкес ұғымды нақтылау жəне тəптіштеу, əр түрлі сөздерге бекітіп кейбір мағыналық ерекшелігін шектеу (репортаж -- негізінде əңгіме, хобби -- əуестену, қызығушылық). Осылай тілде бар сөз бен кірме сөз өзінің семантикалық саласын бөліседі жəне бұл салалар қиылысуы мүмкін болғанмен, толық сəйкес келмейді.
Кірме сөздерді жеңілдететін фактор тілде қабылданған лексикалық бірлікпен типтес құрылымы жағынан бірдей сөздердің пайда болу тенденциясының қызметі. Мысалы, XX ғасырда басқа тілдерден енген кино, авто, такси, метро сөздері [5, 32].
Шетелдік сөздің тілге кіру себептерін қарастыра отырып, мынадай заңдылықты айта кету керек: ортақ мағынасы мен қайталануына негіздеп, бірнеше лексикалық қатарға біріктіруге болатын кірме сөздер бекітілсе жəне олар осы қатардың сөздерімен типтес болса, олардың қолданылуы біршама жеңілдейді. Мысалы, -мен деген ортақ элементі бар сөздер: джентльмен, спортсмен, конгрессмен жəне т.б. Бұл қатар осы типтес сөздермен бірте-бірте толыға бастады: бизнесмен, бармен, супермен.
Кірме сөздер -- екі мүшеден тұратын атауды бір мүшеге айналдырудың жолы. Мысалы: папа- рацци -- атақты адамдардың өмірінен кездейсоқ фотоларды түсірумен айналысатын кəсіби фотосуретші. Алайда сөз тіркесін шетелдік сөзбен алмастыру тенденциясы заңдылық емес екенін атап өту ке- рек. Берілген сөз тілде қалыптасуы мəселесін қарастырғанда оның оған дейінгі синонимдес лексикалық бірліктермен арақатынасы қандай екенін т.б. анықтауда кірме сөз тілінің жүйесін сипат- тайтын факторларды, анығырақ айтсақ, микрожүйені -- тематикалық принцип бойынша біріккен атаулардың нақты жиынтығын ескеру қажет. Мысалы, бір механизмнің бөлімдерінің атаулары немесе нақты өнімнің атаулары. Мұндай микрожүйенің ішінде кейде ортақ құрылымдық белгілер байқалады. Сонымен микрожүйенің атауы екі мүшеден тұратын болса, оның бір мүшесін сондай мағына беретін шетелдік сөзбен ауыстыру жүрмейді, себебі ол берілген топ ішіндегі жүйелік байланысты бұзуға əкеледі. Сол сияқты сөз тіркесін алмастыратын атаулар бір сөзді болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бұған дейін ерекше атау берілмеген бір детальді немесе кейіпті білдіретін шетелдік сөз құрылған терминологиялық микрожүйеден алынып қалмайтындықтан, тілде тұрақтап қалуға белгілі бір себептері болады. Сонымен, сипаттамалық тіркестерді (немесе сөз тіркесі) кірме сөздермен алмастырумен байла- нысты тілдегі экономия принципі деп аталатын мəселе пайда болады. Бұл принциптің ықпалы Е.Д.Поливановтың (негізінен фонетикалық өзгерістерде), Г.Ципфтің, А. Мартиненің жəне тағы басқалардың еңбектерінде көрсетілген. Алайда морфология, синтаксис, лексика сияқты тілдің сала- ларында бұл принциптің механизмі ықпалы анықталмаған. Мұндай кірме сөздер коммуникацияда қолданылатын лексикалық бірліктердің жиынтығындағы өзгерістерге əкеледі Л.П. Крысин өзінің Иноязычные слова в современном русском языке атты еңбегінде лексикалық ауысып келген сөз термині мен кірме сөздер сəйкес келмейді дейді. Лексикалық ауысып келген сөз тек қана сөздің бір тілден екінші тілге ауысуы белгісімен анықталады, ал кірме сөздер ұғымын түсіндіруде сөздің, оның ішінде шетелдік сөздердің тілдегі қызметі, сол жүйедегі əр түрлі лексикалық элементтермен сəйкестігі, тілдегі кездесу жиілігі жəне т.б.
Қазіргі кезде, өзіміз көріп отырғандай, кірме сөздердің шетелдік сөздерден айырмашылығын көрсететін қалыптасқан ұғым жоқ. Сөздікке тіркелген барлық шетелдік сөздерді кірме сөздер деп есептеу ұсынылады. Бірақ бір сөздің əр түрлі сөздіктерде берілуінде айырмашылықтар болуын ескерсек, бұл мəселенің шешімі емес екендігі көрінеді.
Кірме сөздерді анықтаудағы критерийлердің əр түрлі -- диахрониялық немесе синхрониялық болуы қиындық тудырады. Сөзді меңгеру -- диахрониялық мəселе, себебі меңгеру уақытпен өтеді; кірме сөздердің шетелдік сөздерден айырмасы этимологиялық тарихи аспектілермен де байланысты. Екіншіден, бір синхрондық кесіндідегі тілдегі шетелдік лексиканың жиілігі, оның бір тематикалық немесе семантикалық саладағы сөздермен лексикалық-семантикалық қатынасы мəселесін қарастырғанда сөздердің тарихына, оның тілге ену жолына, олардың хронологизациясына үңілудің қажеттігі болмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. ТАҒАМТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Тағамтану саласында қолданылатын кірме сөздердің лексикалық және семантикалық түпнұсқалары
Кез келген тілдің лексикасында тұрмыстық атаулардың бір түрі - тамақ атауларының алатын орны ерекше. Халықтың тұрмыстық лексикасы үнемі жаңа сөздермен толықтырылып отырады. Сонымен қатар сол халықтың өзіне ғана тән тұрмыстық лексикасы да бар. Ондай тұрмыстық лексиканы бүтін бір халықтың салт-дәстүрі мен тарихи мәдениетінің ескерткіші деп те атауға болады. Тамаққа байланысты терминологиялық лексиканы зерттеген ғалымдар А.Ш. Жилкубаева мен З.Д.Искаковалар ұлттық ерекшеліктің басқа салаларымен салыстырғанда ұзағырақ сақталатын заттық мәдениеттің бір саласы тамақ атаулары деп санайды.
Ас атасы - нан деген ұлағатты халқымыз. Біз де осымен толықтай келісе отырып, өз кезегімізде ұлттық ерекшеліктің айқын көрінісі деп нан атауларын айтқымыз келеді. Ендеше лексика-семантикалық ерекшелік бойынша талдауды осы наннан бастайық деп шештік.
Нанды нан деп алғаш атаған кім?
Енді осы нан сөзінің шығу төркініне назар салсақ, жалпы редакциясын академик Р. Сыздықова басқарған Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде былайша түсініктеме берілген: ертедегі халықтың көпшілігі азық бола алатын ағам жемістерін немесе жеміс шырынын қорек еткен. Мысалы, гректер бұрынғы кезде қарағайдың жемістерін, солтүстіктегі удмуруд және коми елдері жөкенің шырынын, Африка елдері кокос пальмасының жемістерін, сол сияқты басқа да еуропалықтар әр түрлі ағаштың шырынды жемістерін тамақ еткен. Қазірдің өзінде абхаз тілінде акакан сөзі жаңғақ ағашы мен нан деген екі мағынада қолданылса, солтүстіктегі коми тілінде ңінпу, удмурт тілінде ңің (ңоң), нан дегенді білдіреді. Сол сияқты парсыша нан, зырянша нан, вотяуша нан, остякша нен, армянша нәкан деп қамырдан пісірілетін тағамды атайды. Көптеген тілдерде кездесетін мағынасы бір бұл сөздің бір түбірден шығуы мүмкін. И.Д. Дмитриевтің айтуынша, түркі тіліндегі нан сөзі парсы тілінен ауысқан, ал, бұл сөздің ең түпкі шыққан ұясы - грек тілі болуға тиіс, себебі ежелгі гректер бұл сөзбен жеуге жарайтын ағаштың бір түрін атаған көрінеді.
Бір ғана нан сөзінің лексика-семантикалық өрісіне бөлке (булка), қаусырма (пирог), көмеш нан, бәліш, бауырсақ, бәтір, бөкпен, күлді-көмеш, қарма, қаттама, қазанжаппа, таба нан, тандыр нан, шелпек сөздерінің эквиваленті кіріп кетеді.
Біз, әдетте, өзімізге таныс сөздердің түпкі мағынасына үңіле бермейміз. Оның ішінде, тағам атауларына ерекше тоқталуға болады. Әрине, мектеп бағдарламасында күнделікті қолданыстағы үйреншікті сөздердің этимологиясына үңіліп, оның кірме сөз екендігін анықталған болатын. Осы орайда, апельсин жемісін мысалға алуға болады. Голланд тілінен ауысып келген, француз тілінен аударғанда Қытайдан келген алма деген мағына береді, себебі ең алғаш апельсиндер сол жақтан келген. Осы іспеттес мысалдар қазіргі қазақ тілінде, оның ішінде тағамтану саласында жетіп артылады. Солардың біразына тоқталып, лексикасы мен семантикасын саралап көруге тырыстық. Төменде ел арасында біршама танымалдылыққа ие бірқатар тағам атаулары мен олардың түпкі мағыналары талқыланды.
Дөнер кәуап - тағамдардың түрі. Түрік халқының ұлттық тағамы, түрікше "döner kebab" деп аталады, қазақша мағынасы "айналатын кәуап". Бұл кәуаптың немесе еттен жасалған тағамдарының бір түрі. Дөнер кәуап Түркияда пайда болған, бірақ кейде бұл тағам араб елінде пайда болып "шаурма" деп атаған, кейін араб елдері Осман империясының бір бөлшегі болған кезде, түріктерге келді дейді. Керісінше, дөнер кәуаптың шаурмамен ұқсастығы болса да, бұл мүлдем басқа тағам, деген пікір де бар. Сол пікір бойынша, дөнер кәуап шашлык (кәуап), люля кәуап, адана кәуап, тағы басқа осман, әзірбайжан, Кавказ түркі халықтарының еттен қуырылып жасалған тағамдарға ұқсас, кәуаптың бір түрі, түрік халқының, тіпті түркі халықтарының тағамы. Қалай болса да, дөнер кәуаптың ең кең жайылған жері Түркия, жер жүзіндегі жұрт бұл тағамды түрік ұлттық тағамы деп санайды. Соңғы жылдарда, дөнер кәуап Еуропа, Америка, ТМД мемлекеттерінде кең жайылған. Қазақстан тәуелсіздігін алып, бауырлас Түркиямен қарым-қатынастары дамытқан соң, бұл түрік тағамы Қазақстанда кең жайылып, жұрт сүйетін тағамдарының біріне айналған. Дөнер кәуаптың негізі - сапыға салынған тұлғаның қасында айналатын ет (кәуап). Сол кәуапты пышақпен турап, нанның, шелпектің бір түріне (лавашқа, түрікше "ekmek", мағынасы "нан") салады, қуырылған картоп, помидор (қызынақ), қияр, пияз, сәбіз қосады, кетчуп, майонез құяды да орайды. Дөнер кәуапты ораған соң, тағамды дөнер дүрім (döner dürüm), немесе "айналатын орама" деп атайды. Дөнер кәуапты лаваш шелпекке(екмекке) емес, екі тілім жай нан арасында салса, оны дөнер сэндвич деп атайды. Табаққа салса, Ыстанбұл кебаб, Ескендір кебаб деп атайды, бұл аймақ пенен рецептіден байланысты.
Маклюбе - бұл тағам негізі Араб халқының ұлттық тағамы болған екен кезінде, бертін келе ұмытылып кеткесін Түрік халқы біздің тағам деп жүр екен. Ал қазақша мағынасына келер болсақ "Төңкеру" деген мағына береді. Аты айтып тұрғандай, бұл тағам толығымен қазанда дайындалып, кейіннен ыдысқа сол күйінде төңкеріледі.
Шоколад - итальянша cioccolata - какао тұқымына қант пен дәмдеуіштер қосылып жасалған масса немесе ұнтақ деген мағынада қолданылады.
Авокадо - испан тілінегі abocate - Лавр жапырағы ағашының жемісі сөзінен шыққан.
Пицца - итальян тіліндегі pizza - жіңішке қамыр илеп, етті ұсақтап, саңырауқұлақ, көкөністерді қойып, еріген ірімшік құйып пісіретін тағам деген мағынада.
Салями - итальян тіліндегі salame - шұжықтың сүрленген қатты түрі деген мағынада.
Устрица - инидерланд тіліндегі oester сөзінен шыққан, мағынасы - екі қабықшалы раковиналарда өмір сүретін тамырлы теңіз ұлуларының нәзік түрі .
Қарбыз - түрік тіліндегі карбуз парсы тіліндегі харбузак сөзіне сәйкес, ол сөзбе-сөз ешек қияр дегенді білдіреді - парсы тілінде қауын деп қолданылады.
Кофе - голанд тіліндегі "koffie" сөзі - тропикалық мәңгі жасыл кофе ағашының дәндерінен жасалған сусын.
Вермишель - итальяндық "vermicelli" - ашытылмаған тығыз қамырдан жасалған дөңгелек кеспе түріндегі фабрикалық өнім.
Брынза - румынша"bronz" - қой сүтінен жасалған ірімшік.
Бөлке - полякша "bulla" - ақ бидай ұнынан жасалған сопақша, дөңгелек түрдегі нан.
Баранка - полякша"obarzanek" хош иісіт сақина тәрізді нан.
Зефир - нәзік тәтті. Грек тілінде "зефир" сөзі "жеңіл, жел" деген мағынаны білдіреді. Бұл XVIII ғ. басында орын алған. Итальянша торттар, немісше торт латын тілінде "дөңгелек нан" деген мағынаны білдірген.
Палау (плов) - парсы тілінен шыққан. Атақты қолбасшы Александр Македонскийдің өмірбаянында Парсы мен Самарқанд жерін мекендейтін халықтарды палаумен тамақтандырғаны айтылады. Тағы бір деректер біз білетін ет, сәбіз, дәмдеуіштер қосылған палауды Македонскийдің аспаздары ойлап тапқандығын айтып отыр. Ұлы қолбасшы тағамды қатты талғап жейтін болғандықтан, осы тағамның дәмді болып шығуын қадағалап, жаңа тағамға "полув" деген ат таққан деседі. Бұл сөзді көне грек тілінен аударғанда "әртүрлі құрам" деген мағынаны білдіреді. "Полув" сөзі уақыт өте келе "пилав", "палау", "полов", "члав" деп өзгеріп, бүгінге жетіп отыр. Шығыстың көне қолжазбаларында палаудың Х-ХІ ғасырда мәртебелі тағам болғандығы айтылады. Оны үйлену тойларға, халықтық мерекелерге, жерулеу рәсімдеріне қойған. Тіпті, белгілі қолбасшы Әмір Темір сарбаздарына күш жинау керек болғанда, аспаздарына палау дайындауды бұйырған екен. Оның палауы былай дайындалды: үлкен шұңғыл қазан алынып, оған қой етін, сұрыпталған күрішті, жас сәбіздерді, ащы пиязды салып қайнатылады.
Киви - ағылшындардың субтропикалық өсімдік жемісі.
Кетчуп - ағылшын тілінен, әртүрлі тұздықтар қосылатын қою томат деген мағына береді. Хот-дог
Шакшука
Ростбиф
Глазунья
Сэндвич
Пита
Шампиньон
Фарш
Бутерброд
Гриль
Лосось
Руккола
Лаваш
Тост
Пирог
брынза
шпинат
Чебурек
Гумма
Хычин самса
Учпучмак наггетс
Соус
Спринг ролл
В процессе плодотворного влияния наш язык заметно обогатился и стал более выразительным.
Заимствования из французского языка
В связи с историческим развитием, на русскую ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
РЕФЕРАТ
Диплом жұмысының тақырыбы: Қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің лексика-семантикасы (тағамтану саласы бойынша)
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың көлемі:
Пайдаланылған әдебиеттер саны:
Тірек сөздер: кірме сөздер, лексика, семантика, тағамтану,
Зерттеу нысаны: Тағамтану саласындағы кірме сөздердің лексикасы мен семантикалық ерекшеліктері.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті: Қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің тағамтану саласындағы орнын айқындау.
Кірме сөздердің теориясына сүйене отырып, тағамтану саласында қолданылып жүрген өзге тілден енген, бірақ белсенді қолданылатын сөздердің тіліміздегі алатын орны мен ерекшеліктерін ашып көрсету.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспеде жұмыстың өзектілігі, зерттеу нысаны, жұмыстың мақсаты мен міндеттері, әдістері, практикалық және теориялық маңызы жайлы мәлімет беріледі. Негізгі бөлім екі тараудан тұрады. Мұнда тағамтану саласындағы кірме сөздердің шығу тегі, жасалу жолдары, лексикалық және семантикалық ерекшеліктері әңгіме болады. Қорытынды бөлімінде жалпы жұмыс барысы жүйеленіп, түйін жасалады.
Жұмыста қолданылған дерек көздері: Ғылыми еңбектер, түсіндірме, лингвистикалық сөздіктер, мақалалар, тамақтану орындарындағы ас мәзірлерінен жинақталған материалдар.
ГЛОССАРИЙ
Кірме сөздер - тіларалық қарым-қатынас (байланыс) нәтижесінде бір тілден екінші тілге ауысқан бөгде тілдік элементтер. Көбінесе белгілі бір жаңа ұғымның, түсініктің атауы болып келетін кірме сөздер шет тіл сөздері, интернационал, калька, варваризмдер сияқты түрлерге бөлініп, сараланады.
Этимология (грек. etymos - ақиқат, шындық, logos - білім) - сөз төркінін зерттеп, айқындаушы тарихи лексикологияның және жалпы тіл білімінің бір саласы болып табылады. Этимологияның зерттеу нысанына, негізінен тілдегі жеке сөздер, сөз тіркестері, граммат. тұлғалар жатады. Этимологиялық зерттеу нысаны тек мағынасы ұмыт болуына, не күңгірттенуіне байланысты жеке-дара қолданылмайтын сөздер, тұлғалар ғана емес, сонымен қатар тілімізде дербес те жүйелі түрде қолданылатын жалпы лекс.-граммат. мағынасы айқын сөздер мен сөз тұлғалары да бола береді.
Лексика (грек. лексикос -- сөздік) -- тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрам. Лексикаға тілдегі барлық сөздер кіреді. Сөздер қолданылуына қарай актив және пассив болып бөлінеді. Актив сөздерге күнделікті өмірде жиі қолданылатын сөздер жатады. Ал пассив сөздерге қолданылу өрісі шектеулі көнерген сөздер, диалектілер мен кәсіби сөздер, терминдер жатады. Қазақ Лексикасы шығу тегі жағынан төл сөздер мен кірме сөздерден (араб-парсы, орыс, т.б.) тұрады. .
Семантика - (көне грекше: σημαντικός - танбалаушы, білдіруші) -- тіл және тіл бірліктері (сөз, грамматикалық тұлға, сөз тіркесі, сөйлем) арқылы білдірілетін хабарды, заттар мен құбылыстардың мән-мазмұның зерттейтін тіл білімінің саласы, семиотиканың негізгі бөлімдерінің бірі. Семантика сөз мағынасын, сөз құрамындағыэлементтердің өзара мағыналық қарым-қатынасын, сөз мағынасы түрлерінің даму зандылықтарын зерттейді. .
Тағамтану (көне лат. nutrіtіo - тағам және logos - ілім) - адамдар мен жануарлар тағамын зерттейтін ғылым саласы. Қазақстанда Т-мен Тағамтану академиясы ЖАҚ айналысады
Сана ағыл. Conscience адамның қоршаған кеңістікте,уақыт кқлемінде,өзін жеке тұлға ретінде тануына мүмкіндік беретін техникалық үдерістердің және мінез құлықтың тәжірибесін , тұтастығын,әралуандығын қамтамсыз ететін жиынтықты білдіретін,ақиқат шындықты бейнелеудің ең жоғарғы нысаны. Сана ойлау,пайымдау және ақиқат шындыққа өз қарым қатысын айқындау қабілеті. (лингвистикалық сөздік)
Тілдік сана ағыл.linguistic consience ұлттық қоғамдық сананың маңызды бөлігі; нақты бір халықтың Тіліне, Мәдениетіне тән,кеңістікті, себеп салдарлы, эмоциялы және т.б. байланыстары арқылы анықталатын әлем бейнесі. Нақты бір мәдениет иелерінің тілдік санасы (этникалық бейсаналықты қоса алғанда) мәдениеттің өзекті компоненті, Этностың қоршаған ортаға бейімделуінің тетігі ретінде қарастырылады. Тілдік санаға қатысты зерттеулер этникалық сананың мәдениетаралық онтологиясы болатындығы туралы ойды бекіте түседі.
Тілдік сана- сезім liguistik self-consience Тілді пайдаланушылардың өздері қай тілде сөйлейтіндігі, өзерін қандай Этноспен, Этникалық топпен сәйкестендіретіндігі туралы түсінігі; тілдік сана сезім сонымен қатар Ана тілі басқа қандай тілдермен ықпалдастықта болады деген түсінікті де қамтиды. Тілдік сана сезім білім тілін анықтауда, Тілді таңдауда, Сәйкестендіру үдерістерінде байқалады.
МАЗМҰНЫ
I КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
II НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЭТИМОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Кірме сөздердің шығу тегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.2 Қазақ тілінде кірме сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 11
2 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
ТАҒАМТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Тағамтану саласында қолданылатын кірме сөздердің лексикалық және семантикалық түпнұсқалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 ----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Кірме сөздердің жасалу жолының мағынасына тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .. 34
III ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: кірме сөздердің ғылыми талдауы. Қазақ тілінің сөздік құрамына әрқилы жолдармен, әрқилы кезеңдерде енген, бірақ байырғы сөздік қорына тән емес сөздер тобы әдетте кірме сөздер деп аталып жүр. Бұлардың қатарында терминдік тұрақты ұғымы тиянақталмай ауытқып жүрген тағы бірнеше атау сөздерді әңгімелеуге болады. Олар -- шет тіл сөздері, интернационалдық терминдер, ғылыми терминдер, арабизмдер, русизмдер, техникалык атаулар, халықаралық терминдер т.т. Бұлардың бәрінің өзді-өзіне тән аздаған ерекшеліктерімен бірге, ортақ белгілері де жетерлік. Олардың тілімізге келу, ену жолдары талай сырдың бетін ашады. Сонымен қатар, тұрмыстық қазақ тілінде де күнделікті тағам атауларында аталмыш кірме сөздер көптеп кездеседі. Себебі, тіл - динамикалық құбылыс, ал жаһандану заманында өзге елдермен, олардың ұлттық мәдениетімен, тілімен астасу - тарихи заңдылық. Осы зерттеу жұмысынде, міне, осы астасудан туындаған кірме сөздердің тағамтану саласындағы мағынасына тоқталмақпыз.
Зерттеу жұмысының нысаны: Тағамтану саласындағы кірме сөздердің лексикасы мен семантикалық ерекшеліктері.
Зерттеу жұмысының пәні: Сөз мәдениетінің сөз байлығы, сөз жатықтығы, сөз тазалығы, сөз дәлдігі, сөз логикалылығы сияқты қатысымдық сапаларын ажыратып, талдау.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазіргі қазақ тіліндегі кірме сөздердің тағамтану саласындағы орнын айқындау.
Кірме сөздердің теориясына сүйене отырып, тағамтану саласында қолданылып жүрген өзге тілден енген, бірақ белсенді қолданылатын сөздердің тіліміздегі алатын орны мен ерекшеліктерін ашып көрсету.
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері: Зерттеу жұмысында материалды жаппай жинақтау, сұрыптау, байқау, жүйелеу, сараптау, талдау әдістері орын алды.
Зерттеудің теориялық маңызы: Кірме сөздер қазіргі кезде тілімізге белсенді түрде еніп, тұрмыстық, ғылыми тілдің ажырамас бөлшегіне айналып келеді..
Тағамтану саласындағы кірме сөздерді зерттеу арқылы тіліміздегі кірме сөздердің лексикалық, семантикалық ерекшеліктерімен қатар, грмматикалық, синтаксистік жағынан жете зерттеуге мүмкіндік аламыз. Ал олардың мағыналық ерекшеліктерін айқында өзге салалардағы кірме сөздердің семантикалық ролін анықтауға жол ашады. рмен байланыстыру тілдік бірліктердің орнын айқындай түсуге жол ашады. Бұл, өз кезегінде, теориялық жағынан үлкен мәнге ие.
Зерттеудің практикалық маңызы: Зерттеу нәтижесі тағамтану саласында белсенді қолданылып жүрген кірме сөздердің мағынасын айқындауға көмектеседі.
Жұмыстың құрылымы: Диплом жұмысы әдеттегідей реферат, глоссарий, кіріспе, екі тарау, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
1. КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЭТИМОЛОГИЯСЫ ЖӘНЕ ЛЕКСИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1. Кірме сөздердің шығу тегі
Қазақ тілінің сөздік құрамына әрқилы жолдармен, әрқилы кезеңдерде енген, бірақ байырғы сөздік қорына тән емес сөздер тобы әдетте кірме сөздер деп аталып жүр. Бұлардың қатарында терминдік тұрақты ұғымы тиянақталмай ауытқып жүрген тағы бірнеше атау сөздерді әңгімелеуге болады. Олар -- шет тіл сөздері, интернационалдық терминдер, ғылыми терминдер, арабизмдер, русизмдер, техникалык атаулар, халықаралық терминдер т.т. Бұлардың бәрінің өзді-өзіне тән аздаған ерекшеліктерімен бірге, ортақ белгілері де жетерлік. Олардың тілімізге келу, ену жолдары талай сырдың бетін ашады. Мұрты бұзылмай әу баста түпнұсқа тілде қалай пайда болса, дәл сол қалпында қабылданған кірмелер де бар. Сонымен бірге тіл даму процесінде едәуір өзгеріске ұшырап, сыртқы түрін құбылтып алған мысалдар да баршылық. Бұларды, әрине, бір қатарға қойып талдауға болмас еді. Алып отырған объектіміз кірме сөздер мен терминдер болғанмен, бұл жерде кірме сөздер бір бөлек, кірме тіркестер бір бөлек және өздік терминдер мен өзгелік терминдер және терминдік тіркестер өз алдына жеке-жеке қарастырылуға тиіс мәселелер. Дегенмен мұның әрқайсысы өзіндік зерттеу сарабынан әлі өтіп үлгермегендіктен біз бұларды әзірге өзара тығыз байланыста қарастыруға мәжбүрміз. Жалпы дәстүрлі әдебиетте өзге тілден сөз алмасу процесін прогрестік құбылыс деп табады. Яғни бұл тіл байытудың бір көзі саналады. Бір қарағанда солай да сияқты. Бұған мысал ретінде қазақ тілі тарихының қалыптасу жолына зер салса болады. Біз бұдан қазақ тілін қорландыра түсуге себі тиген, оның сөздік қорын байытқан әлденеше кезеңді көреміз. Мамандардың айтуына қарағанда, мұны мынадай кезеңдерге бөліп, әрі диахрондык сипатта қарауға болатын тәрізді, оның өзін де шартты түрде ғана
Кірме сөздердің тілімізге қатар енген ыңғайыиа қарай айқындалатын ең үлкен екі дәуірді байқаймыз. Ол -- арабизмдер, парсизмдерді алып келген VIII-ІХ ғасырдан бергі жердегі он ғасырлық уақыт пен XX ғасырдың еншісіне тиетін интернационалдық терминдер мен русизмдер. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің табиғатын зерттеген Л. Рүстемов бұларды 14,5 пайыз шамасында деп көрсеткен. Біз бұл жолы батыс Еуропа тілдері мен орыс тілінен енген сөздердің кейбір түстарына ғана тоқтағанды жөн көріп отырмыз. Жалпы кірме сөздер табиғаты қызық. Әдетте бір тілден екінші тілге алуан-алуан сөз элементтері өтіп жатады. Бұл морфология, синтаксис, лексика салаларына тән құбылыс. Әсіресе лексика саласындағы кірме сөздер жайы айрықша назар аудартады. Өйткені тілдік процесте сөз алмасудың жөні бөлек. Ең жиілік жағынан сөздің алдына фонема да, морфема да түсе алмайды. Лексика -- тіл білімінің басқа салаларына қарағанда сыртқы әсердің қандайына болса да елгезектік танытып тұратын қабатқа бай. Қоғамда болып жататын өзгерістердің бәрі дерлік лексикадан орын теуіп жатады. Бұл негізінен халық пен халықтың өзара қарым-қатьшасына байланысты болып жататын процес болып табылады. Соның ішінде заттар мен ұғымдар атауы бір тілден екінші тілге жиірек ауысып жатады. Белгілі бір тілде кірме сөздер қарасының көбейіп кетуін қайсыбір зерттеуші әлгілерді қабылдаушы тілдің кедейлігінен деп түсіндіруге тырысуы мүмкін. Мұндай пиғылдар болған да. Ал негізгі себеп, біздіңше, басқа. Тіл тілде, оның ішінде қазақ тілінде әсіресе, ғылыми-техникалық прогрестің қанат жаюына байланысты көптеген сөздер мен ұғымдарды жаңаша саралауға тура келді. Әрбір саладағы сөз саралау барысында қайсыбір ұғымдарды нақтылай, анықтай түсу ниетімен өзге тіл элементтерін қоспалап, жарыстыра қолдану дағдысы пайда болды. Мәселен, репортаж, репортер, информация, хобби, коммерсант, бизнес, холдинг, комфорт, сервис, лимит дегендер, бір қарағанда мұқтажымызды өтеп тұрғандай. Екінші жағынан, дәл осы сөздерді арқалаған мағыналық жүгін түгел бере қоятын лексикалық элементтердің қазак тілінен әзір табыла қоймауынан. Кейде авто, аудио, авиа, аэро, кипо, метро тәрізді қысқарған сөз бөліктері де бір тілден екінші тілге көшіп жүреді. Бұларды автоқалам, аэрошана, киноқондырғы деген мысалдардағыдай түрде туындатып, сөздердің жаңа бір үйірін жасауға болатынын байқаймыз. Зерттеушілердің топшылауынша, ғылымда терминжасамның басты-басты (ең негізгі) деген үш тәсілінің жігі айқындала түскен тәрізді. Оның біріншісі бойынша терминжасам процесінде туынды сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер және сөзтіркестері іске тартылады. Сонымен бірге жалпы халықтық тіл элементтері де қолданылып жатуы мүмкін. Яғни тілдің өз сөз байлығын сарқа пайдалану принципіне қатысты тәсіл. Екінші тәсілдің мәнісі мынада. Тілде бұрыннан бар термин сөздердің негізінде, немесе оның мағынасы мен тұлғасын аздап өзгертіп барып жаңа термин жасау. Мысалы: оку -- оқулық -- оқу құралы; немесе кейбір синонимдес сөздердің мағыналық жігін таратып жаңа өріс беруге болады: ілім -- білім -- ғылым т.т. Үшінші тәсіл бойынша өзге тілдердегі дайын терминдерді қабылдап алу. Бір кезде қазақ тілінде қаптап қатар түзеген коммунизм, социализм, марксизм, совет, коммунист, лектор, журналист, юрист т.т. осыған дәлел. Осы соңғы тәсіл жайына біраз тоқтала түсу қажет. Негізгі сөздік қорымызға жатпайтын бөгде сөздер жоғарыда сөз болғанындай казақ тілінде әрқилы аталып жүр. Шет тіл сөздері, бөгде сөздер, интернационалдық терминдер, кірме сөздер, кірмелер т.т. Жалпы біз тілімізге ешқандай өзгеріссіз енген сөздерді де, тұлғалық езгерістерге душар боп, төл байлығымыздың катарынан орын алған сөздерді де кірме сөздер ретінде әңгімелеп жүрміз. Әйтсе де кірме сөздер табиғатын тарихи кезеңдерге бөліп жіктеп, жүйелеп қарау керек сияқты. Мәселен, бұлардың тіліміздегі өрісін саралай отырып біз формалды түрде мынадай үш түрлі ыңғайды байқаймыз. Біріншінің қатарына тілімізге бағзы бір замандарда еніп қолданыла келе әбден сіңіп, бөтендігі байқалмай мүлде өздік болып үлгерген сөздерді жатқызуға болады. Мәселен: мәдениет, кағида, ғылым, білім, ғалым, мұғалім, мектеп, медресе тәрізді арабы сөздер мен сот, жәшік, бәтіңке, болыс, бөкебай, бөтелке, әптек тәрізді орыс сөздері әу бастағы өзгелік ерекшелігін сыпырып тастап, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес икемделіп, төл байлығымызды молайтқан қазына. Екіншіге сыртқы пішінін өзгертпегенімен жиі қолданылу нәтижесінде сол қалпында-ақ негізгі сөз байлығымыздан жатырқамай орын ала бастаған аспирант, студент, академик, пойыз, станса, журналист, корреспондент, машина, автомашина, солдат, лейтенант, офицер, касса, кассир, экономика, трамвай, троллейбус тәрізді сөздерді жатқызуға болады. Ал үшінші лекті таза шет тіл сөздері құрайды. Бұлар көбінесе мамандар аузында, аз ғана топтың қолданысында жүрген сөздер. Бұл жерде әңгіме тілге тиек етіліп отырған терминдердің ертелі-кеш енуі ғана емес, олардың қолданыс аясы мен өрісінің де шеңбері есепте болуы тиіс. Мұндай саралаудың бәрі әрине шартты. Дегенмен мұндай зерттеуде жүйелілік бола қоймайды.
Этимология (грек тіл. қосу және "etymo" шынайы мәні деп аударылса, "logos" ілім) - деп жазады М. М. Маковский - бұл бөлім тіл білімі, оның шеңбері негізінде салыстырмалы-тарихи әдісті қалпына келтіріле ең ежелгі сөз құрылымы және элементтердің маңызы болып табылады [1]. Тілі ғылым филиалы басқа лингвистикалық пәндер арасында көрнекті орын бірі болып табылатын этимология. Әр тілдің лексика сөздің құрылымы сөздер тілінде білім берудің қолданыстағы модельдердің негізінде түсіндіруге болмайды, өйткені тілдің түсініксіз мәндермен сөздер, байланыс нысандарын едәуір қоры бар. Сөздерден Тарихи өзгерістер, әдетте, бастапқы нысаны мен мағынасы сөздің, сөз белгісі сипаты жасырды деп сөздің бастапқы байланыс нысандары мен мағынасы болып табылады, негізгі ынталандыру қайта құру кешенділігін анықтайды. қандай нысанда сөздің этимологиялық талдау мақсаты лингвистикалық материалды негізінде қалыптастырушы моделіне, қашан, қай тілде анықтау болып табылады, және қандай мән бар сөз болды, ал қандай тарихи, оның негізгі нысаны мен мағынасы өзгерістер оның қазіргі түрінде әкелді және мәні.
Тарих бойында ағылшын тілі әр түрлі Еуропа тілдерімен ассимиляцияға ушырағандығы себепті ағылшын тілі сөздігіндегі кірме сөздер қатары өте бай есептеледі. Ағылшын тілінде Үнді және Африкан тілдерімен ассимилацияға ушраған сөздерде көп кездеседі. Сонымен қатар бұл тіл ежелден кірме сөздерді өзіне сіңіріп өнген. Ағылшын тілінің сөздік қорының молаюына әлемнің 1000-нан аса тілі үлес қосқан. АҚШ-тың Global Language Monitor лингвистикалық компаниясының 2006 жылдың сәуір айындағы есептеуі бойынша, ағылшын тілінде 988 968 сөз бар екен. Сол қордың 65-70 %-ын кірме сөздер құрайды.
1.2. Қазақ тілінде кірме сөздердің қолданылуы
Қазақ тілінің сөздік құрамына әрқилы жолдармен, әрқилы кезеңдерде енген, бірақ байырғы сөздік қорына тән емес сөздер тобы әдетте кірме сөздер деп аталып жүр. Бұлардың қатарында терминдік тұрақты ұғымы тиянақталмай ауытқып жүрген тағы бірнеше атау сөздерді әңгімелеуге болады. Олар -- шет тіл сөздері, интернационалдық терминдер, ғылыми терминдер, арабизмдер, русизмдер, техникалык атаулар, халықаралық терминдер т.т. Бұлардың бәрінің өзді-өзіне тән аздаған ерекшеліктерімен бірге, ортақ белгілері де жетерлік. Олардың тілімізге келу, ену жолдары талай сырдың бетін ашады. Мұрты бұзылмай әу баста түп нұсқа тілде қалай пайда болса, дәл сол қалпында қабылданған кірмелер де бар. Сонымен бірге тіл даму процесінде едәуір өзгеріске ұшырап, сыртқы түрін құбылтып алған мысалдар да баршылық. Бұларды, әрине, бір қатарға қойып талдауға болмас еді. Алып отырған объектіміз кірме сөздер мен терминдер болғанмен, бұл жерде кірме сөздер бір бөлек, кірме тіркестер бір бөлек және өздік терминдер мен өзгелік терминдер және терминдік тіркестер өз алдына жеке-жеке қарастырылуға тиіс мәселелер. Дегенмен мұның әрқайсысы өзіндік зерттеу сарабынан әлі өтіп үлгермегендіктен біз бұларды әзірге өзара тығыз байланыста қарастыруға мәжбүрміз. Жалпы дәстүрлі әдебиетте өзге тілден сөз алмасу процесін прогрестік құбылыс деп табады. Яғни бұл тіл байытудың бір көзі саналады. Бір қарағанда солай да сияқты. Бұған мысал ретінде қазақ тілі тарихының қалыптасу жолына зер салса болады. Біз бұдан қазақ тілін қорландыра түсуге себі тиген, оның сөздік қорын байытқан әлденеше кезеңді көреміз. Мамандардың айтуына қарағанда, мұны мынадай кезеңдерге бөліп, әрі диахрондык сипатта қарауға болатын тәрізді, оның өзін де шартты түрде ғана.
Кірме сөздердің тілімізге қатар енген ыңғайыиа қарай айқындалатын ең үлкен екі дәуірді байқаймыз. Ол -- арабизмдер, парсизмдерді алып келген VIII-ІХ ғасырдан бергі жердегі он ғасырлық уақыт пен XX ғасырдың еншісіне тиетін интернационалдық терминдер мен русизмдер. Қазақ тіліндегі араб, парсы сөздерінің табиғатын зерттеген Л. Рүстемов бұларды 14,5 пайыз шамасында деп көрсеткен. Біз бүл жолы батыс Еуропа тілдері мен орыс тілінен енген сөздердің кейбір түстарына ғана тоқтағанды жөн көріп отырмыз. Жалпы кірме сөздер табиғаты қызық. Әдетте бір тілден екінші тілге алуан-алуан сөз элементтері өтіп жатады. Бұл морфология, синтаксис, лексика салаларына тән құбылыс. Әсіресе лексика саласындағы кірме сөздер жайы айрықша назар аудартады. Өйткені тілдік процесте сөз алмасудың жөні бөлек. Ең жиілік жағынан сөздің алдына фонема да, морфема да түсе алмайды. Лексика -- тіл білімінің басқа салаларына қарағанда сыртқы әсердің қандайына болса да елгезектік танытып тұратын қабатқа бай. Қоғамда болып жататын өзгерістердің бәрі дерлік лексикадан орын теуіп жатады. Бұл негізінен халық пен халықтың өзара қарым-қатьшасына байланысты болып жататын процес болып табылады. Соның ішінде заттар мен ұғымдар атауы бір тілден екінші тілге жиірек ауысып жатады. Белгілі бір тілде кірме сөздер қарасының көбейіп кетуін қайсыбір зерттеуші әлгілерді қабылдаушы тілдің кедейлігінен деп түсіндіруге тырысуы мүмкін. Мұндай пиғылдар болған да. Ал негізгі себеп, біздіңше, басқа. Тіл тілде, оның ішінде қазақ тілінде әсіресе, ғылыми-техникалық прогрестің қанат жаюына байланысты көптеген сөздер мен ұғымдарды жаңаша саралауға тура келді. Әрбір саладағы сөз саралау барысында қайсыбір ұғымдарды нақтылай, анықтай түсу ниетімен өзге тіл элементтерін қоспалап, жарыстыра қолдану дағдысы пайда болды. Мәселен, репортаж, репортер, информация, хобби, коммерсант, бизнес, холдинг, комфорт, сервис, лимит дегендер, бір қарағанда мұқтажымызды өтеп тұрғандай. Екінші жағынан, дәл осы сөздерді арқалаған мағыналық жүгін түгел бере қоятын лексикалық элементтердің қазак тілінен әзір табыла қоймауынан. Кейде авто, аудио, авиа, аэро, кипо, метро тәрізді қысқарған сөз бөліктері де бір тілден екінші тілге көшіп жүреді. Бұларды автоқалам, аэрошана, киноқондырғы деген мысалдардағыдай түрде туындатып, сөздердің жаңа бір үйірін жасауға болатынын байқаймыз. Зерттеушілердің топшылауынша, ғылымда терминжасамның басты-басты (ең негізгі) деген үш тәсілінің жігі айқындала түскен тәрізді. Оның біріншісі бойынша терминжасам процесінде туынды сөздер, біріккен сөздер, қысқарған сөздер және сөзтіркестері іске тартылады. Сонымен бірге жалпы халықтық тіл элементтері де қолданылып жатуы мүмкін. Яғни тілдің өз сөз байлығын сарқа пайдалану принципіне қатысты тәсіл. Екінші тәсілдің мәнісі мынада. Тілде бұрыннан бар термин сөздердің негізінде, немесе оның мағынасы мен тұлғасын аздап өзгертіп барып жаңа термин жасау. Мысалы: оку -- оқулық -- оқу құралы; немесе кейбір синонимдес сөздердің мағыналық жігін таратып жаңа өріс беруге болады: ілім -- білім -- ғылым т.т. Үшінші тәсіл бойынша өзге тілдердегі дайын терминдерді қабылдап алу. Бір кезде қазақ тілінде қаптап қатар түзеген коммунизм, социализм, марксизм, совет, коммунист, лектор, журналист, юрист т.т. осыған дәлел. Осы соңғы тәсіл жайына біраз тоқтала түсу қажет. Негізгі сөздік қорымызға жатпайтын бөгде сөздер жоғарыда сөз болғанындай казақ тілінде әрқилы аталып жүр. Шет тіл сөздері, бөгде сөздер, интернационалдық терминдер, кірме сөздер, кірмелер т.т. Жалпы біз тілімізге ешқандай өзгеріссіз енген сөздерді де, тұлғалық езгерістерге душар боп, төл байлығымыздың катарынан орын алған сөздерді де кірме сөздер ретінде әңгімелеп жүрміз. Әйтсе де кірме сөздер табиғатын тарихи кезеңдерге бөліп жіктеп, жүйелеп қарау керек сияқты. Мәселен, бұлардың тіліміздегі өрісін саралай отырып біз формалды түрде мынадай үш түрлі ыңғайды байқаймыз. Біріншінің қатарына тілімізге бағзы бір замандарда еніп қолданыла келе әбден сіңіп, бөтендігі байқалмай мүлде өздік болып үлгерген сөздерді жатқызуға болады. Мәселен: мәдениет, кағида, ғылым, білім, ғалым, мұғалім, мектеп, медресе тәрізді арабы сөздер мен сот, жәшік, бәтіңке, болыс, бөкебай, бөтелке, әптек тәрізді орыс сөздері әу бастағы өзгелік ерекшелігін сыпырып тастап, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес икемделіп, төл байлығымызды молайтқан қазына. Екіншіге сыртқы пішінін өзгертпегенімен жиі қолданылу нәтижесінде сол қалпында-ақ негізгі сөз байлығымыздан жатырқамай орын ала бастаған аспирант, студент, академик, пойыз, станса, журналист, корреспондент, машина, автомашина, солдат, лейтенант, офицер, касса, кассир, экономика, трамвай, троллейбус тәрізді сөздерді жатқызуға болады. Ал үшінші лекті таза шет тіл сөздері құрайды. Бұлар көбінесе мамандар аузында, аз ғана топтың қолданысында жүрген сөздер. Бұл жерде әңгіме тілге тиек етіліп отырған терминдердің ертелі-кеш енуі ғана емес, олардың қолданыс аясы мен өрісінің де шеңбері есепте болуы тиіс. Мұндай саралаудың бәрі әрине шартты. Дегенмен мұндай зерттеуде жүйелілік бола қоймайды.
Кез келген тілдің сөздік құрамы үнемі жаңарып толығып, жаңаланып отырады. Елімізде соңғы жылдары жүріп жатқан қоғамдық-саяси, экономикалық жəне басқа да салалардағы өзгерістер, Қазақстанның дүниежүзілік қоғамдық-əлеуметтік қарым-қатынастар жүйесіне кіруі, сонымен қатар елімізде жүріп жатқан Үш тілдік тұғыр саясаты тілімізге де өзгерістердің, соның ішінде ағылшын тілінен енген кірме сөздердің пайда болуы арқылы толығуына əкелді.
Кірме сөздердің ену себептері: сол сөздермен бірге келетін жаңа ұғымдардың атауы (блокбастер, джип, сайт т.б.), тілдегі сөз тіркесін қысқарту мақсатында оны бір сөзбен алмастыру (портативті компьютер -- ноутбук), кейбір ұғымдарды нақтылау (мотель -- автотуристер үшін қонақ үй), олардың коммуникативтік өзектілігі (веб-сайт, провайдер, дефолт). Сонымен қатар кірме сөздердің пайда болуына ықпал ететін жағдайлар: тілдік қатынастардан пайда болатын шет тілдік сөздерді қазіргі замандық сөз деп қабылдау.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазіргі кезде кірме сөздердің өте жылдамдықпен енуіне байланысты оларды сөздіктерден табу мүмкін емес, сондықтан мысалы пресс-релиз (бұқаралық ақпарат құралдарының қызметкерлеріне басқару органдары беретін арнайы бюллетень) сияқты шетелдік сөздерді оқырмандар БАҚ құралдарында кездестіргенде шарасыздық танытады.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Алайда қазақ тіліне кірме сөздердің енуі жаңалық емес, себебі қазақ халқының басынан кешкен ұзақ даму тарихында бірсыпыра елдермен араласып, əр кезеңде түрлі қарым-қатынастар жасағандығы мəлім. Ертеде тəжік, өзбек, татар халықтары арқылы VIII-XI ғасырларда араб-парсы елдерімен, XII- XIII ғасырларда монғол елдерімен, XVIII ғасырдан, яғни Қазақстанның Ресей қарамағына ене бастаған кезеңінен (1731), бастап бүгінгі күнге дейін орыс халқымен тікелей үздіксіз қарым-қатынас жасап келеді. Осындай ұзақ байланыстардан кейін қазақ тілінің сөздік құрамында қыруар шетел сөздері пайда болған.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Қазақ тілінің сөздік құрамындағы кірме сөздер негізінен төрт халықтың тілінен келіп енген: араб тілі, парсы тілі, монғол тілі, орыс тілі. Араб-парсы тілдерінен ауысқан сөздер қазіргі кезде қазақ тілінің төл сөздеріндей болып кеткен.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Лексикологияны зерттеуші-ғалымдар кірме сөздердің қайдан жəне қандай себеппен келгендігін зерттеп қана қоймайды. Оларды сонымен қатар бұл сөздердің тілге сіңіп кетуі, оның грамматикалық қатары мен фонетикалық нормаларына сəйкестігі, мағынасының өзгеруі келіп енген тілдегі сөздік құрамға қандай өзгерістер əкелуі деген сияқты мəселелер де қызықтырады. XIX ғасырдағы орыс лингвисті А.А.Потебня не жəне қай тілден келгендігін емес, не қосылды жəне басқа тілден енген сөз нəтижесінде не пайда болды деп сұрау керек деген [1].
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Транслитерация -- шетелдік сөздердің жазылуында ана тілінің əріптерін қолдану. Мұнда сөздер қабылдаушы тілдің ережесі бойынша оқылады. Мысалы: пиар (PR), веб (web), провайдер (provider), мотель (motel).
XIX ғасырдың аяғында -- XX ғасырдың басындағы зерттеушілердің көбінің еңбектерінде кірме сөздер термині қолданылады, алайда кейбір зерттеушілер кірме жəне калькалауды əр түрлі процесс деп қарастыруды ұсынады. Басқа тілден енген сөздердің тілге калька арқылы енуі қабылдаушы тілдің лексикасының толықтырып байытатыны жөнінде көптеген лингвисттер Б.Əбілқасымов, Б.Момынова өз еңбектерінде атап өтеді.
Семантикалық кірмелер -- шетелдік сөздердің бастапқы мағынасының өзгеріп жаңа мағынаға ие болуы. Мысалы: блокбастер сөзінің мағынасы -- 1. жылжымайтын мүлікпен алып-сатарлық жасау- шы; 2. танымал фильм. Бұл сөздің ағылшын тіліндегі алғашқы мағынасы ауыр фугасты бомба (block-buster).
Кірме сөздердің келуі олардың аудармасын табудан басталады. Кірме сөздердің осы аталған ке- лу жолдарының аударма жолдарынан айырмашылығы аудармада сөздік қор көбеймейді, ал кірме сөздерде тілде жаңа сөздік бірліктер пайда болады. Шетелдік атауларды аударуда көбінесе транс- крипция, калькалау жəне түсіндірме аударма қолданылады.
Кірме сөздер, егер лексикалық жүйеде оған алдын ала жағдай жасалса, жеңіл бекіп қалыптасады. Шетелдік лексиканың кіруі ежелгі сөздің полисемиясын жоюға əкелетін тенденцияның нəтижесінде пайда болуы мүмкін. Көбінесе кірме сөздерге себеп болатын соған сəйкес ұғымды нақтылау жəне тəптіштеу, əр түрлі сөздерге бекітіп кейбір мағыналық ерекшелігін шектеу (репортаж -- негізінде əңгіме, хобби -- əуестену, қызығушылық). Осылай тілде бар сөз бен кірме сөз өзінің семантикалық саласын бөліседі жəне бұл салалар қиылысуы мүмкін болғанмен, толық сəйкес келмейді.
Кірме сөздерді жеңілдететін фактор тілде қабылданған лексикалық бірлікпен типтес құрылымы жағынан бірдей сөздердің пайда болу тенденциясының қызметі. Мысалы, XX ғасырда басқа тілдерден енген кино, авто, такси, метро сөздері [5, 32].
Шетелдік сөздің тілге кіру себептерін қарастыра отырып, мынадай заңдылықты айта кету керек: ортақ мағынасы мен қайталануына негіздеп, бірнеше лексикалық қатарға біріктіруге болатын кірме сөздер бекітілсе жəне олар осы қатардың сөздерімен типтес болса, олардың қолданылуы біршама жеңілдейді. Мысалы, -мен деген ортақ элементі бар сөздер: джентльмен, спортсмен, конгрессмен жəне т.б. Бұл қатар осы типтес сөздермен бірте-бірте толыға бастады: бизнесмен, бармен, супермен.
Кірме сөздер -- екі мүшеден тұратын атауды бір мүшеге айналдырудың жолы. Мысалы: папа- рацци -- атақты адамдардың өмірінен кездейсоқ фотоларды түсірумен айналысатын кəсіби фотосуретші. Алайда сөз тіркесін шетелдік сөзбен алмастыру тенденциясы заңдылық емес екенін атап өту ке- рек. Берілген сөз тілде қалыптасуы мəселесін қарастырғанда оның оған дейінгі синонимдес лексикалық бірліктермен арақатынасы қандай екенін т.б. анықтауда кірме сөз тілінің жүйесін сипат- тайтын факторларды, анығырақ айтсақ, микрожүйені -- тематикалық принцип бойынша біріккен атаулардың нақты жиынтығын ескеру қажет. Мысалы, бір механизмнің бөлімдерінің атаулары немесе нақты өнімнің атаулары. Мұндай микрожүйенің ішінде кейде ортақ құрылымдық белгілер байқалады. Сонымен микрожүйенің атауы екі мүшеден тұратын болса, оның бір мүшесін сондай мағына беретін шетелдік сөзбен ауыстыру жүрмейді, себебі ол берілген топ ішіндегі жүйелік байланысты бұзуға əкеледі. Сол сияқты сөз тіркесін алмастыратын атаулар бір сөзді болуы мүмкін. Мұндай жағдайда бұған дейін ерекше атау берілмеген бір детальді немесе кейіпті білдіретін шетелдік сөз құрылған терминологиялық микрожүйеден алынып қалмайтындықтан, тілде тұрақтап қалуға белгілі бір себептері болады. Сонымен, сипаттамалық тіркестерді (немесе сөз тіркесі) кірме сөздермен алмастырумен байла- нысты тілдегі экономия принципі деп аталатын мəселе пайда болады. Бұл принциптің ықпалы Е.Д.Поливановтың (негізінен фонетикалық өзгерістерде), Г.Ципфтің, А. Мартиненің жəне тағы басқалардың еңбектерінде көрсетілген. Алайда морфология, синтаксис, лексика сияқты тілдің сала- ларында бұл принциптің механизмі ықпалы анықталмаған. Мұндай кірме сөздер коммуникацияда қолданылатын лексикалық бірліктердің жиынтығындағы өзгерістерге əкеледі Л.П. Крысин өзінің Иноязычные слова в современном русском языке атты еңбегінде лексикалық ауысып келген сөз термині мен кірме сөздер сəйкес келмейді дейді. Лексикалық ауысып келген сөз тек қана сөздің бір тілден екінші тілге ауысуы белгісімен анықталады, ал кірме сөздер ұғымын түсіндіруде сөздің, оның ішінде шетелдік сөздердің тілдегі қызметі, сол жүйедегі əр түрлі лексикалық элементтермен сəйкестігі, тілдегі кездесу жиілігі жəне т.б.
Қазіргі кезде, өзіміз көріп отырғандай, кірме сөздердің шетелдік сөздерден айырмашылығын көрсететін қалыптасқан ұғым жоқ. Сөздікке тіркелген барлық шетелдік сөздерді кірме сөздер деп есептеу ұсынылады. Бірақ бір сөздің əр түрлі сөздіктерде берілуінде айырмашылықтар болуын ескерсек, бұл мəселенің шешімі емес екендігі көрінеді.
Кірме сөздерді анықтаудағы критерийлердің əр түрлі -- диахрониялық немесе синхрониялық болуы қиындық тудырады. Сөзді меңгеру -- диахрониялық мəселе, себебі меңгеру уақытпен өтеді; кірме сөздердің шетелдік сөздерден айырмасы этимологиялық тарихи аспектілермен де байланысты. Екіншіден, бір синхрондық кесіндідегі тілдегі шетелдік лексиканың жиілігі, оның бір тематикалық немесе семантикалық саладағы сөздермен лексикалық-семантикалық қатынасы мəселесін қарастырғанда сөздердің тарихына, оның тілге ену жолына, олардың хронологизациясына үңілудің қажеттігі болмайды.
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
2. ТАҒАМТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ МЕН СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Тағамтану саласында қолданылатын кірме сөздердің лексикалық және семантикалық түпнұсқалары
Кез келген тілдің лексикасында тұрмыстық атаулардың бір түрі - тамақ атауларының алатын орны ерекше. Халықтың тұрмыстық лексикасы үнемі жаңа сөздермен толықтырылып отырады. Сонымен қатар сол халықтың өзіне ғана тән тұрмыстық лексикасы да бар. Ондай тұрмыстық лексиканы бүтін бір халықтың салт-дәстүрі мен тарихи мәдениетінің ескерткіші деп те атауға болады. Тамаққа байланысты терминологиялық лексиканы зерттеген ғалымдар А.Ш. Жилкубаева мен З.Д.Искаковалар ұлттық ерекшеліктің басқа салаларымен салыстырғанда ұзағырақ сақталатын заттық мәдениеттің бір саласы тамақ атаулары деп санайды.
Ас атасы - нан деген ұлағатты халқымыз. Біз де осымен толықтай келісе отырып, өз кезегімізде ұлттық ерекшеліктің айқын көрінісі деп нан атауларын айтқымыз келеді. Ендеше лексика-семантикалық ерекшелік бойынша талдауды осы наннан бастайық деп шештік.
Нанды нан деп алғаш атаған кім?
Енді осы нан сөзінің шығу төркініне назар салсақ, жалпы редакциясын академик Р. Сыздықова басқарған Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде былайша түсініктеме берілген: ертедегі халықтың көпшілігі азық бола алатын ағам жемістерін немесе жеміс шырынын қорек еткен. Мысалы, гректер бұрынғы кезде қарағайдың жемістерін, солтүстіктегі удмуруд және коми елдері жөкенің шырынын, Африка елдері кокос пальмасының жемістерін, сол сияқты басқа да еуропалықтар әр түрлі ағаштың шырынды жемістерін тамақ еткен. Қазірдің өзінде абхаз тілінде акакан сөзі жаңғақ ағашы мен нан деген екі мағынада қолданылса, солтүстіктегі коми тілінде ңінпу, удмурт тілінде ңің (ңоң), нан дегенді білдіреді. Сол сияқты парсыша нан, зырянша нан, вотяуша нан, остякша нен, армянша нәкан деп қамырдан пісірілетін тағамды атайды. Көптеген тілдерде кездесетін мағынасы бір бұл сөздің бір түбірден шығуы мүмкін. И.Д. Дмитриевтің айтуынша, түркі тіліндегі нан сөзі парсы тілінен ауысқан, ал, бұл сөздің ең түпкі шыққан ұясы - грек тілі болуға тиіс, себебі ежелгі гректер бұл сөзбен жеуге жарайтын ағаштың бір түрін атаған көрінеді.
Бір ғана нан сөзінің лексика-семантикалық өрісіне бөлке (булка), қаусырма (пирог), көмеш нан, бәліш, бауырсақ, бәтір, бөкпен, күлді-көмеш, қарма, қаттама, қазанжаппа, таба нан, тандыр нан, шелпек сөздерінің эквиваленті кіріп кетеді.
Біз, әдетте, өзімізге таныс сөздердің түпкі мағынасына үңіле бермейміз. Оның ішінде, тағам атауларына ерекше тоқталуға болады. Әрине, мектеп бағдарламасында күнделікті қолданыстағы үйреншікті сөздердің этимологиясына үңіліп, оның кірме сөз екендігін анықталған болатын. Осы орайда, апельсин жемісін мысалға алуға болады. Голланд тілінен ауысып келген, француз тілінен аударғанда Қытайдан келген алма деген мағына береді, себебі ең алғаш апельсиндер сол жақтан келген. Осы іспеттес мысалдар қазіргі қазақ тілінде, оның ішінде тағамтану саласында жетіп артылады. Солардың біразына тоқталып, лексикасы мен семантикасын саралап көруге тырыстық. Төменде ел арасында біршама танымалдылыққа ие бірқатар тағам атаулары мен олардың түпкі мағыналары талқыланды.
Дөнер кәуап - тағамдардың түрі. Түрік халқының ұлттық тағамы, түрікше "döner kebab" деп аталады, қазақша мағынасы "айналатын кәуап". Бұл кәуаптың немесе еттен жасалған тағамдарының бір түрі. Дөнер кәуап Түркияда пайда болған, бірақ кейде бұл тағам араб елінде пайда болып "шаурма" деп атаған, кейін араб елдері Осман империясының бір бөлшегі болған кезде, түріктерге келді дейді. Керісінше, дөнер кәуаптың шаурмамен ұқсастығы болса да, бұл мүлдем басқа тағам, деген пікір де бар. Сол пікір бойынша, дөнер кәуап шашлык (кәуап), люля кәуап, адана кәуап, тағы басқа осман, әзірбайжан, Кавказ түркі халықтарының еттен қуырылып жасалған тағамдарға ұқсас, кәуаптың бір түрі, түрік халқының, тіпті түркі халықтарының тағамы. Қалай болса да, дөнер кәуаптың ең кең жайылған жері Түркия, жер жүзіндегі жұрт бұл тағамды түрік ұлттық тағамы деп санайды. Соңғы жылдарда, дөнер кәуап Еуропа, Америка, ТМД мемлекеттерінде кең жайылған. Қазақстан тәуелсіздігін алып, бауырлас Түркиямен қарым-қатынастары дамытқан соң, бұл түрік тағамы Қазақстанда кең жайылып, жұрт сүйетін тағамдарының біріне айналған. Дөнер кәуаптың негізі - сапыға салынған тұлғаның қасында айналатын ет (кәуап). Сол кәуапты пышақпен турап, нанның, шелпектің бір түріне (лавашқа, түрікше "ekmek", мағынасы "нан") салады, қуырылған картоп, помидор (қызынақ), қияр, пияз, сәбіз қосады, кетчуп, майонез құяды да орайды. Дөнер кәуапты ораған соң, тағамды дөнер дүрім (döner dürüm), немесе "айналатын орама" деп атайды. Дөнер кәуапты лаваш шелпекке(екмекке) емес, екі тілім жай нан арасында салса, оны дөнер сэндвич деп атайды. Табаққа салса, Ыстанбұл кебаб, Ескендір кебаб деп атайды, бұл аймақ пенен рецептіден байланысты.
Маклюбе - бұл тағам негізі Араб халқының ұлттық тағамы болған екен кезінде, бертін келе ұмытылып кеткесін Түрік халқы біздің тағам деп жүр екен. Ал қазақша мағынасына келер болсақ "Төңкеру" деген мағына береді. Аты айтып тұрғандай, бұл тағам толығымен қазанда дайындалып, кейіннен ыдысқа сол күйінде төңкеріледі.
Шоколад - итальянша cioccolata - какао тұқымына қант пен дәмдеуіштер қосылып жасалған масса немесе ұнтақ деген мағынада қолданылады.
Авокадо - испан тілінегі abocate - Лавр жапырағы ағашының жемісі сөзінен шыққан.
Пицца - итальян тіліндегі pizza - жіңішке қамыр илеп, етті ұсақтап, саңырауқұлақ, көкөністерді қойып, еріген ірімшік құйып пісіретін тағам деген мағынада.
Салями - итальян тіліндегі salame - шұжықтың сүрленген қатты түрі деген мағынада.
Устрица - инидерланд тіліндегі oester сөзінен шыққан, мағынасы - екі қабықшалы раковиналарда өмір сүретін тамырлы теңіз ұлуларының нәзік түрі .
Қарбыз - түрік тіліндегі карбуз парсы тіліндегі харбузак сөзіне сәйкес, ол сөзбе-сөз ешек қияр дегенді білдіреді - парсы тілінде қауын деп қолданылады.
Кофе - голанд тіліндегі "koffie" сөзі - тропикалық мәңгі жасыл кофе ағашының дәндерінен жасалған сусын.
Вермишель - итальяндық "vermicelli" - ашытылмаған тығыз қамырдан жасалған дөңгелек кеспе түріндегі фабрикалық өнім.
Брынза - румынша"bronz" - қой сүтінен жасалған ірімшік.
Бөлке - полякша "bulla" - ақ бидай ұнынан жасалған сопақша, дөңгелек түрдегі нан.
Баранка - полякша"obarzanek" хош иісіт сақина тәрізді нан.
Зефир - нәзік тәтті. Грек тілінде "зефир" сөзі "жеңіл, жел" деген мағынаны білдіреді. Бұл XVIII ғ. басында орын алған. Итальянша торттар, немісше торт латын тілінде "дөңгелек нан" деген мағынаны білдірген.
Палау (плов) - парсы тілінен шыққан. Атақты қолбасшы Александр Македонскийдің өмірбаянында Парсы мен Самарқанд жерін мекендейтін халықтарды палаумен тамақтандырғаны айтылады. Тағы бір деректер біз білетін ет, сәбіз, дәмдеуіштер қосылған палауды Македонскийдің аспаздары ойлап тапқандығын айтып отыр. Ұлы қолбасшы тағамды қатты талғап жейтін болғандықтан, осы тағамның дәмді болып шығуын қадағалап, жаңа тағамға "полув" деген ат таққан деседі. Бұл сөзді көне грек тілінен аударғанда "әртүрлі құрам" деген мағынаны білдіреді. "Полув" сөзі уақыт өте келе "пилав", "палау", "полов", "члав" деп өзгеріп, бүгінге жетіп отыр. Шығыстың көне қолжазбаларында палаудың Х-ХІ ғасырда мәртебелі тағам болғандығы айтылады. Оны үйлену тойларға, халықтық мерекелерге, жерулеу рәсімдеріне қойған. Тіпті, белгілі қолбасшы Әмір Темір сарбаздарына күш жинау керек болғанда, аспаздарына палау дайындауды бұйырған екен. Оның палауы былай дайындалды: үлкен шұңғыл қазан алынып, оған қой етін, сұрыпталған күрішті, жас сәбіздерді, ащы пиязды салып қайнатылады.
Киви - ағылшындардың субтропикалық өсімдік жемісі.
Кетчуп - ағылшын тілінен, әртүрлі тұздықтар қосылатын қою томат деген мағына береді. Хот-дог
Шакшука
Ростбиф
Глазунья
Сэндвич
Пита
Шампиньон
Фарш
Бутерброд
Гриль
Лосось
Руккола
Лаваш
Тост
Пирог
брынза
шпинат
Чебурек
Гумма
Хычин самса
Учпучмак наггетс
Соус
Спринг ролл
В процессе плодотворного влияния наш язык заметно обогатился и стал более выразительным.
Заимствования из французского языка
В связи с историческим развитием, на русскую ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz