Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1
Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқарудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.
Демографиялық үрдістер және оның ел экономикасында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.
Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты ... ... ... ... ... ... ...
2
Қазақстан Республикасы аумағында демографиялық саясаттың жүзеге асыруын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.
Қазақстан Республикасында демографиялық саясатты жүзеге асыру қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.
Қазақстандағы демографиялық үдерістердің жағдайы мен даму тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқаруға бағытталған бағдарламалық іс-шараларды жетілдіру ... ... ... .
3.1.
Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқару кезінде туындайтын мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.
Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқаруға бағытталған бағдарламалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3.
Қазақстан Республикасындағы демографиялық саясатты жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мазмұны
Кіріспе
Демократия мен демография сөзі біздің тілге аударғанда халықтық билеу және халықтың орналасуы ұғымын білдіреді. Күнделікті өмірімізде осы екі ұғымның мән-мағыналары бір-бірімен жиі қабысып, ұштас келеді. Демографиялық үрдістерге обьективтік түрде талдау жасамайынша Қазақстанның сан қилы күрделі тарихын қайта жазып шығу мүмкін емес. Оның соңғы бес жыл ішіндегі тарихын түрлі демографиялық метаморфозалардың, яғни күрт және кілт өзгерістердің кезеңі деп сипаттауға болады. Кезінде олардың Қазақстанның бүгінгі этнографиялық келбетінің өзгеруіне әкеліп соқтырған этникалық астары тым мол болды.
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ол ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез - құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің актуалы қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық ой-сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор.
Зерттеу объектісі ретінде қазақстан Республикасының демографиялық үрдісін мемлекет ьарапынан басқару алынды.
Аталған жұмыстың басты мақсаты ол демографиялық үрдістерді басқару әдістерін жетілдіру жолдарын ұсыну, қазіргі республика бойынша халық санының өсу тенденциясына баға беру, оны талдау болып табылады.
Зерттеу барысында шешілетін міндеттер:
-Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқарудың теориялық аспектілері;
-Қазақстан Республикасы аумағында демографиялық саясатты жүзеге асыруын талдау;
-Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқаруға бағытталған бағдарламалық іс-шараларды жетілдіру.
Ғылыми жұмыстың теориялық және методологиялық әдістері негізіне Отандық және шетел ғалымдарының экономикалық және демографияны басқару саласындағы ғылыми еңбектері алынды, талдау әдістері ретінде құрылымдық-логикалық, экономика-статистикалық тәсілдер қызмет етті.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, әрбір бөлім бірнеше бөліктен тұрады, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, теориялық мәтінді көрнекілей түсетін 16 кесте мен 11 суреттен тұрады.
1. Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқарудың теориялық аспектілері
1. 1. Демографиялық үрдістер және оның ел экономикасында алатын орны
Халық көптеген қоғамдық және жаратылыс тану ғылымдары зерттейді. Осының ішінде демография ерекше орын алады. Демография грек тілінен demos -халық, gzafo- жазу, сипаттау деген сөздерінен шыққан.
Демография адамның популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.
Халық сөзі кең мағынада адамдардың жиынтығын білдіреді. Ол белгілі бір территорияда (немесе жер көлемінде) өмір сүреді, іс-әрекет, қызмет жасайды. Демография халықтың санын, құрамын және оның өсуін, өнуін, көбеюін, азаюын зерттейді. Бұл процесте адамның жынысы, жасы, атқаратын қызметі, жұмысы, т.б. жақтары негізге алынады, зерттейді. Әр қоғам халқының өзінің өсу, өнудегі ерекше даму заңдылықтары болады. Ал, мұның өзі қоғамның нақтылы әлеуметтік - экономикалық жағдайына байланысты. Халық санын, құрылымын және оның қозғалысын, дамуын, өзгеруін демография ғылымы, дәлірегі, оның ішіндегі демографиялық статистика зерттейді. Кейінгінің негізін ғылыми экономикалық теориялар, тұжырымдар құрайды.
Әрбір тарихи өндірістік тәсілдің өзіне тән халықтың өсіп-өну заңы болады. Халықтың жұмыссыздығы, оның материалдық жағдайының төмен болуы сол қоғамның экономикалық даму заңдарына тікелей байланысты. Осыған орай халықтың өсуі қоғамның материалдық жағдайының жүйесіне кіреді, бірақ, ол қоғамның негізгі қозғаушы күші бола алмайды. Сонымен, демография халықтың алуан түрлі ерекшелік сипаттамаларын зерттейді.
Демография термині алаш рет А.Гийярдің еңбегінде пайда болған. Ал ресми түрде "демография" термині өз атауын Халықаралық тазалық және демография конгресинде 1882 жылы Женева қаласында алған болатын.
Демография терминін ежелгі заманнан қазіргі кездегі ғалымдар зерттеген болатын. Нақты зерттеулерге тоқталып кетсек. Платон (428 -- 347 б.з.б) мінсіз мемлекет ілімінде міндетті шарт деп халықтың тәуелсіз азаматтар санын 5040 адамболуы кереп деп айтқан болатын. Некелік қатынастардың белгілі бір нормаларын орнатуды ұсынды, оның үстінде 30 жастан 55 жасқа дейінгі ерлер балалы болуы шарт. Оның жазуынша:"басшылар некелер санын есептесін, себебі, оларға соғысты және т.б. есепке салып, ер адамдардың санын тұрақты сан ретінде сақтап тұруы қажет, мемлекет үлкемей кішіремеуі қажет". Аристотель (384 -- 322 б.з.б. жж) халық саны мәселелерін қарастырған сәтте халқы тәуелсіз және аз мемлекеттерді ең дұрыс саясатты мемлекеттер ретінде санаған. Азаматтар санының аз болуы әлеуметтік жағдайдың пайда болуына әкеледі, бұл шара халық санының тым көп болуы сәтінде мүмкін емес. Халықтың көп болуы әсерінен қақтығыстар көбеюі мүмкін. Себебі, бар халықтың тең жартысы жерге ие болмай, түрлі қылмыстарға бара отырып, кедейшілікке ұшырауы мүмкін. Платонға қарағанда Аристотель халықтың реттеудің айласы ретінде құлдықты жақтамаған, ол ауырып жатқан балаларды және нәрестелердің бір қатарын өлтіруді заңдастыруды ұсынған болатын. Ал мемлекеттің заңдары мұндайға жол бермесе, онда қоғамға әрбір отбасыға тууға болатын балалар санын белгілеу қажет деп айтқан болатын.
Демографиялық статистиканың негізін қалаушы (саяси арифметика) -- Дж. Граунт көптеген заңдарға назар салған болатын, қайтыс болудың қарапайым үлгісін құрастырған болатын, өлім бюллетендерінің сараптамасын жасады. 1693 жылы Галлей алғаш рет Бреслав (Вроцлав) халқы үшін толық өлу көрсеткішін құрастырған болатын.
XVIII ғасырдың соны мен XIX ғасырдың басында АҚШ-та халық санағын (1790) жүргізудің қазіргі замаңғы негіздері қаланды, халықтың қазіргі есептеу тәсілдері жасалған болатын. Ресейде XVIII ғасырда М. В. Ломоносов "ресейлік халықтың сақталуы және көбеюі" мәселелеріне алғаш рет назар аударған болатын.
XIX ғасырда әлеуметтік-экономикалық дамудағы демографияның рөлі мен орны жөнінде сұрақ туындады. Сипаттамалы мінезі жоғарлады, халықтың құрамы мен қозғалысы жүргізіле басталды. XIX ғасырдың ортасында туу мен өлу көрсеткіштерін леуметтік дифференциалды зерттеуін жүргізуге Г. Ф. Кнапп(Германия), Л. А. Бертильон (Франция) ғалымдары талпыныс жасаған.
Демографиялық статистика мен демографиялық динамика (халықтың қозғалысындағы) бөліне бастады.
Демогрфияны зерттеуде орталық объект ретінде халықтың көбеюі есептеліне басталды, сол себепті бірқатар елдерде халық санына тиесілі түрлі заңдар қабылданды. XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдар халық көбеюінің бірыңғай өзара байланысқан үрдіс ретінде қарастырылу трактовкасына келген болатын. көбеюі үрдістерінінің нәтижелерін сипаттаушы көрсеткіштердің құрастыруын В. Борткевич бастаса, ал Р. Бек және Р. Кучинский аяқтаған болатын.
20-30 жылдары халықаралық серкітестікке алғаш қадамдар жасалды. Демографиялық зерттеулерді өзара байланыстығы бар басқа қоғамдық құбылыстармен бірге зерттеуге алғашқы қадамдар жасалды. Демография қоғамдық ғылым рөлінде белгіленеді.
Соңғы жарты ғасырда жалпы дамудың экономикалық және әлеуметтік факторлары көзөарастырынан демографияны зерттеу тенденциялары байқалуда.
70-жылдардың ортасында БҰҰ Детерминанттар мендемографиялық тенденциялардың салдарлары" атты еңбегін жариялайды. Еңбекте келесілерге назар аударылады:
* демографиялық ақпарат және қайнар көз негіздері көлемдерінің ұлғаюы
* демографилық зерттеулер санының ұлғаю және олардың мамандандану деңгейлерін жоғарлату
* демографиялық анализдер аясындағы табыстар
XX ғасырда демографияның қалыптасуы мен дамуы Д. И. Менделеев, К. Ф. Герман, П. П. Семёнов-Тяньшанский, А. И. Чупров, Ю. Э. Янсон,С.П. Капица ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапты.
Қазан төңкерісінен кейін 1930жылдарыдың басына дейін КСРО-да белсенді түрде демографиялық зерттеулер жүргізілді. 1919 жылы Кеиевте Демогарфиялық институт, 1930 жылы Ленинград қаласында КСРО Демографиялық институты құррылды. Халық көбеюінің мәселелрі зерттелінді: туу мен өлудің заңдылықтары, оның ішінде назар туудың әлеуметтік факторларына, отбасының құрылуы мен даму тенденцияларына аударылды. Демографиялық болжаудаудың әдістемесі дамыды. Сол кезеңдегі отандық демография келесі ғалымдармен байланысты: С. А. Новосельский, В. В. Паевский, О. А. Квиткин,С. Т. Струмилин, М. В. Птуха. С. А. Томилин және басқалары. Осылай елдегі демография ғылымының дамуы басталды.
Халық санының дамуы - халықтағы сандық және сапалық өзгерістіерінің заңдық үрдістерін көрсетеді, бұл үрдістер адам қоғамының дамуы өзгерген сайын қындатылады. Бірақ, демография термині оған тиесілі барлық өзгерістерді түсіндіру үшін жеткіліксіз. XX ғасырдың екінші жартысында жетіспеушілік қатты байқалды. А. Сови халық санын зерттеу үшін басқа ғалымдарды тарту қажеттілігін айтқан болатын.
Халық саны туралы ғылымның тереңдетіп зерттеу үрдісі экономикалық, этнографиялық, халық географиясымен, әлеуметтік гигиенамен, құқықтанумен тығыз байланысты. Бұл ғылымдардың ұштаусында келесідей ғылыми бағыттар дами бастаған: халық саны экономикасы, халық саны әлеуметтануы, халық саны генетикасы және тағы басқалардың бір қатары. Келесі суретте демографиялық ғылымдар жүйесі құрылымы көрсетілген (1-суретті қараңыз).
Сурет 1. Демографиялық ғылымдар жүйеісінің құрамы.
Халықты зерттеуші ғылымдар арасындағы байланыс экономикалық, әлеуметтік, географиялық және басқа да ғылымдардың жүйелерімен тығыз байланыста болуы бір мезетте халық саны туралы ғылыми зерттеу жүйелерінің бөлігі болуға мүмкіндік береді. "Демография" терминін ғылыми айналымға француз ғалымы Ахилл (Аший) Гийяр енгізген болатын. 1855 жылы Париж қаласында оның "Адам статистикасының элементтері, немесе Салыстырмалы демография" атты еңбегі жарық көрді. Бұл кітапта А.Гийяр демографияны адамның табиғи және әлеуметтік тарихы деп, немесе халықты математикалық зерттеу деп белгіледі.
Демографияның бұл түсінігі XIX ғасырдың ортасында қалыптасқан демография терминінің мағынасын ашады. Ол негізінен статистикалық-сипаттамалы сінезге ие және тым кең болып көрінеді, оның құрамына халықты математикалық зерттеуден бастап оның "интеллектуалды және моралды шарттарына" да кіреді. Ол ежелгі грек тілінен аударған (демо - халық; графо - жазу, нақты айтқанда: халықты жазу, халықты сипаттау) мағынаға тең келеді. А.Гийярдың түсігіне кірмейтін әлеуметтік өмірдің немесе адам мен бүкіл халықтың мінездемесінің салалары болмайды. Солай дегенде, бұл демографияның термині ұзақ уақыт бойы өте кең таралған болатын, және ғалымдардың, әсіресе статистикадан келгендердің ішінде танымал болды. Және де демография терминінің астары ретінде тек қана халық статистикасы саналды, бұл терминдер синонимдер секілді қарастырылды. Мысал ретінде А.Гийярдың кітабының атауын алуға болады немесе ХІХ ғасырда белгілі ғалым Жак Бертийон (Бертильон) (1851-1922) берген демография терминінің анықтамасын келтіруге болады: "Демография ұжымдық өмір сүруді зерттеумен айналысады. Оның мақсаты қоғамды дамыту, қалпына келу, кейінге түсіну, жойылу себептерін зерттеу. Ол әрбір халықтың тек қана табиғи емес, сонымен қатар адамгершілік қасиеттерін зерттейді, сондай-ақ, өмір сүруге қажетті қараджаттарды қандай салатының қарастырады, адамдардың некеге түру себебін зерттейді, қандай санда бала туады және оларды қалай тәрбиелейтінін және т.б. қарастырады.
Орыс әдебиеттерде "демография" термині алғаш рет 1872 жылы Е.Анучиннің "Статистика мағынасы ғылым ретінде және Халықаралық статистикалық конгресс". Бірақ, ресей ғалымдары арасында бұл термин "халық статистикасы" терминімен синонимдес болды. Мысалы, белгілі орыс статисті А.В.Фортунатов 1907 жылы "демография (популяционистика немесе халық статистикасы) жөнінде айтқан болатын.
Бұл термин өте кең тараған соң, біздің замаңға дейін сақталып, көптеген шетел және отандық ғалымдардың еңбектерініде көрініс тапты.
Бірақ демографияның мұндай кең көлемде танылуы оның негізгі кемшілігі ретінде көріне бастады. Демография - бұл өзінің жеке пәні бар ерекше ғылым, ол түрлі ғылымдар пәндерімен сәйкес келмейді және халықты статистикалық және математикалық сипаттау шектерінен шығады екені жөнінде түсініктер келе бастады.
Америкалық демограф Ф.Лоример ХХ ғасырдың 50-ші жылдары жазған болатын: "Дж. Граунттан бастап қазіргі күннің демографиясына дейін белгілі бір бірізділік болса, онда ол өмір сүрудің кестелерін құруымен толықтай сипатталынады.
Демографияның құрылуы өте ұзақ үрдіс болды. Үрдістің құрылуы барысында терминнің өз алдына ғыым екені және оның өзіндік пәні бар екені мәлім болды. Сонымен қатар, демография өзіндік ғылым ретінде статистика, экономика, биология және т.б. пәндерге қатынастарынан бөлінген кезінде ғана көрініс берді.
Тек ХХ ғасырдың ортасында демографтар халық динамикасын ғана емес зерттейтіндеріне көз жеткізді. Қазіргі кезде ғанатдемографтарға демография терминінің жалпы мағынасын анықтай алды. Нақты айтқанда, демография - ол халықтың өсуі, ұрпақтардың ауысуы арқылы халық саны мен құрылымының үздіксіз жаңаруы. XVIII ғасырдың бірінші жартысында әйгілі швейцар және орыс математигі Леонард Эйлор демографиялық ғылым негізі ол халықтың өсуі деп айтқанына қарамастан, бұл көзқарастынң нақтылануы үшін екі ғасырдай уақытқажет болды. Бүгінгі күні барлық дерлік демографтар демографияның мәні ол халықтың өсуі екенін қостайды және демографияны осы термин бойынша қарастырады.
Демография жөніндегі авторитетті оқулықтың авторлары Г.С. Шройк (H.S. Shryock) жәнеДж.С. Зигель (J.S. Siegel) демографияның тар және кең мағынадағы мәніне назар аударып, терминдерді салыстырады. Тар мағынада - демография халықтың көлемі, орналасуы, құрылымы мен өзгерулерімен байланысты ғылым ретінде көрсетіледі. Көлемі - халықтағы бірліктер (адамдар) саны. Орналасуы - ол ол қазіргі уақытта белгілі бір аумақта халықтың орналасуы. Құрылымы - бұл ең тар мағынада халықты жынысы мен жасына байланысты бөлу. Өзгеру - халықтың толықтай немесе белігілі бір құрылымдық бірліктердің өсуі немесе азаюы. Демография кең мағынада - құрамына қосымша салаларды қоса зерттеу( этникалық және әлеуметтік).
Америкалық демографтар П. Хаузер және О. Дункан демографияға кең және тар мағынада қарай отырып, тар мағынаны демографиялық талдау десе, екіншісін халық жөніндегі ғылым деп атаған болатын.
Адамзат дамуының барлық дерлік кезеңдерінде халық динамикасын, оның өсу деңгейін реттеудің бағытталған және мақсатты талпыныстары болды. Тарихи жағынан, ең алғашқы деп некелеік-отбасылық нормативті реттеулерді санауға болады. Адамдардардың кейбір істерін реттеушілер ретінде клеесілерді атауға болады:тсалт-дәстүрлер, діни наным-сенімдер Индивидуалды актерді әлеуметтік бақылаудың басты мақсаты - ол туу көрсеткіштерін максимизациялау арқылы халық санын көбейту немесе халық санын бар деңгейде сақтау. Ғылымның толықтай дамуы мен медицина білімдерінің жоғарлауы жалпы қоғамның өрлеу саласында және халықтың өмір сүру деңгейінде әлеуметтік бақылауды жүргізуге мүмкіндік берді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында денсаулық сақтау мен жалпы медициналық көмек саласында алғашқы мемлекеттік бағдарламалар пайда бола бастады. Бұл кезеңге Франциядағы, сонымен қатар Германия мен бельги елдерінің халық санының төмендігін жатқызуға болады. Бұл елдердегі халық саны ХІХ ғасырдың төртінші ширегінде болған соғыстар әсерінен болды. Пайда болған халық санының кемдігі туу көрсеткіштерін жоғарлатуға, яғни, тууды ынталандырудың жаңа деңгейіне әкелді. Нақты айтқанда, ынталандыру енді мемлекет деңгейінде жүзеге асырыла бастады, ал мемлекет болса, жалпы ынталандыруды қолдап, отбасыішілік реттеуге азырақ араласуды төмендетті.
Бүгінгі күні демографиялық саясат деп мемлекет және қоғам деңгейінде жалпы ойлар жүйесін және қаіргі уақытта немесе ұзақмерзімді келешекте халықтың өсуі мен динамикасы саласында сандық және сапалық мақсаттарға жетуін болжайтын концептуалды бірлескен әдістерді айтамыз.
Бұдан келесідей қорытынды щығаруға болады: демографиялық саясатты жүргізу белгілі бір шарттардың қадағалауын қажет етеді. Оның үшеуі бір-бірінен бөлінбейді:
+ біріншіден, саясаттың мақсатын, міндеттерін және жүзеге асырылу уақытын сипаттаушы тұжырымдаманың бар болуы;
+ екіншіден, қабылданған тұжырымдама аясында саясаттың барлық іс-шараларын қаржыландыруға бағытталған ресурстардың болуы;
+ үшіншіден, өткізілетін саясаттың негізгі стратегиялық идеяларын қолдаушы қоғамдық пікірдің болуы.
Демографиялық саясаттың шаралары, ең алдымен туу көрсеткіштерін ынталандыру бойынша, нақты бір демографиялық жағдайдың мәнмәтінінде, бөлек уақыт аралығында түрлі мемлекеттерде демографиялық саясаттың белгілі бір тұжырымдаманың бар болуы туралы айтуға рұқсат етпейді. Сол уақтытта, бұл әдетте қарама-қайшы және ретсіз шаралар әрқашанда бір мақсатқа бағынатын - ел халқы санының төмендеуіне жол бермеу, бұл елдің демографиялық дамуынын тұжырымдамасының болу болмауына қарамастан, елде демографиялық тренд жөнінде тұрақты ұсыныстардың бар болуын айтады.
Демографиялық саясаттың кез келген стратегиясында мемлекет әлеуметтік үрдістерді басқаруда өзіндік құқықтарын жүзеге асыра алады, сонымен қатар, мемлекет өзіне демографиялық мінезі бойынша осы саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне кріетін халықтың бір бөлігінің жігерлерін төлеуге міндетсінеді. Мұндай саясат түрлі аймақтық және этникалық жиынтықтардың, әлеуметтік-демографиялық группаларлың өмірлік қызығушылықтары мен құндылықтарына сай келетін көбірек сараланған болуы қажет. Бұл демографиялық бағдарламалардың белгілі бір аспектісіне қызығушылық таныту деңгейлерін кеңейтуге және олардың орындауына жұмсалатын қаражаттың тиімділігін арттыруға елеулі түрде көмек беруі мүмкін.
Енді Қазақстан тарихында статистика қалай жүргізілгеніне келсек. Тарихшылардың айтуынша, өткен ғасырдың басында этникалық үрдістердің сапалық трансформациясы өтті, бұл орыстар мен украиндер сандарының ұлғаю әсерінен болды. Ашық қайнар көздерге сай, жерілікті халықтың жерді тартып алу үлесі ең жоғары деңгейге жеткен өңірлерде қазақ халқының саны басқа ұлттарға қарағанда тым азайып кетті. Осылай, 1897 жылы Омск уезінде қазақтардың саны 38 пайызды құраса, 1915 жылы небәрі 15 пайызға ғана жеткен болатын. Петропавлда 44,5 және 32 пайыздар, Көкшетауда 51 және 26 пайыздарды құраса, Қостанайда көрсеткіш 77 және 41 пайыздарды, Оралда 51 және 24 пайыздарды сәйкесінше құрады.
Сонда да қазақ халқының жалпы саны көбірек болатын. Осылай, 1911 жылы елімізде жалпы халықтың саны 5 млн 40 мың адамды құрады. Оның ішіндегі қазақтардың үлесі 67,2 пайыз, нақты айтқанда 3 млн 639 мың адам. Орыстар мен украиндердің саны 28,5 пайыз, яғни 1543138 адам. Қазақтардың көп бөлігі Орта Азияда (235 мың адам), Оралалды Сібірде (80 мың адам) қоныстанды. Империя шекарасының сыртында, негізінен Қытай мен Моңғолияда, 100 мыңнан аса қазақ қоныстанған еді.
Барлық жағдайларға қарамастан, Ресей имперериясындағы қазатардың саны баяу болса ұлғайған болатын. Осылай, 1897 жылы қазақтардың саны 3881,8 мың адамды құраса, 1915 жылы қазақтар саны 4753,6 мың адамға жеткен болатын.
ХХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейдің көпұлтты өңірлерінің біріне айналады. Қазақстан қалаларында татарлардың саны өсіп, мордва, эстондықтар, поляк және басқа ұлттар қоныс аударады. Халықтың біраз құрамын ұйғырлар мен дүнгендер құраған болатын. Қазақстанда өндірістің, әсіресе шағын өндіріс кәсіпорын мен темір жолдардың дамуы қалалар санын көбеюіне әкелді. Қазақстанның шығысында сауда-өндірістік орталықтардың біріне Семей қаласы айналды, халық саны 1900 жылы 31 мың адамды құрады. 1879 жылы негізі қаланған Қостанай қаласының тұрғыны 1897 жылы 2,5 есе өсіп, 14,3 мың адамы құрады.
Қалаларда негізінен қазақ ұлтының саны өсті. Қазақ ауылдарындң бай мен кедейге бөліну әсері ұлғайған соң, ауылдың көптеген тұрғындарға жұмыс іздеу мақсатымен көшу тұра келді. Сонымен қатар, Қазақстан қалаларында аса ірі байлар, саудагерлер, алы-сатарлар тұрды. Верный, Семей, Петропавл, Шымкент және басқа да қалалардағы қазақ халқы саны ұлғайды. Қала тұрғындарының көбісі өндіріс кәсіпрындарының жұмысшылары, қолөнерші және басқа да қызметтерді атқарды.
Қазақстанда Кеңес билгінің барлық ұлттық-демографиялық саясаты республиканы Ресейге тығызырақ байлануға арналған болатын және патша заманындағы отаршыл саясатының жалғасы болды. Азаматтық соғыстың аяқталуынан соң қоныстандыру қозғалысы қайта қалпына келді, 1924 жылы заңдастырылды. 1925 жылы 17,4 мың қоныстанушы тікелген болатын. Индустриализация кезінде Қазақстанға көшкен халық саны ұлғайды.1931-1940 жылдар арасында еңбек ресурстары юасқа республикалардан көшкен жұмысшылар әсерінен өсті. Бұл кезеңде жалпы саны 504 мың адам көшті. 1940 жылы Украина мен Россиядан тағы 24241 колхоз жұмысшысы қоныс аударған.
1939 жылға қарай елдегі қазақ халқы азайды. Осылай, 1926 жылы қазақтар жалпы халықтың 57,6 пайызын құраса, 1939 жылы 38 пайызды ғана құрады. Себебі - республиканың бірегей этникасын "жуып шаю", Ресейдің этномәдениетімен қарым-қатынасын жақындату.
Бұл тенденцияллар соңғы уақытта да сақталды. Мәскеудің клеесі қоныстандыру саясаты Қазақстандағы тың жерлерін игерумен байланысты болды. КСРО Министрлігінің Кеңесі республикаға 50 мың отбасы қоныстандыру жоспарын жасаға болатын. Шағын уақытта жоспарды орындағанболатын. Тек Мәскеу мен Мәскеу маңынан 54 мың адам, Украинадан - 93 ың адам, Беларусиядан - 100 мыңнан аса қоныстанушылар келді. 1954 жылдан 1962 жылға дейін батыс республикалардан 119,5 мың отбасы келген болатын. Қоныстанған көпшіліктер көбінесе солтүстік облыстарған келген болатын, 1939 жылдан 1959 жылға дейін тұрғындардың механикалық өсуі 83 пайызды құрады.
Қазақстанға қоныстанушылардың саны 70 жылдары ғана төмендей бастады. Бұл КСРО-дағы жалпы демографиялық жағдаймен байланыста болды, елдің батыс және орталық аймақтарында еңбекке қабілетті халық үлесі төмендеді. Сол уақытта қазақтарда бала туу деңгейі жоғарлады және респубикадағы қазақтар саны арта түсті. 1959 жылы қазақтар республика халқының 30 пайызын құраса, 1970 жылы - 32,6 пайыз, ал 1979 жылы 36 пайыз болды. Басқа ұлттардың республика құрамындағы салмағы төмендей бастады: орыстар 1959 жылы 42,7 пайызды құраса,жылы - 42,5 пайыз және 1979 жылы - 40,8 пайызға жетті.
70 жылдары Қазақстанға келген халықпен қатар кері миграция үрдістері басталған болатын. 1970 жылы республика аумағынан 35 мың адам көшті, оған қоса көгетін халықтың саны жыл сайын артып, 198 жылы 95мың адамға дейін жетті.
1959-1963 жылдары Қазақстанға шамамен 200 мың адам Қытайдан көшткен болатын. Бұл азамат соғысы және ұжымдастыру кезінде ел аумағынан көшкен адамдар болатын. Келген ххалықтың көп бөлігін қазақтар құрады, репатрианттар арасында орыстар да, татарлар да, өзбектер де болды.
ХХ ғасырдың 90 жылдарында демографиялық жағдайдың күрт төмендеуі байқалды. Бұл елдің ұлттық қауіпсіздігіне қатер туғызған болатын. Сол жылдары елде жүзеге асырыла бастаған экономикалық модернизация елдің күйін біршама өзгертті. Қазақстан экономикасы мемлекеттік бюджетті және ірі әлеуметтік диспропорцияларды қаржылық қолдау үшін елеулі, масштабты ресурстарға зәру болды. 1996 жылы жалпыхалық санының үштен бір бөлігінен артық халықтың өмір сүру көрсеткіштері "ең төменгі күнкөріс көзінен" төмен болды.
1992 жылы халықтың максималды саны есептелінді - 16 мылн 582 мың адам. Ал 1997 жылы дүниеге барлығы 232н нәресте келді. Бұл балалаең коп дүниеге келген 1987 жылмен салыстырғанда екі еседей кем. Сәйкесінше, 1000 адамға деген тіуу коэффициенті 25,7-ден 14,7-ге дейін төмендеді. Мұндай жағдай Қазақстанда Екінші дүниежүзілік соғыстан соң байқалмаған. Мұндай статистиканы өзгерту үшін Қазақстан демографиялық саясатты жүргізген болатын. Демографиялық саясатпен таныспас бұрын, демографиялық саясат деген терминімен танысу қажет.
1. 2. Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты
Халық саны - ол белгілі бір аумақта (аймақта, елде, континентте, барлық әлемде) тұрып жатқан адамдар жиыны. Мемлекеттік деңгейде халық саны (халық) - белгілі бір ел аумағында қазіргі уақытта тұрып жатқан тұлғалардың жиыны. Немесе басқа сөзбен айтқанда, халық саны - ол бір мезгілде белгілі бір аумақта тұрып жатқан адамдар жиыны.
Бүгінгі күні "халық саны" терминінің үш негізгі көзқарасы бар: 1) халық саны - бұл биологиялық бірлік, жануарлар әлем қоғамдарының бірі; адамзаттың биологиялық жинағы ретінде адамға көбеюі тән; 2) халық саны - әлеуметтік-биологиялық категория; халық саны әлеуметтік және биологиялық қарым-қатынастардың ерекше көрсеткіші ретінде белгілі; 3) халық саны - ол адамдар жиының әлеуметтік байланыстарынан және оларға тән қабілеттер мен қатынастарынан бірлескен әлеуметтік құбылыс.
Халық саны мәселелерін қарастыруға бағытталған түрлі тәсілдердің болуына қарамастан, адам қоғамның дамуымен байланысты екені, адамның қоғамдық еңбектің бөлшегі екені, адам қасиеттері туа біткен емес, жүре біткені екені белгілі. Сондықтан, халық саны - бұл биологиялық және әлеуметтік қызметтерді игерген адамдар жиыны.
Халық санының өсуі елдің жеткілікті өміршендігін, әлеуметтік жағдайдың деңгейін, халықтың болашаққа деген сенімін білдіреді. Демографиялық үрдістер мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатта, әлеуметтік-экономикалық даму мәселелрінің шешімдерінде маңызды рөлдердің бірін ойнайды. Демографиялық даму мәселелері әрбір елдің экономикалық өсіміне, оның әлеуметтік-экономикалық жағдайына кедергі жасай алады.
Сондықтан, халық жағдайы мемлекет дамуының маңызыды индикаторларының бірі болып табылады. Бұл демографиялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің қажеттілігін шарттайды. Демографилық жағдай мен халықтың өсу қарқынына қарамастан, демографиялық үдерістерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін әлемнің барлық мемлекеттерімен дерлік мойындалды. Сондықтан рбір мемлекет демографиялық саясатты жүргізеді.
Демографиялық саясат - мемлекеттік органдардың бағытталған қызметі, Халық санының өзгеруіне немесе тұрақтандыруынахалықтың сапалық көрсеткіштерін жақсарту арқылы мигранттардың дұрыс келуі мен кетуіне бағытталған ұзақмерзімді сипаттағы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясаттың басым бөлігі. Дәл осы тұжырымдамаға сәйкес демографиялық саясат ұзақмерзі қмді сипатқа ие болуы қажет, себебі, тұрақты демографиялық дамуды құру мен қолдау үшін біршама уақыт қажет.
Мемлекеттің демографиялық мазмұны келесі маңызды компоненттерімен беліленеді: а)мемлекеттің функциясын жүзеге асырудың субъектілері; б) объектілері (қоамдық қатынастар, нақты үрдістер: туу, өлу, некелер, ажырасулар, миграция); в) мақсаттар мен міндеттер (туу көрсеткіштерін жоғарлату, туу көрсеткіштерін төмендету және т.б.); г) заңды жағы (халықаралық-құқықтық және мемлекетішілік, нормативті, интерпретационды, құқықпайдаланушы және басқа да индивидуалды-белгіленген құқықтық актілер); д) фактілік негіздер (халықтың табиғи өсуіне, халықтың миграциясын тудырушы және т.б.-ға әсер етуші факторлар; е) заңды қызметтер мен іс-әрекеттер; ж) оларды жүзеге асырудың әдістері мен қаражаттары (заң техникасы және тактика); з) жалпы әлеуметтік және заңды нәтижелер (халықтың ұдайы өсуін жоғары деңгейде сақтау және т.б.).
Мемлекеттің демографиялық функциясының мазмұнын білдіру әдістері ретінде оның сыртқы формаларын(құжаттар-актілер: арыздар, билік субъектілерінің ресми актілері және т.б.), сондай-ақ, мазмұнның элементтері мен қасиеттерінің ішкі байланысы мен ұймдастыруын қамтамасыз ететін ішкі формалары (процедурлы-процессуалды) шығады. Мемлекеттің демографиялық қызметін жүзеге асыру үрдісі құқықтық және құқықтық емес (ұйымдастырылған) формаларды қолдануды болжайды. Формалар шегінде мемлекеттік қызметтің функцияларымен белгіленген бағыттар жүзеге асырылады.
Халық туу мен өлім көрсеткіштерінің жақсы жаққа өзгеруіне, көші-қон мəселелерін шешуде мемлеке қызметінің рөлі зор. Демографиялық үрдістер де адамның еркінен пайда болмайды. Мемлекет пен құқық өзара əрекет етуі өте күрделі үрдіс болып табылады. Демография үрдістерін жүйелі жəне жан-жақты талдау үшін мемлекеттік билік қажет. Мемлекеттің əлеуметтік жəне басқа да функцияларын атқаруда демография өте ауқымды фактор болып табылады.
Қазір мемлекет функциясы ішінде демография функциясы өте күрделі болып отыр. Себебі қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін жаңа, бұрынсоңды болмаған функциялар қалыптасуда. Қазіргі жаһандану кезеңінде демографиялық мəселелердің дамуы көп ғалымдарды қызықтырды. Демографиялық үрдістерді зерттеуші ғалымдар көбінесе оның тек экономикалық қырын зерттеумен айналысты. Демография ол үлкен ғылым. Ол қоғамның барлық жағын қамтиды. Соның ішінде статистикаға көп сүйенеді. Егер статистика болмаса, онда халықтың ұлттық, əлеуметтік жəне басқа да əр түрлі деңгейін зерттеу мүмкін емес. Егерде заң ғылымына келсек, онда демографиялық үрдістерге мемлекет пен құқықтың əсері теориялық тұрғыдан зерттелмеген. Осы күнге дейін демографиялық үрдіс əлеуметтік үрдістің бір бөлігі болып келді. Қазіргі дүниежүзі жаһандану кезеңін бастан кешіріп, экономикалық дағдарыстың тұғырында тұрған қоғам үшін, əлеуметтік үрдістерді оның ішінде демографиялық үрдістерді реттеуде мемлекет пен оның функциясының рөлін күшейту талап етіліп отыр. Ел тарапынан қабылданып жатқан əр түрлі демографиялық стратегияларды мемлекеттік саясаттың ең негізгісі деп біліп, оны жүзеге асыруға көшу керек. Нарық заманына көше бастағанда мемлекеттің ең негізгі экономикалық мақсаты еңбек өндірісін көтеру арқылы халықтың əл-ауқатын көтеру болған. Қазақстан Республикасы халқының тіршілігін жақсарту үшін экономиканы тұрақтандыру, бəсекелестікті дамыту, халықты жұмыспен қамтуды белгілейтін еңбек жəне ақша нарықтарын жасауды көздеген. Жалақының көтерілуін қамтамасыз ету кедейшілікпен күресу жəне əлеуметтік қорғанудың бірден- бір амалы ретінде көрсетілген. Осы мəселелердің барлығы жүзеге асырылған жоқ.
Жаһандану кезеңіне мемлекеттің əлеуметтік функциясы, нарықтық экономиканың талаптарына сай келмейді. Халықты əлеуметтік қорғауда əр түрлі мекемелердің қызметін жақсарту қажет. Олардың басты мақсаты халықты жұмыспен қамту болу керек. Бұл аталған мақсат - міндеттер мемлекеттің алдына қойған міндеттердің бір ғана бөлігі. Халықтың демографиялық даму көрсеткішін білмей, елдің ұлттық құрамының қалай өзгергенін анықтау мүмкін емес. Халық санын өсуі мен дамуын зерттеу қоғам өмірінің барлық салаларын мемлекеттік басқару үшін маңызы бар. Демография үрдістерінің өзгеруімен, мемлекеттің де маңызды экономикалық, саяси, əлеуметтік жақтары өзгереді. Демографиялық үрдістерді құқықтық жəне саяси құралдар арқылы басқаруға болады. Мемлекеттің демографиялық үрдістерін елдегі туылым, өлім жəне көші-қоны мəселелері құрайды. Қазіргі Қазақстан жағдайында заңи тұрғыда аталған демографиялық үрдістерді нақты түрде реттеу қажет. Туылым, өлім, көші-қоны мəселелері бүгінгі таңда көлемі жағынан да, дəрежесі жағынан да үлкен проблемалардың бірі болып табылады. Заманның ағымы осы мəселелерді құқықтық реттеуді талап етті. Соның нəтижесінде осы үрдістерді реттейтін бірқатар нормативтік - құқықтық актілер қабылданды. Қазіргі жаһандану кезеңінде Қазақстан үшін бұрынсоңды құқықтық реттеу аясынан тыс болған қатынастарды реттеуге бағытталған жаңа заңдарды қабылдау қажеттілігі байқалып отыр. Мемлекетіміз демографиялық үрдістерді шешуге бағытталған нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауда басқа шетел мемлекеттерінің тəжірибесін пайдаланса жақсы болар еді. Елдің демографиялық дағдарыстан шығуы үшін көші - қоны үрдістерін реттеу қажет. Қазіргі кезде мемлекеттің əлеуметтік жəне экономикалық дамуы мен ұлттық қауіпсіздік мүдделері көші - қонды реттеуде жаңа жолдарды талап етіп отыр. Мемлекетімізде байырғы кезде əр түрлі себептермен көшіп кеткен шетелдердегі қазақтардың еліне қайта оралуына жағдайлар жасалуда. Мемлекет əр жылы оралмандарды қабылдауда квоталар белгілейді. Елімізде заңсыз көшіп келушілер мен босқындар саны өсуде. Тұрғындрдың өсуі оның өзгеруі, туылым, өлім, көші-қоны көрсеткіштерін дамуын қамтиды. Соңғы кездері біздің ел үшін адамдардың шекара арқылы қоныс аудару, өздерінің тұрғылықты жерлерін ауыстыруы маңызды мəселе болуда.
Демографиялық үрдістер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сол себепті халықты зерттеуде демография саясат, экономика, медицина, математика, этнография, т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Оларды зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті деректер береді. Демографиялық үрдістердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, т.б. демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет.
Халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады. Демография ғылымының негізін салушы - ағылшын ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жлазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған.
2. Қазақстан Республикасы аумағында демографиялық саясаттың жүзеге асыруын талдау
2. 1. Қазақстан Республикасында демографиялық саясатты жүзеге асыру қызметін талдау
Демографиялық мәселе біздің ел үшін қазіргі таңдағы маңыздылардың бірі. Кеңес Одағы орнаған тұста қазақ халқының демографиялық потенциалы өте жоғары болатын. Сол кезеңде қазақтар Орталық Азияда басқа этностардың арасында саны жағынан ең көбі болды. Қазіргі күнді алатын болсақ, көршілес Өзбекстанның халық саны 30 миллионға жетіп отыр, ал Қазақстанда 17 миллионға жуықтап қалды (оның ішінде 11 млн. қазақ).
Кейбір тарихи оқиғалар қазақ халқының демографиясына үлкен соққы тигізді. Оның ішінде қазақ даласында орын алған ашаршылықтың зардабы ауыр болды. Белгілі демограф Мақаш Тәтімовтың айтуынша, аштық әсерінен қазақтар халық санының жартысына жуығынан айырылған. Сонымен қатар, екінші дүниежүзілік соғыста 2 миллионнан аса қазақтың 350 мыңы соғыста қайтыс болды. Демографтың ойынша, егер осы оқиғалар болмағанда, қазақтардың саны осы күні 32-35 миллионға жетуі мүмкін еді.
Мемлекетіміздің қазіргі демографиялық бейнесіне толығырақ тоқталайық. Ең алдымен, демографиялық жағдайды талдау үшін қажетті көрсеткіш жүйелерімен танысайық:
тұрғындардың санақ көрсеткіштері;
тұрғындардың сандық көрсеткіштері;
тұрғындар құрамының жынысы, жасы, ұлты, отбасылық жағдайы бойынша сипаттайтын көрсеткіштер;
тұрғындардың табиғи және механикалық қозғалысының жалпы көрсеткіші;
тұрғындардың табиғи қозғалысының арнайы көрсеткіштері;
тұрғындардың механикалық қозғалысының абсолютті және қатысты көрсеткіштері.
Қазақстан Респубикасының халық санының жалпылама көрсеткіштерін қарастырайық. Адам санын, халықтың өсуін, жастық - жыныстық құрылымын, географиялық орналасуын, тығыздығын, қала мен ауыл халқының ара қатынасын, аймақтық ерекшеліктерін білудің маңызы зор. Халық саны 1999 жылғы дерек бойынша - 14 млн 953 мың 126 адам. Қазіргі күні 2011 мен 2015жылдар арасындағы мәліметтер сарапқа алынды. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің мәліметтеріне сай, 2011 жылдың басында Қазақстан Республикасының халқы 16440124 адамды құрады. Оның ішінде 881544 адамды Қостанай облысының тұрғындары құраса, адам саны жағынан ең ірі облыс болып Оңтүстік Қазақстан облысы саналады. Оның халқы 2011 жылдың мәліметтеріне сай - 2567637, халқы ең аз облыс - Маңғыстау облысы, халық саны - 524176 адам. 2012 жылдың басынан 2014 жылға дейін Қазақстан Республикасы халық саны өсуін байқауға болады. 2015 жылды басында Республика халқы 17417673 адамды құрады (1-кестені қараңыз).
Кесте 1
2011 - 2015 жылдар басына Қазақстан Республикасы халқының нақтыланған саны
2011 - 2015 жылдар басына Қазақстан Республикасы халқының нақтыланған саны
2011 жыл басына
2012 жыл басына
2013 жыл басына
2014 жыл басына
2015 жыл басына
Қазақстан Республикасы
16440124
16673077
16909776
17160774
17417673
Ақмола
733244
731337
732719
735566
736605
Ақтөбе
777460
786316
795817
808932
822522
Алматы
1872814
1908717
1946718
1984518
1922107
Атырау
532042
542966
555217
567861
581473
Батыс Қазақстан
608280
612498
617640
623977
629951
Жамбыл
1046253
1055813
1069874
1084482
1098740
Қарағанды
1352178
1357878
1362743
1369667
1378298
Қостанай
881544
879454
879941
880776
881456
Қызылорда
700502
712878
726711
739776
753148
Маңғыстау
524176
545751
567754
587419
606892
Оңтүстік Қазақстан
2567637
2621488
2678889
2733279
2788404
Павлодар
746122
747004
749019
752793
755778
Солтүстік Қазақстан
589301
583582
579488
575766
571759
Шығыс Қазақстан
1397889
1394710
1393619
1394018
1395324
Астана қ.
697156
742884
778198
814435
852882
Алматы қ.
1413526
1449801
1475429
1507509
1642334
1-кестеде Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Құрылыс істері, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және жер ресурстарын басқару комитетінің деректері бойынша жасалынған болатын. Кесте бойынша ел халқының ең ірі үлесі Оңтүстік Қазақстан Облысына тиесілі, 2015 жылдың мәліметтеріне сай ОҚО халқының саны 2788404 адамды құрады. Қазақстан халық саны бойынша ең шағын облыс болып Солтүстік Қазақстан Облысы саналады. Халқы 2015 жылдың мәліметтері бойынша 571759 адамды құрады. Қостанай облысы елдің 14 облысынын халық саны бойынша 7-ші орынға ие. Халық саны 2015 жылы 881456 адамға жетті.
Келесі кестеде Қазақстан Ресубликасы халқының абсолютті өсімі, өсу қарқыны және өсім қарқыны қарастырылған. Абсолютті өсім екі көрсеткіш бойынша есепке алынады. Бірінші көрсеткіш ретінде есепке алынатын санақ жылдардың бір-бірімен салыстырмалы нәтижелері алынады. Есепке алынатын жылдардың арасында алғашқы жыл есепке алынбайды. Қазақстан Республикасы халқының мәліметтерін негізге ала отырып, келесідей қорытынды шығаруға болады: ел халқы өсуінің ең ірі үлесі 2015 жылға тиесілі. 2014 жылмен салыстырғанда ел халқы 17160774 адамнан 17417673 адамға дейін жетті, яғни алдыңғы жылмен салыстырғанда адам саны 256899 адамға өсті. Екінші салыстырамалы көрсеткіштің негізі ретінде есепке алынатын жылдардың алғашқысы алынады. Бұл көрсеткіштер бойынша: ел халқының саны жыл сайын өсуін бақылауға боалды. Мысалы, 2011 жылмен салыстырғанда 2013 жылы адам саны 469652 адамға, 2015 жылы 977549 адамға өскенін көруге болады (2-кестені қараңыз).
Кесте 2
2011-2015 жылдар басына ҚР халқының абсолюттік өсімі
Жыл
Адам саны
Абсолютті өсім, мың адам
Өсу қарқыны, %
Өсім қарықыны, %
1% абслоютті мағынасы, өсім мың адам
алдыңғы жылмен салыстырғанда
2011 ж. салыстырғанда
алдыңғы жылмен салыстырғанда
2011 ж. салыстырғанда
алдыңғы жылмен салыстырғанда
2011 ж. салыстырғанда
2011
16440124
-
-
-
100
-
-
-
2012
16673077
232953
232953
101,42
101,42
1,42
1,42
164401
2013
16909776
236699
469652
101,42
102,86
1,44
2,86
166731
2014
17160774
250998
720650
101,48
104,38
1,53
4,38
169098
2015
17417673
256899
977549
101,50
105,95
1,56
5,95
171608
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1
Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқарудың теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1.
Демографиялық үрдістер және оның ел экономикасында алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2.
Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты ... ... ... ... ... ... ...
2
Қазақстан Республикасы аумағында демографиялық саясаттың жүзеге асыруын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1.
Қазақстан Республикасында демографиялық саясатты жүзеге асыру қызметін талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.
Қазақстандағы демографиялық үдерістердің жағдайы мен даму тенденциялары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқаруға бағытталған бағдарламалық іс-шараларды жетілдіру ... ... ... .
3.1.
Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқару кезінде туындайтын мәселелер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2.
Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқаруға бағытталған бағдарламалық іс-шаралар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3.
Қазақстан Республикасындағы демографиялық саясатты жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Мазмұны
Кіріспе
Демократия мен демография сөзі біздің тілге аударғанда халықтық билеу және халықтың орналасуы ұғымын білдіреді. Күнделікті өмірімізде осы екі ұғымның мән-мағыналары бір-бірімен жиі қабысып, ұштас келеді. Демографиялық үрдістерге обьективтік түрде талдау жасамайынша Қазақстанның сан қилы күрделі тарихын қайта жазып шығу мүмкін емес. Оның соңғы бес жыл ішіндегі тарихын түрлі демографиялық метаморфозалардың, яғни күрт және кілт өзгерістердің кезеңі деп сипаттауға болады. Кезінде олардың Қазақстанның бүгінгі этнографиялық келбетінің өзгеруіне әкеліп соқтырған этникалық астары тым мол болды.
Егеменді ел болып, іргемізді бүтіндеп отырған кезде ұзақ жылдар бойы отаршылық тұзағына түскен ұлттық санамыз қайта жанданып, даму үстінде. Соның бір жарқын көрінісі ол ұлттық демографиялық санамыз бен демографиялық мінез - құлқымызда орын алып отырған келелі өзгерістерден айқын байқалады. Кейінгі жылдары демографиялық деректерді білуге деген құлшыныс артып, қазақ ұлтының үрім-бұтағының өсіп-өнуі, сандық және сапалық өркендеуінің актуалы қалай деген сауал әркімді де ойландыра түсуде. Саны жағынан әлемнің өркениетті дамыған елдерінен кешен қалған қазақ халқы үшін демографиялық ой-сананы жаңа сапалық тұрғыда қалыптастырудың тарихи маңызы аса зор.
Зерттеу объектісі ретінде қазақстан Республикасының демографиялық үрдісін мемлекет ьарапынан басқару алынды.
Аталған жұмыстың басты мақсаты ол демографиялық үрдістерді басқару әдістерін жетілдіру жолдарын ұсыну, қазіргі республика бойынша халық санының өсу тенденциясына баға беру, оны талдау болып табылады.
Зерттеу барысында шешілетін міндеттер:
-Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқарудың теориялық аспектілері;
-Қазақстан Республикасы аумағында демографиялық саясатты жүзеге асыруын талдау;
-Қазақстан Республикасындағы демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқаруға бағытталған бағдарламалық іс-шараларды жетілдіру.
Ғылыми жұмыстың теориялық және методологиялық әдістері негізіне Отандық және шетел ғалымдарының экономикалық және демографияны басқару саласындағы ғылыми еңбектері алынды, талдау әдістері ретінде құрылымдық-логикалық, экономика-статистикалық тәсілдер қызмет етті.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, әрбір бөлім бірнеше бөліктен тұрады, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, теориялық мәтінді көрнекілей түсетін 16 кесте мен 11 суреттен тұрады.
1. Демографиялық үрдістерді мемлекеттік басқарудың теориялық аспектілері
1. 1. Демографиялық үрдістер және оның ел экономикасында алатын орны
Халық көптеген қоғамдық және жаратылыс тану ғылымдары зерттейді. Осының ішінде демография ерекше орын алады. Демография грек тілінен demos -халық, gzafo- жазу, сипаттау деген сөздерінен шыққан.
Демография адамның популяциясын оның көлемі мен құрылымына сәйкес, яғни жынысы, жасы, отбасылық жағдайы және этникалық шығу тегі бойынша, сондай-ақ, осы популяцияның туу, өлу және миграция коэффициенттеріндегі өзгеруі тұрғысынан статистикалық зерттеу.
Халық сөзі кең мағынада адамдардың жиынтығын білдіреді. Ол белгілі бір территорияда (немесе жер көлемінде) өмір сүреді, іс-әрекет, қызмет жасайды. Демография халықтың санын, құрамын және оның өсуін, өнуін, көбеюін, азаюын зерттейді. Бұл процесте адамның жынысы, жасы, атқаратын қызметі, жұмысы, т.б. жақтары негізге алынады, зерттейді. Әр қоғам халқының өзінің өсу, өнудегі ерекше даму заңдылықтары болады. Ал, мұның өзі қоғамның нақтылы әлеуметтік - экономикалық жағдайына байланысты. Халық санын, құрылымын және оның қозғалысын, дамуын, өзгеруін демография ғылымы, дәлірегі, оның ішіндегі демографиялық статистика зерттейді. Кейінгінің негізін ғылыми экономикалық теориялар, тұжырымдар құрайды.
Әрбір тарихи өндірістік тәсілдің өзіне тән халықтың өсіп-өну заңы болады. Халықтың жұмыссыздығы, оның материалдық жағдайының төмен болуы сол қоғамның экономикалық даму заңдарына тікелей байланысты. Осыған орай халықтың өсуі қоғамның материалдық жағдайының жүйесіне кіреді, бірақ, ол қоғамның негізгі қозғаушы күші бола алмайды. Сонымен, демография халықтың алуан түрлі ерекшелік сипаттамаларын зерттейді.
Демография термині алаш рет А.Гийярдің еңбегінде пайда болған. Ал ресми түрде "демография" термині өз атауын Халықаралық тазалық және демография конгресинде 1882 жылы Женева қаласында алған болатын.
Демография терминін ежелгі заманнан қазіргі кездегі ғалымдар зерттеген болатын. Нақты зерттеулерге тоқталып кетсек. Платон (428 -- 347 б.з.б) мінсіз мемлекет ілімінде міндетті шарт деп халықтың тәуелсіз азаматтар санын 5040 адамболуы кереп деп айтқан болатын. Некелік қатынастардың белгілі бір нормаларын орнатуды ұсынды, оның үстінде 30 жастан 55 жасқа дейінгі ерлер балалы болуы шарт. Оның жазуынша:"басшылар некелер санын есептесін, себебі, оларға соғысты және т.б. есепке салып, ер адамдардың санын тұрақты сан ретінде сақтап тұруы қажет, мемлекет үлкемей кішіремеуі қажет". Аристотель (384 -- 322 б.з.б. жж) халық саны мәселелерін қарастырған сәтте халқы тәуелсіз және аз мемлекеттерді ең дұрыс саясатты мемлекеттер ретінде санаған. Азаматтар санының аз болуы әлеуметтік жағдайдың пайда болуына әкеледі, бұл шара халық санының тым көп болуы сәтінде мүмкін емес. Халықтың көп болуы әсерінен қақтығыстар көбеюі мүмкін. Себебі, бар халықтың тең жартысы жерге ие болмай, түрлі қылмыстарға бара отырып, кедейшілікке ұшырауы мүмкін. Платонға қарағанда Аристотель халықтың реттеудің айласы ретінде құлдықты жақтамаған, ол ауырып жатқан балаларды және нәрестелердің бір қатарын өлтіруді заңдастыруды ұсынған болатын. Ал мемлекеттің заңдары мұндайға жол бермесе, онда қоғамға әрбір отбасыға тууға болатын балалар санын белгілеу қажет деп айтқан болатын.
Демографиялық статистиканың негізін қалаушы (саяси арифметика) -- Дж. Граунт көптеген заңдарға назар салған болатын, қайтыс болудың қарапайым үлгісін құрастырған болатын, өлім бюллетендерінің сараптамасын жасады. 1693 жылы Галлей алғаш рет Бреслав (Вроцлав) халқы үшін толық өлу көрсеткішін құрастырған болатын.
XVIII ғасырдың соны мен XIX ғасырдың басында АҚШ-та халық санағын (1790) жүргізудің қазіргі замаңғы негіздері қаланды, халықтың қазіргі есептеу тәсілдері жасалған болатын. Ресейде XVIII ғасырда М. В. Ломоносов "ресейлік халықтың сақталуы және көбеюі" мәселелеріне алғаш рет назар аударған болатын.
XIX ғасырда әлеуметтік-экономикалық дамудағы демографияның рөлі мен орны жөнінде сұрақ туындады. Сипаттамалы мінезі жоғарлады, халықтың құрамы мен қозғалысы жүргізіле басталды. XIX ғасырдың ортасында туу мен өлу көрсеткіштерін леуметтік дифференциалды зерттеуін жүргізуге Г. Ф. Кнапп(Германия), Л. А. Бертильон (Франция) ғалымдары талпыныс жасаған.
Демографиялық статистика мен демографиялық динамика (халықтың қозғалысындағы) бөліне бастады.
Демогрфияны зерттеуде орталық объект ретінде халықтың көбеюі есептеліне басталды, сол себепті бірқатар елдерде халық санына тиесілі түрлі заңдар қабылданды. XIX ғасырдың екінші жартысындағы ғалымдар халық көбеюінің бірыңғай өзара байланысқан үрдіс ретінде қарастырылу трактовкасына келген болатын. көбеюі үрдістерінінің нәтижелерін сипаттаушы көрсеткіштердің құрастыруын В. Борткевич бастаса, ал Р. Бек және Р. Кучинский аяқтаған болатын.
20-30 жылдары халықаралық серкітестікке алғаш қадамдар жасалды. Демографиялық зерттеулерді өзара байланыстығы бар басқа қоғамдық құбылыстармен бірге зерттеуге алғашқы қадамдар жасалды. Демография қоғамдық ғылым рөлінде белгіленеді.
Соңғы жарты ғасырда жалпы дамудың экономикалық және әлеуметтік факторлары көзөарастырынан демографияны зерттеу тенденциялары байқалуда.
70-жылдардың ортасында БҰҰ Детерминанттар мендемографиялық тенденциялардың салдарлары" атты еңбегін жариялайды. Еңбекте келесілерге назар аударылады:
* демографиялық ақпарат және қайнар көз негіздері көлемдерінің ұлғаюы
* демографилық зерттеулер санының ұлғаю және олардың мамандандану деңгейлерін жоғарлату
* демографиялық анализдер аясындағы табыстар
XX ғасырда демографияның қалыптасуы мен дамуы Д. И. Менделеев, К. Ф. Герман, П. П. Семёнов-Тяньшанский, А. И. Чупров, Ю. Э. Янсон,С.П. Капица ғалымдарының еңбектерінде көрініс тапты.
Қазан төңкерісінен кейін 1930жылдарыдың басына дейін КСРО-да белсенді түрде демографиялық зерттеулер жүргізілді. 1919 жылы Кеиевте Демогарфиялық институт, 1930 жылы Ленинград қаласында КСРО Демографиялық институты құррылды. Халық көбеюінің мәселелрі зерттелінді: туу мен өлудің заңдылықтары, оның ішінде назар туудың әлеуметтік факторларына, отбасының құрылуы мен даму тенденцияларына аударылды. Демографиялық болжаудаудың әдістемесі дамыды. Сол кезеңдегі отандық демография келесі ғалымдармен байланысты: С. А. Новосельский, В. В. Паевский, О. А. Квиткин,С. Т. Струмилин, М. В. Птуха. С. А. Томилин және басқалары. Осылай елдегі демография ғылымының дамуы басталды.
Халық санының дамуы - халықтағы сандық және сапалық өзгерістіерінің заңдық үрдістерін көрсетеді, бұл үрдістер адам қоғамының дамуы өзгерген сайын қындатылады. Бірақ, демография термині оған тиесілі барлық өзгерістерді түсіндіру үшін жеткіліксіз. XX ғасырдың екінші жартысында жетіспеушілік қатты байқалды. А. Сови халық санын зерттеу үшін басқа ғалымдарды тарту қажеттілігін айтқан болатын.
Халық саны туралы ғылымның тереңдетіп зерттеу үрдісі экономикалық, этнографиялық, халық географиясымен, әлеуметтік гигиенамен, құқықтанумен тығыз байланысты. Бұл ғылымдардың ұштаусында келесідей ғылыми бағыттар дами бастаған: халық саны экономикасы, халық саны әлеуметтануы, халық саны генетикасы және тағы басқалардың бір қатары. Келесі суретте демографиялық ғылымдар жүйесі құрылымы көрсетілген (1-суретті қараңыз).
Сурет 1. Демографиялық ғылымдар жүйеісінің құрамы.
Халықты зерттеуші ғылымдар арасындағы байланыс экономикалық, әлеуметтік, географиялық және басқа да ғылымдардың жүйелерімен тығыз байланыста болуы бір мезетте халық саны туралы ғылыми зерттеу жүйелерінің бөлігі болуға мүмкіндік береді. "Демография" терминін ғылыми айналымға француз ғалымы Ахилл (Аший) Гийяр енгізген болатын. 1855 жылы Париж қаласында оның "Адам статистикасының элементтері, немесе Салыстырмалы демография" атты еңбегі жарық көрді. Бұл кітапта А.Гийяр демографияны адамның табиғи және әлеуметтік тарихы деп, немесе халықты математикалық зерттеу деп белгіледі.
Демографияның бұл түсінігі XIX ғасырдың ортасында қалыптасқан демография терминінің мағынасын ашады. Ол негізінен статистикалық-сипаттамалы сінезге ие және тым кең болып көрінеді, оның құрамына халықты математикалық зерттеуден бастап оның "интеллектуалды және моралды шарттарына" да кіреді. Ол ежелгі грек тілінен аударған (демо - халық; графо - жазу, нақты айтқанда: халықты жазу, халықты сипаттау) мағынаға тең келеді. А.Гийярдың түсігіне кірмейтін әлеуметтік өмірдің немесе адам мен бүкіл халықтың мінездемесінің салалары болмайды. Солай дегенде, бұл демографияның термині ұзақ уақыт бойы өте кең таралған болатын, және ғалымдардың, әсіресе статистикадан келгендердің ішінде танымал болды. Және де демография терминінің астары ретінде тек қана халық статистикасы саналды, бұл терминдер синонимдер секілді қарастырылды. Мысал ретінде А.Гийярдың кітабының атауын алуға болады немесе ХІХ ғасырда белгілі ғалым Жак Бертийон (Бертильон) (1851-1922) берген демография терминінің анықтамасын келтіруге болады: "Демография ұжымдық өмір сүруді зерттеумен айналысады. Оның мақсаты қоғамды дамыту, қалпына келу, кейінге түсіну, жойылу себептерін зерттеу. Ол әрбір халықтың тек қана табиғи емес, сонымен қатар адамгершілік қасиеттерін зерттейді, сондай-ақ, өмір сүруге қажетті қараджаттарды қандай салатының қарастырады, адамдардың некеге түру себебін зерттейді, қандай санда бала туады және оларды қалай тәрбиелейтінін және т.б. қарастырады.
Орыс әдебиеттерде "демография" термині алғаш рет 1872 жылы Е.Анучиннің "Статистика мағынасы ғылым ретінде және Халықаралық статистикалық конгресс". Бірақ, ресей ғалымдары арасында бұл термин "халық статистикасы" терминімен синонимдес болды. Мысалы, белгілі орыс статисті А.В.Фортунатов 1907 жылы "демография (популяционистика немесе халық статистикасы) жөнінде айтқан болатын.
Бұл термин өте кең тараған соң, біздің замаңға дейін сақталып, көптеген шетел және отандық ғалымдардың еңбектерініде көрініс тапты.
Бірақ демографияның мұндай кең көлемде танылуы оның негізгі кемшілігі ретінде көріне бастады. Демография - бұл өзінің жеке пәні бар ерекше ғылым, ол түрлі ғылымдар пәндерімен сәйкес келмейді және халықты статистикалық және математикалық сипаттау шектерінен шығады екені жөнінде түсініктер келе бастады.
Америкалық демограф Ф.Лоример ХХ ғасырдың 50-ші жылдары жазған болатын: "Дж. Граунттан бастап қазіргі күннің демографиясына дейін белгілі бір бірізділік болса, онда ол өмір сүрудің кестелерін құруымен толықтай сипатталынады.
Демографияның құрылуы өте ұзақ үрдіс болды. Үрдістің құрылуы барысында терминнің өз алдына ғыым екені және оның өзіндік пәні бар екені мәлім болды. Сонымен қатар, демография өзіндік ғылым ретінде статистика, экономика, биология және т.б. пәндерге қатынастарынан бөлінген кезінде ғана көрініс берді.
Тек ХХ ғасырдың ортасында демографтар халық динамикасын ғана емес зерттейтіндеріне көз жеткізді. Қазіргі кезде ғанатдемографтарға демография терминінің жалпы мағынасын анықтай алды. Нақты айтқанда, демография - ол халықтың өсуі, ұрпақтардың ауысуы арқылы халық саны мен құрылымының үздіксіз жаңаруы. XVIII ғасырдың бірінші жартысында әйгілі швейцар және орыс математигі Леонард Эйлор демографиялық ғылым негізі ол халықтың өсуі деп айтқанына қарамастан, бұл көзқарастынң нақтылануы үшін екі ғасырдай уақытқажет болды. Бүгінгі күні барлық дерлік демографтар демографияның мәні ол халықтың өсуі екенін қостайды және демографияны осы термин бойынша қарастырады.
Демография жөніндегі авторитетті оқулықтың авторлары Г.С. Шройк (H.S. Shryock) жәнеДж.С. Зигель (J.S. Siegel) демографияның тар және кең мағынадағы мәніне назар аударып, терминдерді салыстырады. Тар мағынада - демография халықтың көлемі, орналасуы, құрылымы мен өзгерулерімен байланысты ғылым ретінде көрсетіледі. Көлемі - халықтағы бірліктер (адамдар) саны. Орналасуы - ол ол қазіргі уақытта белгілі бір аумақта халықтың орналасуы. Құрылымы - бұл ең тар мағынада халықты жынысы мен жасына байланысты бөлу. Өзгеру - халықтың толықтай немесе белігілі бір құрылымдық бірліктердің өсуі немесе азаюы. Демография кең мағынада - құрамына қосымша салаларды қоса зерттеу( этникалық және әлеуметтік).
Америкалық демографтар П. Хаузер және О. Дункан демографияға кең және тар мағынада қарай отырып, тар мағынаны демографиялық талдау десе, екіншісін халық жөніндегі ғылым деп атаған болатын.
Адамзат дамуының барлық дерлік кезеңдерінде халық динамикасын, оның өсу деңгейін реттеудің бағытталған және мақсатты талпыныстары болды. Тарихи жағынан, ең алғашқы деп некелеік-отбасылық нормативті реттеулерді санауға болады. Адамдардардың кейбір істерін реттеушілер ретінде клеесілерді атауға болады:тсалт-дәстүрлер, діни наным-сенімдер Индивидуалды актерді әлеуметтік бақылаудың басты мақсаты - ол туу көрсеткіштерін максимизациялау арқылы халық санын көбейту немесе халық санын бар деңгейде сақтау. Ғылымның толықтай дамуы мен медицина білімдерінің жоғарлауы жалпы қоғамның өрлеу саласында және халықтың өмір сүру деңгейінде әлеуметтік бақылауды жүргізуге мүмкіндік берді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында денсаулық сақтау мен жалпы медициналық көмек саласында алғашқы мемлекеттік бағдарламалар пайда бола бастады. Бұл кезеңге Франциядағы, сонымен қатар Германия мен бельги елдерінің халық санының төмендігін жатқызуға болады. Бұл елдердегі халық саны ХІХ ғасырдың төртінші ширегінде болған соғыстар әсерінен болды. Пайда болған халық санының кемдігі туу көрсеткіштерін жоғарлатуға, яғни, тууды ынталандырудың жаңа деңгейіне әкелді. Нақты айтқанда, ынталандыру енді мемлекет деңгейінде жүзеге асырыла бастады, ал мемлекет болса, жалпы ынталандыруды қолдап, отбасыішілік реттеуге азырақ араласуды төмендетті.
Бүгінгі күні демографиялық саясат деп мемлекет және қоғам деңгейінде жалпы ойлар жүйесін және қаіргі уақытта немесе ұзақмерзімді келешекте халықтың өсуі мен динамикасы саласында сандық және сапалық мақсаттарға жетуін болжайтын концептуалды бірлескен әдістерді айтамыз.
Бұдан келесідей қорытынды щығаруға болады: демографиялық саясатты жүргізу белгілі бір шарттардың қадағалауын қажет етеді. Оның үшеуі бір-бірінен бөлінбейді:
+ біріншіден, саясаттың мақсатын, міндеттерін және жүзеге асырылу уақытын сипаттаушы тұжырымдаманың бар болуы;
+ екіншіден, қабылданған тұжырымдама аясында саясаттың барлық іс-шараларын қаржыландыруға бағытталған ресурстардың болуы;
+ үшіншіден, өткізілетін саясаттың негізгі стратегиялық идеяларын қолдаушы қоғамдық пікірдің болуы.
Демографиялық саясаттың шаралары, ең алдымен туу көрсеткіштерін ынталандыру бойынша, нақты бір демографиялық жағдайдың мәнмәтінінде, бөлек уақыт аралығында түрлі мемлекеттерде демографиялық саясаттың белгілі бір тұжырымдаманың бар болуы туралы айтуға рұқсат етпейді. Сол уақтытта, бұл әдетте қарама-қайшы және ретсіз шаралар әрқашанда бір мақсатқа бағынатын - ел халқы санының төмендеуіне жол бермеу, бұл елдің демографиялық дамуынын тұжырымдамасының болу болмауына қарамастан, елде демографиялық тренд жөнінде тұрақты ұсыныстардың бар болуын айтады.
Демографиялық саясаттың кез келген стратегиясында мемлекет әлеуметтік үрдістерді басқаруда өзіндік құқықтарын жүзеге асыра алады, сонымен қатар, мемлекет өзіне демографиялық мінезі бойынша осы саясаттың мақсаттары мен міндеттеріне кріетін халықтың бір бөлігінің жігерлерін төлеуге міндетсінеді. Мұндай саясат түрлі аймақтық және этникалық жиынтықтардың, әлеуметтік-демографиялық группаларлың өмірлік қызығушылықтары мен құндылықтарына сай келетін көбірек сараланған болуы қажет. Бұл демографиялық бағдарламалардың белгілі бір аспектісіне қызығушылық таныту деңгейлерін кеңейтуге және олардың орындауына жұмсалатын қаражаттың тиімділігін арттыруға елеулі түрде көмек беруі мүмкін.
Енді Қазақстан тарихында статистика қалай жүргізілгеніне келсек. Тарихшылардың айтуынша, өткен ғасырдың басында этникалық үрдістердің сапалық трансформациясы өтті, бұл орыстар мен украиндер сандарының ұлғаю әсерінен болды. Ашық қайнар көздерге сай, жерілікті халықтың жерді тартып алу үлесі ең жоғары деңгейге жеткен өңірлерде қазақ халқының саны басқа ұлттарға қарағанда тым азайып кетті. Осылай, 1897 жылы Омск уезінде қазақтардың саны 38 пайызды құраса, 1915 жылы небәрі 15 пайызға ғана жеткен болатын. Петропавлда 44,5 және 32 пайыздар, Көкшетауда 51 және 26 пайыздарды құраса, Қостанайда көрсеткіш 77 және 41 пайыздарды, Оралда 51 және 24 пайыздарды сәйкесінше құрады.
Сонда да қазақ халқының жалпы саны көбірек болатын. Осылай, 1911 жылы елімізде жалпы халықтың саны 5 млн 40 мың адамды құрады. Оның ішіндегі қазақтардың үлесі 67,2 пайыз, нақты айтқанда 3 млн 639 мың адам. Орыстар мен украиндердің саны 28,5 пайыз, яғни 1543138 адам. Қазақтардың көп бөлігі Орта Азияда (235 мың адам), Оралалды Сібірде (80 мың адам) қоныстанды. Империя шекарасының сыртында, негізінен Қытай мен Моңғолияда, 100 мыңнан аса қазақ қоныстанған еді.
Барлық жағдайларға қарамастан, Ресей имперериясындағы қазатардың саны баяу болса ұлғайған болатын. Осылай, 1897 жылы қазақтардың саны 3881,8 мың адамды құраса, 1915 жылы қазақтар саны 4753,6 мың адамға жеткен болатын.
ХХ ғасырдың басында Қазақстан Ресейдің көпұлтты өңірлерінің біріне айналады. Қазақстан қалаларында татарлардың саны өсіп, мордва, эстондықтар, поляк және басқа ұлттар қоныс аударады. Халықтың біраз құрамын ұйғырлар мен дүнгендер құраған болатын. Қазақстанда өндірістің, әсіресе шағын өндіріс кәсіпорын мен темір жолдардың дамуы қалалар санын көбеюіне әкелді. Қазақстанның шығысында сауда-өндірістік орталықтардың біріне Семей қаласы айналды, халық саны 1900 жылы 31 мың адамды құрады. 1879 жылы негізі қаланған Қостанай қаласының тұрғыны 1897 жылы 2,5 есе өсіп, 14,3 мың адамы құрады.
Қалаларда негізінен қазақ ұлтының саны өсті. Қазақ ауылдарындң бай мен кедейге бөліну әсері ұлғайған соң, ауылдың көптеген тұрғындарға жұмыс іздеу мақсатымен көшу тұра келді. Сонымен қатар, Қазақстан қалаларында аса ірі байлар, саудагерлер, алы-сатарлар тұрды. Верный, Семей, Петропавл, Шымкент және басқа да қалалардағы қазақ халқы саны ұлғайды. Қала тұрғындарының көбісі өндіріс кәсіпрындарының жұмысшылары, қолөнерші және басқа да қызметтерді атқарды.
Қазақстанда Кеңес билгінің барлық ұлттық-демографиялық саясаты республиканы Ресейге тығызырақ байлануға арналған болатын және патша заманындағы отаршыл саясатының жалғасы болды. Азаматтық соғыстың аяқталуынан соң қоныстандыру қозғалысы қайта қалпына келді, 1924 жылы заңдастырылды. 1925 жылы 17,4 мың қоныстанушы тікелген болатын. Индустриализация кезінде Қазақстанға көшкен халық саны ұлғайды.1931-1940 жылдар арасында еңбек ресурстары юасқа республикалардан көшкен жұмысшылар әсерінен өсті. Бұл кезеңде жалпы саны 504 мың адам көшті. 1940 жылы Украина мен Россиядан тағы 24241 колхоз жұмысшысы қоныс аударған.
1939 жылға қарай елдегі қазақ халқы азайды. Осылай, 1926 жылы қазақтар жалпы халықтың 57,6 пайызын құраса, 1939 жылы 38 пайызды ғана құрады. Себебі - республиканың бірегей этникасын "жуып шаю", Ресейдің этномәдениетімен қарым-қатынасын жақындату.
Бұл тенденцияллар соңғы уақытта да сақталды. Мәскеудің клеесі қоныстандыру саясаты Қазақстандағы тың жерлерін игерумен байланысты болды. КСРО Министрлігінің Кеңесі республикаға 50 мың отбасы қоныстандыру жоспарын жасаға болатын. Шағын уақытта жоспарды орындағанболатын. Тек Мәскеу мен Мәскеу маңынан 54 мың адам, Украинадан - 93 ың адам, Беларусиядан - 100 мыңнан аса қоныстанушылар келді. 1954 жылдан 1962 жылға дейін батыс республикалардан 119,5 мың отбасы келген болатын. Қоныстанған көпшіліктер көбінесе солтүстік облыстарған келген болатын, 1939 жылдан 1959 жылға дейін тұрғындардың механикалық өсуі 83 пайызды құрады.
Қазақстанға қоныстанушылардың саны 70 жылдары ғана төмендей бастады. Бұл КСРО-дағы жалпы демографиялық жағдаймен байланыста болды, елдің батыс және орталық аймақтарында еңбекке қабілетті халық үлесі төмендеді. Сол уақытта қазақтарда бала туу деңгейі жоғарлады және респубикадағы қазақтар саны арта түсті. 1959 жылы қазақтар республика халқының 30 пайызын құраса, 1970 жылы - 32,6 пайыз, ал 1979 жылы 36 пайыз болды. Басқа ұлттардың республика құрамындағы салмағы төмендей бастады: орыстар 1959 жылы 42,7 пайызды құраса,жылы - 42,5 пайыз және 1979 жылы - 40,8 пайызға жетті.
70 жылдары Қазақстанға келген халықпен қатар кері миграция үрдістері басталған болатын. 1970 жылы республика аумағынан 35 мың адам көшті, оған қоса көгетін халықтың саны жыл сайын артып, 198 жылы 95мың адамға дейін жетті.
1959-1963 жылдары Қазақстанға шамамен 200 мың адам Қытайдан көшткен болатын. Бұл азамат соғысы және ұжымдастыру кезінде ел аумағынан көшкен адамдар болатын. Келген ххалықтың көп бөлігін қазақтар құрады, репатрианттар арасында орыстар да, татарлар да, өзбектер де болды.
ХХ ғасырдың 90 жылдарында демографиялық жағдайдың күрт төмендеуі байқалды. Бұл елдің ұлттық қауіпсіздігіне қатер туғызған болатын. Сол жылдары елде жүзеге асырыла бастаған экономикалық модернизация елдің күйін біршама өзгертті. Қазақстан экономикасы мемлекеттік бюджетті және ірі әлеуметтік диспропорцияларды қаржылық қолдау үшін елеулі, масштабты ресурстарға зәру болды. 1996 жылы жалпыхалық санының үштен бір бөлігінен артық халықтың өмір сүру көрсеткіштері "ең төменгі күнкөріс көзінен" төмен болды.
1992 жылы халықтың максималды саны есептелінді - 16 мылн 582 мың адам. Ал 1997 жылы дүниеге барлығы 232н нәресте келді. Бұл балалаең коп дүниеге келген 1987 жылмен салыстырғанда екі еседей кем. Сәйкесінше, 1000 адамға деген тіуу коэффициенті 25,7-ден 14,7-ге дейін төмендеді. Мұндай жағдай Қазақстанда Екінші дүниежүзілік соғыстан соң байқалмаған. Мұндай статистиканы өзгерту үшін Қазақстан демографиялық саясатты жүргізген болатын. Демографиялық саясатпен таныспас бұрын, демографиялық саясат деген терминімен танысу қажет.
1. 2. Қазақстан Республикасының демографиялық саясаты
Халық саны - ол белгілі бір аумақта (аймақта, елде, континентте, барлық әлемде) тұрып жатқан адамдар жиыны. Мемлекеттік деңгейде халық саны (халық) - белгілі бір ел аумағында қазіргі уақытта тұрып жатқан тұлғалардың жиыны. Немесе басқа сөзбен айтқанда, халық саны - ол бір мезгілде белгілі бір аумақта тұрып жатқан адамдар жиыны.
Бүгінгі күні "халық саны" терминінің үш негізгі көзқарасы бар: 1) халық саны - бұл биологиялық бірлік, жануарлар әлем қоғамдарының бірі; адамзаттың биологиялық жинағы ретінде адамға көбеюі тән; 2) халық саны - әлеуметтік-биологиялық категория; халық саны әлеуметтік және биологиялық қарым-қатынастардың ерекше көрсеткіші ретінде белгілі; 3) халық саны - ол адамдар жиының әлеуметтік байланыстарынан және оларға тән қабілеттер мен қатынастарынан бірлескен әлеуметтік құбылыс.
Халық саны мәселелерін қарастыруға бағытталған түрлі тәсілдердің болуына қарамастан, адам қоғамның дамуымен байланысты екені, адамның қоғамдық еңбектің бөлшегі екені, адам қасиеттері туа біткен емес, жүре біткені екені белгілі. Сондықтан, халық саны - бұл биологиялық және әлеуметтік қызметтерді игерген адамдар жиыны.
Халық санының өсуі елдің жеткілікті өміршендігін, әлеуметтік жағдайдың деңгейін, халықтың болашаққа деген сенімін білдіреді. Демографиялық үрдістер мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатта, әлеуметтік-экономикалық даму мәселелрінің шешімдерінде маңызды рөлдердің бірін ойнайды. Демографиялық даму мәселелері әрбір елдің экономикалық өсіміне, оның әлеуметтік-экономикалық жағдайына кедергі жасай алады.
Сондықтан, халық жағдайы мемлекет дамуының маңызыды индикаторларының бірі болып табылады. Бұл демографиялық үдерістерді мемлекеттік реттеудің қажеттілігін шарттайды. Демографилық жағдай мен халықтың өсу қарқынына қарамастан, демографиялық үдерістерді мемлекеттік реттеу қажеттілігін әлемнің барлық мемлекеттерімен дерлік мойындалды. Сондықтан рбір мемлекет демографиялық саясатты жүргізеді.
Демографиялық саясат - мемлекеттік органдардың бағытталған қызметі, Халық санының өзгеруіне немесе тұрақтандыруынахалықтың сапалық көрсеткіштерін жақсарту арқылы мигранттардың дұрыс келуі мен кетуіне бағытталған ұзақмерзімді сипаттағы мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясаттың басым бөлігі. Дәл осы тұжырымдамаға сәйкес демографиялық саясат ұзақмерзі қмді сипатқа ие болуы қажет, себебі, тұрақты демографиялық дамуды құру мен қолдау үшін біршама уақыт қажет.
Мемлекеттің демографиялық мазмұны келесі маңызды компоненттерімен беліленеді: а)мемлекеттің функциясын жүзеге асырудың субъектілері; б) объектілері (қоамдық қатынастар, нақты үрдістер: туу, өлу, некелер, ажырасулар, миграция); в) мақсаттар мен міндеттер (туу көрсеткіштерін жоғарлату, туу көрсеткіштерін төмендету және т.б.); г) заңды жағы (халықаралық-құқықтық және мемлекетішілік, нормативті, интерпретационды, құқықпайдаланушы және басқа да индивидуалды-белгіленген құқықтық актілер); д) фактілік негіздер (халықтың табиғи өсуіне, халықтың миграциясын тудырушы және т.б.-ға әсер етуші факторлар; е) заңды қызметтер мен іс-әрекеттер; ж) оларды жүзеге асырудың әдістері мен қаражаттары (заң техникасы және тактика); з) жалпы әлеуметтік және заңды нәтижелер (халықтың ұдайы өсуін жоғары деңгейде сақтау және т.б.).
Мемлекеттің демографиялық функциясының мазмұнын білдіру әдістері ретінде оның сыртқы формаларын(құжаттар-актілер: арыздар, билік субъектілерінің ресми актілері және т.б.), сондай-ақ, мазмұнның элементтері мен қасиеттерінің ішкі байланысы мен ұймдастыруын қамтамасыз ететін ішкі формалары (процедурлы-процессуалды) шығады. Мемлекеттің демографиялық қызметін жүзеге асыру үрдісі құқықтық және құқықтық емес (ұйымдастырылған) формаларды қолдануды болжайды. Формалар шегінде мемлекеттік қызметтің функцияларымен белгіленген бағыттар жүзеге асырылады.
Халық туу мен өлім көрсеткіштерінің жақсы жаққа өзгеруіне, көші-қон мəселелерін шешуде мемлеке қызметінің рөлі зор. Демографиялық үрдістер де адамның еркінен пайда болмайды. Мемлекет пен құқық өзара əрекет етуі өте күрделі үрдіс болып табылады. Демография үрдістерін жүйелі жəне жан-жақты талдау үшін мемлекеттік билік қажет. Мемлекеттің əлеуметтік жəне басқа да функцияларын атқаруда демография өте ауқымды фактор болып табылады.
Қазір мемлекет функциясы ішінде демография функциясы өте күрделі болып отыр. Себебі қоғамның қажеттілігін қанағаттандыру үшін жаңа, бұрынсоңды болмаған функциялар қалыптасуда. Қазіргі жаһандану кезеңінде демографиялық мəселелердің дамуы көп ғалымдарды қызықтырды. Демографиялық үрдістерді зерттеуші ғалымдар көбінесе оның тек экономикалық қырын зерттеумен айналысты. Демография ол үлкен ғылым. Ол қоғамның барлық жағын қамтиды. Соның ішінде статистикаға көп сүйенеді. Егер статистика болмаса, онда халықтың ұлттық, əлеуметтік жəне басқа да əр түрлі деңгейін зерттеу мүмкін емес. Егерде заң ғылымына келсек, онда демографиялық үрдістерге мемлекет пен құқықтың əсері теориялық тұрғыдан зерттелмеген. Осы күнге дейін демографиялық үрдіс əлеуметтік үрдістің бір бөлігі болып келді. Қазіргі дүниежүзі жаһандану кезеңін бастан кешіріп, экономикалық дағдарыстың тұғырында тұрған қоғам үшін, əлеуметтік үрдістерді оның ішінде демографиялық үрдістерді реттеуде мемлекет пен оның функциясының рөлін күшейту талап етіліп отыр. Ел тарапынан қабылданып жатқан əр түрлі демографиялық стратегияларды мемлекеттік саясаттың ең негізгісі деп біліп, оны жүзеге асыруға көшу керек. Нарық заманына көше бастағанда мемлекеттің ең негізгі экономикалық мақсаты еңбек өндірісін көтеру арқылы халықтың əл-ауқатын көтеру болған. Қазақстан Республикасы халқының тіршілігін жақсарту үшін экономиканы тұрақтандыру, бəсекелестікті дамыту, халықты жұмыспен қамтуды белгілейтін еңбек жəне ақша нарықтарын жасауды көздеген. Жалақының көтерілуін қамтамасыз ету кедейшілікпен күресу жəне əлеуметтік қорғанудың бірден- бір амалы ретінде көрсетілген. Осы мəселелердің барлығы жүзеге асырылған жоқ.
Жаһандану кезеңіне мемлекеттің əлеуметтік функциясы, нарықтық экономиканың талаптарына сай келмейді. Халықты əлеуметтік қорғауда əр түрлі мекемелердің қызметін жақсарту қажет. Олардың басты мақсаты халықты жұмыспен қамту болу керек. Бұл аталған мақсат - міндеттер мемлекеттің алдына қойған міндеттердің бір ғана бөлігі. Халықтың демографиялық даму көрсеткішін білмей, елдің ұлттық құрамының қалай өзгергенін анықтау мүмкін емес. Халық санын өсуі мен дамуын зерттеу қоғам өмірінің барлық салаларын мемлекеттік басқару үшін маңызы бар. Демография үрдістерінің өзгеруімен, мемлекеттің де маңызды экономикалық, саяси, əлеуметтік жақтары өзгереді. Демографиялық үрдістерді құқықтық жəне саяси құралдар арқылы басқаруға болады. Мемлекеттің демографиялық үрдістерін елдегі туылым, өлім жəне көші-қоны мəселелері құрайды. Қазіргі Қазақстан жағдайында заңи тұрғыда аталған демографиялық үрдістерді нақты түрде реттеу қажет. Туылым, өлім, көші-қоны мəселелері бүгінгі таңда көлемі жағынан да, дəрежесі жағынан да үлкен проблемалардың бірі болып табылады. Заманның ағымы осы мəселелерді құқықтық реттеуді талап етті. Соның нəтижесінде осы үрдістерді реттейтін бірқатар нормативтік - құқықтық актілер қабылданды. Қазіргі жаһандану кезеңінде Қазақстан үшін бұрынсоңды құқықтық реттеу аясынан тыс болған қатынастарды реттеуге бағытталған жаңа заңдарды қабылдау қажеттілігі байқалып отыр. Мемлекетіміз демографиялық үрдістерді шешуге бағытталған нормативтік-құқықтық актілерді қабылдауда басқа шетел мемлекеттерінің тəжірибесін пайдаланса жақсы болар еді. Елдің демографиялық дағдарыстан шығуы үшін көші - қоны үрдістерін реттеу қажет. Қазіргі кезде мемлекеттің əлеуметтік жəне экономикалық дамуы мен ұлттық қауіпсіздік мүдделері көші - қонды реттеуде жаңа жолдарды талап етіп отыр. Мемлекетімізде байырғы кезде əр түрлі себептермен көшіп кеткен шетелдердегі қазақтардың еліне қайта оралуына жағдайлар жасалуда. Мемлекет əр жылы оралмандарды қабылдауда квоталар белгілейді. Елімізде заңсыз көшіп келушілер мен босқындар саны өсуде. Тұрғындрдың өсуі оның өзгеруі, туылым, өлім, көші-қоны көрсеткіштерін дамуын қамтиды. Соңғы кездері біздің ел үшін адамдардың шекара арқылы қоныс аудару, өздерінің тұрғылықты жерлерін ауыстыруы маңызды мəселе болуда.
Демографиялық үрдістер қоғамда қалыптасқан белгілі бір әлеуметтік қарым-қатынастарға негізделеді. Сол себепті халықты зерттеуде демография саясат, экономика, медицина, математика, этнография, т.б. бірқатар ғылымдармен тығыз байланыста болады. Оларды зерттеу әдістері мен тәжірибелерін, материалдарын пайдалана отырып, демография өз тарапынан да өзге ғылымдарға қажетті деректер береді. Демографиялық үрдістердің өзіндік ерекшеліктері, көбінесе халықтың табиғи қозғалыстары демографияның өзіндік зерттеу әдістерін қалыптастыруға негіз болды. Олар: әр түрлі буын өкілдері үшін жас айырымы көрсеткіштерін жасау арқылы дәл сол уақыттағы даму-құлдырау заңдылықтарын көрсететін гипотетикалық ұрпақ әдісі; когорт әдісі (адамдардың нақтылы буынының дамуын зерттеу); потенциалды демография әдісі, т.б. демографияда ғылымның басқа салаларындағыдай болжамдар жасау, оларды деректер арқылы тексеру және соның негізінде ғылым қорытынды жасау қажет.
Халықтың санын ұйымдастырылған статистика жолымен есептеу әдісі қолданылады. Сондай-ақ демографиялық коэффициенттерді пайдалану, оларды салыстыру, салғастыру тәсілдері де демографияның өзіндік зерттеу әдістерінің бірінен саналады. Демография ғылымының негізін салушы - ағылшын ғалымы Дж. Граунт. Ол алғаш рет Лондондағы тіркелген адам өлімдерінің бірнеше жылдық жлазбалары негізінде халық арасындағы өлудің көрсеткішін жасауға және оның заңдылықтарын анықтауға талпыныс жасаған.
2. Қазақстан Республикасы аумағында демографиялық саясаттың жүзеге асыруын талдау
2. 1. Қазақстан Республикасында демографиялық саясатты жүзеге асыру қызметін талдау
Демографиялық мәселе біздің ел үшін қазіргі таңдағы маңыздылардың бірі. Кеңес Одағы орнаған тұста қазақ халқының демографиялық потенциалы өте жоғары болатын. Сол кезеңде қазақтар Орталық Азияда басқа этностардың арасында саны жағынан ең көбі болды. Қазіргі күнді алатын болсақ, көршілес Өзбекстанның халық саны 30 миллионға жетіп отыр, ал Қазақстанда 17 миллионға жуықтап қалды (оның ішінде 11 млн. қазақ).
Кейбір тарихи оқиғалар қазақ халқының демографиясына үлкен соққы тигізді. Оның ішінде қазақ даласында орын алған ашаршылықтың зардабы ауыр болды. Белгілі демограф Мақаш Тәтімовтың айтуынша, аштық әсерінен қазақтар халық санының жартысына жуығынан айырылған. Сонымен қатар, екінші дүниежүзілік соғыста 2 миллионнан аса қазақтың 350 мыңы соғыста қайтыс болды. Демографтың ойынша, егер осы оқиғалар болмағанда, қазақтардың саны осы күні 32-35 миллионға жетуі мүмкін еді.
Мемлекетіміздің қазіргі демографиялық бейнесіне толығырақ тоқталайық. Ең алдымен, демографиялық жағдайды талдау үшін қажетті көрсеткіш жүйелерімен танысайық:
тұрғындардың санақ көрсеткіштері;
тұрғындардың сандық көрсеткіштері;
тұрғындар құрамының жынысы, жасы, ұлты, отбасылық жағдайы бойынша сипаттайтын көрсеткіштер;
тұрғындардың табиғи және механикалық қозғалысының жалпы көрсеткіші;
тұрғындардың табиғи қозғалысының арнайы көрсеткіштері;
тұрғындардың механикалық қозғалысының абсолютті және қатысты көрсеткіштері.
Қазақстан Респубикасының халық санының жалпылама көрсеткіштерін қарастырайық. Адам санын, халықтың өсуін, жастық - жыныстық құрылымын, географиялық орналасуын, тығыздығын, қала мен ауыл халқының ара қатынасын, аймақтық ерекшеліктерін білудің маңызы зор. Халық саны 1999 жылғы дерек бойынша - 14 млн 953 мың 126 адам. Қазіргі күні 2011 мен 2015жылдар арасындағы мәліметтер сарапқа алынды. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің мәліметтеріне сай, 2011 жылдың басында Қазақстан Республикасының халқы 16440124 адамды құрады. Оның ішінде 881544 адамды Қостанай облысының тұрғындары құраса, адам саны жағынан ең ірі облыс болып Оңтүстік Қазақстан облысы саналады. Оның халқы 2011 жылдың мәліметтеріне сай - 2567637, халқы ең аз облыс - Маңғыстау облысы, халық саны - 524176 адам. 2012 жылдың басынан 2014 жылға дейін Қазақстан Республикасы халық саны өсуін байқауға болады. 2015 жылды басында Республика халқы 17417673 адамды құрады (1-кестені қараңыз).
Кесте 1
2011 - 2015 жылдар басына Қазақстан Республикасы халқының нақтыланған саны
2011 - 2015 жылдар басына Қазақстан Республикасы халқының нақтыланған саны
2011 жыл басына
2012 жыл басына
2013 жыл басына
2014 жыл басына
2015 жыл басына
Қазақстан Республикасы
16440124
16673077
16909776
17160774
17417673
Ақмола
733244
731337
732719
735566
736605
Ақтөбе
777460
786316
795817
808932
822522
Алматы
1872814
1908717
1946718
1984518
1922107
Атырау
532042
542966
555217
567861
581473
Батыс Қазақстан
608280
612498
617640
623977
629951
Жамбыл
1046253
1055813
1069874
1084482
1098740
Қарағанды
1352178
1357878
1362743
1369667
1378298
Қостанай
881544
879454
879941
880776
881456
Қызылорда
700502
712878
726711
739776
753148
Маңғыстау
524176
545751
567754
587419
606892
Оңтүстік Қазақстан
2567637
2621488
2678889
2733279
2788404
Павлодар
746122
747004
749019
752793
755778
Солтүстік Қазақстан
589301
583582
579488
575766
571759
Шығыс Қазақстан
1397889
1394710
1393619
1394018
1395324
Астана қ.
697156
742884
778198
814435
852882
Алматы қ.
1413526
1449801
1475429
1507509
1642334
1-кестеде Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Құрылыс істері, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық және жер ресурстарын басқару комитетінің деректері бойынша жасалынған болатын. Кесте бойынша ел халқының ең ірі үлесі Оңтүстік Қазақстан Облысына тиесілі, 2015 жылдың мәліметтеріне сай ОҚО халқының саны 2788404 адамды құрады. Қазақстан халық саны бойынша ең шағын облыс болып Солтүстік Қазақстан Облысы саналады. Халқы 2015 жылдың мәліметтері бойынша 571759 адамды құрады. Қостанай облысы елдің 14 облысынын халық саны бойынша 7-ші орынға ие. Халық саны 2015 жылы 881456 адамға жетті.
Келесі кестеде Қазақстан Ресубликасы халқының абсолютті өсімі, өсу қарқыны және өсім қарқыны қарастырылған. Абсолютті өсім екі көрсеткіш бойынша есепке алынады. Бірінші көрсеткіш ретінде есепке алынатын санақ жылдардың бір-бірімен салыстырмалы нәтижелері алынады. Есепке алынатын жылдардың арасында алғашқы жыл есепке алынбайды. Қазақстан Республикасы халқының мәліметтерін негізге ала отырып, келесідей қорытынды шығаруға болады: ел халқы өсуінің ең ірі үлесі 2015 жылға тиесілі. 2014 жылмен салыстырғанда ел халқы 17160774 адамнан 17417673 адамға дейін жетті, яғни алдыңғы жылмен салыстырғанда адам саны 256899 адамға өсті. Екінші салыстырамалы көрсеткіштің негізі ретінде есепке алынатын жылдардың алғашқысы алынады. Бұл көрсеткіштер бойынша: ел халқының саны жыл сайын өсуін бақылауға боалды. Мысалы, 2011 жылмен салыстырғанда 2013 жылы адам саны 469652 адамға, 2015 жылы 977549 адамға өскенін көруге болады (2-кестені қараңыз).
Кесте 2
2011-2015 жылдар басына ҚР халқының абсолюттік өсімі
Жыл
Адам саны
Абсолютті өсім, мың адам
Өсу қарқыны, %
Өсім қарықыны, %
1% абслоютті мағынасы, өсім мың адам
алдыңғы жылмен салыстырғанда
2011 ж. салыстырғанда
алдыңғы жылмен салыстырғанда
2011 ж. салыстырғанда
алдыңғы жылмен салыстырғанда
2011 ж. салыстырғанда
2011
16440124
-
-
-
100
-
-
-
2012
16673077
232953
232953
101,42
101,42
1,42
1,42
164401
2013
16909776
236699
469652
101,42
102,86
1,44
2,86
166731
2014
17160774
250998
720650
101,48
104,38
1,53
4,38
169098
2015
17417673
256899
977549
101,50
105,95
1,56
5,95
171608
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz