Қазақ тілінде газет шығару

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 184 бет
Таңдаулыға:

аңдату

ХХ-ғасыр басында ел мүддесіне арымен қызмет еткен Ахмет Байтұрсынұлын замандастары «қазақ халқының көсемі», «ұлтымыздың ұстазы» деп ұлықтап, есімін тура атамай, «қазақтың Ахаңы» деп дәріптеген. Тұлғаның аяулы есімін жылдар бойы айтқызбай келген Кеңестік жүйенің Коммунистік партиясы «бір уақыттары өзі даттаған ұлын, 1988-ші жылы қараша айының 4-і күні өзі ресми ақтады». Ұлт жұмысын арымен атқарған Ахметтей данагөйден қалған мұра, артындағы қазақ деген ұрпағына мәңгі азық боларын кім білген?!

Қазақ ұлтының ғана емес, түркі жұртының мақтанышына айналған Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасына ғылыми тұрғыдан зерттеу жүргізу - ұлт тіліне мәртебе алған тарихи кезеңмен тұспа-тұс, бірге келді. Мүмкін, бұл кездейсоқтық та болар. Дегенмен ғажап үндестік. Ұлтының жері мен елінің дербестігі, тілі мен тіні, діні мен ділі үшін «малым - жанымның, жаным - арымның садағасы» деген толағай тұлға халқымен қайта қауышты! Еліміздің тәуелсіздігімен бірге Ахметтің екінші, мәңгілік өмірі басталды.

Ғалым есімі оралған 1988-ші жылдан, оның шығармалары қайта басылып, әрі тәуелсіздік кезеңнің ғалымдары танымдық алғысөздер жазып келеді. Сондай-ақ, филологтар, әдебиетшілер, тарихшылар, заңгерлер, журналистер, философтар, педагогтар т. б. мамандықтар бойынша оның шығармашылығы, ағартушылық, қоғамдық және мемлекеттік қайраткерлігіне қатысты 50-ге жуық кандидаттық, 20-дан аса докторлық диссертациялар қорғады. Әлбетте, бұл жазылған ғылыми зерттеулер біліктілігі жағынан өз салалары бойынша толық меңгерілген тақырыптар екені даусыз.

Зерттеудің мақсаты - қазақтың маңдайына біткен, бітім-болмысы бөлек Ахметтей феномен-тұлғаның қиялындағы ұшқыр армандарын іс жүзіне асырған тарихи құбылыс екенін, оны «Алаш көсемі» деп дәріптеген үзеңгілес рухани замандастарының таным-пайымы бойынша ғұламалар ғибратының өміршеңдігін өскелең ұрпаққа таныту. Жалпы, өмір сынағы көрсеткендей, әрбір қоғамның замана илеуіне қарай, електен өтетін ұлттық төлбасы - дара туындылары болады. Ата-бабалардан мирас болған ауыз әдебиетінің жаңа бір саласы жазба әдебиетінің темірқазығын қағу бақыты Абай Құнанбайұлының маңдайына бұйырса, ұлт тілі мен әдебиетінің теориясын жазу «төл әдебиеті бар жұрт қана төрден орын алады» деген қағиданы ұстанған Ахмет Байтұрсынұлының еншісіне тиді. Зерттеу барысында пайдаланылған әдебиеттер мен мұрағат деректеріне әрбір тарау соңында сілтеме жасалды.

Тұлғаның шығармашылық мұрасын тікелей зерттеп, кемеңгердің кемел білім-ілімін келешек ұрпаққа таныту мақсатында жасалған жұмыстардың легі өсуде. Атап айтсақ, тілші-ғалым Р. Сыздықова (Ахмет Байтұрсынов. 1990. -52 б. ), Ахаңның немере інісі С. Кәкішев (Ахаң туралы ақиқат. 1992. -112 б. ), өзбек ғалымы М. Д. Жусупов (Фонемография Ахмета Байтурсынова и фонология сингормонизма. 1995. -176 б. ), физик-ғалым М. -Х. Сулейманов (Яркий носитель духа человечности. 1997. -18 с. ), филолог-ғалым Байтелесова Ж. Негасимая звезда в плеяде казахской интеллигенции. 1998. -78 с., Публицистика Ахмет Байтурсынова. 1998. -78 с. ), тілші, әдіскер-ғалым А. Қыдыршаев (Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік мұрасы. 1998. -132 б. ), жазушы Б. Ілияс (Алтын бесік. 1998. -260 б. ), ақын-журналсит Н. Бектемісұлы (Ахмет ұшқан ұя. 2001. -128 б. ), әдебиеттанушы-ғалым А. Ісімақова (Возвращение плеяды. 2002. -294 с. ), жазушы Қ. Сәрсекеев (Ұлт ұстазы немесе Алаштың Ахметі жайлы ой-түйін. 2003. -80 б. ), журналист-ғалым С. Оспанұлы (Ахмет өскен ақындық орта. 2004. -204 б. ), әдебиеттанушы-ғалым Ө. Әбдиманұлы («Қазақ» газеті. 1993. -168 б., Ахмет Байтұрсынұлы: зерттеу-эссе. 2007. -296 б. ), әдебиеттанушы Ұ. Еркінбаев («Әдебиет танытқыштың» теориялық негізі. 2008. -136 б. ), Р. С. Имаханбетова (Ғасыр саңлағы: Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық ғұмырбаяны. 2010. -304 б. ), А. Т. Ойсылбай (Ахмет Байтұрсынұлы: «Әдебиет танытқыштағы» қазіргі әдебиет теориясы. 2015. -184 б. ), және т. б., да тарихшы ғалымдардың көлемді тақырыпта қарастырған ғылыми зерттемелері бір төбе. Бұдан бөлек академик-ғалымдар: М. Қозыбаев, К. Нұрпейіс, З. Ахметов, З. Қабдолав, Р. Нұрғали, С. Қирабаев, Т. Кәкішев, К. Сағадиев, М. Жұрынов т. б. талдаған ғылыми зерттеу мақалалар бар.

Ахметтану тақырыбы аясында жазылған түрлі саладағы зерттеулердің барлығының да маңызы зор. Осы еңбектердің кейбіріндегі іздену барысында жаңсақ пікірлер мен қате қағидалар тұжырымдауларының себеп-салдарлары шама-шарқынша зерттеп-зерделенді. Қазақта «адасқанның алды - жол, арты - соқпақ» деген қанатты сөз бар. Бүгінгі тәуелсіздік кезеңнің ғылымында қалыптасқан ұлттық ғылымның алтын ғасыры - ахметтану саласында соқпақ бола алсақ, бұл зерттеудің зая кетпегені.

І-тарау. Ғалым ғұмырнамасы

І. 1. Торғай Ақкөлінің тастүлегі: Өмірбаяндық деректер

Ахмет Байтұрсынұлы 1872-ші жылы қыркүйектің 5-і күні Қостанай округі, Торғай уезі, Тосын болысының 5-ші ауылына қарасты Сарытүбек елдімекенде дүниеге келген [1, 2, 3, 4, 5] . Торғай даласы - қазақтың кең байтақ өлкесінің әлқиссадан әйгілі, әрі атақты жерлерінің бірі. Негізінен, бұл атау сол өңірдегі Торғай өзенінің атымен байланысты қойылған. Торғай аңғары Сарыарқаның оңтүстік батысындағы Ұлытаудан басталып, су жылымығы Шалқардың сорына барып құяды. Елдегілер « . . . Қараторғай, Сарыторғай, Ұлыжыланшық» деген атауларға ие болған Торғай аңғарынының ұзындығы көл-көсір, су аяғы құрдымға құлайды» дейді екен. Торғай атауының мәртебесі де адамзат өміріндегі әр түрлі қоғамның ауысуына орай, әрқалай өзгеріп отырғаны тарихи деректерден мәлім.

Мемлекеттік мұрағаттардағы жылнамалық мәліметтерді негізге алсақ, алмағайып қазақ жері орыс патшалығына тәуелді болған тұста, осы Арқа даласында 1868-ші жылы «Торғай уезі» құрылып, ол уездік қала атанып, облыстық мәртебеге ие болған. Ал, Кеңес үкіметі кезінде «Торғай қаласы», одан «аудан» болып өзгертілген. Одақтас республикаларға кіндік үкімет Мәскеуден билік жүргізген кезеңде, осы 5-ші ауылға «Южный» деген орысша атау берілген. Жаңа атауға ие болған ауыл совхоз болып ұйымдастырылып, әрі шаруашылығы кеңейтіліп, мұнда байырғы қазақ жұртымен қатар, өзге ұлт өкілдері де қоныстандырылады. Бірақ, нағыз қазақы ауылды жерсінбеген «жат жұрттықтар» бұл өлкеде ұзақ тұрақтамайды. Бір ғажабы, осы момақан ауыл 80-ші жылдардың соңына дейін одақтан «олжалаған» орысша атауын қалтқысыз сақтап келді. Тек берегіректе, 1990-шы жылы ақпанның 26-сы күні Қазақ КСР-і Үкіметінің №78-ші қаулысымен совхозға Ахмет Байтұрсынұлының есімі берілді [6] .

Қаулыда мұнан басқа: «Көрнекті мәдениет қайраткері, ағартушы, ғалым-лингвист Ахмет Байтұрсынұлының есімін ұрпақтардың жадында мәңгі есте қалдыру мақсатында, Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тіл білімі институтына, Қостанай, Арқалық қалалары мен Торғай селосының бір-бір көшелеріне, Шымкент қаласында бір орта мектеп пен бір көшеге, Қызылорда қаласында бір орта мектеп пен бір көшеге, Семей қаласындағы бір көшеге есімін беру және ғалым қызмет жасаған Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының ғимаратына оның бейнесімен мемориалдық тақта ілу» жөнінде мәселелер көтеріліп, іс жүзіне асырылды. Мұндай игі шараларға негіз болған - 1988-ші жылғы қараша айының 4-і күнгі Алаш ардагері Ахаңның аяулы есімінің ақталып, халқымен қайта қауыштырған Үкіметтің шешімі болатын! [7] .

Қазіргі уақытта бұл аймақ - Қостанай облысы, Жангелдин ауданы, Торғай елдімекені, Ахмет Байтұрсынұлы ауылы деп аталады. Ауылға кірер жолдың қақпасына «Ахмет Байтұрсынұлы ауылы» деген маңдайша белгі қойылған. Осы елдегі Үмбетейдің қызынан туған, жиені Нұрмаханбетұлы Тоқтасын тарихи тұлғаға арнап, ақ-қызыл кірпіштен ескерткіш орнатыпты. Ескерткіштің оңтүстігінде 1926-шы жылы Ахметтің өзі басын көтерген ата-анасы Байтұрсын мен Күңші, үлкен ағасы Қалидың қорымы жатыр. Әулет қорымының батысында керіліп көз ұшыңда сағымдана көрінетін ауыл, адам алақанына сыйып кеткендей. Ал теріскей жақта Байтұрсынның кенже ұлы Мәшеннің қыстағының орны «мен мұндалап» талай тарихты бауырына басып жатқандай еріксіз өзіне тартады. Қыстаудың кең жазылған қолтығы түбек десе дегендей, ал ол коңыр күзде нағыз сары түбек. Сарытүбек… Атам қазақ қалай ат қоюға шебер десеңізші!

Заманында «ұлттың көсемі» атанған прос-Ахаң тарихта есімі мәшһүр тұңғыш тархан Жәнібекпен түбі бір, текті атаның балалары. Қошқар ұлы Жәнібектің атасы - Көшей, бабасы - Шақшақ. Жәнібек пен Ахметті таратып алатын түп-тегіміз де, осы ұлы баба Шақшақтан бастау алады. Жәнібек батыр Шақшақтың шөбересі болса, ал Ахмет - Шақшақтың тоғызыншы тармақтағы үрім-бұтағы, яғни жалғасты ұрпағы [8, 9] . Ахметтің әкесі Байтұрсын бес ағайынды. Олар: Ақтас, Байтұрсын , Данияр (кейбір деректерде Сабалақ есімімен мәлім. Мұны негізінен, ғұрып бойынша жеңгелері қойған - Р. И. ), Ерғазы, Ермағанбет (кейде Бермағамбет) . Атасы Шошақ он ағайынды болса, бабасы Таңбай жеті ағайынды екен. Таңбайдың әкесі Аралбай бес ағайынды. Үлкен бабасы Аралбай Үмбетей батырдың бел баласы. Байсейіттен Үмбетей мен Сейтімбет туған.

Ахметтің ұлы бабасы - Үмбетей ру басына айналған үлкен ата. Байсейіт атадан жалғыз, оның әкесі Қалқаман Көшейұлы (5 ағайынды) . Қалқаманның сүйегі - Арғын (6 ағайынды) . Үлкен ата, ру атына айналған Арғын тайпасынан бері таратар болсақ: Арғыннан - Тәнбі сопы (5) , одан - Елемес (1) . Елеместен - Ермен (1), Ерменнен - Шағыр (3) , одан - Аманжол (3), Аманжолдан - Шақшақ (3), Шақшақтан - Көшей (6) туған. Енді отбасылық әулет шежіресі бойынша таратсақ, Ахметтің руы - Арғын, оның ішінде Тәмбісопы болады. Кейде Тәмбісопыны Өткірсопы дейтін де деректер кездеседі. Тәмбісопыдан - Елемес, одан - Ермен, Ерменнен - Шағыр, одан - Аманжол, Аманжолдан - Шақшақ, одан - Қалқаман, Қалқаманнан - Байсейіт, Байсейіттен - Үмбетей туады [8, Б. 7-9; 9, Б. 21, 30, 34-35; 10] .

Үмбетей үлкен ата, оның есімі өз заманында-ақ ру атын иеленген. Яғни, ел билеген тұлға, оның ел-жұрты Қостанайдың Наурызымы мен Торғайдың Ақкөлі аралығын мекендеген. Тарихи деректерге сүйенсек, Үмбетей - батыр. Ол қазақ елі мен қалмақтар соғысқан шайқаста қол бастаған. Батырдың некелеп алған жеті әйелі болғаны, әрі оның әр әйелінен бес-алты баласы, жиынтығы - 26 ұрпақ сүйгені жөнінде әулет шежіресінде толық қамтылған [9, Б. 17-21, 85-б. ] . Осылайша Үмбетей батырдың әрбір ошағын ұстаған, осы от-аналарынан оның ұрпағы жалғасып, үрім-бұтағы Арқа өңіріне кең тарап, сонда қоныстанады. Елдегі көнекөздердің айтуынша, Үмбетей батыр 97-і жасында дүниеден өтеді. Сүйегі Қостанайға қарасты Науырызым төңірегіндегі Қарамайшы деген жерде. Артындағы ұрпақтары ұлы баба қабірінің басына құлпытас орнатып, тағзым етер кесене тұрғызған [9, 37-б., 10] .

Үмбетейден - Аралбай туады, одан - Таңбай, Таңбайдан - Шошақ туған. Шошақтың баласы - Байтұрсын, Байтұрсыннан - Ахмет туған. Ахмет әке-шешеден төрт ағайынды. Оның өзінен үлкен ағалары: Қали (1868-1925) мен Кәкіш (1869-1924), кіші інісі Мәшен (1873-1930), ал, осы әулеттің жалғыз қызы Зиляш 1876-шы жылы дүниеге келген [8, 8-б. ] . Бір ғажабы, Зиляш Байтұрсынқызына топырақ, талайларға арман болған ару шаһар Алматыдағы әйгілі «Кеңсай» мұсылмандар зиратынан бұйырған.

Байтұрсынның кенже ұлы, шаңырақтың иесі Мәшеннің тауқыметті тағдыры туралы Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова « . . . Мәшен қажының сүйегі Кереку жерінде» деген мәлімет айтқан болатын, бұл рас та болар. Өйткені, 1929-шы жылы А. Байтұрсынұлын «халық жауы» деп ұстағанда, оның жақын туыстары да қудалауға түскен. Осы тұста Мәшен қажыны өз туған елінде тұру құқынан айырған. «Мәшен Байтұрсынұлы айдауда қайтыс болған, кейін киім-кешегін қызы Шолпанға жіберген» дейді Гүлнар апай өз естелігінде. Өкініштісі, кейін ресми ақталғандардың арасында Мәшен қажы болған жоқ.

Ахмет Байтұрсынұлының замандас әрі рухани қаламдас інісі Мұхтар Әуезов 1923-ші жылғы тұлғаның тойына арналған мақаласында, оның шыққан тегі жөнінде: « . . . Сүйегі - Арғын, оның ішінде Үмбетей болады. Бергі аталары Үмбетейден шыққан Шошақ, Түбек. Ақаң Шошақтың немересі. Өз әкесінің аты - Байтұрсын» - деген мәлімет береді [11, 18-б. ] . Осындағы «Түбек» деген кісі есімінде әріптік қате кеткен болуы керек. Өйткені, әулеттік шежіреде мұндай есім кездеспейді. М. Әуезов айтқан Түбек, Ахметтің аталас ағайындары ішінде Аралбайдан тарайтын Пүшек деген кісі. Пүшек пен Ахметтің арасындағы туыстық: олар үш атадан қосылатын ағайындылар.

Ахмет Байтұрсынұлының орысша өз қолымен жазған «Өмірдерегі», машинкаға терілген «Өмірбаянындағы» мәліметтерімен қатар, басқа да мұрағаттық деректерге сүйенсек, ол 1882-1884-ші жылдары ауылдағы сауатты адамдардан, әрі көшпелі ауыл мектептерiнде 10 жасынан бастап сабақ алған. Яғни, бала Ахметтің алғашқы тіл сындыруы қарапайым ауыл молдасының «әліпті таяқ» деп үйретуінен басталған. Осылайша көк аспанның астында керіліп жатқан Арқаның бетпақ сардаласындағы қазақы ауылда қазақы баланың қазақша қалыппен танымы қалыптасқан [12] . Жалпы, қазақ жұртының қазақ даласы туралы түсінігі, өз туған жерінің, өскен ауылының өлшемімен есептелуі қалыпты табиғи құбылыс. Ал, қалада туып-өскен бала үшін «сардала» деген ұғымды көз алдына елестету мүмкін де емес. Тіпті, түсініксіз болып көрінуі әбден мүмкін. Сондықтан Ахметтей тұлғаның кіндік қаны тамған ежелгі Торғай даласының келбетін қысқаша сипаттап беруді өзімізге парыз санадық.

Торғай - еліміздің орталық аймағындағы Сарыарқаның бел ортасында орналасқан бетпақ далалардың бірі. Торғай даласы - қазақ елінің кіндігі саналатын Ұлытаумен шектеседі. Яғни, созылған сар даланың бір шеті - күншығыс жағында Жезқазғанның кең жазираларымен түйіссе, солтүстігі Ақмола, Қарағанды аумағына барып құлайды. Батысында Ақтөбенің Хромтауы қос өңірге ортақ мекен болса, оңтүстігі Қызылорданың бұйра құмымен шектесе, иін тіресіп жатыр. Бұл кең байтақ атырап алғаш көрген адамға көз тоқтамайтын ұшы-қиыры жоқ шексіз алқап сықылды. Тіпті, қу медиан, шеті жоқ шексіз көсілген дала десеңіз де болады. Ал, ауыл мен ауыл арасының алшақтығы соншалық, сарышұнақ қыс мезгілінде адамдар бір-бірімен айлап хабар-ошарсыз жататын кездері де кездеседі. Әйтеуір, ел ішінің амандығын тілеген жұрт, бұл өңірге кеш келетін көктемнің қары кеткенде бір-бірімен шұрқырасып, көріседі екен.

Торғай жұртының негізгі кәсібі - аймақтың жағырафиялық ахуалына қарай, тек мал шаруашылығымен айналысады. Бұл өңірде егін, яки орман шаруашылығымен айналысу сирек құбылыс . . . Оны ауылдың тірлігінен бірден аңғаруға болады. Бір ғажабы, көне Торғайдың сар даласы өзен мен көлге бай. Көл үстінде шулаған неше түрлі әсем құстар, су ішіндегі сан алуан балықтарды қорек етеді. Көк аспанның астында керілген кең даланы қолмен отырғызғандай бидайықтың сары алқабы алып жатады. Ал, жабайы жусанның иісі танауыңды қытықтап, жүрегіңе шаттық сыйлайды. Осы даланың оттығында жайылған мал да - тоқ, ол малды азық еткен жұрт та - тоқ. Табиғат ана бұл өлкенің қорғанындай, адам қолынан келетін қасақана жасалған қасірет болмаса, басқадан қам жемейтін жұрт та момақан.

Ахметтiң әкесі Байтұрсын 1843-ші жылы Торғайдағы ұлы Жыланшық өзенінің Ақкөлге құятын сағасының бойында дүниеге келген [8, 5-б. ] . Байтұрсынның әкесі Шошақ дәулетті, ел ішінде беделді, ақылды жан болған. Ол мыңғырған малының арқасында, ауылдан алшақ жатқан қиырдағы қыш үйлерге жиі шығып, «қала өмірінен хабары болсын» деп, балаларын жанына ертіп жүреді екен. Ахметтің атасы Шошақ төрт ағайынды, оның екі ағасы - Жатай мен Кәйдек, өзінен кіші інісі - Көбек. Шошақ өмірден өткенде оның артындағы ұрпақтары оның моласының басына үлкен там тұрғызады. Бұл орын кейін үлкен әулеттің қорымына айналған. Шошақ тамының кесектері сар даланың қысқы қары мен көктем-күзгі мезгілінде толассыз жауатын жаңбыр суының шайғанына қарамастан, әлі күнге «ақшаңданып» алыстан көзге түседі [8, 8-б. ; 9, Б. 35-39] .

Үлкен әулет Үмбетейден тараған Шошақтың ортаншы баласы Байтұрсын Жыланшық өзенінің Ақкөлге құятын сағасын өр бойы жайлап, бәйбішесі Күңшімен бірге, туыс-ағайындарының ортасында беделді де қоңыражай күн кешеді. «Алыптан алып туады» дегендей, Байтұрсын қол бастаған бабалары: Аманжол, Шақшақ, Жәнібек, Үмбетейлерге ұқсап, бірбет әрі батыр болған деседі торғай жұрты. Ел ішінде Байтұрсын өзін өзгеге басындыра қоймайтын қасиетімен дараланған. Ол сайын далада атадан балаға мирас болып қалған Үмбетейлердің ата қонысына: жаз - жайлауда, күз - қыстауда бас-көз болып, өзі қорғаншылық еткен. Өжет мінезімен ауа жайылған мұқым ел-жұртын ұршықша дөңгелете игеріп, тұрмысқа қажетті шаруашылықты шебер жүргізеді. Оның бойынан жұртты өзіне тәнті ететін ерекше басқару қабілетін байқаған орыс оязы Байтұрсынды сол елге сардар етіп сайлайды [13] . Міне, осындай ер жүрек Байтұрсынның отбасында бала Ахмет кең дала төсінде күн мен желге қақталып, ағалары: Қали, Кәкіш және өзінен кіші інісі Мәшен, қарындасы Зиляш бауырларымен қатар өседі. Олардың жастық шағы балығы бал татыған Ақкөлдің жағасында өтеді. Ахмет кейін есейген кезінде, осы туған жерінің - «Аққұм», «Ақкөл» деген қасиетті мекендерін жырға қосып, елге деген сағынышын өлеңмен өрген . . .

Жаратқанның жеті күнінің қайсысы қисығынан туарын кім білген?! Қоңсы қонған әрі ағайын-туыс, үлкен ата Дәуітбайдың ұрпағы Дәуренбек Бірімжанұлымен Байтұрсынның ағасы Ақтастың арасында кикілжің туады. Ортақ мәмілеге келе алмаған ағайындардың қас-қабағы жараспай, бір-бірімен дүрдараз болады. Бұл келеңсіздік сол тұста Торғай уезін басқарып тұрған полковник Яков Петрович Яковлев деген кәрі ояздың құлағына да жетеді. «Іздегенге - сұраған» демекші, қалайда қазақтарды бір-бірімен «алауыз жасаудың» қолайлы сәтін күтіп жүрген орыс шенеунігі, ауыл арасына іріткі салып, қан қақсату үшін, маңайына жандайшаптарын ертіп, 1885-ші жылы қазан айының қара суығында Үмбетейлердің күзем-өткелі - Жыңғылдыға арнайы сапармен ат басын тірейді.

Тарихи деректерге сүйенсек, Жыңғылдыға келген бетте орыс оязы Ақтасты желеу етіп, Шошақ әулетінің үлкенінен бастап, бесіктегі баласына дейін қырғидай тиеді. Полковник Яковлевтің көпе-көрнеу озбырлығына Байтұрсын шыдап тұра алмайды. Өз ауылының намысын қорғап, жазықсыз жапа шеккендерді арашалау үшін оязға қарсы тосқауылға шығады. Кеудесіне нан піскен Яковлев енді өзі сайлаған сардарын менсінбей, суық қару қолданбақ болады. Мұны байқаған Байтұрсынның бойын ашу кернеп, кенеттен қолындағы қамшысын сілтейді. Тосын соққыдан астындағы атынан ұшып түсіп, күллі жұрт алдында масқара болған оспадар басшы, ауылдың азулы да қайсар қазағының мысынан қаймығып, қасындағы жандайшаптарын ертіп, амалсыз кері қайтады. Бірақ ішіне үлкен кек түйіп қайтады . . . [13, 14] .

Әлбетте, «ақ дегені - алғыс, қара дегені - қарғыс» болып, асығы алшасынан түсетін орыс дойырына Байтұрсынның ағасы Ақтасқа араша болып, жұрт алдында қарсылық көрсеткені қалай ұнай қойсын?! Кегі зорайған кәрі ояз қазақ аулының тағдырын «өз оңтайына» орай шешу үшін, Ырғыз бен Торғайдан келген әскери отрядтың күшімен, Байтұрсынды ағайындарымен бірге Торғайдағы абақтыға қаматады. Орыс оязы мұндай жазаға қанағаттанбай, «жығылғанға - жұдырық» дегендей, енді Шошақ әулетінің дүние-мүлкiн, қорадағы малымен қоса тәркiлейді. Соқтығыстың салдарынан Байтұрсын және оның ағасы Ақтас, інісі Данияр патша саясатының ызғарына ілініп, қуғын-сүргін ұшырайды. Туған жерден нақақтан айырылу кім-кімге де оңай соқпай, Ақтас ел ішіндегі сауатты кісілерді ортаға салып, төрешіге жүгініп, шағымданады. Оның әйелі Үбіжан да «әулеттің бас көтерер ерлерінің» амандығын тілеп, Торғайдағы өлкелік әскери губернаторға араша болуын сұрап, өтініш-хат жолдайды. Дала ережесін қаланың ақсаусақ шенеунігі қайдан ұқсын?! Әрі ортадағы түрлі сыпсыңдаған кеудемсоқтардың жымысқы саясатының салдарынан, олардың өтініштері желге ұшқандай, жол-жөнекей зымзия жұтылады . . .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.