АНИМАЦИЯЛЫҚ ФИЛЬМ ЖӘНЕ БАЛА ТІЛІ
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының негізгі сипаты: Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі ғылым біл демекші, қазіргі таңда көп тіл білу үлкен жетістік десек де болады. Басқа тілді меңгеру артық етпейді, көкірегі ояу, көзі ашық болып өседі. Ғылым мен білімнің тілі ретінде ағылшын тілін жастарымыз жаппай үйренуі тиіс. Қазіргі таңда үйренемін деген жастарға барлық жағдай жасалған. Бұрын ағылшын тілін орыс тілі арқылы ғана үйренсе, қазіргі таңда көптеген курстар, бағдарламалар, қазақша-ағылшынша сөздіктер мен оқулықтар бар.
Үштілділік - бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты бірден-бір жол. Бүгінде 2013 жылдың 1-қыркүйегінен 1-сыныптан бастап ағылшын тілін оқыту енгізілді. Бұл жайында да екі түрлі пікір қалыптасқан. Бірі бұл құптарлық дүние екен десе,екінші біреуі бұл баланы мәңгүрттікке апаратын жол деседі. Егер бала жастайынан ағылшын тілін үйренсе, болашақта кәсіби деңгейде үйреніп алуға мүмкіндігі болады. Қазіргі таңда ағылшын тілін білетін маман үлкен сұранысқа ие. Сонымен қатар шет елдерге өз елімізді басқа қырынан таныстыруымызға мүмкіндік береді. Енді екінші біреуі ең алдымен баланың қабылдау деңгейіне қарау керек екенін айтады. Бірі тез игеріп әкетсе, екінші біреудің үлгерімі нашар болуы мүмкін. Сонымен бірге жан-жағымыздағы барға еліктей берсек, болашақта ұлтымызға тән тілімізді жоғалтып алмаймыз ба?,-деген түрлі сауалдар мазалайды.
XXI ғасыр бұқаралық ақпараттар құралы дамыған заманда ағылшын тілінде түрлі анимациялық фильмдерде жетерлік. Өзіміздің отандық телеарналарда балалардың ағылшын тілін үйренуге деген құлшынысын оятатын бағдарламалар да бар. Hello balapan, ABC+ т.б.
Анимациялық фильм - суреттердің, қуыршақтардың қимыл-қозғалысын жеке кадрларға түсіріп, ретімен көрсететін кино өнерінің бір саласы. Бұл сала ең қызықты, еліктіретін жанрларының бірі. Сондықтан да анимациялық фильмдер- бала тәрбиесінің, сана-сезімінің, тілінің қалыптасуына, болмысына әсер ететін негізгі құрал ғана емес, ана тілімізді де үйретудің басты құралы. Өкінішке орай, қазіргі таңда телеарналарда Ер Төстік, Толағай, Қошқар мен Теке, Құйыршық секілді қазақ анимациялық фильмдері көрсетілмейді. Керісінше, отандық арналарда шетелдік анимациялық туындылар үздіксіз беріліп жатыр. Шетелдік туындылар балаларды қызықтыру үшін барлық нәрсені ойлап тапқан. Бала тұрмақ, ересек адамдардың да қиялыңа қанат бітіргізіп, аузыңнан су ағыздырып, еліктіріп жібереді. Дегенмен, олардың да естісі бар, есері бар, кейбірінің балаға зияны болса, кейбірінің тигізер пайдасы бар. Олардың қатарына: Аладдин, Шрек, Кунг Фу Панда, Маша и медведь, Ну,погоди!, Том и Джерри, Спанч Боб,Король Лев, Холодное сердце т.б баршылық. Бүгінгі таңда, балалар мен теледидар мәселесі ата-аналарды ғана емес, психолог, педагогтар мен дәрігерлерді де алаңдатып тұрған мәселе.
Балалар тез қабылдағыш, санасы сорғыш болып келеді. Өзінің сүйікті қаһармандарының қылығын қайталап, солардың сөзімен сөйлеп, солар не істесе, соны істейді. Бұрынғы балалар бос уақытын қуыршақтармен, кітап оқумен, табиғат аясында ойнаумен өткізсе, қазіргінің балалары көгілдір экранға телмірумен өткізеді. Мамандардың айтуынша, әрбір бала өз уақытының 30 пайызын экранның алдында өткізеді екен. Бұл орта есеппен мектепке барғанша 5 мың сағат, мектеп бітіргенше 19 мың сағат теледидар алдында отырады екен. Бала тілінің, психикасының дамуына кері әсер ететін анимациялық фильмдермен қатар, оларға мейірімділікті, бауырмалдылықты үйретіп, танымын арттыратын анимациялық фильмдер де жоқ емес. Көптеген елдерде бала тәрбиелеуде анимацияның орны ерекше. Атап айтар болсақ, Жапонияда анимация арқылы салт-дәстүрін, өзін-өзі ұстау мәдениетін үйретсе, АҚШ бұл әдіспен математика, география, физика пәндерінің негізінде оқытуда. Ал, Қытай мемлекеті анимация өнері бойынша әлемде көш бастап тұр. Олар ұлттық мүддені ғана көздейтін мультфильмдерді шығару арқылы Отанға деген сүйіспеншілігін арттыруға тырысады. Сонымен қатар, бұл мемлекетте шетелдік туындыларды көруге тыйым салынған. Қытай, Франция, АҚШ, Жапония секілді мемлекеттер анимациялық фильмдерді идеологиялық құрал ретінде пайдаланып, оған қыруар қаржы жұмсауда. Қазақстан аниматорлары қауым - дастығының төрағасы, режиссер-ани - матор Батырхан Дәуренбеков: Бала біздің болашағымыз десек, анимация саласын дамытуымыз керек. Бір сағаттық мультфильммен-ақ тұтас буынды тәрбиелеуге болады.[7] Сондықтан да әрбір ата-ана анимациялық фильмдерді талғаммен таңдап, теледидардан не көретінін, қанша сағат жұмсайтынын бақылап отырғаны абзал.
Зерттеудің өзектілігі: 2006 жылдың қазанында Елбасымыз Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы Үштұғырлы тіл идеяны жария еткен болатын. Қазақстан бүкіл әлемге үш тілді пайдаланатын мәдени ел ретінде танылуы тиіс.[3] Елімізді шет мемлекеттерге танытатын келер ұрпақ болғандықтан, 2013 жылдың 1-қыркүйегінен 1-сыныптан бастап ағылшын тілін оқыту енгізілді. Бала үшін ең басты, қызықты нәрсе - анимациялық фильмдер. Бала- біздің болашағымыз болғандықтан, біз қандай анимациялық фильмдерді көреді?, ондағы кейіпкерлер қалай әсер етеді? Ең басты сұрақ анимациялық фильмдердің бала тілі дамуына әсері бар ма? Осы сұрақтарға жауап табу үшін осы тақырыпты зерттеуді ұйғардық.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Анимациялық фильмдерді бір, екі немесе үш тілде көретін балалардың сөйлеу ерекшеліктері.
Диплом жұмысының пәні: Сәби тілінің сөздік қоры, лексикологиясы, сөйлемді құрастыруы, синтаксисі.
Диплом жұмысының мақсаты: Анимациялық фильмдердің бала тілі дамуына әсерін зерттеу
Зерттеу міндеттері:
Анимациялық фильмдердің бала тілі дамуына әсері туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне шолу
Анимациялық фильмдердің тілдік ерекшеліктері мен қызметін анықтау
Бала тілінің даму кезеңдерін әртүрлі ғалымдардың еңбектері бойынша салыстыра зерттеу
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: бақылау, талдау, сауалнама секілді тапсырмалар
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері: Анимациялық фильм мен бала тілінің дамуы туралы отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектері. Респондент балалар және анимациялық фильмдер бойынша дайындалған тапсырмалар.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі төрт бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
1 АНИМАЦИЯЛЫҚ ФИЛЬМ ЖӘНЕ БАЛА ТІЛІ
1.1 Анимациялық фильм: анықтамасы, тарихы және қызметі
Мультфильм сөзі барлық адамдарға таныс болғанымен, бірақ оның мағынасын білетін адамдар өте аз. Шыныменде, неге осындай фильмдерді анимация немесе мультипликация деп атайды? Орыс киноларында мультипликация сөзі қолданылса (көбейту деген мағына береді), ал әлемнің басқа жерлерінде анимация(тірілу деген мағына береді) деп атайды. Анимациялық фильм - баланы да, ересекті де еліктеретін, ең қызықты кино өнер жанрларының бірі. Ол қимыл-қозғалыстың әр түрлі кезеңдеріне сәйкес, кадрлап суретке түсіріп, экранда жылдамдата көрсету арқылы дене қозғалысын бейнелеу тәсілі. Мультипликацияның дамуы нәтижесінде анимация ұғымы келген. Мультипликация латын тілінен multiplicatio- көбею, ұлғайту яғни көптеген суреттер дегенді білдірсе, анимация латын тілінен anima-жандану, тірілу (қозғалыс, айналу) деген мағынаны білдіреді. Анимация - жандандарылған фильмдер. Оның ең басты құпиясы - әр секунд сайын 24 суреттің көрсетілетіндігінде.[10] Анимация мен мультипликация кең таралған синонимді сөздер. Анықтамасында ғана айырмашылық бар кино өнерінің бір түрі болып табылады. Анимацияда өмірде болмайтын эффекттер мен іс-әрекеттер болады. Мысалы: қарындаштың өз-өзімен жазылуы, құмнан сарайдың салынуы, кейіпкерлердің ауада жүруі т.б Бұл өнердің болашағы зор. Себебі көркем әдебиет, музыка, сурет, дыбыс т.б бір арнаға тоғыстыру тамаша өнер. Сондықтан да анимация өнері - қажырлы еңбекті керек ететін үрдіс.
Анимациялық фильмнің тарихына көз жүгіртер болсақ, 1832 жылы ең алғаш суретке жан бітірген бельгиялық физик - Жозеф Плато және австриялық профессор-геометр Симон фон Штампфер болды. Олар бірнеше суреттер жапсырылған дискінінің көмегімен суретке жан бітіріп, қолын сілтіп, жүгіріп бара жатқан баланың бейнесін жасайды. Бұл технология киноаппараттың жасалуына ықпалын тигізді. 1877 жылы француздық суретші, инженер Эмиль Рейно траксиноскоптың көмегімен суретті музыка және әнмен сүйемелдеп, оған түрлі-түсті эффект қолданып, суреттің қимылын 15-20 минутқа ұзартқан. Құрылғы қозғалмалы кескіндерді көрсетуге мүмкіндік береді. 1982 жылы Рейно өзінің жарқыраған суреттерін көрермендерге көрсетті. Америкалық Джон Стюарт Блэктон, Унизор Маккей, француздық карикатура суретшісі - Эмиль Коль суреттерді бөліп түсірудің жаңа жолдарын пайдаланып, қозғалыстарды ретке келтіріп, оларға жан бітірудің құпияларын ашты. 1906 жылы Америкалық компания ең алғашқы көптеген көрермендерге арналған анимациялық фильмді шығарды. Әйгілі Микки Маус атты мультфильмнің авторы - Уолт Дисней анимациялық фильмдердің атасы деп те атасақ болады. Себебі, ол Оскарды 26 рет алған. Уолт Дисней - анимация тарихындағы ең танымал адам. 1928 жылы Уолт Дисней синхронды дыбыспен ең алғашқы мультфильмін шығарды. Оның әлемге әйгілі Микки Маус(тышқан), Освольд(қоян), Дональд(үйрек)т.б секілді балалардың сүйіспеншілігіне ие болған кейіпкерлері бар. Бірнеше топтаманы құрайтын бұл қойылымдардағы қимыл мен сөздің, музыка,шудың қозғалыспен қатар естілуі тамаша үйлесім тапқан. Қызықты сюжет, тартымды кейіпкерлер, жарқын түстердің үйлесімділігі, көптігі шынымен көрерменді таң қалдырады. Сондықтан да бұл топтамалар халықтың жүрегінен ерекше орын алған. 1977 жылы америкалық Уолт Диснейдің толықметражды Белоснежка және 7 гном атты фильмі шығып, авторға нағыз даңқ әкелген болатын. Соңғысының табысы 8 млдр-ты құраған. Оларды жасауға небәрі 4-5 адам ғана кіріккен. Уолт Дисней еңбектерін көріп қаншама бала өскен, әлі де өсіп келеді. Бұл топтамаларды XX ғасырдағы Союзмультфильм студиясынан шыққан мультфильмдердің ісін әрі қарай дамытты десек те болады. 1969 жылы В.М.Котеночкиннің Тұра тұр,бәлем!(Ну,погоди!) көпсериялы фильмі, В.Поповтың Простоквашинадан шыққан үшеу, т.б фильмдерін миллиондаған жас көрермендер тамашалады. Әлемде ең алғашқы бояулы мультфильм 1932 жылы жарыққа шыққан. Бұл қысқаметражды жұмыс Гүлдер мен ағаштар деп аталды. Айта кету керек, бұл жұмыс алғашында қара-ақ болып түсірілген. Бірақ, кейіннен аниматорлар тәуекелге барып Триколор технологияның көмегімен түстерді қосуды шешеді. Анимацияның өзі төрт қаламнан тұрады. Біріншісі - сценарий, екіншісі - өндіріс, үшіншісі - өнім, төртіншісі - насихат. Анимациялық фильм әрқашан жаңалықтар мен ізденістерді қажет ететін өнер болғандықтан, режиссердің, сценаристің еңбегімен компьютерлік графика ісінің үйлесуі маңызды. Анимация инемен құдық қаз - ған - дай ауыр еңбек, секундына 24 сурет са - лынуы керек. Енді есептеңіз, бір ми - нут - та 60 секунд бар, ал 10 минутта 600 се - кунд бо - лады. Сол 10 минуттық мульт - фильм үшін 14400 сурет салынуы керек[8]. Анимациялық фильмдерді мынандай критерий бойынша жіктеуге болады: өндіруші елдерге сәйкес, мақсат пен міндеттерге сәйкес, көрерменнің жасына сәйкес, ұзақтығы мен өндіріс технологиясы бойынша.
* Өндіруші елдерге байланысты мультфильмдер былай бөлінеді:
американдық (Тачки, Белоснежка и семь гномов);
француздық (Артур и минипуты);
жапондық (Мой сосед Тоторо);
ресейлік (Ну, погоди!, Малыш и Карлсон);
басқа елдер(ағылшын, қытай, неміс, т.б.); әлемнің әртүрлі елдері мультфильмдерді жиі бірігіп жасайды.
* Мақсатқа сәйкес мультфильмдерді былай бөлуге болады:
білім беру: (білімін тереңдетуге бағытталған);
дамыту: (жеке басын дамытуға бағытталған саяхатшы Дара);
тәрбие беру: (көрерменнің мінез-құлқының өзгеруі);
ойын-сауық: (басты мақсат - көрерменнің көңілін көтеру);
проблемалы: (айналамыздағы проблемалық жағдайларды ойлауға көмектесу);
* Ұзақтығы бойынша:
қысқаметражды (ұзақтығы 45минутқа дейін);
толықметражды (45 минуттан артық);
қысқа мультфильмдерден тұратын көптеген анимациялық сериялар бар.
* Жас қызығушылықтарына байланысты:
балаларға арналған;
жасөспірімдерге арналған;
ересектерге арналған;
көптеген мультфильмдер отбасымен көруге және барлық жастағы көрермендерге арналған;
* Өндіріс технологиясына байланысты;
Боялған (Том и джерри, т.б.);
Қуыршақ (чебурашка, т.б.);
Пластилин;
Құмұнтақ;
Компьютерлік;
Анимациялық фильмдердің мынандай түрлері бар. Олар: ауыспалы анимация, қуыршақ анимация, шыны анимациясы, компьютерлік 2D анимация, 3D анимация т.б. Ауыспалы анимация - бұл анимацияның ең ескі түрі. Бұл түрінде картонға немесе қағазға салынған нысан бөлек бөлшектерге кесіліп, әр бөлшек кадрдан кадрға ауысып отырады. Оған мысал ретінде Юрий Норштейннің тұмандағы кірпі атты мультфильмін айта аламыз. Ал, қуыршақ анимация - анимацияның ескі түрлерінің бірі. Классикалық анимация секілді, оны қымбат ететін бірден-бір нәрсе ол - барлық қуыршақтармен оның әшекейлері қолдан жасалады. Дегенмен, бұл анимация өте танымал. Әрбір нәрсенің ескісінің орнын жаңасы басатыны белгілі. Сол секілді, 2D компьютерлік анимация жаңа түрі болып табылады. Қазіргі кезде, барлық студиялар 2D компьютерлік анимациямен айналысады. Біз осындай анимация түрін теледидар бағдарламаларында, компьютерлік ойындарда, кинолардан т.б көріп қалатынымыз рас. Қазіргі таңдағы, ең жас, кең таралған әрі жаңа түрі - 3D анимация. Қазір біздегі анимацияның бәрі жыбырлақ болып кетті. Мультфильмде 1 секундта 48 кадр болса, 48 кадрға 12 сурет салсаң, қимылдайды. Сол қимылдаған суреттің бәрін мультфильм деп кеттік. Ол мультфильм емес. Анимация деген - суретке жан беру. Балалардың ойына, сезіміне жан беру деген сөз. Туындыны жасайтын суретші - аниматор деп аталады.
Қазіргі анимациялық фильмдер екіге бөлінеді: ескі және жаңа. Сондықтан да, қазіргі анимациялық фильмдердің балалардың көңілінен шығатынының ең бірінші себебі - мультфильмнің түсі. Бала ең бірінші бояуына қарап, теледидарға үңіледі. Қазіргі таңда барлық дерлік анимациялық фильмдер компьютерде жасалынатын болған. Уақыт өз дегенін істетпей қоймайды. Тіпті ең қарапайым 2D форматындағы фильмдердің өздері компьютерде жасалынады. Қазір барлық озық елдерде motion capture технологиясы қолданылады. Онда мульт кейіпкерді адам өзі қозғалтып, өзі күлдіре алады. Десе де, белгілі мультипликатор Ф.Хитрук суретшінің саусақтарының ізі қалмаса, компьютерге салынғанда натурализм өлі боп шығады дегенді айтқан еді[30] Компьютер - жансыз дүние. Ол кейіпкердің қимылын жасағанмен, суретшінің ойын жеткізе алмауы мүмкін. Балалар түрлі-түсті бояуларға құмар. Түрлі-түсті теледидарлар мультфильмдердің бояуын қанық етіп қана қоймай, оның ажарын одан әрі аша түседі. Қазір - технология заманында әртүрлі анимациялық фильмдерді жасауға мүмкіндік беретін бағдарламалар өте көп. Мысалы, Pencil, Adobe Photoshop, Marcomedia Flash Maker т.б.
Оның ішінде Flash бағдарламасы 1996 жылдан бастап пайдаланылып келе жатыр. Ол анимациялық фильмдерді, ойындарды қызықты әрі әсерлі етуге көмектеседі. Flash программасының көмегімен жасалатын анимацияның 3 түрі бар:
* классикалық анимация. Анимацияның ең қызықты әрі кең таралған түрлерінің бірі. Анимацияның бұл түрінде қолданушы әрбір кадрды өзі жасайды. Әрбір келесі кадрға кілттік сөздер қойылады. 1кадр 2ші кадрдан айырмашылығы аз болған сайын, персонаждың табиғилығы жүзеге асады. Мұндай анимация кең таралған, тегіс, өте жанданған бірақ қымбат. Мысалы: ретінде Дисней, Союзмультфильм студияларынан шыққан мультфильмдерді айта аламыз.
* автоматты анимация. Бұл жерде қолданушы бірінші және соңғы кадрды ғана өзі жасайды, ал қалған кадрларды программа автоматты түрде өзі жасап береді.
* Сценарий негізіндегі анимация. Flash- тің Action Script программалау тілі арқылы жасалынатын анимацияның бір түрі.
Анимациялық фильмнің жасалу кезеңі:
1-кезең. Сұлбасын қағазға түсіру кейіпкерлердің диалогтары жазылады.
2-кезең. Кейіпкердің сыртқы келбеті, костюмі, пайдаланатын заттары ойластырылады.
3-кезең. Суретшілер кадр-кадр бойынша кезек-кезегімен салып шығады.
4-кезең. Кейіпкерледің орны мен декорациялар ойластырылады.
5-кезең. 3D форматында модельдеу басталады.
6-кезең. Мультфильмге әуен таңдалып, дубляж жасалады.
Жаңа анимациялық фильм жарыққа шығады
Қазақ анимация өнері жайлы сөз қозғасақ бірден есімізге Әмен Қайдаров келетіні өтірік емес. 1967 жылы ертегі негізінде түсірілген қазақтың тұңғыш туындысы Қайдаровтың Қарлығыштың құйрығы неге айыр? мультфильмі. Бұл фильм 1968 жылы Ленинградта өткен Бүкілодақтық фестивальде екінші орынға ие болып, әлем елдерінің экрандарында көрсетілсе, 1975 жылы Нью-Йоркте өткен анимациялық фильмдердің I халықаралық фестивалінде Қола Праксиноскоп жүлдесін иеленді. Әмен Қайдаров түсірген Ақсақ құлан, Құйыршық, Қожанасыр-құрылысшы атты қазақ халқының рухани қазынасына қосылған қомақты дүниелер Орта Азиядағы жетекші орынға шықты. Қазақ халқының рухани байлығын дүниежүзіне таныстырды. Оған ең басты себеп - фильмдердің сапасы емес, ұлттық нақыштағы ерекшелігі еді. А.Әбілқасымов, А.Тоқшабаев, Ү.Бекішев секілді белгілі тұлғалар анимация өнерінің соның ішінде қазақ анимациясының дамуына өз үлестерін қосты. Қазақ анимациясы тарихынды жоғары бағаланған туындылар қатарына: Ж.Дәненов пен Ү.Қыстауовтың Алпамыс батыр, Айдаһар аралы, Б.Омаровтың Үш шебер, Қаңбақ шал, Қ.Сейденовтың Қадырдың бақыты және т.б
Еліміздің ғасырлар бойы жинаған ауыз әдебиеті: ертегілер, аңыздар, қиссалар- мультфильм үшін таусылмайтын азық. Ертегі - рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түсіне алатын, материалдық әлеммен біріге шегі жоқ рухани әлем болмысының бір тұтас түсінікті баян етілген көрінісі.,-деп анықтама берген.[11] Атақты педагог Ы.Алтынсариннің мынандай сөзі бар: Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейін аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Мысалы: Ресей мемлекеті өздерінің ұлттық құндылықтарын балаларының санасына сіңіру үшін аянбай тер төгуде. Олар Крыловтың мысалдарын, тарихта болған батырларын кейіпкер ретінде алып, керемет қысқаметражды туындылар жасап шығаруда. Три богатыря, Алеша Попович, Добрыня Никитич сынды батырларын дәріптеу арқылы өз ұрпақтарының санасына құйып отырады. 1924 жылы Ресей елінде ең алғаш мультфильм пайда болды. Ал қазақ анимациясында кейіпкерлердің образын суреттеуде тарихи тұлғалар өте көп. Мысалы: Ер Төстік, Толағай т.б. Отанын сүюді, елін-жерін, халқын қорғауды дәріптейді.
Анимациялық фильмдердің қызметтері:
* Эстетикалық
* Танымдық
* Аффективті
* Бихевиоралды
Дисней студиясы Олли Джонстон мен Фрэнк Томастың ұсынған бірігіп жасалынған Өмірдің бейнелері: дисней анимациясы деген анимацияның 12 қағидалар жинағы бар. Бұл қағидалар 1930 жылдан бастап анимацияны анағұрлым мағыналы ету үшін әдістерді әзірлеген Уолт Диснейнің студиясының аниматорларының көп жылдық тәжірибелеріне негізделген. Қағидаларының басты идеясы - физика заңдарының сақталуымен бірге, кейіпкерлердің тартымдылығы мен эмоционалдық сияқты көп дерексіз мәселелерді қарастырады. Алғашында дәстүрлі, қолмен жасалынған анимацияға арналған қағидалар болса да, олар компьютерлік анимация үшін де өте маңызды.
1. Қысу немесе созу - ең маңызды принцип. Оның міндеті - анимациялық объектілердің пішінінің салмағы мен сепімділігінің елесін жасау. Сонымен бірге, қысылған немесе шамадан тыс дәрежеге созылған сурет мәнерлі комическалық әсерге ие болуы мүмкін. Дегенмен, шынайы анимацияда осы принциптің ең маңызды аспектісі оның нысаны өзгертілсе, оның көлемі өзгертілмейді. Егер доптың ұзындығы тігінен созылса, онда ені төмендетілуі керек.
2. Дайындау немесе алдын ала беру. Дайындық іс-әрекеті қозғалысты шынайы қабылдауға бейім, сондай-ақ ол юолжау кезеңін бейнелейді: биші секрігенге дейін тізе бүкпейді т.б. Бұл әдіс тек физикалық мазмұнмен ғана шектелмейді: мәселен экрандағы кейіпкерлердің көзге көрінуі, біреудің пайда болуы күтіледі. Алдын ала әрекет болғанда, күтпеген, ерекше эффект пайда болады. Нәтижесінде көрермендердің көңіл көтеру сезімін тудырады, ол әрекетке комедиялық сәтті қосады. Бұл эффект көбіне таңғажайып әзіл деп аталады.
3. Сахналық (кескіннің көрерменді қалай көретіні туралы тұрақыты есеп). Бұл қағида театрда және кинотеатрда ойнауға арналған. Оның мақсаты - жұртшылықтың назарын аудару және сахнада ең маңыздысы, не болып жатқанын және не болу керек екендігін түсіндіру. Осындай кадрдағы анықтықты кейіпкерлерді орналастыру, жарық пен көлеңкелерді пайдалану, камераның бұрышы мен позициясы секілді түрлі құралдармен қол жеткізуге болады. Бұл принциптің мәні маңызды нәрселерге назар аударып, қажетсіз бөлшектерден аулақ болу болып табылады.
4. Макеттерді және тікелей фазалық қозғалысты қолдану. Бұл сызу процесінің екі түрлі тәсілдемесі. Алғашқы аниматорлар тікелей алға кейіпкердің алғашқы қозғалысынан бастап, бір нәрсені қозғалтқан кезде ойлап тауып, сурет салғаннан кейін суретке түсіріп алады. екінші тәсіл - макеттерді қолдану. Ең алдымен негізгі кадрлар жасалады, кейін аралықтары толықтырылады. Тікелей фазовка қозғалыстың тегіс, динамикалық иллюзиясын жасайды және өрттің, судың, сұйық заттардың анимациясын жақсартады. Екінші жағынан бұл әдіспен пропорцияларды ұстап тұру қиын, сондай-ақ дәлділікті қалыптастыру қиын. Драмалық және эмоционалдық көріністерін жасау барысында макеттерді пайдалану, жұмысты одан әрі жақсы етеді. Бұл әдістер жиі біріктіріледі. Компьютерлік технологияны қолдану бұл әдісті айтарлықтай жеңілдетті, себебі негізгі кадрлар арасындағы бос орындар толтырылуы автоматты түрде болды.
5. Өту қозғалысы және күрделі іс-әрекет. Бұл бір-бірімен тығыз байланысты әдістер қозғалысты шынайы етуге, көрермендерге жақсы әсер қалдыруға көмектеседі. Өту қозғалысы кейіпкердің тоқтағаннан кейінгі дененің бөліктері қозғалатындығын білдіреді. Күрделі іс-әрекет дененің әртүрлі жылдамдықтарында қозғалу үрдісін көрсетеді(қолы мен басы адам жүріп бара жатқанда әртүрлі жылдамдықта тоқтайды). Томас пен Джонстон тұрақты қозғалыс принципін жасады. Кейіпкерді қозғалыссыз статикалық бейнелуге болмайды, бұл әдетте негізгі әрекетке назар аудару үшін жасалады.
6. Қозғалыстың басы мен аяғын жұмсарту. Адам ағзасының қозғалысы мен көптеген басқа нысандарды тездету немесе баяулату уақытты алады. Сол себепті анимация анағұрлым шынайы болып көрінеді, егер оның құрамында іс-әрекеттің ортасында аз, ал басында және аяғында көп суреттер болып, экстремалды позалар бар болса. Бұл принцип кейіпкерлердің соңғы позалары, отыруға және тұруға, сондай-ақ жансыз объектілердің қозғалысына қатысты.
7. Доға. Ең табиғи қозғалыстар доғалы жолды ұстануға бейім, ал анимация бұл қағидаға сүйенуі керек. Нысанның испульсі мен жылдамдығы неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым доға бүгіледі.
8. Қосымша әрекет. Негізгі әрекетке қосалқы әрекеттерді қосу сахнаға көбірек өмір береді және негізгі әрекеттерді қолдауға көмектеседі. Жаяу жүргінші бір уақытта қолдарын сілкіндіреді немесе қалтасына салып алады, сөйлей алады немесе түрлі мимика арқылы эмоцияларын көрсетеді. Қосалқы әрекеттердің маңызды сәті - негізгі әрекетке назар аудармай, олар көрсеткен нәрсеге көңіл аудару. Бір жағынан бұл әрекеттерді жібере салғанда дұрыс. Себебі, кенеттен жасалған қозғалыс кезінде екінші іс-әрекет байқалмай қалуы мүмкін. Сондықтан, қимылдың уақытында емес, басында немесе аяғында қосқан жөн.
9. Уақытты есептеу. Уақытты есептеу - әр қозғалысқа арналған суреттердің немесе кадрлардың санын білдіреді, бұл олардың фильмге түсріу жылдамдығына әсер етеді. Таза физикалық деңгейде уақытт дұрыс есептеу объектілерге шынайылық береді. Кейіпкердің көңіл-күйін, эмоциясын, реакциясын жасауда уақытты есептеу шешуші, маңызды мағына береді. Бұл кейіпкерлердің аспектілерін жеткізудің негізгі құралы бола алады.
10. Шектеу , асыра сілтеу. Асыра сілтеу анимация үшін пайдалы,сондай-ақ шындықты керемет имитациялау мультфильмдерде статикалық және іс-пыстырарлықтай көрінуі мүмкін. Асыра сілтеудің деңгейі суретшінің реализмді немесе белгілі бір стильді білдіруге ұмтылатынына тәуелді болады. Шектеудің белгілі бір деңгейін қолдану өте маңызды:егер сахнада бірнеше асыра сілтеушілік болса, экранда шатасуларды болдырмау үшін, осы бөліктердің бір-бірімен қалай байланысы арасындағы тепе-теңдікті сақтау керек.
11. Біртұтастық (кәсіби) сурет. Біртұтастық қағидасы нысанның үш өлшемді кеңістіктегі және салмақтағы формасын ескере отырып бейнеленгенін білдіреді. Аниматор білікті суретші болуы керек және үш өлшемді модельдеу, жарық, анатомия, салмақ, баланс және көлеңкелі негіздерін түсіне білу керек. Қазіргі заманғы аниматорлар компьютерлік технологияны пайдалану арқылы аз сурет салады, бірақ олардың жұмыстары компьютерлік анимацияда классикалық суреттердің жайлы жалпы түсінуді талап етеді.
12. Тартымдылық. Мультфильмдегі кейіпкерлердің тартымдылығын актерлік харизма деп атайды. Тартымды кейіпкерлердің бәрі оң емес, мәселен монстрлар тартымды болуы мүмкін. Ең маңызды нәрсе- көрермен шынайылық пен кейіпкерге қызығушылығын сезіне білу керек. Көрермен мен кейіпкер арасындағы қарым-қатынасты жақсартудың бірнеше әдістері бар: Мәселен: мәнерлі позалармен немесе кейіпкерлердің дизайнымен тартымды болуы мүмкін.
Кез-келген шығармашылық жұмыс адамның арман-қиялымен, ойымен тығыз байланысты. Сонымен қатар анимация өнері таланттылықты, шеберлікті, іске деген сүйіспеншілікті, бір сөзбен айтқанда, жан-жақтылықты қажет етеді. Анимация - ұлы өнер. Бұл мамандыққа жыл сайын жиырма шақты бала оқуға түсуге ұсыныс білдірсе, олардың сурет салу машығын, оны өз дәрежесінде жеткізу мүмкіндігі, еңбекқорлығы түгел ескеріліп, нәтижесінде он шақты ғана бала түседі. Мульт кейіпкерлерінің әрбір сөзіне, ісіне үлкен мән беріледі. Сондықтан да, ұқыптылық пен сабырлылық қажет. Ал, оқу соңында он шақты студенттің бес-алты студенті ғана диплом қорғап шығады. Бізде Адай Әбілдинов, Тұрдыбек Майдан, Рамиль Усманов сынды таланатты жастар баршылық. Анимациялық фильмдер - әр ұлттың өзіндік ұлттық құндылықтарын, тарихын, салт-дәстүрлерін жас ұрпақтың санасына сіңіретін бірден-бір құрал. Өкінішке орай, қазіргі кезде бала тәрбиесімен ата-ана емес, төріміздің бір бұрышын иемденіп алған көгілдір экран мен ғаламтордың айналысып жатқан заманы болды. Мультфильмдер әрбір баланың балалық шағының бір бөлшегі екені белгілі. Бұл әдемі суреттерге және ертегілерге байланысты жағымды естеліктер. Сондықтан, баланың сюжеті жеңіл, көңілді фильмдерді көргені маңызды. Алты жасқа дейін балаларға арналған мультфильмдерді таңдауға айрықша назар аударған жөн. Өйткені осы жаста бала психикасы, әдеті мен қоршаған ортаны қабылдауы қалыптастады. Психолог мамандар баланың үш жасына дейін мультфильмді көрсетпеуге кеңес береді. Кез-келген мультфильмдердің, жарнамалардың жалпы көгілдір экранның зияны көп. Үш жасында бала мазмұнына емес, жыбырлаған әрекеттеріне мән береді. Тіпті бұл жаста балада тәуелділік деген жаман әдет қалыптаса бастайды. Кейбір адамдар бұл мультфильм балаларға арналған ғой деген пікірлерді айтуы мүмкін. Бірақ қызықты, мазмұнды мультфильм болса да, ол балаға зиян. Себебі, ондағы шаптаң қимылдарды, әртүрлі эффекттерді таразыға салып үлгере алмайды. Бала дұрыс дамуы үшін ол затты ұстап, көріп, білуі керек. Әр нәрсенің формасын, пішінін, көлемін қолмен ұстап, қабылдайды. Қазіргінің балалары бұрынғы ұрпаққа қарағанда тез дамып келеді. Сондықтан, теледидарды көргізбей қою деген мүмкін емес. Бір-екі жасында ата-ана мультфильмдерді енді дамып келе жатыр деген көзқараспен қарауға рұқсат ете алады. Мәселен: табиғат, гүлдер, жануарлар және әртүрлі нысандар т.б көрсететін қысқаметражды анимациялар болуы мүмкін. Ал, екі жасында бала көбінесе жануарлар туралы ертегілерді тыңдап, қабылдайды. (Мәселен: Колобок, Үш аю). Сондай-ақ, тамақтану мәдениетін, гигиенаны, қарым-қатынасты, ойындарды, көп батырларды үйрететін мультфильмдер болуы мүмкін.Үш жасында сюжеті күрделірек мультфильмдерді қабылдай алуы мүмкін. Ал, төрт жасында бала мультфильмдерді саналы қабылдай алады. Мысалы: Андерсеннің ертегілеріне негізделген Дюймовочка, Золушка, Свинья-копилка т.б. Сонымен бірге, бұл жаста бала әлеуметтік қарым-қатынастарды сезіне бастайды: достық, махаббат,адалдық, сенім, қиыншылықта көмектесу, жақсылық пен жамандық арасындағы күрес, өмір, өлім т.с.с. Төрт жасында көретін мультфильмдердің басты кейіпкерлері жануарлар ғана емес, адамдар (әсіресе балалар). Бұл жаста классикалық серияларды да көре бастайды. Мәселен: Крокодил Гена и Чебурашка, Маугли, Ну, погоди!, Алдар көсе, Маша и Медведь, Винни-Пух т.б. Бес жасында жақсылық пен жамандықты ажыратып түсінеді. Бұл баланың ары қарай қоғамда бейімделуі үшін өте маңызды. Бала қауіпті, қауіп төніп тұр деген не екенін түсінуі керек. Алты жасында одан да күрделі мультфильмдерді көре бастайды. Кейбір ата-аналар балам мультфильм көреді, бірақ, онда не болып жатқанын түсінбейді деп жатады. Әрине, көгілдір экран әдемі суреттермен, ерекше дауыс ырғақтарымен, дыбыстарымен баланы баурап алады. Психологтардың пікірінше, мультфильмдердің барлығы балаларға арналмаған. Мәселен: кейбір мультфильмдер алты жасқа дейінгі қыздарға көруге рұқсат етілмейтіндері де бар. Олардың қатарына жапондық мультфильмдерді айтуымызға болады. Себебі, кейіпкерлері ашық киімді, боянып алған, өте арық т.б. Мұны көрген қыздар сұлулықты дұрыс түсінбеуі мүмкін. Сонымен қатар, психологтар зомби, монстр, күлкілі кейіпкерлері бар мультфильмдерді ұсынбайды. Мұндай фильмдер баланың психикасына соққы боп тиеді. Біріншіден, қозғалыстарға, қарым-қатынастарға еліктеп, балада агрессия тудырып, әртүрлі жаман, қауіпті сөздерді қайталап, үйреніп алады. Екіншіден, монстрлардың мультфильмдері зорлық-зомбылық көріністерімен қаныққан: күрес, қаруды қолдану. Көптеген кейіпкерлер ұшуға, тік бетімен жүруге қабілетті. Бала кейіпкерлердің іс-әрекетін қайталайды. Сондықтан, балаға шынайы өмірге жақын мультфильмдерді ғана көруге мүмкіндік беру керек. Әрбір ата-ана мультфильмдерді баласының жасына сәйкес таңдап беруі керек. Содан кейін, мультфильмдер күн сайын пайдасы мен қуанышын алып келеді. Дегенмен, бала экранның алдында бір сағат қана отыру керек екендігін, ал оқушы балалар екі сағатқа дейін отыруы мүмкін екендігін айтады. Бұл балаға екі сағаттық киноны қосып беріп, ұйықтай беруге болады деген сөз емес. Әр сеанс жиырма минутқа созылуы тиіс. Сонымен қатар, арасында үзіліс жасап тұру керек. Үзілісте балаңызбен балконға таза ауаға шығыңыз, ауа-райын туралы сөйлесіңіз немесе доппен бөлменің бір бұрышында немесе сыртқа шығып ойнаңыз. Сонымен бірге, үш жастан кіші балаларға теледидар бағдарламаларын көруге кеңес бермейді. Көгілдір экранға баланың күніне 20-30 минутын бөлсе, кейінірек ұлғайта бастайды. Мультфильмдегі жылдам ауысатын іс-әрекеттерінен баланың көзі тез шаршайтын болғандықтан, қараңғы бөлмеде көруге болмайды. Мүмкіндік болса фильмдерді балаға күндіз көрсетіп немесе кешкісін жарық бөлмеде көрсету қажет. Бала мен экран арақашықтығы 2,5-3 метрден қашық болмауы керек. Сонымен бірге, балаларға теледидар алдында тамақ жеуді үйретпеген жөн. Себебі, бұл баланың денсаулығына өте зияны. Мультфильм баланың эмоциясын дамытады. Сіздің балаңыздың қандай мультфильм көріп жатқаны өте маңызды: кейіпкерлері әртүрлі болуы керек (ашушаң, тыныш т.б.) бірақ агрессия жасамайды, тек оң ғана емес, сонымен бірге теріс эмоцияларды да сезінеді, достық, өзара көмек және дұрыс әрекеттерді үйренеді. Ата-ана анимациялық фильмдерді баласымен бірге көру керек. Көріп болғаннан кейін баласымен бірге кейіпкерлерді, мультфильмнің мазмұнына талдау жасап, кейіннен кейіпкердің суретін салып, ол туралы әңгіме құрастырған жөн. Себебі, анимациялық фильмдер баланың тілінің дамуына әсер етіп қана қоймай, оның психикасына да әсерін тигізеді. Әрбір ата - ана баласына ненің жаман, ненің жақсы екенін мысалмен түсіндіре алады. Сонымен бірге, әрбір ата-ана баласының мультфильмдегі әндерге, қорқынышты, күлкілі эпизодтарға қалай жауап беретінін бақылаған жөн. Анимациялық фильм баланың екі жарым жасынан бастап өміріне еніп, оның психикасына, сөйлеу дағдысына, мінез құлқына әсерін тигізетін анимациялық фильмдер де аз емес. Бала миы тез қабылдағыш келеді. Шон Бротерсонның мынандай сөзі бар: Бала миы жаңа ғана тұрғызылған үйге ұқсайды. Қабырғалары көтерілген, есіктері жабық. Сосын, сен электр жабдықтарын, сымдарын магазиннен әкеліп, қондырасыз. Ол жұмыс жасайды ма? Мүмкін емес. Себебі, ең алдымен сымдарды бағыттап, барлық қосылымдарды қосу керек. Бұл да миидың дамуына, қалыптасуына ұқсас. [44] Өкінішке орай, қазіргі кезде мұндай мәселелерге ата-аналардың назар аудармайтыны өтірік емес. Ал, соның нәтижесінде бала тілінің кеш дамуына, ашуланшақ болуына т.б әкеп соғады. Мультфильмнің балаға әсер ету процесін екі кезеңге бөліп қарастыруға болады.
1. Экраннан келіп түскен ақпаратты бала сурет түрінде қабылдап, бірақ онда не айтып жатқанын түсінбейді. Бала үшін ең бастысы, жарқын, әсем, фон музыка
2. Бала экранда беріліп жатқан ақпаратты түсінеді. Ондағы кейіпкерлердің сөйлеу мәнерін, мінез-құлқын барлығын өзіне сіңіріп, көшіріп алады.
Социологтардың зерттеуі бойынша, балалар өздерінің 20%- дан 40% дейінгі бос уақытын теледидар, ғаламтор ойындарының алдында өткізеді екен. ЮНЕСКО-нің мәлімдеуінше, 3-6 жас аралығындағы балалар орта есеппен күніне үш-төрт сағатын теледидар, әсіресе мультфильм көруге жұмсаса, демек бір аптада жиырма бес сағатын жұмсайды деген сөз.Сонымен бірге, бүгінгі балалардың 93% 3-5 жастан аптасына 28сағат теледидар көреді екен. Оған ата-аналардың өздері де кінәлі. Таңертең жұмысқа кетіп бара жатқанда өздері мультфильмді қосып беріп кетеді де, содан теледидар кешке бір-ақ өшеді. Ата-ана азаннан кешке дейін күнкөрістің қамы, жұмыста болады. Бала тілінің дамуына, дұрыс тәрбиеленуіне ана-анамен қатар, анимациялық фильмнің де тікелей әсері бар. Себебі, әрбір бала үшін ең қызықты, еліктіретін кино жанрының бірі. Қарапайым өмірден мысал келтірсек: қазіргі кезде қаладағы көпшілік қазақ балалары өз тілінде емес, орыс тілінде сөйлейді. Себебі, бала кезінен бастап басқа тілдегі бағдарламаларды көріп өсті. Оған қазақ тілін үйретіп жатқан ата-ана жоқ. Әрбір бала үшін ең бірінші ұстазы - өзінің ата-анасы. Бала айтқанды емес, үйде көрген нәрсесін істейді. Кейбір отбасыларда үйінде ата-анасы орысша сөйлесіп жүрсе, баласын орысша тәрбиелесе, әрине баланың тілі орыс тілінде шығады. Әрине барлық отбасыға топырақ шашуға болмайды. Кейбір отбасыларда баласы басқа тілдегі бағдарламаларды көрсе де, үйде ата-анасы қазақ тілінде сөйлеп, баласына қазақ халқының мәдениетін, тарихын, дінін үйреніп, тәрбиелейтін отбасылар да бар. Мультфильм десе, бала ішкен асын жерге қоятыны өтірік емес. Алты айлығынан бастап теледидар көре бастайды да, екі-үш жасында тұрақты көрерменіне айналады. Әрбір ата-ана өз баласының ақыл-ойы, психикасы, тілі дұрыс дамуын қаласа, ең алдымен балаға дұрыс мультфильм таңдап беру керек. Екіншіден, баланың теледидар көретін уақыт шектеу керек. Сонымен бірге, мультфильмді баламен бірге көріп, біткеннен кейін балаға сұрақ қойып, мультфильмге яғни, басты кейіпкердің іс-әрекетіне талдау жасау керек. Ол не істеді? оның іс-әрекеті дұрыс па? Бұрыс па? Қазіргі таңдағы анимациялық фильмдердің бірінің пайдасы болса, екіншісінің зияны бар. Мультфильм бала тәрбиесінің басты құралы ретінде: еліктеуіштік пайда болады, елестету қабілеті, ойлау қабілеті, сөздік қоры, қызығушылығын оятады т.б. Сонымен бірге, мультфильмнің мынандай пайдалы аспектілері бар:
* Білім беру. Қазіргінің балалары оқуды, санауды тез меңгеріп алады. Олар экрандағы өздерінің сүйікті кейіпкерлерімен бірге, олардың айтқандарын қайталап, әріптердің, сандардың түстерін есте сақтап алады. Сонымен қатар, тарих, география, шет тілдері туралы мультфильмдер де бар.
* Коммуникативті. Балалар бірдей мультфильмдер көретін болса, құрдастарымен ортақ тіл табысып кетуіне жеңілірек болады. Балалардың көпшілігі Маша и медведь, ну, погоди! көреді. Егер бала осындай мультфильмдердің біреуін көрмесе, тез тіл табысып кете алмайды.
* Сөйлеу. Балалар тек айналасындағы адамдардың айтатын сөздерін ғана біледі. Ата-аналар күнделікті сөздік қоры шектеулі. Ал, мультфильмдерден күнде жаңа әрі пайдалы сөздерді үйренеді. Әндер мен жаңылтпаштар арқылы баланың дикциясына көмектесетін мультфильмдер де бар. Мысалы: ағылшын тілін балаларға ән арқылы үйрететін Johny, Johny yes Papa, Humpty Dumpty, Мяу-мяу т.б.
* Рөлдік ойын. Қаһармандарға көңіл бөле отырып, өздерінің рөлін сынап көреді. Чебурашка достықсыз өмір сүре алмайтындығын үйретеді.
* Шығармашылық. Кейбір мультфильмдер баланың шығармашылық қабілетін дамытуға көмектеседі. Мәселен: Пластилиновую ворону мультфильмін көре отырып, бала ермексаздан белгілі бір мүсін жасағысы келеді. Петух и краски мультфильмі арқылы қолөнерді қалай жасау керек екендігін көреді, үйренеді.
Ал, бала тілінің дамуына қалай әсер етеді? Кейбір ғалымдардың айтуы бойынша, теледидар бала тілінің дамуына әсер етпейді. Өйткені, анимациялық фильмдер ата-ананың өз балаларымен сөйлесуге мүмкіндік бермейді. Бала үйде мультфильмді қаншалықты көрген сайын, ата-анасы да баласына соншалықты аз ғана көңіл бөледі. Сонымен бірге бала қиялының дамуына да әсер етпейтін көрінеді. Себебі, телевизиялық бағдарламаның дайын сюжеті балаға өзі қиялдауға мүмкіндік бермейді. Мысалы: сіз теледидар көруге шектеу қойсаңыз, ол не істеу керек екенін білмей қалады.
Психологтардың айтуынша, мультфильм баланың қимыл-қозғалысын, сөйлеп үйренуін, дамуын тежеп, бірнәрсеге тәуелді етіп қояды. Бала өздігінен сөйлеуді, жүруді меңгермейінше, оны пассивті көрермен етіп отырғызып қоюға да болмайтынын айтады. Ал зиянды жақтары бала ұзақ уақыт теледидар алдында отырғандықтан, артық салмаққа, баланың дамуы кешеуілдеп, көру қабілетінің нашарлауына алып келуі әбден мүмкін. Бала бала болып ойнап, секіріп, қуып, жүгіріп ойнайтын кезінде, бас алмастан теледидарға немесе телефонға қарап отыра беруге болмайды. Бала көп қозғалмағандықтан, бұлшықеттері дұрыс жұмыс жасамай, козғалуы, дамуы бәсеңдей түседі. Сонымен қатар, бала бұл жаста көп нәрсені жеуді әдетке айналдырады. Қозғалыс болмағандықтан мұның арты семіздікке, нашар ас қорытуға алып келеді. Соңғы жылдары ата-аналар да, мұғалімдер де бала тілінің дамуының кешігуіне шағымданған. Кейбір балалар сөйлей алмайды, аз және нашар сөйлейді, сөйлеу тілі жұтаң. Психолог А.Моридің зерттеуіне сүйенсек: теледидар алдында ұзақ отыру адамның ерік-жігерін әлсіретеді екен. Көгілдір экраннан көз алмай ұзақ қарау көз жанары арқылы миды гипноздайды екен. Бала экраннан тамашалаған оқиғаларды шынайы деп қабылдайды, солар қуанса қуанып, мұңайса ол да мұңайып жүреді. Теледидардан көргендерінің бәрін өмірмен шатастырған балалар қазіргі кезде таңғаларлық нәрсе қалмады. Негізінен, виртуалды кеңістік пен шынайы өмірді ажырату қабілеті 12 жастан кейін ғана толық қалыптасады. Сонымен қатар, ең қызықты жайт, екі жарым үш жастағы балалар түрлі-түсті емес, ақ-қара түсті мультфильмдер көруі тиіс екен. Себебі, қанық түстер баланы алаңдатып, экрандағы жылдамдыққа ере алмайды. Экрандағы көріністер тез алмасқанда енді ғана жетіліп келе жатқан бала оларды есіне сақтап үлгермей, көрініс басқаға ауысып милары шатасып кетеді. Осыдан бала аз уақытқа ғана есте сақтауға бейімделеді. Есте сақтау қабілеті төмендеп, көз талмасына ауруына шалдығатынын да ғалымдар дәлелдеген. Сондай-ақ, теледидар алдында ұзақ отырып, мультфильмдерді көп көретін балаларда психикалық мәселелер пайда болып, бас миына, көзіне, физикалық жағына да зиянын тигізеді екен. Бала үш жасқа толмаған балалар мультфильмнің мазмұнына емес, жыбырлаған әрекеттеріне мән береді. Сондықтан мамандар үш жасқа дейін балаларға теледидар көрсетпеуге кеңес береді. Американ ғалымы Райнер Пацлаф көгілдір экран адамды стресске ұшыратуы мүмкін дейді. Сонымен қатар, мұндай мультфильмдердің шарап, есірткі, шылымнан да қауіп-қатері көптігін айтқан.[23]. Мәселен, қалталы құбыжықтар мультфильмінің бір сериясынан кейін алты жүз бала қояншық ауруына шалдыққан. Самарада осы мультфильмді көріп отырған бүлдіршін ұйқыдағы әкесінің көзін шұқып алған. Мұндай жайттар шетелде ғана емес, өз елімізде де орын алып жатады. Мәселен, Алматы қаласында өрмекші адамның құрбаны бола жаздаған сәттер де болған. Түрмеге түсетіндердің көпшілігі осындай теледидардағы іс-әрекетті қайталаудың құрбаны болған болса, оның ішінде жасөспірімдердің саны күрт өскен. Ғалымдардың айтуынша бүгінгі күннің жастары қатыгездікті, зұлымдықты дәріптейтін мультфильмдерді тамашалағанды ұнатады. Соның нәтижесінде көрші Ресейде қаншама балалар жылына неше түрлі ауруға шалдығып жатады. Жапонияда бүлдіршіндерге қағазға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының негізгі сипаты: Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі ғылым біл демекші, қазіргі таңда көп тіл білу үлкен жетістік десек де болады. Басқа тілді меңгеру артық етпейді, көкірегі ояу, көзі ашық болып өседі. Ғылым мен білімнің тілі ретінде ағылшын тілін жастарымыз жаппай үйренуі тиіс. Қазіргі таңда үйренемін деген жастарға барлық жағдай жасалған. Бұрын ағылшын тілін орыс тілі арқылы ғана үйренсе, қазіргі таңда көптеген курстар, бағдарламалар, қазақша-ағылшынша сөздіктер мен оқулықтар бар.
Үштілділік - бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты бірден-бір жол. Бүгінде 2013 жылдың 1-қыркүйегінен 1-сыныптан бастап ағылшын тілін оқыту енгізілді. Бұл жайында да екі түрлі пікір қалыптасқан. Бірі бұл құптарлық дүние екен десе,екінші біреуі бұл баланы мәңгүрттікке апаратын жол деседі. Егер бала жастайынан ағылшын тілін үйренсе, болашақта кәсіби деңгейде үйреніп алуға мүмкіндігі болады. Қазіргі таңда ағылшын тілін білетін маман үлкен сұранысқа ие. Сонымен қатар шет елдерге өз елімізді басқа қырынан таныстыруымызға мүмкіндік береді. Енді екінші біреуі ең алдымен баланың қабылдау деңгейіне қарау керек екенін айтады. Бірі тез игеріп әкетсе, екінші біреудің үлгерімі нашар болуы мүмкін. Сонымен бірге жан-жағымыздағы барға еліктей берсек, болашақта ұлтымызға тән тілімізді жоғалтып алмаймыз ба?,-деген түрлі сауалдар мазалайды.
XXI ғасыр бұқаралық ақпараттар құралы дамыған заманда ағылшын тілінде түрлі анимациялық фильмдерде жетерлік. Өзіміздің отандық телеарналарда балалардың ағылшын тілін үйренуге деген құлшынысын оятатын бағдарламалар да бар. Hello balapan, ABC+ т.б.
Анимациялық фильм - суреттердің, қуыршақтардың қимыл-қозғалысын жеке кадрларға түсіріп, ретімен көрсететін кино өнерінің бір саласы. Бұл сала ең қызықты, еліктіретін жанрларының бірі. Сондықтан да анимациялық фильмдер- бала тәрбиесінің, сана-сезімінің, тілінің қалыптасуына, болмысына әсер ететін негізгі құрал ғана емес, ана тілімізді де үйретудің басты құралы. Өкінішке орай, қазіргі таңда телеарналарда Ер Төстік, Толағай, Қошқар мен Теке, Құйыршық секілді қазақ анимациялық фильмдері көрсетілмейді. Керісінше, отандық арналарда шетелдік анимациялық туындылар үздіксіз беріліп жатыр. Шетелдік туындылар балаларды қызықтыру үшін барлық нәрсені ойлап тапқан. Бала тұрмақ, ересек адамдардың да қиялыңа қанат бітіргізіп, аузыңнан су ағыздырып, еліктіріп жібереді. Дегенмен, олардың да естісі бар, есері бар, кейбірінің балаға зияны болса, кейбірінің тигізер пайдасы бар. Олардың қатарына: Аладдин, Шрек, Кунг Фу Панда, Маша и медведь, Ну,погоди!, Том и Джерри, Спанч Боб,Король Лев, Холодное сердце т.б баршылық. Бүгінгі таңда, балалар мен теледидар мәселесі ата-аналарды ғана емес, психолог, педагогтар мен дәрігерлерді де алаңдатып тұрған мәселе.
Балалар тез қабылдағыш, санасы сорғыш болып келеді. Өзінің сүйікті қаһармандарының қылығын қайталап, солардың сөзімен сөйлеп, солар не істесе, соны істейді. Бұрынғы балалар бос уақытын қуыршақтармен, кітап оқумен, табиғат аясында ойнаумен өткізсе, қазіргінің балалары көгілдір экранға телмірумен өткізеді. Мамандардың айтуынша, әрбір бала өз уақытының 30 пайызын экранның алдында өткізеді екен. Бұл орта есеппен мектепке барғанша 5 мың сағат, мектеп бітіргенше 19 мың сағат теледидар алдында отырады екен. Бала тілінің, психикасының дамуына кері әсер ететін анимациялық фильмдермен қатар, оларға мейірімділікті, бауырмалдылықты үйретіп, танымын арттыратын анимациялық фильмдер де жоқ емес. Көптеген елдерде бала тәрбиелеуде анимацияның орны ерекше. Атап айтар болсақ, Жапонияда анимация арқылы салт-дәстүрін, өзін-өзі ұстау мәдениетін үйретсе, АҚШ бұл әдіспен математика, география, физика пәндерінің негізінде оқытуда. Ал, Қытай мемлекеті анимация өнері бойынша әлемде көш бастап тұр. Олар ұлттық мүддені ғана көздейтін мультфильмдерді шығару арқылы Отанға деген сүйіспеншілігін арттыруға тырысады. Сонымен қатар, бұл мемлекетте шетелдік туындыларды көруге тыйым салынған. Қытай, Франция, АҚШ, Жапония секілді мемлекеттер анимациялық фильмдерді идеологиялық құрал ретінде пайдаланып, оған қыруар қаржы жұмсауда. Қазақстан аниматорлары қауым - дастығының төрағасы, режиссер-ани - матор Батырхан Дәуренбеков: Бала біздің болашағымыз десек, анимация саласын дамытуымыз керек. Бір сағаттық мультфильммен-ақ тұтас буынды тәрбиелеуге болады.[7] Сондықтан да әрбір ата-ана анимациялық фильмдерді талғаммен таңдап, теледидардан не көретінін, қанша сағат жұмсайтынын бақылап отырғаны абзал.
Зерттеудің өзектілігі: 2006 жылдың қазанында Елбасымыз Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы Үштұғырлы тіл идеяны жария еткен болатын. Қазақстан бүкіл әлемге үш тілді пайдаланатын мәдени ел ретінде танылуы тиіс.[3] Елімізді шет мемлекеттерге танытатын келер ұрпақ болғандықтан, 2013 жылдың 1-қыркүйегінен 1-сыныптан бастап ағылшын тілін оқыту енгізілді. Бала үшін ең басты, қызықты нәрсе - анимациялық фильмдер. Бала- біздің болашағымыз болғандықтан, біз қандай анимациялық фильмдерді көреді?, ондағы кейіпкерлер қалай әсер етеді? Ең басты сұрақ анимациялық фильмдердің бала тілі дамуына әсері бар ма? Осы сұрақтарға жауап табу үшін осы тақырыпты зерттеуді ұйғардық.
Диплом жұмысының зерттеу нысаны: Анимациялық фильмдерді бір, екі немесе үш тілде көретін балалардың сөйлеу ерекшеліктері.
Диплом жұмысының пәні: Сәби тілінің сөздік қоры, лексикологиясы, сөйлемді құрастыруы, синтаксисі.
Диплом жұмысының мақсаты: Анимациялық фильмдердің бала тілі дамуына әсерін зерттеу
Зерттеу міндеттері:
Анимациялық фильмдердің бала тілі дамуына әсері туралы отандық және шетелдік ғалымдардың еңбектеріне шолу
Анимациялық фильмдердің тілдік ерекшеліктері мен қызметін анықтау
Бала тілінің даму кезеңдерін әртүрлі ғалымдардың еңбектері бойынша салыстыра зерттеу
Диплом жұмысының зерттеу әдістері: бақылау, талдау, сауалнама секілді тапсырмалар
Диплом жұмысының материалдары мен дереккөздері: Анимациялық фильм мен бала тілінің дамуы туралы отандық және шетелдік зерттеушілердің еңбектері. Респондент балалар және анимациялық фильмдер бойынша дайындалған тапсырмалар.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі төрт бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, пайдаланылған материалдар мен дереккөздерден тұрады.
1 АНИМАЦИЯЛЫҚ ФИЛЬМ ЖӘНЕ БАЛА ТІЛІ
1.1 Анимациялық фильм: анықтамасы, тарихы және қызметі
Мультфильм сөзі барлық адамдарға таныс болғанымен, бірақ оның мағынасын білетін адамдар өте аз. Шыныменде, неге осындай фильмдерді анимация немесе мультипликация деп атайды? Орыс киноларында мультипликация сөзі қолданылса (көбейту деген мағына береді), ал әлемнің басқа жерлерінде анимация(тірілу деген мағына береді) деп атайды. Анимациялық фильм - баланы да, ересекті де еліктеретін, ең қызықты кино өнер жанрларының бірі. Ол қимыл-қозғалыстың әр түрлі кезеңдеріне сәйкес, кадрлап суретке түсіріп, экранда жылдамдата көрсету арқылы дене қозғалысын бейнелеу тәсілі. Мультипликацияның дамуы нәтижесінде анимация ұғымы келген. Мультипликация латын тілінен multiplicatio- көбею, ұлғайту яғни көптеген суреттер дегенді білдірсе, анимация латын тілінен anima-жандану, тірілу (қозғалыс, айналу) деген мағынаны білдіреді. Анимация - жандандарылған фильмдер. Оның ең басты құпиясы - әр секунд сайын 24 суреттің көрсетілетіндігінде.[10] Анимация мен мультипликация кең таралған синонимді сөздер. Анықтамасында ғана айырмашылық бар кино өнерінің бір түрі болып табылады. Анимацияда өмірде болмайтын эффекттер мен іс-әрекеттер болады. Мысалы: қарындаштың өз-өзімен жазылуы, құмнан сарайдың салынуы, кейіпкерлердің ауада жүруі т.б Бұл өнердің болашағы зор. Себебі көркем әдебиет, музыка, сурет, дыбыс т.б бір арнаға тоғыстыру тамаша өнер. Сондықтан да анимация өнері - қажырлы еңбекті керек ететін үрдіс.
Анимациялық фильмнің тарихына көз жүгіртер болсақ, 1832 жылы ең алғаш суретке жан бітірген бельгиялық физик - Жозеф Плато және австриялық профессор-геометр Симон фон Штампфер болды. Олар бірнеше суреттер жапсырылған дискінінің көмегімен суретке жан бітіріп, қолын сілтіп, жүгіріп бара жатқан баланың бейнесін жасайды. Бұл технология киноаппараттың жасалуына ықпалын тигізді. 1877 жылы француздық суретші, инженер Эмиль Рейно траксиноскоптың көмегімен суретті музыка және әнмен сүйемелдеп, оған түрлі-түсті эффект қолданып, суреттің қимылын 15-20 минутқа ұзартқан. Құрылғы қозғалмалы кескіндерді көрсетуге мүмкіндік береді. 1982 жылы Рейно өзінің жарқыраған суреттерін көрермендерге көрсетті. Америкалық Джон Стюарт Блэктон, Унизор Маккей, француздық карикатура суретшісі - Эмиль Коль суреттерді бөліп түсірудің жаңа жолдарын пайдаланып, қозғалыстарды ретке келтіріп, оларға жан бітірудің құпияларын ашты. 1906 жылы Америкалық компания ең алғашқы көптеген көрермендерге арналған анимациялық фильмді шығарды. Әйгілі Микки Маус атты мультфильмнің авторы - Уолт Дисней анимациялық фильмдердің атасы деп те атасақ болады. Себебі, ол Оскарды 26 рет алған. Уолт Дисней - анимация тарихындағы ең танымал адам. 1928 жылы Уолт Дисней синхронды дыбыспен ең алғашқы мультфильмін шығарды. Оның әлемге әйгілі Микки Маус(тышқан), Освольд(қоян), Дональд(үйрек)т.б секілді балалардың сүйіспеншілігіне ие болған кейіпкерлері бар. Бірнеше топтаманы құрайтын бұл қойылымдардағы қимыл мен сөздің, музыка,шудың қозғалыспен қатар естілуі тамаша үйлесім тапқан. Қызықты сюжет, тартымды кейіпкерлер, жарқын түстердің үйлесімділігі, көптігі шынымен көрерменді таң қалдырады. Сондықтан да бұл топтамалар халықтың жүрегінен ерекше орын алған. 1977 жылы америкалық Уолт Диснейдің толықметражды Белоснежка және 7 гном атты фильмі шығып, авторға нағыз даңқ әкелген болатын. Соңғысының табысы 8 млдр-ты құраған. Оларды жасауға небәрі 4-5 адам ғана кіріккен. Уолт Дисней еңбектерін көріп қаншама бала өскен, әлі де өсіп келеді. Бұл топтамаларды XX ғасырдағы Союзмультфильм студиясынан шыққан мультфильмдердің ісін әрі қарай дамытты десек те болады. 1969 жылы В.М.Котеночкиннің Тұра тұр,бәлем!(Ну,погоди!) көпсериялы фильмі, В.Поповтың Простоквашинадан шыққан үшеу, т.б фильмдерін миллиондаған жас көрермендер тамашалады. Әлемде ең алғашқы бояулы мультфильм 1932 жылы жарыққа шыққан. Бұл қысқаметражды жұмыс Гүлдер мен ағаштар деп аталды. Айта кету керек, бұл жұмыс алғашында қара-ақ болып түсірілген. Бірақ, кейіннен аниматорлар тәуекелге барып Триколор технологияның көмегімен түстерді қосуды шешеді. Анимацияның өзі төрт қаламнан тұрады. Біріншісі - сценарий, екіншісі - өндіріс, үшіншісі - өнім, төртіншісі - насихат. Анимациялық фильм әрқашан жаңалықтар мен ізденістерді қажет ететін өнер болғандықтан, режиссердің, сценаристің еңбегімен компьютерлік графика ісінің үйлесуі маңызды. Анимация инемен құдық қаз - ған - дай ауыр еңбек, секундына 24 сурет са - лынуы керек. Енді есептеңіз, бір ми - нут - та 60 секунд бар, ал 10 минутта 600 се - кунд бо - лады. Сол 10 минуттық мульт - фильм үшін 14400 сурет салынуы керек[8]. Анимациялық фильмдерді мынандай критерий бойынша жіктеуге болады: өндіруші елдерге сәйкес, мақсат пен міндеттерге сәйкес, көрерменнің жасына сәйкес, ұзақтығы мен өндіріс технологиясы бойынша.
* Өндіруші елдерге байланысты мультфильмдер былай бөлінеді:
американдық (Тачки, Белоснежка и семь гномов);
француздық (Артур и минипуты);
жапондық (Мой сосед Тоторо);
ресейлік (Ну, погоди!, Малыш и Карлсон);
басқа елдер(ағылшын, қытай, неміс, т.б.); әлемнің әртүрлі елдері мультфильмдерді жиі бірігіп жасайды.
* Мақсатқа сәйкес мультфильмдерді былай бөлуге болады:
білім беру: (білімін тереңдетуге бағытталған);
дамыту: (жеке басын дамытуға бағытталған саяхатшы Дара);
тәрбие беру: (көрерменнің мінез-құлқының өзгеруі);
ойын-сауық: (басты мақсат - көрерменнің көңілін көтеру);
проблемалы: (айналамыздағы проблемалық жағдайларды ойлауға көмектесу);
* Ұзақтығы бойынша:
қысқаметражды (ұзақтығы 45минутқа дейін);
толықметражды (45 минуттан артық);
қысқа мультфильмдерден тұратын көптеген анимациялық сериялар бар.
* Жас қызығушылықтарына байланысты:
балаларға арналған;
жасөспірімдерге арналған;
ересектерге арналған;
көптеген мультфильмдер отбасымен көруге және барлық жастағы көрермендерге арналған;
* Өндіріс технологиясына байланысты;
Боялған (Том и джерри, т.б.);
Қуыршақ (чебурашка, т.б.);
Пластилин;
Құмұнтақ;
Компьютерлік;
Анимациялық фильмдердің мынандай түрлері бар. Олар: ауыспалы анимация, қуыршақ анимация, шыны анимациясы, компьютерлік 2D анимация, 3D анимация т.б. Ауыспалы анимация - бұл анимацияның ең ескі түрі. Бұл түрінде картонға немесе қағазға салынған нысан бөлек бөлшектерге кесіліп, әр бөлшек кадрдан кадрға ауысып отырады. Оған мысал ретінде Юрий Норштейннің тұмандағы кірпі атты мультфильмін айта аламыз. Ал, қуыршақ анимация - анимацияның ескі түрлерінің бірі. Классикалық анимация секілді, оны қымбат ететін бірден-бір нәрсе ол - барлық қуыршақтармен оның әшекейлері қолдан жасалады. Дегенмен, бұл анимация өте танымал. Әрбір нәрсенің ескісінің орнын жаңасы басатыны белгілі. Сол секілді, 2D компьютерлік анимация жаңа түрі болып табылады. Қазіргі кезде, барлық студиялар 2D компьютерлік анимациямен айналысады. Біз осындай анимация түрін теледидар бағдарламаларында, компьютерлік ойындарда, кинолардан т.б көріп қалатынымыз рас. Қазіргі таңдағы, ең жас, кең таралған әрі жаңа түрі - 3D анимация. Қазір біздегі анимацияның бәрі жыбырлақ болып кетті. Мультфильмде 1 секундта 48 кадр болса, 48 кадрға 12 сурет салсаң, қимылдайды. Сол қимылдаған суреттің бәрін мультфильм деп кеттік. Ол мультфильм емес. Анимация деген - суретке жан беру. Балалардың ойына, сезіміне жан беру деген сөз. Туындыны жасайтын суретші - аниматор деп аталады.
Қазіргі анимациялық фильмдер екіге бөлінеді: ескі және жаңа. Сондықтан да, қазіргі анимациялық фильмдердің балалардың көңілінен шығатынының ең бірінші себебі - мультфильмнің түсі. Бала ең бірінші бояуына қарап, теледидарға үңіледі. Қазіргі таңда барлық дерлік анимациялық фильмдер компьютерде жасалынатын болған. Уақыт өз дегенін істетпей қоймайды. Тіпті ең қарапайым 2D форматындағы фильмдердің өздері компьютерде жасалынады. Қазір барлық озық елдерде motion capture технологиясы қолданылады. Онда мульт кейіпкерді адам өзі қозғалтып, өзі күлдіре алады. Десе де, белгілі мультипликатор Ф.Хитрук суретшінің саусақтарының ізі қалмаса, компьютерге салынғанда натурализм өлі боп шығады дегенді айтқан еді[30] Компьютер - жансыз дүние. Ол кейіпкердің қимылын жасағанмен, суретшінің ойын жеткізе алмауы мүмкін. Балалар түрлі-түсті бояуларға құмар. Түрлі-түсті теледидарлар мультфильмдердің бояуын қанық етіп қана қоймай, оның ажарын одан әрі аша түседі. Қазір - технология заманында әртүрлі анимациялық фильмдерді жасауға мүмкіндік беретін бағдарламалар өте көп. Мысалы, Pencil, Adobe Photoshop, Marcomedia Flash Maker т.б.
Оның ішінде Flash бағдарламасы 1996 жылдан бастап пайдаланылып келе жатыр. Ол анимациялық фильмдерді, ойындарды қызықты әрі әсерлі етуге көмектеседі. Flash программасының көмегімен жасалатын анимацияның 3 түрі бар:
* классикалық анимация. Анимацияның ең қызықты әрі кең таралған түрлерінің бірі. Анимацияның бұл түрінде қолданушы әрбір кадрды өзі жасайды. Әрбір келесі кадрға кілттік сөздер қойылады. 1кадр 2ші кадрдан айырмашылығы аз болған сайын, персонаждың табиғилығы жүзеге асады. Мұндай анимация кең таралған, тегіс, өте жанданған бірақ қымбат. Мысалы: ретінде Дисней, Союзмультфильм студияларынан шыққан мультфильмдерді айта аламыз.
* автоматты анимация. Бұл жерде қолданушы бірінші және соңғы кадрды ғана өзі жасайды, ал қалған кадрларды программа автоматты түрде өзі жасап береді.
* Сценарий негізіндегі анимация. Flash- тің Action Script программалау тілі арқылы жасалынатын анимацияның бір түрі.
Анимациялық фильмнің жасалу кезеңі:
1-кезең. Сұлбасын қағазға түсіру кейіпкерлердің диалогтары жазылады.
2-кезең. Кейіпкердің сыртқы келбеті, костюмі, пайдаланатын заттары ойластырылады.
3-кезең. Суретшілер кадр-кадр бойынша кезек-кезегімен салып шығады.
4-кезең. Кейіпкерледің орны мен декорациялар ойластырылады.
5-кезең. 3D форматында модельдеу басталады.
6-кезең. Мультфильмге әуен таңдалып, дубляж жасалады.
Жаңа анимациялық фильм жарыққа шығады
Қазақ анимация өнері жайлы сөз қозғасақ бірден есімізге Әмен Қайдаров келетіні өтірік емес. 1967 жылы ертегі негізінде түсірілген қазақтың тұңғыш туындысы Қайдаровтың Қарлығыштың құйрығы неге айыр? мультфильмі. Бұл фильм 1968 жылы Ленинградта өткен Бүкілодақтық фестивальде екінші орынға ие болып, әлем елдерінің экрандарында көрсетілсе, 1975 жылы Нью-Йоркте өткен анимациялық фильмдердің I халықаралық фестивалінде Қола Праксиноскоп жүлдесін иеленді. Әмен Қайдаров түсірген Ақсақ құлан, Құйыршық, Қожанасыр-құрылысшы атты қазақ халқының рухани қазынасына қосылған қомақты дүниелер Орта Азиядағы жетекші орынға шықты. Қазақ халқының рухани байлығын дүниежүзіне таныстырды. Оған ең басты себеп - фильмдердің сапасы емес, ұлттық нақыштағы ерекшелігі еді. А.Әбілқасымов, А.Тоқшабаев, Ү.Бекішев секілді белгілі тұлғалар анимация өнерінің соның ішінде қазақ анимациясының дамуына өз үлестерін қосты. Қазақ анимациясы тарихынды жоғары бағаланған туындылар қатарына: Ж.Дәненов пен Ү.Қыстауовтың Алпамыс батыр, Айдаһар аралы, Б.Омаровтың Үш шебер, Қаңбақ шал, Қ.Сейденовтың Қадырдың бақыты және т.б
Еліміздің ғасырлар бойы жинаған ауыз әдебиеті: ертегілер, аңыздар, қиссалар- мультфильм үшін таусылмайтын азық. Ертегі - рухани тәрбиелік мәні аса зор, көзіміз көріп, құлағымыз ести алмайтын, тек ақылмен ажыратып, жүрекпен ғана түсіне алатын, материалдық әлеммен біріге шегі жоқ рухани әлем болмысының бір тұтас түсінікті баян етілген көрінісі.,-деп анықтама берген.[11] Атақты педагог Ы.Алтынсариннің мынандай сөзі бар: Бала кезде үш жастан он екі жасқа дейін аралықта әр адам өзінің рухани дамуына қажетті нәрсенің бәрін де ертегіден алады. Мысалы: Ресей мемлекеті өздерінің ұлттық құндылықтарын балаларының санасына сіңіру үшін аянбай тер төгуде. Олар Крыловтың мысалдарын, тарихта болған батырларын кейіпкер ретінде алып, керемет қысқаметражды туындылар жасап шығаруда. Три богатыря, Алеша Попович, Добрыня Никитич сынды батырларын дәріптеу арқылы өз ұрпақтарының санасына құйып отырады. 1924 жылы Ресей елінде ең алғаш мультфильм пайда болды. Ал қазақ анимациясында кейіпкерлердің образын суреттеуде тарихи тұлғалар өте көп. Мысалы: Ер Төстік, Толағай т.б. Отанын сүюді, елін-жерін, халқын қорғауды дәріптейді.
Анимациялық фильмдердің қызметтері:
* Эстетикалық
* Танымдық
* Аффективті
* Бихевиоралды
Дисней студиясы Олли Джонстон мен Фрэнк Томастың ұсынған бірігіп жасалынған Өмірдің бейнелері: дисней анимациясы деген анимацияның 12 қағидалар жинағы бар. Бұл қағидалар 1930 жылдан бастап анимацияны анағұрлым мағыналы ету үшін әдістерді әзірлеген Уолт Диснейнің студиясының аниматорларының көп жылдық тәжірибелеріне негізделген. Қағидаларының басты идеясы - физика заңдарының сақталуымен бірге, кейіпкерлердің тартымдылығы мен эмоционалдық сияқты көп дерексіз мәселелерді қарастырады. Алғашында дәстүрлі, қолмен жасалынған анимацияға арналған қағидалар болса да, олар компьютерлік анимация үшін де өте маңызды.
1. Қысу немесе созу - ең маңызды принцип. Оның міндеті - анимациялық объектілердің пішінінің салмағы мен сепімділігінің елесін жасау. Сонымен бірге, қысылған немесе шамадан тыс дәрежеге созылған сурет мәнерлі комическалық әсерге ие болуы мүмкін. Дегенмен, шынайы анимацияда осы принциптің ең маңызды аспектісі оның нысаны өзгертілсе, оның көлемі өзгертілмейді. Егер доптың ұзындығы тігінен созылса, онда ені төмендетілуі керек.
2. Дайындау немесе алдын ала беру. Дайындық іс-әрекеті қозғалысты шынайы қабылдауға бейім, сондай-ақ ол юолжау кезеңін бейнелейді: биші секрігенге дейін тізе бүкпейді т.б. Бұл әдіс тек физикалық мазмұнмен ғана шектелмейді: мәселен экрандағы кейіпкерлердің көзге көрінуі, біреудің пайда болуы күтіледі. Алдын ала әрекет болғанда, күтпеген, ерекше эффект пайда болады. Нәтижесінде көрермендердің көңіл көтеру сезімін тудырады, ол әрекетке комедиялық сәтті қосады. Бұл эффект көбіне таңғажайып әзіл деп аталады.
3. Сахналық (кескіннің көрерменді қалай көретіні туралы тұрақыты есеп). Бұл қағида театрда және кинотеатрда ойнауға арналған. Оның мақсаты - жұртшылықтың назарын аудару және сахнада ең маңыздысы, не болып жатқанын және не болу керек екендігін түсіндіру. Осындай кадрдағы анықтықты кейіпкерлерді орналастыру, жарық пен көлеңкелерді пайдалану, камераның бұрышы мен позициясы секілді түрлі құралдармен қол жеткізуге болады. Бұл принциптің мәні маңызды нәрселерге назар аударып, қажетсіз бөлшектерден аулақ болу болып табылады.
4. Макеттерді және тікелей фазалық қозғалысты қолдану. Бұл сызу процесінің екі түрлі тәсілдемесі. Алғашқы аниматорлар тікелей алға кейіпкердің алғашқы қозғалысынан бастап, бір нәрсені қозғалтқан кезде ойлап тауып, сурет салғаннан кейін суретке түсіріп алады. екінші тәсіл - макеттерді қолдану. Ең алдымен негізгі кадрлар жасалады, кейін аралықтары толықтырылады. Тікелей фазовка қозғалыстың тегіс, динамикалық иллюзиясын жасайды және өрттің, судың, сұйық заттардың анимациясын жақсартады. Екінші жағынан бұл әдіспен пропорцияларды ұстап тұру қиын, сондай-ақ дәлділікті қалыптастыру қиын. Драмалық және эмоционалдық көріністерін жасау барысында макеттерді пайдалану, жұмысты одан әрі жақсы етеді. Бұл әдістер жиі біріктіріледі. Компьютерлік технологияны қолдану бұл әдісті айтарлықтай жеңілдетті, себебі негізгі кадрлар арасындағы бос орындар толтырылуы автоматты түрде болды.
5. Өту қозғалысы және күрделі іс-әрекет. Бұл бір-бірімен тығыз байланысты әдістер қозғалысты шынайы етуге, көрермендерге жақсы әсер қалдыруға көмектеседі. Өту қозғалысы кейіпкердің тоқтағаннан кейінгі дененің бөліктері қозғалатындығын білдіреді. Күрделі іс-әрекет дененің әртүрлі жылдамдықтарында қозғалу үрдісін көрсетеді(қолы мен басы адам жүріп бара жатқанда әртүрлі жылдамдықта тоқтайды). Томас пен Джонстон тұрақты қозғалыс принципін жасады. Кейіпкерді қозғалыссыз статикалық бейнелуге болмайды, бұл әдетте негізгі әрекетке назар аудару үшін жасалады.
6. Қозғалыстың басы мен аяғын жұмсарту. Адам ағзасының қозғалысы мен көптеген басқа нысандарды тездету немесе баяулату уақытты алады. Сол себепті анимация анағұрлым шынайы болып көрінеді, егер оның құрамында іс-әрекеттің ортасында аз, ал басында және аяғында көп суреттер болып, экстремалды позалар бар болса. Бұл принцип кейіпкерлердің соңғы позалары, отыруға және тұруға, сондай-ақ жансыз объектілердің қозғалысына қатысты.
7. Доға. Ең табиғи қозғалыстар доғалы жолды ұстануға бейім, ал анимация бұл қағидаға сүйенуі керек. Нысанның испульсі мен жылдамдығы неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым доға бүгіледі.
8. Қосымша әрекет. Негізгі әрекетке қосалқы әрекеттерді қосу сахнаға көбірек өмір береді және негізгі әрекеттерді қолдауға көмектеседі. Жаяу жүргінші бір уақытта қолдарын сілкіндіреді немесе қалтасына салып алады, сөйлей алады немесе түрлі мимика арқылы эмоцияларын көрсетеді. Қосалқы әрекеттердің маңызды сәті - негізгі әрекетке назар аудармай, олар көрсеткен нәрсеге көңіл аудару. Бір жағынан бұл әрекеттерді жібере салғанда дұрыс. Себебі, кенеттен жасалған қозғалыс кезінде екінші іс-әрекет байқалмай қалуы мүмкін. Сондықтан, қимылдың уақытында емес, басында немесе аяғында қосқан жөн.
9. Уақытты есептеу. Уақытты есептеу - әр қозғалысқа арналған суреттердің немесе кадрлардың санын білдіреді, бұл олардың фильмге түсріу жылдамдығына әсер етеді. Таза физикалық деңгейде уақытт дұрыс есептеу объектілерге шынайылық береді. Кейіпкердің көңіл-күйін, эмоциясын, реакциясын жасауда уақытты есептеу шешуші, маңызды мағына береді. Бұл кейіпкерлердің аспектілерін жеткізудің негізгі құралы бола алады.
10. Шектеу , асыра сілтеу. Асыра сілтеу анимация үшін пайдалы,сондай-ақ шындықты керемет имитациялау мультфильмдерде статикалық және іс-пыстырарлықтай көрінуі мүмкін. Асыра сілтеудің деңгейі суретшінің реализмді немесе белгілі бір стильді білдіруге ұмтылатынына тәуелді болады. Шектеудің белгілі бір деңгейін қолдану өте маңызды:егер сахнада бірнеше асыра сілтеушілік болса, экранда шатасуларды болдырмау үшін, осы бөліктердің бір-бірімен қалай байланысы арасындағы тепе-теңдікті сақтау керек.
11. Біртұтастық (кәсіби) сурет. Біртұтастық қағидасы нысанның үш өлшемді кеңістіктегі және салмақтағы формасын ескере отырып бейнеленгенін білдіреді. Аниматор білікті суретші болуы керек және үш өлшемді модельдеу, жарық, анатомия, салмақ, баланс және көлеңкелі негіздерін түсіне білу керек. Қазіргі заманғы аниматорлар компьютерлік технологияны пайдалану арқылы аз сурет салады, бірақ олардың жұмыстары компьютерлік анимацияда классикалық суреттердің жайлы жалпы түсінуді талап етеді.
12. Тартымдылық. Мультфильмдегі кейіпкерлердің тартымдылығын актерлік харизма деп атайды. Тартымды кейіпкерлердің бәрі оң емес, мәселен монстрлар тартымды болуы мүмкін. Ең маңызды нәрсе- көрермен шынайылық пен кейіпкерге қызығушылығын сезіне білу керек. Көрермен мен кейіпкер арасындағы қарым-қатынасты жақсартудың бірнеше әдістері бар: Мәселен: мәнерлі позалармен немесе кейіпкерлердің дизайнымен тартымды болуы мүмкін.
Кез-келген шығармашылық жұмыс адамның арман-қиялымен, ойымен тығыз байланысты. Сонымен қатар анимация өнері таланттылықты, шеберлікті, іске деген сүйіспеншілікті, бір сөзбен айтқанда, жан-жақтылықты қажет етеді. Анимация - ұлы өнер. Бұл мамандыққа жыл сайын жиырма шақты бала оқуға түсуге ұсыныс білдірсе, олардың сурет салу машығын, оны өз дәрежесінде жеткізу мүмкіндігі, еңбекқорлығы түгел ескеріліп, нәтижесінде он шақты ғана бала түседі. Мульт кейіпкерлерінің әрбір сөзіне, ісіне үлкен мән беріледі. Сондықтан да, ұқыптылық пен сабырлылық қажет. Ал, оқу соңында он шақты студенттің бес-алты студенті ғана диплом қорғап шығады. Бізде Адай Әбілдинов, Тұрдыбек Майдан, Рамиль Усманов сынды таланатты жастар баршылық. Анимациялық фильмдер - әр ұлттың өзіндік ұлттық құндылықтарын, тарихын, салт-дәстүрлерін жас ұрпақтың санасына сіңіретін бірден-бір құрал. Өкінішке орай, қазіргі кезде бала тәрбиесімен ата-ана емес, төріміздің бір бұрышын иемденіп алған көгілдір экран мен ғаламтордың айналысып жатқан заманы болды. Мультфильмдер әрбір баланың балалық шағының бір бөлшегі екені белгілі. Бұл әдемі суреттерге және ертегілерге байланысты жағымды естеліктер. Сондықтан, баланың сюжеті жеңіл, көңілді фильмдерді көргені маңызды. Алты жасқа дейін балаларға арналған мультфильмдерді таңдауға айрықша назар аударған жөн. Өйткені осы жаста бала психикасы, әдеті мен қоршаған ортаны қабылдауы қалыптастады. Психолог мамандар баланың үш жасына дейін мультфильмді көрсетпеуге кеңес береді. Кез-келген мультфильмдердің, жарнамалардың жалпы көгілдір экранның зияны көп. Үш жасында бала мазмұнына емес, жыбырлаған әрекеттеріне мән береді. Тіпті бұл жаста балада тәуелділік деген жаман әдет қалыптаса бастайды. Кейбір адамдар бұл мультфильм балаларға арналған ғой деген пікірлерді айтуы мүмкін. Бірақ қызықты, мазмұнды мультфильм болса да, ол балаға зиян. Себебі, ондағы шаптаң қимылдарды, әртүрлі эффекттерді таразыға салып үлгере алмайды. Бала дұрыс дамуы үшін ол затты ұстап, көріп, білуі керек. Әр нәрсенің формасын, пішінін, көлемін қолмен ұстап, қабылдайды. Қазіргінің балалары бұрынғы ұрпаққа қарағанда тез дамып келеді. Сондықтан, теледидарды көргізбей қою деген мүмкін емес. Бір-екі жасында ата-ана мультфильмдерді енді дамып келе жатыр деген көзқараспен қарауға рұқсат ете алады. Мәселен: табиғат, гүлдер, жануарлар және әртүрлі нысандар т.б көрсететін қысқаметражды анимациялар болуы мүмкін. Ал, екі жасында бала көбінесе жануарлар туралы ертегілерді тыңдап, қабылдайды. (Мәселен: Колобок, Үш аю). Сондай-ақ, тамақтану мәдениетін, гигиенаны, қарым-қатынасты, ойындарды, көп батырларды үйрететін мультфильмдер болуы мүмкін.Үш жасында сюжеті күрделірек мультфильмдерді қабылдай алуы мүмкін. Ал, төрт жасында бала мультфильмдерді саналы қабылдай алады. Мысалы: Андерсеннің ертегілеріне негізделген Дюймовочка, Золушка, Свинья-копилка т.б. Сонымен бірге, бұл жаста бала әлеуметтік қарым-қатынастарды сезіне бастайды: достық, махаббат,адалдық, сенім, қиыншылықта көмектесу, жақсылық пен жамандық арасындағы күрес, өмір, өлім т.с.с. Төрт жасында көретін мультфильмдердің басты кейіпкерлері жануарлар ғана емес, адамдар (әсіресе балалар). Бұл жаста классикалық серияларды да көре бастайды. Мәселен: Крокодил Гена и Чебурашка, Маугли, Ну, погоди!, Алдар көсе, Маша и Медведь, Винни-Пух т.б. Бес жасында жақсылық пен жамандықты ажыратып түсінеді. Бұл баланың ары қарай қоғамда бейімделуі үшін өте маңызды. Бала қауіпті, қауіп төніп тұр деген не екенін түсінуі керек. Алты жасында одан да күрделі мультфильмдерді көре бастайды. Кейбір ата-аналар балам мультфильм көреді, бірақ, онда не болып жатқанын түсінбейді деп жатады. Әрине, көгілдір экран әдемі суреттермен, ерекше дауыс ырғақтарымен, дыбыстарымен баланы баурап алады. Психологтардың пікірінше, мультфильмдердің барлығы балаларға арналмаған. Мәселен: кейбір мультфильмдер алты жасқа дейінгі қыздарға көруге рұқсат етілмейтіндері де бар. Олардың қатарына жапондық мультфильмдерді айтуымызға болады. Себебі, кейіпкерлері ашық киімді, боянып алған, өте арық т.б. Мұны көрген қыздар сұлулықты дұрыс түсінбеуі мүмкін. Сонымен қатар, психологтар зомби, монстр, күлкілі кейіпкерлері бар мультфильмдерді ұсынбайды. Мұндай фильмдер баланың психикасына соққы боп тиеді. Біріншіден, қозғалыстарға, қарым-қатынастарға еліктеп, балада агрессия тудырып, әртүрлі жаман, қауіпті сөздерді қайталап, үйреніп алады. Екіншіден, монстрлардың мультфильмдері зорлық-зомбылық көріністерімен қаныққан: күрес, қаруды қолдану. Көптеген кейіпкерлер ұшуға, тік бетімен жүруге қабілетті. Бала кейіпкерлердің іс-әрекетін қайталайды. Сондықтан, балаға шынайы өмірге жақын мультфильмдерді ғана көруге мүмкіндік беру керек. Әрбір ата-ана мультфильмдерді баласының жасына сәйкес таңдап беруі керек. Содан кейін, мультфильмдер күн сайын пайдасы мен қуанышын алып келеді. Дегенмен, бала экранның алдында бір сағат қана отыру керек екендігін, ал оқушы балалар екі сағатқа дейін отыруы мүмкін екендігін айтады. Бұл балаға екі сағаттық киноны қосып беріп, ұйықтай беруге болады деген сөз емес. Әр сеанс жиырма минутқа созылуы тиіс. Сонымен қатар, арасында үзіліс жасап тұру керек. Үзілісте балаңызбен балконға таза ауаға шығыңыз, ауа-райын туралы сөйлесіңіз немесе доппен бөлменің бір бұрышында немесе сыртқа шығып ойнаңыз. Сонымен бірге, үш жастан кіші балаларға теледидар бағдарламаларын көруге кеңес бермейді. Көгілдір экранға баланың күніне 20-30 минутын бөлсе, кейінірек ұлғайта бастайды. Мультфильмдегі жылдам ауысатын іс-әрекеттерінен баланың көзі тез шаршайтын болғандықтан, қараңғы бөлмеде көруге болмайды. Мүмкіндік болса фильмдерді балаға күндіз көрсетіп немесе кешкісін жарық бөлмеде көрсету қажет. Бала мен экран арақашықтығы 2,5-3 метрден қашық болмауы керек. Сонымен бірге, балаларға теледидар алдында тамақ жеуді үйретпеген жөн. Себебі, бұл баланың денсаулығына өте зияны. Мультфильм баланың эмоциясын дамытады. Сіздің балаңыздың қандай мультфильм көріп жатқаны өте маңызды: кейіпкерлері әртүрлі болуы керек (ашушаң, тыныш т.б.) бірақ агрессия жасамайды, тек оң ғана емес, сонымен бірге теріс эмоцияларды да сезінеді, достық, өзара көмек және дұрыс әрекеттерді үйренеді. Ата-ана анимациялық фильмдерді баласымен бірге көру керек. Көріп болғаннан кейін баласымен бірге кейіпкерлерді, мультфильмнің мазмұнына талдау жасап, кейіннен кейіпкердің суретін салып, ол туралы әңгіме құрастырған жөн. Себебі, анимациялық фильмдер баланың тілінің дамуына әсер етіп қана қоймай, оның психикасына да әсерін тигізеді. Әрбір ата - ана баласына ненің жаман, ненің жақсы екенін мысалмен түсіндіре алады. Сонымен бірге, әрбір ата-ана баласының мультфильмдегі әндерге, қорқынышты, күлкілі эпизодтарға қалай жауап беретінін бақылаған жөн. Анимациялық фильм баланың екі жарым жасынан бастап өміріне еніп, оның психикасына, сөйлеу дағдысына, мінез құлқына әсерін тигізетін анимациялық фильмдер де аз емес. Бала миы тез қабылдағыш келеді. Шон Бротерсонның мынандай сөзі бар: Бала миы жаңа ғана тұрғызылған үйге ұқсайды. Қабырғалары көтерілген, есіктері жабық. Сосын, сен электр жабдықтарын, сымдарын магазиннен әкеліп, қондырасыз. Ол жұмыс жасайды ма? Мүмкін емес. Себебі, ең алдымен сымдарды бағыттап, барлық қосылымдарды қосу керек. Бұл да миидың дамуына, қалыптасуына ұқсас. [44] Өкінішке орай, қазіргі кезде мұндай мәселелерге ата-аналардың назар аудармайтыны өтірік емес. Ал, соның нәтижесінде бала тілінің кеш дамуына, ашуланшақ болуына т.б әкеп соғады. Мультфильмнің балаға әсер ету процесін екі кезеңге бөліп қарастыруға болады.
1. Экраннан келіп түскен ақпаратты бала сурет түрінде қабылдап, бірақ онда не айтып жатқанын түсінбейді. Бала үшін ең бастысы, жарқын, әсем, фон музыка
2. Бала экранда беріліп жатқан ақпаратты түсінеді. Ондағы кейіпкерлердің сөйлеу мәнерін, мінез-құлқын барлығын өзіне сіңіріп, көшіріп алады.
Социологтардың зерттеуі бойынша, балалар өздерінің 20%- дан 40% дейінгі бос уақытын теледидар, ғаламтор ойындарының алдында өткізеді екен. ЮНЕСКО-нің мәлімдеуінше, 3-6 жас аралығындағы балалар орта есеппен күніне үш-төрт сағатын теледидар, әсіресе мультфильм көруге жұмсаса, демек бір аптада жиырма бес сағатын жұмсайды деген сөз.Сонымен бірге, бүгінгі балалардың 93% 3-5 жастан аптасына 28сағат теледидар көреді екен. Оған ата-аналардың өздері де кінәлі. Таңертең жұмысқа кетіп бара жатқанда өздері мультфильмді қосып беріп кетеді де, содан теледидар кешке бір-ақ өшеді. Ата-ана азаннан кешке дейін күнкөрістің қамы, жұмыста болады. Бала тілінің дамуына, дұрыс тәрбиеленуіне ана-анамен қатар, анимациялық фильмнің де тікелей әсері бар. Себебі, әрбір бала үшін ең қызықты, еліктіретін кино жанрының бірі. Қарапайым өмірден мысал келтірсек: қазіргі кезде қаладағы көпшілік қазақ балалары өз тілінде емес, орыс тілінде сөйлейді. Себебі, бала кезінен бастап басқа тілдегі бағдарламаларды көріп өсті. Оған қазақ тілін үйретіп жатқан ата-ана жоқ. Әрбір бала үшін ең бірінші ұстазы - өзінің ата-анасы. Бала айтқанды емес, үйде көрген нәрсесін істейді. Кейбір отбасыларда үйінде ата-анасы орысша сөйлесіп жүрсе, баласын орысша тәрбиелесе, әрине баланың тілі орыс тілінде шығады. Әрине барлық отбасыға топырақ шашуға болмайды. Кейбір отбасыларда баласы басқа тілдегі бағдарламаларды көрсе де, үйде ата-анасы қазақ тілінде сөйлеп, баласына қазақ халқының мәдениетін, тарихын, дінін үйреніп, тәрбиелейтін отбасылар да бар. Мультфильм десе, бала ішкен асын жерге қоятыны өтірік емес. Алты айлығынан бастап теледидар көре бастайды да, екі-үш жасында тұрақты көрерменіне айналады. Әрбір ата-ана өз баласының ақыл-ойы, психикасы, тілі дұрыс дамуын қаласа, ең алдымен балаға дұрыс мультфильм таңдап беру керек. Екіншіден, баланың теледидар көретін уақыт шектеу керек. Сонымен бірге, мультфильмді баламен бірге көріп, біткеннен кейін балаға сұрақ қойып, мультфильмге яғни, басты кейіпкердің іс-әрекетіне талдау жасау керек. Ол не істеді? оның іс-әрекеті дұрыс па? Бұрыс па? Қазіргі таңдағы анимациялық фильмдердің бірінің пайдасы болса, екіншісінің зияны бар. Мультфильм бала тәрбиесінің басты құралы ретінде: еліктеуіштік пайда болады, елестету қабілеті, ойлау қабілеті, сөздік қоры, қызығушылығын оятады т.б. Сонымен бірге, мультфильмнің мынандай пайдалы аспектілері бар:
* Білім беру. Қазіргінің балалары оқуды, санауды тез меңгеріп алады. Олар экрандағы өздерінің сүйікті кейіпкерлерімен бірге, олардың айтқандарын қайталап, әріптердің, сандардың түстерін есте сақтап алады. Сонымен қатар, тарих, география, шет тілдері туралы мультфильмдер де бар.
* Коммуникативті. Балалар бірдей мультфильмдер көретін болса, құрдастарымен ортақ тіл табысып кетуіне жеңілірек болады. Балалардың көпшілігі Маша и медведь, ну, погоди! көреді. Егер бала осындай мультфильмдердің біреуін көрмесе, тез тіл табысып кете алмайды.
* Сөйлеу. Балалар тек айналасындағы адамдардың айтатын сөздерін ғана біледі. Ата-аналар күнделікті сөздік қоры шектеулі. Ал, мультфильмдерден күнде жаңа әрі пайдалы сөздерді үйренеді. Әндер мен жаңылтпаштар арқылы баланың дикциясына көмектесетін мультфильмдер де бар. Мысалы: ағылшын тілін балаларға ән арқылы үйрететін Johny, Johny yes Papa, Humpty Dumpty, Мяу-мяу т.б.
* Рөлдік ойын. Қаһармандарға көңіл бөле отырып, өздерінің рөлін сынап көреді. Чебурашка достықсыз өмір сүре алмайтындығын үйретеді.
* Шығармашылық. Кейбір мультфильмдер баланың шығармашылық қабілетін дамытуға көмектеседі. Мәселен: Пластилиновую ворону мультфильмін көре отырып, бала ермексаздан белгілі бір мүсін жасағысы келеді. Петух и краски мультфильмі арқылы қолөнерді қалай жасау керек екендігін көреді, үйренеді.
Ал, бала тілінің дамуына қалай әсер етеді? Кейбір ғалымдардың айтуы бойынша, теледидар бала тілінің дамуына әсер етпейді. Өйткені, анимациялық фильмдер ата-ананың өз балаларымен сөйлесуге мүмкіндік бермейді. Бала үйде мультфильмді қаншалықты көрген сайын, ата-анасы да баласына соншалықты аз ғана көңіл бөледі. Сонымен бірге бала қиялының дамуына да әсер етпейтін көрінеді. Себебі, телевизиялық бағдарламаның дайын сюжеті балаға өзі қиялдауға мүмкіндік бермейді. Мысалы: сіз теледидар көруге шектеу қойсаңыз, ол не істеу керек екенін білмей қалады.
Психологтардың айтуынша, мультфильм баланың қимыл-қозғалысын, сөйлеп үйренуін, дамуын тежеп, бірнәрсеге тәуелді етіп қояды. Бала өздігінен сөйлеуді, жүруді меңгермейінше, оны пассивті көрермен етіп отырғызып қоюға да болмайтынын айтады. Ал зиянды жақтары бала ұзақ уақыт теледидар алдында отырғандықтан, артық салмаққа, баланың дамуы кешеуілдеп, көру қабілетінің нашарлауына алып келуі әбден мүмкін. Бала бала болып ойнап, секіріп, қуып, жүгіріп ойнайтын кезінде, бас алмастан теледидарға немесе телефонға қарап отыра беруге болмайды. Бала көп қозғалмағандықтан, бұлшықеттері дұрыс жұмыс жасамай, козғалуы, дамуы бәсеңдей түседі. Сонымен қатар, бала бұл жаста көп нәрсені жеуді әдетке айналдырады. Қозғалыс болмағандықтан мұның арты семіздікке, нашар ас қорытуға алып келеді. Соңғы жылдары ата-аналар да, мұғалімдер де бала тілінің дамуының кешігуіне шағымданған. Кейбір балалар сөйлей алмайды, аз және нашар сөйлейді, сөйлеу тілі жұтаң. Психолог А.Моридің зерттеуіне сүйенсек: теледидар алдында ұзақ отыру адамның ерік-жігерін әлсіретеді екен. Көгілдір экраннан көз алмай ұзақ қарау көз жанары арқылы миды гипноздайды екен. Бала экраннан тамашалаған оқиғаларды шынайы деп қабылдайды, солар қуанса қуанып, мұңайса ол да мұңайып жүреді. Теледидардан көргендерінің бәрін өмірмен шатастырған балалар қазіргі кезде таңғаларлық нәрсе қалмады. Негізінен, виртуалды кеңістік пен шынайы өмірді ажырату қабілеті 12 жастан кейін ғана толық қалыптасады. Сонымен қатар, ең қызықты жайт, екі жарым үш жастағы балалар түрлі-түсті емес, ақ-қара түсті мультфильмдер көруі тиіс екен. Себебі, қанық түстер баланы алаңдатып, экрандағы жылдамдыққа ере алмайды. Экрандағы көріністер тез алмасқанда енді ғана жетіліп келе жатқан бала оларды есіне сақтап үлгермей, көрініс басқаға ауысып милары шатасып кетеді. Осыдан бала аз уақытқа ғана есте сақтауға бейімделеді. Есте сақтау қабілеті төмендеп, көз талмасына ауруына шалдығатынын да ғалымдар дәлелдеген. Сондай-ақ, теледидар алдында ұзақ отырып, мультфильмдерді көп көретін балаларда психикалық мәселелер пайда болып, бас миына, көзіне, физикалық жағына да зиянын тигізеді екен. Бала үш жасқа толмаған балалар мультфильмнің мазмұнына емес, жыбырлаған әрекеттеріне мән береді. Сондықтан мамандар үш жасқа дейін балаларға теледидар көрсетпеуге кеңес береді. Американ ғалымы Райнер Пацлаф көгілдір экран адамды стресске ұшыратуы мүмкін дейді. Сонымен қатар, мұндай мультфильмдердің шарап, есірткі, шылымнан да қауіп-қатері көптігін айтқан.[23]. Мәселен, қалталы құбыжықтар мультфильмінің бір сериясынан кейін алты жүз бала қояншық ауруына шалдыққан. Самарада осы мультфильмді көріп отырған бүлдіршін ұйқыдағы әкесінің көзін шұқып алған. Мұндай жайттар шетелде ғана емес, өз елімізде де орын алып жатады. Мәселен, Алматы қаласында өрмекші адамның құрбаны бола жаздаған сәттер де болған. Түрмеге түсетіндердің көпшілігі осындай теледидардағы іс-әрекетті қайталаудың құрбаны болған болса, оның ішінде жасөспірімдердің саны күрт өскен. Ғалымдардың айтуынша бүгінгі күннің жастары қатыгездікті, зұлымдықты дәріптейтін мультфильмдерді тамашалағанды ұнатады. Соның нәтижесінде көрші Ресейде қаншама балалар жылына неше түрлі ауруға шалдығып жатады. Жапонияда бүлдіршіндерге қағазға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz