Ауыспалы егіс жерлерін және олардың территорияларын ұйымдастыру
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Канатов Нурлан Ергашұлы
Ақмола облысы Целиноград ауданы Қаратомар ЖШС-нің жыртылған жер территориясын реттестіру және кадастрлық құның анықтау жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
Нур-Султан 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
_______________201 ж
Кафедра меңгерушінің м.а.
___________Толеубекова Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақмола облысы Целиноград ауданы Қаратомар ЖШС-нің жыртылған жер территориясын реттестіру және жер кадастрлық құның анықтау жобасы
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
Орындаған Канатов Н.Е.
Ғылыми жетекші Беристенов ..
Нур-Султан 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
0.1 Қазіргі кездегі ҚР жерге орналастыру жұмысын жүргізу ... ... ... ... ... ... ... .5
0.2 ІШЖО түсінігі, міндеттері мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
0.3 А.е. танаптарын және жұмысшы учаскелерін орналастыру ... ... ... ... ... ..19
II Шаруашылық жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
III Жобаның мазмұны және негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.1 Жыртылған жер территориясын реттестіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .34
3.2 Жыртылған жер территориясын реттестіруді экономикалық негіздеу ... .41
IV Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
V Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
ҚР барлық жерлері еліміздің бірыңғай мемлекеттік жер қорын құрайды. Республиканың жер қоры 272,49 млн. га құрайды.
Қазіргі жерге орналастыру - бұл еңбектің жоғары әлеуметтік -экономикалық тиімділігі мен экологиялық тұрғыдан қауіпсіз қоршаған ортаны қамтамасыз ету мақсатымен жер заңдарын жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге, жерде әртүрлі шаруашылық жүргізу формаларының дамуына тең және қолайлы жағдайлар жасауға, жерді аса маңызды табиғи ресурс және өндіріс құралы ретінде ұтымды пайдалануға және қорғауға бағытталған шаралар жүйесі болып табылады.
Жерге орналастыру жобаларының көп түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың мазмұны мен құру әдісі жерге орналастыру түрлерімен, әр түрлілігімен және формаларымен анықталады.
Егін егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесі мен ғылыми ұсыныстарына сәйкес үнемі жоғары түсім алу, топырақтың құнарлылығын жақсартып отыру мақсатында ауыспалы егістер құрылады.
Ауыспалы егіс үнемі жоғары түсім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында колданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі. Және өте жауапты әрі күрделі мәселе болып табылады.
90-шы жылдары орын алған дағдарысқа себепті ішкішаруашылық жерге орналастыру жобалары мүлде сұраныссыз қалды,ауылшаруашылық айналымынан орасан зор көлемді жерлер шығарылып, босалқы жерлер қатарына ауыстырылды, ауыспалы егістер сақталмай, жалпы жер пайдалану реттілігі бұзылды. Қазіргі таңда бұл кемшіліктерді жою, жер қатынастары мен жерге орналастыруды жаңа деңгейге көтеру - шешімін күттіртпейтін мәселеге айналып отыр.
I Әдебиетке шолу
.1 Қазіргі кездегі ҚР жерге орналастыру жұмысын жүргізу
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығық өндірісін дамытуда еліміздің жер ресурстарын ұтымды және интенсивті пайдалану ең негізгі мәселе болып есептеледі. Осыған орай қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған жалпы шаралар жүйесінде жер ресурстарын пайдалануын жақсарту ең негізгі жоспар ретінде танылады.
Жер ресурстарын тиімді пайдалану проблемасы шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту барысында жер пайдалану мен топырақ құнарлығын арттыру шараларының толық кешенінен тұрады.
ҚР барлық жерлері еліміздің бірыңғай мемлекеттік жер қорын құрайды. Республиканың жер қоры 272,49 млн. га құрайды.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексі бойынша жерге орналастыру жер қатынастарын реттеуге, жердi ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Қазақстан Республикасы жер заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөнiндегi әлеуметтік-экономикалық, техникалық және құқықтық іс-әрекеттер кешенін қамтитын iс-шаралар жүйесi болып табылады.Жерге орналастырудың әлеуметтік-экономикалық бағыты жерді шаруашылық жүргізудің табиғи объектісі ретінде тиімді пайдалануды ұйымдастырудан; техникалық жағынан - іздестіру, суретке түсіру, зерттеу және жобалау жұмыстарын жүргізуден құқықтық жағынан - жерді пайдалану тәртібін, шарттары және нысандарын айқындаудан тұрады. Жерге орналастыру меншiк нысанына және оларда шаруашылық жүргiзу нысанына қарамастан, барлық санаттағы жерде жүргiзiледi.
Өндірістің, әсіресе ауылшаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін қамтамасыз ету, қай салада болса да жермен байланысты еңбектің өнімділігін арттыру - жерге орналастырудың мақсаты болып табылады. Жерге орналастырудың мақсатына сәйкес оның негізгі міндеттері ағындайды. Соңғылары жер заңдарымен себептеледі және келесілеріне саяды:
- Республика заңдарының негізінде жер қатынастарын реттеу;
- шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең даму жағдайларын жасау;
- жердің ұтымды пайдаланылуы мен қорғалуын ұйымдастыру;
- топырақтың құнарлылығын ұдайы арттыруға, табиғи ортаны сақтауға және жақсартуға, тұрақты агроландшафттарды қалыптастыруға қолайлы территориялық жағдай жасау;
- жылжымайтын мүлік ретіндегі жер нарығын қалыптастыру және дамыту. Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат-міндеттеріне қарай оның мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру іс-қимылдарын қамтиды:
1) республикалық, облыстық және аймақтық жерге орналастыру схемаларын, жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу;
2) жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс жүзінде барларын реттестіру жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасау, учаскелерді жер бетінде көрсету және межелерін жүргізу, оларды иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды дайындап тапсыру;
3) елді мекендердің шептерін белгілеу және жер бетінде көрсету, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобаларды жасау;
4) мемлекеттің, әкімшілік-территориялық құрылымдардың, айрықша қорғаудағы табиғи территориялардың және басқа да ерекше пайдаланудағы жер учаскелерінің шекаралары мен межелерін жер бетінде көрсету;
5) ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын, сонымен қатар жаңа жерлерді игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге және басқа да жердің пайдалануына немесе қорғалуына байланысты жобаларды жасау;
6) жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды пайдаланылмай немесе берілген мақсатына сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді анықтау;
7) топографиялық-геодезиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа зерттеу-іздестіру жұмыстарын орындау;
8) жерді пайдалануды мемлекеттік бақылау және жер мониторингін жүргізу;
9) жер ресурстарының күйі мен пайдалану жөніндегі кадастрлық және тақырыптық карталар мен атластарды жасау.
Жерге орналастырудың түріне, түр тармағына және формасына қарамастан, қай іс-қимылы болса да белгілі бір принциптерге негізделеді. Принцип деп белгіленген шараларды жүзеге асыруды басшылығына алынатын аса маңызды методологиялық ережелер, басқаша айтқанда, осы дәрежеде қаралатын күрделі міндеттер аталады. Жерге орналастыру принциптерін екі топқа бөліп қарастырған ыңғайлы: жалпы принциптерге, жерге орналастыруға қатысты, бірақ онымен шектелмейтіндер және жеке принциптерге, жерге орналастыруға тікелей қатысты, оның ерекшеліктерін бейнелейтіндер. Жалпы принциптерге төмендегілерді жатқызуға болады:
- қоғамдық, сонымен қатар ауылшаруашылық өндірістің жоғары тиімділігі мен тұрақты рентабельділігін қамтамасыз ету;
- ауыл еңбеккерлерінің тұрмыстық жағдайларын үнемі жақсартып отыру;
- заңдар мен басқа да нормативтік актілерді қатал ескеріп отыру;
- қабылданған шешімдерді үздік ғылыми және тәжірибелік жетістіктерге негіздеу;
- күрделі қаржылардың барынша үнемделуін және жылдам өтелуін қамтамасыз ету.
Жеке принциптерге, келесілерді жатқызуға болады:
- ҚР Конституция және жер заңдарына сәйкес жер қатынастарын жетілдіру;
- бүкіл халық шаруашылығының мүдделерін жан-жақты ескере отырып, ауыл шаруашылығының жерге деген құқық басымдылығын (приоритетін) сақтау;
- жерді халық дәулеті, аса маңызды өндіріс құралы мен табиғати ресурс ретінде жоғары тиімділікпен пайдалану және қорғау;
- жерге иелік ету мен шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең құқық қамтамасыз ету;
- жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың межелері мен аудандарының, ішкішаруашылық территория реттілігінің тұрақтылығын, өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастарының дамуымен себептелген ықтимал өзгерістерді мұқият дәлелдеу;
- жердің пайдаланылуын жақсарту мақсатымен аймақтар мен аудандардың, жеке шаруашылықтардың экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайлары мен жердің кеңістік қасиеттерін барынша ескеру.
Осы принциптер негізінде әрбір бөлек жағдайға сәйкес жоспарланған іс- қимылдардың ерекше міндеттері мен мазмұндары, схемалар мен жобаларды жасау амалдары тұжырымдалады. Жерге орналастыру жобаларында белгіленген әлеуметтік-экономикалық тиімділік және экологиялық қауіпсіздік аталған принциптердің негізінде дәлелденеді. Сонымен қатар бұл принциптер методологиялық негіз ретінде нақты міндеттерді орындау әдістемесін, яғни ненің, қалай және қандай жүйелілікте орындалуын себептейді.
Жерге орналастыру жобалары көп түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың мазмұны мен құру әдісі жерге орналастыру түрлерімен, әр түрлілігімен және формаларымен анықталады, жерді пайлалану қарқындылығына және ауыл шаруашылық өндірісінің интенсификациясы деңгейіне, жер аумағын орналастырудың кеңістік жағдайына, сала аралық масштабтағы қойылған мәселелеріне байланысты болады. Бәрінен бұрын жерге орналастыру түрлеріне сәйкес жобалар үлкен үш топқа бөлінеді - шаруашылық аралық жерге орналастыру, ішкі шаруашылық жерге орналастыру және учаскелік жерге орналастыру.
Жерге орналастырудың объектісіне қарай екі түр тармаққа ажыратылады. Олардың біріншісі ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға, қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарына (өнеркәсіптік, азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрылыстарды жүргізуге, қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп беруге байланысты. Яғни ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер пайдаланушылықтарын құру.
Қазіргі жерге орналастыру сала аралық сипаттағы, жалпы республика, сонымен бірге халық шаруашылығының жеке салаларының көлемінде, жердің пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған іс-қимылдарды қамтиды. Сондықтан қазіргі кезде жерге орналастырудың құрамында сала аралық (САЖО) жерге орналастыру түрі белгіленіп отыр. Сала аралық жерге орналастыру арқылы жер қорының категорияларға бөлу, соңғыларының көлемінде арнайы мақсаттағы жер қорларының (осылардың қатарында аудандың әкімшілік жанындағылары мен оралмандарға арналғандары) құрылуы, елді мекендердің, яғни ішінде жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтар орналасқан агромелиорация шептерінің жүргізілуі жүзеге асырылады.Сала аралық жерге орналастыру облыстар мен аудандардың шекараларын белгілеу, тіпті мемлекеттік шекараны делимитациялау жөне демаркациялау жөніндегі іс-қимылдарды қамтиды. Салааралық жерге орналастырудың келесідей түр тармақтары бар:
1. Жер қорын санаттар бойынша бөлу;
2. Жерді тиімді пайдалану мен қорғау, республикалық аймақтық бағдарламаларын құру, аудандық жерге орналастыру схемалары мен болжамдарын құру;
3. Елді мекен шекараларын белгілеу және жер шаруашылықтарын орналастыру;
4. Әкімшілік территориялардың шекараларын анықтау;
5. Ерекше қорғалатын табиғи территориялар шекарасын анықтау;
6. Мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау.
Жерге орналастырудың екінші түрі - шаруашылық аралық жерге орналастыру. ШАЖО бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандардың территориясында жүргізіледі, бірақ тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл шарауашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Шаруашылық аралық жерге орналастырудың жалпы алғандағы мағынасы кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер иеленушіліктерін (жер пайдаланушылықтарын) құруды, реттестіруді немесе өзгертуін, оларды экономика жағынан тиімді түрде орналастыруды, қолайлы құрылымдарын белгілеуді қамтиды.ШАЖО әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес заң тұлғалары мен жеке тұлғалардың мүдделерін, олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру немесе қайта құру арқылы қанағаттандырып отырады. ШАЖО түр тармақтары ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай ажыратылады.
Шаруашылық аралық жерге орналастыруды жүзеге асыра отырып бipқатар принциптерді ескере отырып қолдану қажет. Олар:
* республиканың жер туралы заңдарын қатал ескеру жәнежер пайдаланушылықтары мен жер иеленушіліктердің мәселелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
* жердің ұтымды пайдалуын, ауыл шаруашылығының жерге деген приоритетін қамтамасыз ету;
* әрбір жер пайдаланушыға өз міндеттерін ойдағыдай атқаруға, өндірісінің тиімділігін арттыруға қолайлы кеңістік жағдайлар жасау;
* жер және басқа да табиғи ресурстарды қорғауға жан-жақты мүмкіншілік жасау.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) ауылшаруашылық кәсіпорындарының, серіктестіктердің, кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі масаты - жерді өңдеудің жаңа технологиясын енгізу, топырақты әр түрлі техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қорғау, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы территориялық реттілік жасау.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және суармалы егіншілік аймақтарындағы жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс-тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Егіншілік аймақтарында тәлімі жер учаскелерінің пайдалануы топырақ қорғау жүйесін, эрозия (жел, су немесе олардың қосыла әсер етуі) қауіптілігін,жердің сортаңданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс ықпалдарды ескере отырып ұйымдастырылады. Сонымен қатар басқа территориялардың да (аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері ескеріледі. Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық территорияны реттестіру суды пайдалану мәселелерімен, суару және коллекторлық - дренаждық жүйенің, оның жеке элементтерінің орналасуымен тығыз байланысты.
Учаскелік жерге орналастыру жеке учаскенің немесе алқап түрінің шеңберінде ғана жүргізіледі. Учаскелік жерге орналастыру жұмыс жобаларының типтеріне қарай мынадай түр тармақтарын белгілеуге болады:
1-ауылшаруашылық алаптарын жақсарту;
2- рекультивация, яғни бүлінген жерлерді қалпына келтіру;
3-жаңа жерлерді игеру;
4-культур-техникалық шаралар жүргізу;
5-эрозияға қарсы шаралар жобалау;
6-мелиоративтік шаралар жоспарлау.
ҚР Жер кодексінің 151 бабында жерге орналастырудың келесідей кезеңдері көрсетілген:
* жерге орналастыру ісін қозғау;
* дайындық жұмыстары;
* жобаны құру;
* жерге орналастыру құжаттамасын қарастыру, келісу және бекіту;
* жобаны нарураға шығару;
* жобаның жүзеге асуын авторлық бақылау.
Аталған кезеңдер мазмұны мен көлемі бойынша ерекшеленеді. Олар әртүрлі әдістер және тәсілдермен жүргізіледі.
Жер кодексінің 150 бабына сәйкес жерге орналастыру орындаушы органдардың шешімі бойынша, жерді пайдаланушылар немесе жер учаскелерінің мақсатты өтініші негізінде жүргізілуі мүмкін.Іс қозғау кезеңінде үкімет органдарынан немесе жер иеленушіден немесе жер пайдаланушыдан өтініш түсіп, жерге орналастыру жұмыстарын жүргізуге тапсырыс алынады.
Жобаны жасамас бұрын дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бұған мынандай бip қатар ic-қимылдар кіреді:
* жерге орналастыру процесіне қатысатын жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құрамы анықталады;
* жерге орналастыруды жүргізуге қажетті құжаттар, материалдар (құқықтық, план- картографиялық, іздестіру, экономикалық т.б.) жиналады;
Далалық дайындық жұмыстарында жер беті зерттеледі, камералдық жиналған материалдармен салыстырылып, сәйкестілігі тексеріліп, толықтырылады.
Далалық дайындық жұмыстарының негізгі мақсаты территорияның іс жүзінде қалыптасқан жайын анықтап, жобалау авторларының жер пайдаланудың территориясымен және өндіріс ұйымдастырылуымен танысу. Бұл жұмыс жобалау институтының мамандары және жерге орналастыру жұмысы жүргізілетін шаруашылық мамандары кіретін комиссиямен жүргізіледі.
Жиналған зерттеу, ізденіс және жобалау материалдарын зерттей, талдай келіп дала ізденіс жұмыстарының көлемі анықталады.
Жобалауға жердің зерттеуге керекті дәрежесіне байланысты далалық ізденіс жұмыстары жерге орналастыру жұмыстары жұргізілетін жерді түгел немесе жартылай қамтиды.
Дала ізденіс процессі мына жұмыстардан тұрады:
* Шекаралардың және межелік белгілердің сақталуы, жер меншігінің және жер пайдаланудың құқықтық, жерді есепке алу және пландық - картографиялық құжаттарға сәйкес келуі.
* Жерге орналастыру қамтитын жерлердің топырағы, рельефі, өсетін өсімдіктер, өндірісте қолданылуының жиналған материалдарға сәйкес келуі тексеріледі, топырақтың құнарлылығы және аш алаптарының өнімділігі анықталады.
* Елді мекендер және шаруашылық орталықтардың сумен қамтамасыз етілуін, негізгі жолдар, ғимараттар жер бетінде тексеріледі.
* Жерге орналастыру қамтитын жер массивтерінің елді мекендермен, шаруашылық орталықтарымен, үлкен жолдармен, су көздерімен байланыстарын байқау, тексеру.
* Басқа иеге немесе пайдаланушыға тапсырылатын жердегі құрылыстың және ғимараттың, көп жылдық өсімдіктердің және бітпеген өндірістің (жыртылу, тыңайтқыш беру, себу және т.б.) бағасы анықталады.
* Мүдделі жер иелері мен пайдаланушылардың тілектері мен ұсыныстарын біліп тағайындау.
Дала ізденісінің нәтижелері әр жер иесі және жер пайдалануы бойынша актіленеді және оған ізденіс сызбасы қосылады.
Шаруашылықтың іс жүзіндегі жер алқаптарының құрамы мен аудандары оның өндірістік бағытын, мамандандырылғандығын және салаларының үйлесімін анықтайды. Мысалы, жыртылған жердің үлес салмағы жоғары болса - астық өндіруге, табиғи жайылымдардың молшылығы - қой шаруашылығын жүргізуге қолайлы жағдай жасайды. Шабындықтары мен жайылымдардың аудандары айтарлықтайкең шаруашылықтарда басты назар солардың өнімділігін арттыру, территорияларын реттестіру мәселелеріне назар аударылады. Мал азығы алқаптары шамалы болған кәсіпорындар мал азығын өндіру жыртылған жерге ауыстырылып, көк азық конвейері, арнайы мал азығы ауыспалы егістері ұйымдастырылып , осы мақсатпен жұмысшы учаскелері мен суармалы жайылымдар жобаланады. Сонымен қатар трансформацияға жарамды учаскелер белгіленіп, шаруашылықтың мелиоративтік қоры жасалады.
Дайындық жұмыстардан кейінгі кезең - жобалау. Бұл жерге орналастыру процесінің ең жауапты және күрделі кезеңі болып есептеледі. Камералдық және даладық ізденіс жұмыстарының нәтижелері бойынша шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын жасауға әзірленген пландық негіз қалыптасады, жобалау жұмыстары қамтитын жер иелері мен жер пайдаланушылардың әрқайсысы бойынша жерлерінің экспликациясы дайындалады.
Соңғысының мазмұны мен құрамы шаруашылық аралық жерге орналастырудың типіне, алдына қойылған мақсат-міндеттеріне тікелей байланысты. Сол себепті жеке жобалардың арасындағы айырмашылықтар да елеулі. Дегенмен, жобалардың қайсысы болсын графикалық (жобалық план мен баска қажетті сызбалар) және түсініктеме бөлімдерінен тұрады. Соңғысы жобаны экономикалық және құқықтық тұрғыдан негіздеу материалдарын қамтиды. Жобада қағида бойынша келесідей мәселелер қарастырылады: жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың аудандарын белгілеу, оларды орналастыру және межелерін жобалау, алаптардың аудандары мен құрамын қалыптастыру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасы экономикалық тұрғыдан жан-жақты негізделуге тиісті.Экономикалық жағдайлардың, негізінен ішкішаруашылық және учаскелік жерге орналастыруда ескерілетіндерге төмендегілер жатады:
1. жер алқабының құрамы мен ауданы, оларды әр түрлі мақсаттарда игеру мүмкіншіліктері;
2. жалпы өнімге, шығындардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа қарай, құндық немесе аналитикалық (балдық) көрсеткіштер арқылы жер сапасының өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3. серіктестіктер мен кооперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа да агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы (өндірістік бағыттары), шаруашылықаралық және интеграциялық байланыстары, нарықтық инфрақұрылымдары мен өнім тапсыру және жабдықталу пункттерінің орналасуы;
4. ауылшаруашылық кәсіпорындары мен бірлестіктердің шаруашылық жүргізу жүйесі және әкономикалық нәтижелері, салаларының көлемі мен құрылымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары, егіншілік және мал шаруашылығы бойынша өндірістік және қаржы көрсеткіштері, а.ш. дақылдарының түсімділігі мен алқаптарының өнімділігі, жалпы өнімі мен табысы, кірістері мен өндірістің рентабельділігі;
5. шаруашылықтардың ұйымдастырылған - өндірістік құрылымы, еңбектің ұйымдастырылу деңгейі;
6. кәсіпорындардың еңбек ресурстарымен, а.ш. техникасымен, өндірістік қорларымен қамтамасызданғандығы және еңбектің энергиямен қаруландырылғандығы;
7. шаруашылықтардың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі қаржы жұмсау мен несие беру мүмкіндіктері.
Қабылданатын жобалық шешімдер нақты есептермен дәлелденеді. Жасалған жобаның бірнеше нұсқаларынан бip қатар экономикалық және техника-экономикалық көрсеткіштер есептеліп, салыстырыла отырып ең тиімдісі таңдалады.
Келесі кезең шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын құқықтық турғыдан ресімдеу мен оны қарап талқылау мен бекітуді қамтиды.
Алдымен жоба әрбір жерге орналастыруға тартылған шаруашылықтарда өндірістік кеңесте (немесе өкілдер жиналысында) қаралады. Содан кейін ол аудандың әкімшілігіне бекітілуге жіберіледі. Егер бұл органның өкілеттілігі жеткіліксіз болса, жоба ауыл шаруашылық Министрлігінде қаралып Министрлер кабинетінде бекіледі.
Бекітілген жоба натураға шығарылады. Жобалау кезеңінің мәні жер пайдаланушылықтар мен жер иеленушіліктердің жобалық мәндерін нақты мәндеріне шығару, арнайы белгілермен бекіту. Соңғылары темірбетон, ағаш немесе басқа материалдардан жасалуы мүмкін. Белгілер арасындағы ара қашықтықтар 2000м аспауға тиісті. Ашық жерлерде межелер жалпақтығы 20см болатын аралықтармен көрсетіледі. Жобаны нақты мәнге шығару үшін жұмыс сызбасы жасалады. Жер иеленушілердің немесе жер пайдаланушылардың межелері мемлекеттік геодезиялық торабымен байланыстырылады. Жобаны нақты мәнге шығару жобалау институтының мамандары шаруашылық өкілдерінің қатысуымен орындайды. Оның нәтижесінде межелерді сипаттайтын хаттама мен сызба жасалады.
Соңында шаруашылыққа, кәсіпорындарға жерді иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін мемлекетік Акт беріледі.
1.2 ІШЖО түсінігі, міндеттері мен принциптері
ІШЖО жобалау объектісіне - барлық ауыл шаруашылық өндірісімен айналысатын шаруа қожалықтары, кәсіпорындар, кооперативтер, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар және т.б. жатады. Сондай-ақ, жоғарғы оқу орындарының, колледж және мамандалған техникалық училищелердің оқу - тәжірибе шаруашылықтары, ғылыми-зерттеу мекемелерінің және машина сынағы станциялардың тәжірибе шаруашылықтары т.б. ішкі шаруашылық объектілері болуы мүмкін.
Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың негізгі мақсаты- орнатылған тәртіптерді ойдағыдай орындау, ауыл шаруашылық бірлестіктерге берілген тапсырманы орындау, аз шығын жұмсап, сапалы көп өнім алу, уақытымен өнімді жеткізу, адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсарту мәселесін шешу болып табылады.
Ауыл шаруашылық айналымына жататын әр бір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ету, оларды табиғат пен антропогендік әрекеттердің жағымсыз құбылыстарынан сақтау, сондай-ақ уақыт пен ресурстанды үнемдеу мақсатымен машина-трактор парктерін өндірістік қолдану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайды құру ішкі шаруашылық жерге орналастырудың негізгі міндеті болып табылады.
Сонымен, Ішкі шаруашылық жерге орналастыру деп жерді, адамдардың еңбегін, аш техниканы тиімді пайдалану үшін, топырақ құнарлығын және басқада жердің пайдалы қасиеттерін сақтау, қорғау және жақсарту үшін, ауыл тұрғындарының тұрмысын жақсарту үшін, әр түрлі шаруашылық құрылысындағы мемлекеттік және мемлекеттік емес меншік түрлерінің ауыл шаруашылық өндірісін аумақтық ұйымдастыру бойынша қолданылатын шаралар жүйесін атайды.
Шаруашылықтың территориясын ұйымдастыру кезіндекелесі мәселелер шешіледі:
1) топырақ құнарлылығын сақтау және жақсарту.
2) аш алқаптарды неғұрлым жақсы пайдалану және жыртылатын жерлерді неғұрлым интенсивті пайдалану.
3) эрозияны тоқтату және оныболдырмау.
4) суарылатын жерлерде топырақтың тұздалмауына, ирригациялық эрозияның болмауына ықпал ету.
5) мәдени ландшафтарды қорғау және жаңадан құру.
6) пайдалануда бос қалған жерлердің болмауына және шаруашылықты ұйымдастырудың ғылыми негізделген прогрессивтік жүйелерін еңгізу үшін ұйымдастыру.
7) адамдардың жұмыс істеуіне, дем алуына, тұрмысын жақсартуға жағдай жасау.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасының мазмұны табиғи және экономикалық жағдайларға және шешілетін сұрақтарға байланысты әр түрлі болады. Оған қарамастан ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасының келесі шартты құрамды бөліктерге бөлуге болады:
1. Өндірістің бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру.
2. Ішкі шаруашылық жолдарды, су шаруашылық немесе басқа инженерлі ғимараттарды орналастыру.
3. Ауылшаруашылық алқаптарды ұйымдастыру. Бұл құрама бөлікте Аш алқаптарын трансформациялау, өңдеу және орналастыру жұмыстары орындалады.
4. Ауыспалы егіс жерлерін және олардың территорияларын ұйымдастыру. Мұнда ауыспалы егістің түрі, саны, көлемі таңдап алынады, ауыспалы егіс танаптарын, танап қорғау орман жолақтары, танаптық жолдар, далалық стан және авторлық қызмет көрсету алаңдары орналастырылады.
5. Жеміс-жидек және жүзімдіктер территориясын ұйымдастыру. Бұл құрама бөлікте жеміс-жидек және жүзімдіктердің породалары мен сорттары таңдап алынады, кварталдары мен мен бригадалық учаскелері (жүзімдіктер үшін-клеткалар), жолдарды, қорғау орман жолақтарын, көмекші шаруашылық орталықтарын, су көздерін, суландыру және құрғату жүйелерін орналастырылады, жеміс және жүзімдіктер питомниктерінің территориясының орнын белгілеу жұмыстары орындалады.
6. Мал азықтық алқаптардың терреториясын орналастыру. Жайылымдарды ферма немесе мал топтарына бекіту, гурттық (отарлық) жерлерді, жазғы лагерьлердегі әр жайылу қоршауларын, мал өтетін жолдар, су көздерін және су ішетін пункттерді орналастыру, ауыспалы шабындықтарды ұйымдастыру және олардың территориясын орналастыру жұмыстары жүргізіледі.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасын негіздеу үшін шаруашылықтың жерін мінездемелейтін құжаттар мен материалдар жиналуы керек: қазіргі кездегі қалыптасқан территориясының орналасуы; шаруашылық салаларының қазіргі кездегі жайы - күйі және әрқарай дамуы жайындағы деректер. Барлық деректерді дайындық жұмыстары арқылы жинап алынады.
Елді мекендегі соның ішінде жұмысқа жарайтын халқының саны жайында және үй қасындағы жерлер жайында анықтамалар жиналады.
Табиғаттың жағдайы жайында пландық картографиялық материалдарға қосымша әртүрлі зерттеу және ізденіс жұмыстарының материалдары (топырақ, геоботаникалық, орман-мелиорациялық, су шаруашылық және т.б.) жиналады. Бұл зерттеу жұмыстарының жүргізілген уақыты, сапасы, олардың жобалауда жұмыстарына жарайтындылығы анықталады, және қосымша қандай зерттеу және ізденіс жұмыстарының керек екендігі анықталады.
Топырақтың зерттеу материалдары бойынша топырақ жамылғысының физико-химиялық қасиетін горизонттардың қалыңдағын, механикалық құрамын, сортаңдылығың және сортаңдалануын зерттейді топырақтың агроөндірістік группаларын және оларды пайдалану жайында ұсыныстарды зерттейді. Эрозияға ұшыраған жерлерде қосымша топырақ-эрозиялық зерттеулер жасалып, эрозияға шалыну қауіпі бар жерлердің көлемі есептеліп, топырақты сақтау әрекеттері анықталады.
Геоботаникалық зерттеу материалдары арқылы жайылымдар мен шабындықтардың әр түрлерінің, мезгілдік жайымлымдардың өнімділіктері зерттеледі, олардың мал өсіруде қайсысын қай малға тиімді пайдалануы жайында ұсыныстар беріледі.
Жол зерттеу жұмыстарының материалдары арқылы жолдардың (ортақ және ішкі) жүк тасымалдылығын, қозғалыстың қарқындылығын, жол жамылғысының түрін, жол ғимараттары жайында жолдарың мінездемелері беріледі.
1.3 А.е. танаптарын және жұмысшы учаскесін орналастыру
Егін егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесіне және ғылыми ұсыныстарға сәйкес ережелері бар. Сол маңызды ережелердің бірі белгілі танапта ұдайы бір дақылды екпеу. Бұлай еге беруді монокультура деп атайды. Ол зиянды, өйткені әрбір өсімдіктің топырақтан алатын және қалдыратын химиялық заттары өзгермегендіктен, топырақтың құнарлығы осы өсімдік үшін жылдан жылға нашарлай береді. Демек, бұл егістің түсімділігін төмендетіп жібереді. Олай болдырмас үшін әр танапта егілетін өсімдік жыл сайын, ал кейбір жағдайда 2-3 жылда өзгертіліп тұрады. Бұл өзгерістің ретін әр өсімдіктің топырақтың химиялық құрамыннан алатын және онда қалдыратын заттарын ескере отырып жасайды. Әрбір келесі егілетін дақыл бұрынғы егілген дақылдың топырақта қалдырып кеткен қолайлы химиялық заттарын пайдалана алуы керек. Танапта бірнеше жылдың ішінде егілетін өсімдіктердің бірінен соң бірінің ауысу ретін агрономдар осы талапқа сәйкестендіреді. Сонымен, белгілі бір танапта егілетін өсімдіктердің түрлерінің жыл сайын өзгеріп отыруын, ауыспалы егіс деп атайды.
Ауыспалы егістің схемасын құрастырғанда топырақтың құнарлылығы, өсімдіктердің тиімді пайдалануын ескеру қажет. Сол себепті келесі қағидаттар сақталуы тиіс:
1. Негізгі дақылдарға ауданның үлкен бөлігін бөлу керек;
2. Топырақ құнарлылығына, танаптардың тазалығымен басқа да тіршілік жағдайларына жоғары талап қоятын ең құнды дақылдарды жақсы алғы дақылдардан кейін орналастырған дұрыс, ал олар басқа дақылдарға жақсы алғы дақыл болуы керек;
3. Ауыспалы егістерді ең жақсы алғы дақылдан бастау қажет;
4. Топырақты өте терең күшті құрғататын (күнбағыс, қант қызылшасы, судан шөбі) дақылдардың қайталама егістерін болдырмау қажет; көпжылдық шөптерді күнбағыстан кейін орналастыруға болмайды;
5. Дәнді бұршақ дақылдарын қайталап өсіруге болмайды;
6. Отамалы және дәнді бұршақ дақылдарды пардан кейін орналастыруға болмайды, бұл жағдайда олардың құнды алғы егіс болған артықшылығы басқа дақылдармен пайдаланылмайды;
7. Нашар алғы егістен кейін танаптарды парға қалдыру қажет;
8. Суармалы жағдай немесе жеткілікті жауын - шашын болған жағдайда көпжылдық шөптерді жаздық дәнді дақылдардың немесе бір жылдық шөптердің жамылғыларының астына орналастырған жөн;
9. Арамшөптерді азайтатын дақылдарды арамшөптерге сезімтал дақылдармен кезектестіріп орналастыру керек;
10. Қысқы-күзгі және жаздық кезеңнің жауын-шашындарын тиімді пайдалану қабілетіне ие дақылдарды ауыспалы егістерде орналастыру;
11. Вегетация кезеңі әр түрлі дақылдарды алмастырып өсірген дұрыс және басқа да талаптарды есте сақтауға тура келеді.
С.Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық университетінің деректері бойынша (Л.П.Роктанэн және В.П.Томилов) ауыспалы егістерді келесідей белгілер бойынша жіктейді: дақылдар құрамы немесе жетекші дақыл бойынша (астықтық, жемшөптік, көкөністік, техникалық, бақшалық); құрамдас бөліктерінің аты бойынша (сүрі жерліотамалы, шөпті-бұршақты, т.б.); танаптар саны бойынша (екі танапты, үш танапты, төрт танапты, т.б.); қосымша (арнайы) белгілері бойынша (суландырылатын, топырақ қорғайтын, сидератты, көп жылдық шөптердің тыс танабы, т.б.).
Ауыспалы егістің аты танаптың санына, басты дақылдың түріне байланысты болады. Мысалы, танаптарының саны бесеу, ауыспалы егістің құрамындағы дақылдардың көпшілігі астық өсімдіктері болса ол бес танапты астықты ауыспалы егіс деп аталады.
Ауыспалы егістің мақсаты - үнемі жоғары түсім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру. Ол егін шаруашылық жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастырулық-экономикалық шаралар белгіленеді. Сол себепті ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі.
Ауыспалы егіс типіне әр түрлі өндірістік мақсаттағы ауыспалыегістің ең негізгі төрт тобы жатады. Олар: алқаптық, мал азықтық, арнайы,топырақ қорғайтын. Ауыспалы егіс типтері түрлерге бөлінеді.
Алқаптық ауыспалы егістерге бөлінген массивтің 50%-дан астамынадалалық дақылдар себілген ауыспалы егістер жатады. Алқаптық ауыспалыегістер әр түрлі болуы мүмкін: пар -- дәнді дақылды, пар -- дәнді-отамалы, дәнді - отамалы, сонымен қатар, қант қызылшалық, мақталықжәне т.б. Ең көп таралған ауыспалы егіс түрі - мамандандырылған дәнді-дақылды ауыспалы егістер. ҚР астық өндіретін өңірлеріндегі солтүстікжәне орталық облыстарында 4-5 танапты ауыспалы егістер кең таралған. Олардағы таза пардың үлес салмағы 25%, ал дәнді дақылдардыңүлес салмағы 75-80%.
Мал азықтық ауыспалы егістің 50%-дан астамына мал азықтық дақылдар егіледі. Олардың келесідейтүрлері бар: ферма маңындағы,лагерьлік және шабындықты -- жайылымдық ауыспалы егістер. Малазықтық ауыспалы егістерді жобалау негізінде келесідей өте маңызды экономикалық талаптар бар. Транспорттық және басқа да шығындарды азайту мақсатында, мал азығы өндірісін қажетсіну орындарына жақындату.Осы талапты ескере отырып, ферма маңында орналасқан далалық ауыспалы егістерде және ауыспалы егістен тыс учаскелерде мал азықтық дақылдарды өсіруге болады. Бұл ферма маңындағы ауыспалы егістерде,әдетте тамыр түйнектілер, тамыр жемістілер, мал азықтық бақшалық және сүрлемдік дақылдар өндіріледі.
Арнайы ауыспалы егістерге қоректену жағдайларына жоғары талап қоятын (көкөністік, кейбір техникалық дақылдар) немесе оларды өсіругежоғары талап қоятын (темекі, дәрі -- дәрмектік және т.б.) дақылдар егіледі. Сонымен бірге біріктірілген (көкөністік-мал азықтық, малазықтық-далалық және т.б.) ауыспалы егістер жүргізілуі мүмкін.Қазақстан Республикасының бүкіл территориясы күрт континентальды аумалы егіншілік аймағында орналасқандықтан,көбінесе ылғал сүйгіш дақылдар егістігі шоғырланған арнайы ауыспалы егістер, сумен үнемі қамтамасыз ететін су көздері бар суармалы массивтерде ғана жүргізу мүмкін.
Көкөністік дақылдардың көпшілігі темекі, дәрі-дәрмектік өсімдіктер және басқалары топырақ құнарлығына жоғары талап қояды. Оларға борпылдақ жеңіл саздақты немесе механикалық құрамы құмдақ топырақтар қажет. Бедері бойынша өзен аңғарлары, жайылмалары,беткейдің зиянды желдерден қорғалған төменгі бөліктері, жақсы жылынатын бөліктері жарамды. Көкөністік ауыспалы егістер көп еңбек шығынын талап етілуіне байланысты елді мекендерге, мал фермаларына жақын орналастырылады.
Топырақ қорғайтын ауыспалы егістердің екі түрі болады: пар мен көпжылдық және біржылдық ауылшаруашылық дақылдар егістігін жолақтап отырғызылған және танаптың бір бөлігіне көпжылдық шөп, алқалған бөлігіне біржылдық ауылшаруашылық дақылдары жаппай себілген шөпті танапты ауыспалы егіс.
Ауыспалы егісті жобалауда шаруашылықтың келешекте даму жолы, алдындағы міндеттері есепке алынады. Сонымен қатар егістіктің ең тиімді түрін және құрамынын жоспарлау қажет. Бұл өте жауапты және күрделі мәселе. Оны қателеспей шешу үшін мамандар әрбір облыс аймақтарына арналған егін шаруашылығы жүйесі жүргізу ұсыныстарын қолданулары қажет.
Егістің құрамына қойылатын негізгі талап - әрбір гектардан мүмкіндігінше аз шығындалып көп түсім алу.Ауыспалы егістің неғұрлым ұтымды түрін таңдап алу үшін оның әр түріне ұйымдастырулық - экономикалық тұрғыдан баға беріледі.
Ауыспалы егісте дақылдардың алмасу тәртібін және алғы егістерін өндірістік тәжірибелері мен аймақтық ғылыми мекемелерінің ұсыныстарын пайдаланып анықтайды. Бұған қойылатын негізгі талап -- әрбір дақылға мүмкіндігінше оңтайлы жағдай жасап, сыртқы ортаның қолайсыз әсерін азайту.
Ауыспалы егіс алқабын ұйымдастыру депауыспалы егіс танаптарын, жұмысшы учаскелерін, егістікті қорғау орман жолақтарын, дала жолдарын, дала қостарын, авиа алаңдарды, дала су көздерін орналастыруды атайды.
Әр табиғи-шаруашылықтық жағдайда бұл жұмыстардың мағынасы, қажеттілігі әртүрлі. Сол себепті бұл жұмыстардың белгілі жағдайдағы нәтижелілігіне, маңыздылығына байланысты жұмысты орындау кезегі және олардың құрамы әртүрлі болады.
Ауыспалы егіс территориясын реттестіру төмендегідей талаптарға сай болуға тиісті:
1) Топырақ құнарлылығын үнемі көтеріп отыруға жағдай жасауға, эрозиялық қауіптілікті жоюға және эрозия салдарын болдырмауға;
2) Далалық жұмыстарды ұйымдастыру және техника мен транспорт құралдарын жоғары өнімділікпен пайдалану үшін тиімді территориялық жағдай жасауға;
3) Барлық (ротациялық) өсіп - өну жылдары негізгі біртекті дақылдардан тұрақты жалпы өнім алуды қамтамасыз етуге;
4) Ауыспалы егіс территориясын орналастырудан тәуелді күрделі шығындар мен жылдық өндірістік шығындарды азайтуды қамтамасыз етуге.
Осы аталған талаптарды орындауға ауыспалы егістің кеңістік ерекшеліктерін, оның қазіргі жағдайын, әсіресе жолдарды, орман белдеулерін, каналдарды т.б. орналастырғанда мұқият ескеру арқылы қолжеткізуге болады.
Ауыспалы егіс танаптарын қалыптастыру кезінде топырақ құнарлылығы, агротехникалық және динамикалық жағдайлары ескеріледі.Ауыспалы егіс танаптары шамаға қарай бірыңғай сапалы болулары керек. Бір танапқа тек қана сапасы төмен жерлерді жобалауға болмайды. Себебі ол ауыспалы егістіктегі талабы жоғары дақылдарға мүлдем жарамсыз болуы мүмкін, немесе негізгі дақылдың жыл сайынғы шығымы бірдей болмайды. Ол өзкезегінде ауылшаруашылық өнімнің төмендеуіне немесе ауыспалы егістіңбұзылуына әкеліп соғады. Сонымен бірге агротехникалық ерекшеліктерімен эрозияға қарсы бейімдеу кешенінің мазмұнының бір типтілігін ескеруқажет.Танаптың топырағы біркелкі болған жағдайда, онда дақылды себу, күту, жинауды ең жақсы агротехникалық мерзімдерде орындауға болады.
Механикалық құрамы әртүрлі танапқа агрегат дайындағанда ең жоғары қарсылық көрсететін топыраққа байланысты дайындалады, сол себепті топырақтың қарсыласуы төмен жерлерде агрегат түгел күшімен жұмыс істемейді. Кейбір кезде танапта топырақ жағдайына қарай жұмыс учаскелері жобаланады.
Ауыспалы егіс, жоспарланған өнім шығымын, барлық жыл бойы жұмысшы күші мен құралдардың бірқалыпты пайдаланылуын қамтамасыз етуі тиісті. Бұл талапты орындауға қол жеткізу үшін ауыспалы егіс танаптары тең ауданды жобалануы қажет. Алайда,кеңістік жағдайлар танаптың орташа өлшемінен ауытқу қажеттілігін тудырады. Кейбір танаптардағы ауытқулар шамасы топырақтың құнарлылығына байланысты. Топырақ құнарлығы жоғары танаптардың ауданын кішірейтуге және керісінше, құнарлығы төментанаптарда үлкейтуге болады.
Егістік жұмыстарын тиімді ұйымдастыруда жер бедері өте көп әсерін тигізеді. Әр танаптың бір экспозициялық бетте орналасуы қажет. Ол топырақтың егіс егуге бір уақытта дайын болуын, ауылшаруашылық өсімдіктерінің пісу уақытының бірдей болуын қамтамасыз етеді. Ал егер танапты беткейдің бір бетіне орналастыру мүмкіндігі болмаса, онда танап агротехникалық бірыңғай жұмыс учаскелеріне бөледі. Бұл топырақты өндеуді, егін егуді, өнімді жинауды бір уақытта өткізуді қамтамасыз етеді.
Бедерлі жерлерде танапты орналастырудың ең негізгі шарты - танаптың ұзын қабырғасы беткейге көлденең, яғни беткейде горизонтальдарға параллель болып орналасуы керек. Себебі танапты бойлай жасалатын негізгі жұмыстар горизонтальдар бағытында жасалады, сондықтан беткейді бойлай ағатын суларға кедергі жасалып, олардың ағыны бәсеңдеуге байланысты, танаптарға сіңіп, жерге қосымша ылғал болады.
Танаптардың ұзындығы, ені, формасы оларда жүргізілетін өндірістік процесстердің талабына байланысты анықталады. Әр танапта бір ғана өсімдік түрі өсіріледі. Топырақ қыртысы біртекті және жер бедері тегіс болған жағдайларда территорияны ұйымдастырудың тікбұрышты-тіксызықты тәсілі қолданылады, яғни дұрыс формалы, жақтарының өлшемдері тиімді теңауданды танаптар жобаланады. Бұл далалық аймаққа тән.
Жер учаскесін паспорттау жұмысы аса жауапты, себебі мұнда экспликация, мелиорация және топырақ құнарлылығын көтеру шараларының нәтижелері негізінде учаскенің топырақ жамылғысы қандай болу керектігі көрсетіледі. Жер учаскесінің паспорты - жер учаскесінің нақты жағдайы, сипаттамасы, жер пайдаланушылық объектісінің топырағының құнарлылығы жайлы мәліметтерден тұратын құжат. Жер паспортында ауылшаруашылық дақылдарын өсіруді шектейтін немесе топырақ құнарлалығын төмендететін және оның тозуына әсер ететін топырақ қасиетінің төмен және жоғары көрсеткіштерін ескерген жөн. Жер учаскесінің топырақ жамылғысы жағдайының жер пайдаланушылық әрекетінен нашарлауына қатал заңнамалық жауаптылығын қамтамасыз ету қажет.
Қажеттіліктер туған жағдайларда кадастрлық паспортсыз келесідей іс-әрекеттерді орындау мүмкін емес:
1) жер учаскесін немесе учаскедегі үйді сатуға-сатып алуға;
2) учаскені өз иелігіне алуға, сатып алуға;
3) учаскені сыйлауға, сый ретінде алуға немесе айырбастап алуға. Сонымен қатар учаскедегі кез келген құрылысты;
4) жер учаскесіне үй немесе гараж салуға;
5) мұраға қалдыруға;
6) кепілдікке қоюға;
7) сотқа беруге;
8) сақтандыру компаниясында сақтандыруға;
9) жер арендасын рәсімдеуге.
II Шаруашылық жайлы мәлімет
2.1 Жалпы мәліметтер
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің солтүстігінде Қазақтың аласа белді - бетегейлі даласы (Сарыарқа) мен Теңіз жазығының арасында орналасқан. Батысында Қостанай, теріскейінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды облысымен шектесіп жатыр. Көлемі 146,2 мың шаршы км. Ақмола облысының климаты шұғыл континенталды, жазы ыстық та құрғақ болып келсе, қысы қатал. Облыс құрамындағы 8 қала (Ақкөл, Атбасар, Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк, Щучинск) аудандық басқару жүйесінде, сондай - ақ мұнда 17 ауылдық аудан, 14 кент және 244 ауылдық округ бар.
Целиноград ауданында 18 ауылдық округ бар, олардың бірі Шалқар ауылдық округі. Бұл ауылдық округтің халық саны 1260 адам. Жалпы ауданы 35272 га. Воздвиженка ауылдық округдегі Қаратомар ЖШС Астанадан 46 км жерде, аудан орталығы Ақмола ауылынан 42 км жерде орналасқан және автомобиль жолы арқылы Астана қаласымен байланысады.Есіл ЖШС - нің негізгі бағыты - дәнді дақылдарды өсіру. Сонымен қатар мал шаруашылығымен де айналысады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің аудандық құрамы 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1. Жер экспликациясы (жобаны құру кезіндегі нақты)
Өл-шем бір
лікт
ер
Жер
дің барлы
ғы
оның ішінде алаптардың түрлері бойынша
А.ш. алаптардың барлығы
оның ішінде
Басқа алап
тар
жырт жер
тыңай
ма
шабындық
жайылым
бар
лығы
жақ
сар
тыл
ғаны
бар
лығы
жақ
сар
тыл
ғаны
га
8929
8871
6966
-
-
-
1905
-
58
%
100
99.3
78
-
21.3
0.7
Сурет 1. Қаратомар ЖШС-нің жер пайдаланушылық планы
2.2 Табиғи жағдайлары
Климаты. Шалқар ауылдық округінің территориясының климаты құрғақ және күрт континентальды.
Ауданның жылдық орташа ауа темперетурасы +2,7ºϹ құрайды. Қаңтар ең суық ай болып табылады. Орташа ауа температурасы -15,1ºϹ құрайды. Температураның абсолютті максимумы шілде айына келеді, орташа айлық температурасы +20,7ºϹ, кейбір жылдары температураның максимумы 36,3ºϹ дейін жетеді.
Ауа райының теріс жағы ерте күзгі және кейінгі көктемгі қатқақтар болып табылады. Күзгі қатқақтар қыркүйектің соңында, ал кейбір жылдары тамыздың соңында да байқалады. Көктемгі қатқақтар мамырдың ортасында аяқталады, бірақ кейде маусымның басында да байқалады. Орташа тәуліктік температурасы 0ºϹ жоғары болып келетін кезеңнің ұзақтығы 197 күнді құрайды, ал вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 139 - 149 күн арасында тербеліп тұрады. Вегетациялық кезеңнің температурасының сомасы орташа 2200 - 2300ºϹ құрайды.
Атмосфералық жауын - шашын мөлшері көп емес, жылына 300,5 мм құрайды. Бірақ жыл сайын түсетін жауын - шашын мөлшері тұрақты емес, жауын - шашын мөлшері 245,4 - 378,9 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Канатов Нурлан Ергашұлы
Ақмола облысы Целиноград ауданы Қаратомар ЖШС-нің жыртылған жер территориясын реттестіру және кадастрлық құның анықтау жобасы
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
Нур-Султан 2019
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҒЫ МИНИСТРЛІГІ
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қорғауға жіберілді
_______________201 ж
Кафедра меңгерушінің м.а.
___________Толеубекова Ж.З.
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА
Тақырыбы: Ақмола облысы Целиноград ауданы Қаратомар ЖШС-нің жыртылған жер территориясын реттестіру және жер кадастрлық құның анықтау жобасы
5В090300 - Жерге орналастыру мамандығы
Орындаған Канатов Н.Е.
Ғылыми жетекші Беристенов ..
Нур-Султан 2019
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
I Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
0.1 Қазіргі кездегі ҚР жерге орналастыру жұмысын жүргізу ... ... ... ... ... ... ... .5
0.2 ІШЖО түсінігі, міндеттері мен принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
0.3 А.е. танаптарын және жұмысшы учаскелерін орналастыру ... ... ... ... ... ..19
II Шаруашылық жайлы мәлімет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.1 Жалпы мәліметтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27
2.2 Табиғи жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
III Жобаның мазмұны және негізделуі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.1 Жыртылған жер территориясын реттестіру ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .34
3.2 Жыртылған жер территориясын реттестіруді экономикалық негіздеу ... .41
IV Еңбек қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
V Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
КІРІСПЕ
ҚР барлық жерлері еліміздің бірыңғай мемлекеттік жер қорын құрайды. Республиканың жер қоры 272,49 млн. га құрайды.
Қазіргі жерге орналастыру - бұл еңбектің жоғары әлеуметтік -экономикалық тиімділігі мен экологиялық тұрғыдан қауіпсіз қоршаған ортаны қамтамасыз ету мақсатымен жер заңдарын жүзеге асыруға, жер қатынастарын реттеуге, жерде әртүрлі шаруашылық жүргізу формаларының дамуына тең және қолайлы жағдайлар жасауға, жерді аса маңызды табиғи ресурс және өндіріс құралы ретінде ұтымды пайдалануға және қорғауға бағытталған шаралар жүйесі болып табылады.
Жерге орналастыру жобаларының көп түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың мазмұны мен құру әдісі жерге орналастыру түрлерімен, әр түрлілігімен және формаларымен анықталады.
Егін егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесі мен ғылыми ұсыныстарына сәйкес үнемі жоғары түсім алу, топырақтың құнарлылығын жақсартып отыру мақсатында ауыспалы егістер құрылады.
Ауыспалы егіс үнемі жоғары түсім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру мақсатында колданылады. Ол егін шаруашылығы жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі. Және өте жауапты әрі күрделі мәселе болып табылады.
90-шы жылдары орын алған дағдарысқа себепті ішкішаруашылық жерге орналастыру жобалары мүлде сұраныссыз қалды,ауылшаруашылық айналымынан орасан зор көлемді жерлер шығарылып, босалқы жерлер қатарына ауыстырылды, ауыспалы егістер сақталмай, жалпы жер пайдалану реттілігі бұзылды. Қазіргі таңда бұл кемшіліктерді жою, жер қатынастары мен жерге орналастыруды жаңа деңгейге көтеру - шешімін күттіртпейтін мәселеге айналып отыр.
I Әдебиетке шолу
.1 Қазіргі кездегі ҚР жерге орналастыру жұмысын жүргізу
Қазіргі кезде ауыл шаруашылығық өндірісін дамытуда еліміздің жер ресурстарын ұтымды және интенсивті пайдалану ең негізгі мәселе болып есептеледі. Осыған орай қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға бағытталған жалпы шаралар жүйесінде жер ресурстарын пайдалануын жақсарту ең негізгі жоспар ретінде танылады.
Жер ресурстарын тиімді пайдалану проблемасы шаруашылық жүргізудің барлық нысандарын тең құқықпен дамыту барысында жер пайдалану мен топырақ құнарлығын арттыру шараларының толық кешенінен тұрады.
ҚР барлық жерлері еліміздің бірыңғай мемлекеттік жер қорын құрайды. Республиканың жер қоры 272,49 млн. га құрайды.
Қазақстан Республикасының Жер Кодексі бойынша жерге орналастыру жер қатынастарын реттеуге, жердi ұтымды пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға бағытталған Қазақстан Республикасы жер заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөнiндегi әлеуметтік-экономикалық, техникалық және құқықтық іс-әрекеттер кешенін қамтитын iс-шаралар жүйесi болып табылады.Жерге орналастырудың әлеуметтік-экономикалық бағыты жерді шаруашылық жүргізудің табиғи объектісі ретінде тиімді пайдалануды ұйымдастырудан; техникалық жағынан - іздестіру, суретке түсіру, зерттеу және жобалау жұмыстарын жүргізуден құқықтық жағынан - жерді пайдалану тәртібін, шарттары және нысандарын айқындаудан тұрады. Жерге орналастыру меншiк нысанына және оларда шаруашылық жүргiзу нысанына қарамастан, барлық санаттағы жерде жүргiзiледi.
Өндірістің, әсіресе ауылшаруашылық өндірісінің, жоғары тиімділігін қамтамасыз ету, қай салада болса да жермен байланысты еңбектің өнімділігін арттыру - жерге орналастырудың мақсаты болып табылады. Жерге орналастырудың мақсатына сәйкес оның негізгі міндеттері ағындайды. Соңғылары жер заңдарымен себептеледі және келесілеріне саяды:
- Республика заңдарының негізінде жер қатынастарын реттеу;
- шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең даму жағдайларын жасау;
- жердің ұтымды пайдаланылуы мен қорғалуын ұйымдастыру;
- топырақтың құнарлылығын ұдайы арттыруға, табиғи ортаны сақтауға және жақсартуға, тұрақты агроландшафттарды қалыптастыруға қолайлы территориялық жағдай жасау;
- жылжымайтын мүлік ретіндегі жер нарығын қалыптастыру және дамыту. Әрбір тарихи кезеңде жерге орналастырудың мақсат-міндеттеріне қарай оның мазмұны қалыптасып отырады. Қазіргі кезде ол мынадай жерге орналастыру іс-қимылдарын қамтиды:
1) республикалық, облыстық және аймақтық жерге орналастыру схемаларын, жер ресурстарын пайдалану, жақсарту және қорғау жөніндегі бағдарламаларды әзірлеу;
2) жаңа жер пайдаланушылықтарды құру, іс жүзінде барларын реттестіру жөніндегі шаруашылықаралық жерге орналастыру жобаларын жасау, учаскелерді жер бетінде көрсету және межелерін жүргізу, оларды иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін құжаттарды дайындап тапсыру;
3) елді мекендердің шептерін белгілеу және жер бетінде көрсету, олардың жер шаруашылықтарын реттестіру жөніндегі жобаларды жасау;
4) мемлекеттің, әкімшілік-территориялық құрылымдардың, айрықша қорғаудағы табиғи территориялардың және басқа да ерекше пайдаланудағы жер учаскелерінің шекаралары мен межелерін жер бетінде көрсету;
5) ішкішаруашылық жерге орналастыру жобаларын, сонымен қатар жаңа жерлерді игеруге, бүлінгендерін қалпына келтіруге және басқа да жердің пайдалануына немесе қорғалуына байланысты жобаларды жасау;
6) жерді түгендеу, пайдаланылмай, орынды пайдаланылмай немесе берілген мақсатына сәйкес емес пайдаланылып жатқан жерлерді анықтау;
7) топографиялық-геодезиялық, топырақ, геоботаникалық және басқа зерттеу-іздестіру жұмыстарын орындау;
8) жерді пайдалануды мемлекеттік бақылау және жер мониторингін жүргізу;
9) жер ресурстарының күйі мен пайдалану жөніндегі кадастрлық және тақырыптық карталар мен атластарды жасау.
Жерге орналастырудың түріне, түр тармағына және формасына қарамастан, қай іс-қимылы болса да белгілі бір принциптерге негізделеді. Принцип деп белгіленген шараларды жүзеге асыруды басшылығына алынатын аса маңызды методологиялық ережелер, басқаша айтқанда, осы дәрежеде қаралатын күрделі міндеттер аталады. Жерге орналастыру принциптерін екі топқа бөліп қарастырған ыңғайлы: жалпы принциптерге, жерге орналастыруға қатысты, бірақ онымен шектелмейтіндер және жеке принциптерге, жерге орналастыруға тікелей қатысты, оның ерекшеліктерін бейнелейтіндер. Жалпы принциптерге төмендегілерді жатқызуға болады:
- қоғамдық, сонымен қатар ауылшаруашылық өндірістің жоғары тиімділігі мен тұрақты рентабельділігін қамтамасыз ету;
- ауыл еңбеккерлерінің тұрмыстық жағдайларын үнемі жақсартып отыру;
- заңдар мен басқа да нормативтік актілерді қатал ескеріп отыру;
- қабылданған шешімдерді үздік ғылыми және тәжірибелік жетістіктерге негіздеу;
- күрделі қаржылардың барынша үнемделуін және жылдам өтелуін қамтамасыз ету.
Жеке принциптерге, келесілерді жатқызуға болады:
- ҚР Конституция және жер заңдарына сәйкес жер қатынастарын жетілдіру;
- бүкіл халық шаруашылығының мүдделерін жан-жақты ескере отырып, ауыл шаруашылығының жерге деген құқық басымдылығын (приоритетін) сақтау;
- жерді халық дәулеті, аса маңызды өндіріс құралы мен табиғати ресурс ретінде жоғары тиімділікпен пайдалану және қорғау;
- жерге иелік ету мен шаруашылық жүргізудің барлық формаларына тең құқық қамтамасыз ету;
- жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың межелері мен аудандарының, ішкішаруашылық территория реттілігінің тұрақтылығын, өндіргіш күштері мен өндірістік қатынастарының дамуымен себептелген ықтимал өзгерістерді мұқият дәлелдеу;
- жердің пайдаланылуын жақсарту мақсатымен аймақтар мен аудандардың, жеке шаруашылықтардың экономикалық, әлеуметтік және экологиялық жағдайлары мен жердің кеңістік қасиеттерін барынша ескеру.
Осы принциптер негізінде әрбір бөлек жағдайға сәйкес жоспарланған іс- қимылдардың ерекше міндеттері мен мазмұндары, схемалар мен жобаларды жасау амалдары тұжырымдалады. Жерге орналастыру жобаларында белгіленген әлеуметтік-экономикалық тиімділік және экологиялық қауіпсіздік аталған принциптердің негізінде дәлелденеді. Сонымен қатар бұл принциптер методологиялық негіз ретінде нақты міндеттерді орындау әдістемесін, яғни ненің, қалай және қандай жүйелілікте орындалуын себептейді.
Жерге орналастыру жобалары көп түрлілігімен ерекшеленеді. Олардың мазмұны мен құру әдісі жерге орналастыру түрлерімен, әр түрлілігімен және формаларымен анықталады, жерді пайлалану қарқындылығына және ауыл шаруашылық өндірісінің интенсификациясы деңгейіне, жер аумағын орналастырудың кеңістік жағдайына, сала аралық масштабтағы қойылған мәселелеріне байланысты болады. Бәрінен бұрын жерге орналастыру түрлеріне сәйкес жобалар үлкен үш топқа бөлінеді - шаруашылық аралық жерге орналастыру, ішкі шаруашылық жерге орналастыру және учаскелік жерге орналастыру.
Жерге орналастырудың объектісіне қарай екі түр тармаққа ажыратылады. Олардың біріншісі ауылшаруашылық кәсіпорындарының жер пайдаланушылықтарын құруға, қайта құруға, реттестіруге және жетілдіруге, екіншісі - әр түрлі мемлекеттік, қоғамдық және жеке шаруашылық мұқтаждықтарына (өнеркәсіптік, азаматтық, энергетикалық, гидротехникалық және басқа құрылыстарды жүргізуге, қорғаныс, транспорт, байланыс, ғылым, мәдениет және т.с.с.) жер бөліп беруге байланысты. Яғни ауылшаруашылық емес кәсіпорындардың жер пайдаланушылықтарын құру.
Қазіргі жерге орналастыру сала аралық сипаттағы, жалпы республика, сонымен бірге халық шаруашылығының жеке салаларының көлемінде, жердің пайдалануын ұйымдастыруға бағытталған іс-қимылдарды қамтиды. Сондықтан қазіргі кезде жерге орналастырудың құрамында сала аралық (САЖО) жерге орналастыру түрі белгіленіп отыр. Сала аралық жерге орналастыру арқылы жер қорының категорияларға бөлу, соңғыларының көлемінде арнайы мақсаттағы жер қорларының (осылардың қатарында аудандың әкімшілік жанындағылары мен оралмандарға арналғандары) құрылуы, елді мекендердің, яғни ішінде жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтар орналасқан агромелиорация шептерінің жүргізілуі жүзеге асырылады.Сала аралық жерге орналастыру облыстар мен аудандардың шекараларын белгілеу, тіпті мемлекеттік шекараны делимитациялау жөне демаркациялау жөніндегі іс-қимылдарды қамтиды. Салааралық жерге орналастырудың келесідей түр тармақтары бар:
1. Жер қорын санаттар бойынша бөлу;
2. Жерді тиімді пайдалану мен қорғау, республикалық аймақтық бағдарламаларын құру, аудандық жерге орналастыру схемалары мен болжамдарын құру;
3. Елді мекен шекараларын белгілеу және жер шаруашылықтарын орналастыру;
4. Әкімшілік территориялардың шекараларын анықтау;
5. Ерекше қорғалатын табиғи территориялар шекарасын анықтау;
6. Мемлекеттік шекараны делимитациялау және демаркациялау.
Жерге орналастырудың екінші түрі - шаруашылық аралық жерге орналастыру. ШАЖО бір топ шаруашылықтың, ал кейбір кезде бүтін аудандардың территориясында жүргізіледі, бірақ тек жеке саланың (өнеркәсіп ауыл шарауашылығы және т.с.с.) шеңберінде. Шаруашылық аралық жерге орналастырудың жалпы алғандағы мағынасы кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің жер иеленушіліктерін (жер пайдаланушылықтарын) құруды, реттестіруді немесе өзгертуін, оларды экономика жағынан тиімді түрде орналастыруды, қолайлы құрылымдарын белгілеуді қамтиды.ШАЖО әртүрлі мемлекеттік және мемлекеттік емес заң тұлғалары мен жеке тұлғалардың мүдделерін, олардың жер иеленушіліктері мен жер пайдаланушылықтарын құру немесе қайта құру арқылы қанағаттандырып отырады. ШАЖО түр тармақтары ауылшаруашылық және ауылшаруашылық емес жерлерде жүргізілуіне қарай ажыратылады.
Шаруашылық аралық жерге орналастыруды жүзеге асыра отырып бipқатар принциптерді ескере отырып қолдану қажет. Олар:
* республиканың жер туралы заңдарын қатал ескеру жәнежер пайдаланушылықтары мен жер иеленушіліктердің мәселелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;
* жердің ұтымды пайдалуын, ауыл шаруашылығының жерге деген приоритетін қамтамасыз ету;
* әрбір жер пайдаланушыға өз міндеттерін ойдағыдай атқаруға, өндірісінің тиімділігін арттыруға қолайлы кеңістік жағдайлар жасау;
* жер және басқа да табиғи ресурстарды қорғауға жан-жақты мүмкіншілік жасау.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру (ІШЖО) ауылшаруашылық кәсіпорындарының, серіктестіктердің, кооперативтердің және ШФҚ-ның шеңберінде ғана жүргізіледі. Оның негізгі масаты - жерді өңдеудің жаңа технологиясын енгізу, топырақты әр түрлі техногендік және табиғи теріс ықпалдардан қорғау, мәдени ландшафттарды жойылудан сақтап қалуға және жаңаларын қалыптастыруға қолайлы территориялық реттілік жасау.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру формаларының бөлінуі тәлімі және суармалы егіншілік аймақтарындағы жобалық міндеттердің әр түрлі әдіс-тәсілдері арқылы орындалуымен себептеледі.
Егіншілік аймақтарында тәлімі жер учаскелерінің пайдалануы топырақ қорғау жүйесін, эрозия (жел, су немесе олардың қосыла әсер етуі) қауіптілігін,жердің сортаңданғандығын және басқа да осы тәріздес теріс ықпалдарды ескере отырып ұйымдастырылады. Сонымен қатар басқа территориялардың да (аридтік және маусымдық жайылымдар) ерекшеліктері ескеріледі. Суармалы егіншілік дамыған аймақтарда ішкішаруашылық территорияны реттестіру суды пайдалану мәселелерімен, суару және коллекторлық - дренаждық жүйенің, оның жеке элементтерінің орналасуымен тығыз байланысты.
Учаскелік жерге орналастыру жеке учаскенің немесе алқап түрінің шеңберінде ғана жүргізіледі. Учаскелік жерге орналастыру жұмыс жобаларының типтеріне қарай мынадай түр тармақтарын белгілеуге болады:
1-ауылшаруашылық алаптарын жақсарту;
2- рекультивация, яғни бүлінген жерлерді қалпына келтіру;
3-жаңа жерлерді игеру;
4-культур-техникалық шаралар жүргізу;
5-эрозияға қарсы шаралар жобалау;
6-мелиоративтік шаралар жоспарлау.
ҚР Жер кодексінің 151 бабында жерге орналастырудың келесідей кезеңдері көрсетілген:
* жерге орналастыру ісін қозғау;
* дайындық жұмыстары;
* жобаны құру;
* жерге орналастыру құжаттамасын қарастыру, келісу және бекіту;
* жобаны нарураға шығару;
* жобаның жүзеге асуын авторлық бақылау.
Аталған кезеңдер мазмұны мен көлемі бойынша ерекшеленеді. Олар әртүрлі әдістер және тәсілдермен жүргізіледі.
Жер кодексінің 150 бабына сәйкес жерге орналастыру орындаушы органдардың шешімі бойынша, жерді пайдаланушылар немесе жер учаскелерінің мақсатты өтініші негізінде жүргізілуі мүмкін.Іс қозғау кезеңінде үкімет органдарынан немесе жер иеленушіден немесе жер пайдаланушыдан өтініш түсіп, жерге орналастыру жұмыстарын жүргізуге тапсырыс алынады.
Жобаны жасамас бұрын дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бұған мынандай бip қатар ic-қимылдар кіреді:
* жерге орналастыру процесіне қатысатын жер иеленушілер мен жер пайдаланушылардың құрамы анықталады;
* жерге орналастыруды жүргізуге қажетті құжаттар, материалдар (құқықтық, план- картографиялық, іздестіру, экономикалық т.б.) жиналады;
Далалық дайындық жұмыстарында жер беті зерттеледі, камералдық жиналған материалдармен салыстырылып, сәйкестілігі тексеріліп, толықтырылады.
Далалық дайындық жұмыстарының негізгі мақсаты территорияның іс жүзінде қалыптасқан жайын анықтап, жобалау авторларының жер пайдаланудың территориясымен және өндіріс ұйымдастырылуымен танысу. Бұл жұмыс жобалау институтының мамандары және жерге орналастыру жұмысы жүргізілетін шаруашылық мамандары кіретін комиссиямен жүргізіледі.
Жиналған зерттеу, ізденіс және жобалау материалдарын зерттей, талдай келіп дала ізденіс жұмыстарының көлемі анықталады.
Жобалауға жердің зерттеуге керекті дәрежесіне байланысты далалық ізденіс жұмыстары жерге орналастыру жұмыстары жұргізілетін жерді түгел немесе жартылай қамтиды.
Дала ізденіс процессі мына жұмыстардан тұрады:
* Шекаралардың және межелік белгілердің сақталуы, жер меншігінің және жер пайдаланудың құқықтық, жерді есепке алу және пландық - картографиялық құжаттарға сәйкес келуі.
* Жерге орналастыру қамтитын жерлердің топырағы, рельефі, өсетін өсімдіктер, өндірісте қолданылуының жиналған материалдарға сәйкес келуі тексеріледі, топырақтың құнарлылығы және аш алаптарының өнімділігі анықталады.
* Елді мекендер және шаруашылық орталықтардың сумен қамтамасыз етілуін, негізгі жолдар, ғимараттар жер бетінде тексеріледі.
* Жерге орналастыру қамтитын жер массивтерінің елді мекендермен, шаруашылық орталықтарымен, үлкен жолдармен, су көздерімен байланыстарын байқау, тексеру.
* Басқа иеге немесе пайдаланушыға тапсырылатын жердегі құрылыстың және ғимараттың, көп жылдық өсімдіктердің және бітпеген өндірістің (жыртылу, тыңайтқыш беру, себу және т.б.) бағасы анықталады.
* Мүдделі жер иелері мен пайдаланушылардың тілектері мен ұсыныстарын біліп тағайындау.
Дала ізденісінің нәтижелері әр жер иесі және жер пайдалануы бойынша актіленеді және оған ізденіс сызбасы қосылады.
Шаруашылықтың іс жүзіндегі жер алқаптарының құрамы мен аудандары оның өндірістік бағытын, мамандандырылғандығын және салаларының үйлесімін анықтайды. Мысалы, жыртылған жердің үлес салмағы жоғары болса - астық өндіруге, табиғи жайылымдардың молшылығы - қой шаруашылығын жүргізуге қолайлы жағдай жасайды. Шабындықтары мен жайылымдардың аудандары айтарлықтайкең шаруашылықтарда басты назар солардың өнімділігін арттыру, территорияларын реттестіру мәселелеріне назар аударылады. Мал азығы алқаптары шамалы болған кәсіпорындар мал азығын өндіру жыртылған жерге ауыстырылып, көк азық конвейері, арнайы мал азығы ауыспалы егістері ұйымдастырылып , осы мақсатпен жұмысшы учаскелері мен суармалы жайылымдар жобаланады. Сонымен қатар трансформацияға жарамды учаскелер белгіленіп, шаруашылықтың мелиоративтік қоры жасалады.
Дайындық жұмыстардан кейінгі кезең - жобалау. Бұл жерге орналастыру процесінің ең жауапты және күрделі кезеңі болып есептеледі. Камералдық және даладық ізденіс жұмыстарының нәтижелері бойынша шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын жасауға әзірленген пландық негіз қалыптасады, жобалау жұмыстары қамтитын жер иелері мен жер пайдаланушылардың әрқайсысы бойынша жерлерінің экспликациясы дайындалады.
Соңғысының мазмұны мен құрамы шаруашылық аралық жерге орналастырудың типіне, алдына қойылған мақсат-міндеттеріне тікелей байланысты. Сол себепті жеке жобалардың арасындағы айырмашылықтар да елеулі. Дегенмен, жобалардың қайсысы болсын графикалық (жобалық план мен баска қажетті сызбалар) және түсініктеме бөлімдерінен тұрады. Соңғысы жобаны экономикалық және құқықтық тұрғыдан негіздеу материалдарын қамтиды. Жобада қағида бойынша келесідей мәселелер қарастырылады: жер иеленушіліктер мен жер пайдаланушылықтардың аудандарын белгілеу, оларды орналастыру және межелерін жобалау, алаптардың аудандары мен құрамын қалыптастыру.
Шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасы экономикалық тұрғыдан жан-жақты негізделуге тиісті.Экономикалық жағдайлардың, негізінен ішкішаруашылық және учаскелік жерге орналастыруда ескерілетіндерге төмендегілер жатады:
1. жер алқабының құрамы мен ауданы, оларды әр түрлі мақсаттарда игеру мүмкіншіліктері;
2. жалпы өнімге, шығындардың өтелуіне және дифференциалдық табысқа қарай, құндық немесе аналитикалық (балдық) көрсеткіштер арқылы жер сапасының өндіргіш қасиеттерін бағалау;
3. серіктестіктер мен кооперативтердің, шаруа қожалықтары мен басқа да агроқұрылымдардың мамандандырылғандығы (өндірістік бағыттары), шаруашылықаралық және интеграциялық байланыстары, нарықтық инфрақұрылымдары мен өнім тапсыру және жабдықталу пункттерінің орналасуы;
4. ауылшаруашылық кәсіпорындары мен бірлестіктердің шаруашылық жүргізу жүйесі және әкономикалық нәтижелері, салаларының көлемі мен құрылымы, егіншілік жүйелері мен егістік аудандары, егіншілік және мал шаруашылығы бойынша өндірістік және қаржы көрсеткіштері, а.ш. дақылдарының түсімділігі мен алқаптарының өнімділігі, жалпы өнімі мен табысы, кірістері мен өндірістің рентабельділігі;
5. шаруашылықтардың ұйымдастырылған - өндірістік құрылымы, еңбектің ұйымдастырылу деңгейі;
6. кәсіпорындардың еңбек ресурстарымен, а.ш. техникасымен, өндірістік қорларымен қамтамасызданғандығы және еңбектің энергиямен қаруландырылғандығы;
7. шаруашылықтардың ақшалай қорлары, алынған несиелері, күрделі қаржы жұмсау мен несие беру мүмкіндіктері.
Қабылданатын жобалық шешімдер нақты есептермен дәлелденеді. Жасалған жобаның бірнеше нұсқаларынан бip қатар экономикалық және техника-экономикалық көрсеткіштер есептеліп, салыстырыла отырып ең тиімдісі таңдалады.
Келесі кезең шаруашылық аралық жерге орналастыру жобасын құқықтық турғыдан ресімдеу мен оны қарап талқылау мен бекітуді қамтиды.
Алдымен жоба әрбір жерге орналастыруға тартылған шаруашылықтарда өндірістік кеңесте (немесе өкілдер жиналысында) қаралады. Содан кейін ол аудандың әкімшілігіне бекітілуге жіберіледі. Егер бұл органның өкілеттілігі жеткіліксіз болса, жоба ауыл шаруашылық Министрлігінде қаралып Министрлер кабинетінде бекіледі.
Бекітілген жоба натураға шығарылады. Жобалау кезеңінің мәні жер пайдаланушылықтар мен жер иеленушіліктердің жобалық мәндерін нақты мәндеріне шығару, арнайы белгілермен бекіту. Соңғылары темірбетон, ағаш немесе басқа материалдардан жасалуы мүмкін. Белгілер арасындағы ара қашықтықтар 2000м аспауға тиісті. Ашық жерлерде межелер жалпақтығы 20см болатын аралықтармен көрсетіледі. Жобаны нақты мәнге шығару үшін жұмыс сызбасы жасалады. Жер иеленушілердің немесе жер пайдаланушылардың межелері мемлекеттік геодезиялық торабымен байланыстырылады. Жобаны нақты мәнге шығару жобалау институтының мамандары шаруашылық өкілдерінің қатысуымен орындайды. Оның нәтижесінде межелерді сипаттайтын хаттама мен сызба жасалады.
Соңында шаруашылыққа, кәсіпорындарға жерді иеленуге немесе пайдалануға құқық беретін мемлекетік Акт беріледі.
1.2 ІШЖО түсінігі, міндеттері мен принциптері
ІШЖО жобалау объектісіне - барлық ауыл шаруашылық өндірісімен айналысатын шаруа қожалықтары, кәсіпорындар, кооперативтер, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар және т.б. жатады. Сондай-ақ, жоғарғы оқу орындарының, колледж және мамандалған техникалық училищелердің оқу - тәжірибе шаруашылықтары, ғылыми-зерттеу мекемелерінің және машина сынағы станциялардың тәжірибе шаруашылықтары т.б. ішкі шаруашылық объектілері болуы мүмкін.
Ішкі шаруашылық жерге орналастырудың негізгі мақсаты- орнатылған тәртіптерді ойдағыдай орындау, ауыл шаруашылық бірлестіктерге берілген тапсырманы орындау, аз шығын жұмсап, сапалы көп өнім алу, уақытымен өнімді жеткізу, адамдардың әлеуметтік жағдайын жақсарту мәселесін шешу болып табылады.
Ауыл шаруашылық айналымына жататын әр бір жер учаскесін толық, ұтымды, тиімді пайдалануды қамтамасыз ету, оларды табиғат пен антропогендік әрекеттердің жағымсыз құбылыстарынан сақтау, сондай-ақ уақыт пен ресурстанды үнемдеу мақсатымен машина-трактор парктерін өндірістік қолдану және еңбекті ғылыми ұйымдастыру үшін қолайлы жағдайды құру ішкі шаруашылық жерге орналастырудың негізгі міндеті болып табылады.
Сонымен, Ішкі шаруашылық жерге орналастыру деп жерді, адамдардың еңбегін, аш техниканы тиімді пайдалану үшін, топырақ құнарлығын және басқада жердің пайдалы қасиеттерін сақтау, қорғау және жақсарту үшін, ауыл тұрғындарының тұрмысын жақсарту үшін, әр түрлі шаруашылық құрылысындағы мемлекеттік және мемлекеттік емес меншік түрлерінің ауыл шаруашылық өндірісін аумақтық ұйымдастыру бойынша қолданылатын шаралар жүйесін атайды.
Шаруашылықтың территориясын ұйымдастыру кезіндекелесі мәселелер шешіледі:
1) топырақ құнарлылығын сақтау және жақсарту.
2) аш алқаптарды неғұрлым жақсы пайдалану және жыртылатын жерлерді неғұрлым интенсивті пайдалану.
3) эрозияны тоқтату және оныболдырмау.
4) суарылатын жерлерде топырақтың тұздалмауына, ирригациялық эрозияның болмауына ықпал ету.
5) мәдени ландшафтарды қорғау және жаңадан құру.
6) пайдалануда бос қалған жерлердің болмауына және шаруашылықты ұйымдастырудың ғылыми негізделген прогрессивтік жүйелерін еңгізу үшін ұйымдастыру.
7) адамдардың жұмыс істеуіне, дем алуына, тұрмысын жақсартуға жағдай жасау.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасының мазмұны табиғи және экономикалық жағдайларға және шешілетін сұрақтарға байланысты әр түрлі болады. Оған қарамастан ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасының келесі шартты құрамды бөліктерге бөлуге болады:
1. Өндірістің бөлімшелерін және шаруашылық орталықтарын орналастыру.
2. Ішкі шаруашылық жолдарды, су шаруашылық немесе басқа инженерлі ғимараттарды орналастыру.
3. Ауылшаруашылық алқаптарды ұйымдастыру. Бұл құрама бөлікте Аш алқаптарын трансформациялау, өңдеу және орналастыру жұмыстары орындалады.
4. Ауыспалы егіс жерлерін және олардың территорияларын ұйымдастыру. Мұнда ауыспалы егістің түрі, саны, көлемі таңдап алынады, ауыспалы егіс танаптарын, танап қорғау орман жолақтары, танаптық жолдар, далалық стан және авторлық қызмет көрсету алаңдары орналастырылады.
5. Жеміс-жидек және жүзімдіктер территориясын ұйымдастыру. Бұл құрама бөлікте жеміс-жидек және жүзімдіктердің породалары мен сорттары таңдап алынады, кварталдары мен мен бригадалық учаскелері (жүзімдіктер үшін-клеткалар), жолдарды, қорғау орман жолақтарын, көмекші шаруашылық орталықтарын, су көздерін, суландыру және құрғату жүйелерін орналастырылады, жеміс және жүзімдіктер питомниктерінің территориясының орнын белгілеу жұмыстары орындалады.
6. Мал азықтық алқаптардың терреториясын орналастыру. Жайылымдарды ферма немесе мал топтарына бекіту, гурттық (отарлық) жерлерді, жазғы лагерьлердегі әр жайылу қоршауларын, мал өтетін жолдар, су көздерін және су ішетін пункттерді орналастыру, ауыспалы шабындықтарды ұйымдастыру және олардың территориясын орналастыру жұмыстары жүргізіледі.
Ішкі шаруашылық жерге орналастыру жобасын негіздеу үшін шаруашылықтың жерін мінездемелейтін құжаттар мен материалдар жиналуы керек: қазіргі кездегі қалыптасқан территориясының орналасуы; шаруашылық салаларының қазіргі кездегі жайы - күйі және әрқарай дамуы жайындағы деректер. Барлық деректерді дайындық жұмыстары арқылы жинап алынады.
Елді мекендегі соның ішінде жұмысқа жарайтын халқының саны жайында және үй қасындағы жерлер жайында анықтамалар жиналады.
Табиғаттың жағдайы жайында пландық картографиялық материалдарға қосымша әртүрлі зерттеу және ізденіс жұмыстарының материалдары (топырақ, геоботаникалық, орман-мелиорациялық, су шаруашылық және т.б.) жиналады. Бұл зерттеу жұмыстарының жүргізілген уақыты, сапасы, олардың жобалауда жұмыстарына жарайтындылығы анықталады, және қосымша қандай зерттеу және ізденіс жұмыстарының керек екендігі анықталады.
Топырақтың зерттеу материалдары бойынша топырақ жамылғысының физико-химиялық қасиетін горизонттардың қалыңдағын, механикалық құрамын, сортаңдылығың және сортаңдалануын зерттейді топырақтың агроөндірістік группаларын және оларды пайдалану жайында ұсыныстарды зерттейді. Эрозияға ұшыраған жерлерде қосымша топырақ-эрозиялық зерттеулер жасалып, эрозияға шалыну қауіпі бар жерлердің көлемі есептеліп, топырақты сақтау әрекеттері анықталады.
Геоботаникалық зерттеу материалдары арқылы жайылымдар мен шабындықтардың әр түрлерінің, мезгілдік жайымлымдардың өнімділіктері зерттеледі, олардың мал өсіруде қайсысын қай малға тиімді пайдалануы жайында ұсыныстар беріледі.
Жол зерттеу жұмыстарының материалдары арқылы жолдардың (ортақ және ішкі) жүк тасымалдылығын, қозғалыстың қарқындылығын, жол жамылғысының түрін, жол ғимараттары жайында жолдарың мінездемелері беріледі.
1.3 А.е. танаптарын және жұмысшы учаскесін орналастыру
Егін егудің ғасырлар бойы жиналған тәжірибесіне және ғылыми ұсыныстарға сәйкес ережелері бар. Сол маңызды ережелердің бірі белгілі танапта ұдайы бір дақылды екпеу. Бұлай еге беруді монокультура деп атайды. Ол зиянды, өйткені әрбір өсімдіктің топырақтан алатын және қалдыратын химиялық заттары өзгермегендіктен, топырақтың құнарлығы осы өсімдік үшін жылдан жылға нашарлай береді. Демек, бұл егістің түсімділігін төмендетіп жібереді. Олай болдырмас үшін әр танапта егілетін өсімдік жыл сайын, ал кейбір жағдайда 2-3 жылда өзгертіліп тұрады. Бұл өзгерістің ретін әр өсімдіктің топырақтың химиялық құрамыннан алатын және онда қалдыратын заттарын ескере отырып жасайды. Әрбір келесі егілетін дақыл бұрынғы егілген дақылдың топырақта қалдырып кеткен қолайлы химиялық заттарын пайдалана алуы керек. Танапта бірнеше жылдың ішінде егілетін өсімдіктердің бірінен соң бірінің ауысу ретін агрономдар осы талапқа сәйкестендіреді. Сонымен, белгілі бір танапта егілетін өсімдіктердің түрлерінің жыл сайын өзгеріп отыруын, ауыспалы егіс деп атайды.
Ауыспалы егістің схемасын құрастырғанда топырақтың құнарлылығы, өсімдіктердің тиімді пайдалануын ескеру қажет. Сол себепті келесі қағидаттар сақталуы тиіс:
1. Негізгі дақылдарға ауданның үлкен бөлігін бөлу керек;
2. Топырақ құнарлылығына, танаптардың тазалығымен басқа да тіршілік жағдайларына жоғары талап қоятын ең құнды дақылдарды жақсы алғы дақылдардан кейін орналастырған дұрыс, ал олар басқа дақылдарға жақсы алғы дақыл болуы керек;
3. Ауыспалы егістерді ең жақсы алғы дақылдан бастау қажет;
4. Топырақты өте терең күшті құрғататын (күнбағыс, қант қызылшасы, судан шөбі) дақылдардың қайталама егістерін болдырмау қажет; көпжылдық шөптерді күнбағыстан кейін орналастыруға болмайды;
5. Дәнді бұршақ дақылдарын қайталап өсіруге болмайды;
6. Отамалы және дәнді бұршақ дақылдарды пардан кейін орналастыруға болмайды, бұл жағдайда олардың құнды алғы егіс болған артықшылығы басқа дақылдармен пайдаланылмайды;
7. Нашар алғы егістен кейін танаптарды парға қалдыру қажет;
8. Суармалы жағдай немесе жеткілікті жауын - шашын болған жағдайда көпжылдық шөптерді жаздық дәнді дақылдардың немесе бір жылдық шөптердің жамылғыларының астына орналастырған жөн;
9. Арамшөптерді азайтатын дақылдарды арамшөптерге сезімтал дақылдармен кезектестіріп орналастыру керек;
10. Қысқы-күзгі және жаздық кезеңнің жауын-шашындарын тиімді пайдалану қабілетіне ие дақылдарды ауыспалы егістерде орналастыру;
11. Вегетация кезеңі әр түрлі дақылдарды алмастырып өсірген дұрыс және басқа да талаптарды есте сақтауға тура келеді.
С.Сейфуллин атындағы Қазақ аграрлық университетінің деректері бойынша (Л.П.Роктанэн және В.П.Томилов) ауыспалы егістерді келесідей белгілер бойынша жіктейді: дақылдар құрамы немесе жетекші дақыл бойынша (астықтық, жемшөптік, көкөністік, техникалық, бақшалық); құрамдас бөліктерінің аты бойынша (сүрі жерліотамалы, шөпті-бұршақты, т.б.); танаптар саны бойынша (екі танапты, үш танапты, төрт танапты, т.б.); қосымша (арнайы) белгілері бойынша (суландырылатын, топырақ қорғайтын, сидератты, көп жылдық шөптердің тыс танабы, т.б.).
Ауыспалы егістің аты танаптың санына, басты дақылдың түріне байланысты болады. Мысалы, танаптарының саны бесеу, ауыспалы егістің құрамындағы дақылдардың көпшілігі астық өсімдіктері болса ол бес танапты астықты ауыспалы егіс деп аталады.
Ауыспалы егістің мақсаты - үнемі жоғары түсім алу, топырақтың құнарлығын сақтау және жақсартып отыру. Ол егін шаруашылық жүйесінің арқауы болып есептеледі. Ауыспалы егістің түріне сәйкес барлық ұйымдастырулық-экономикалық шаралар белгіленеді. Сол себепті ауыспалы егіс жерді, өндіріс құралдарын, адам күшін ұтымды пайдалану, яғни осы саладағы өндірістің тиімділігін арттыру үшін аса қажетті жағдай болып есептеледі.
Ауыспалы егіс типіне әр түрлі өндірістік мақсаттағы ауыспалыегістің ең негізгі төрт тобы жатады. Олар: алқаптық, мал азықтық, арнайы,топырақ қорғайтын. Ауыспалы егіс типтері түрлерге бөлінеді.
Алқаптық ауыспалы егістерге бөлінген массивтің 50%-дан астамынадалалық дақылдар себілген ауыспалы егістер жатады. Алқаптық ауыспалыегістер әр түрлі болуы мүмкін: пар -- дәнді дақылды, пар -- дәнді-отамалы, дәнді - отамалы, сонымен қатар, қант қызылшалық, мақталықжәне т.б. Ең көп таралған ауыспалы егіс түрі - мамандандырылған дәнді-дақылды ауыспалы егістер. ҚР астық өндіретін өңірлеріндегі солтүстікжәне орталық облыстарында 4-5 танапты ауыспалы егістер кең таралған. Олардағы таза пардың үлес салмағы 25%, ал дәнді дақылдардыңүлес салмағы 75-80%.
Мал азықтық ауыспалы егістің 50%-дан астамына мал азықтық дақылдар егіледі. Олардың келесідейтүрлері бар: ферма маңындағы,лагерьлік және шабындықты -- жайылымдық ауыспалы егістер. Малазықтық ауыспалы егістерді жобалау негізінде келесідей өте маңызды экономикалық талаптар бар. Транспорттық және басқа да шығындарды азайту мақсатында, мал азығы өндірісін қажетсіну орындарына жақындату.Осы талапты ескере отырып, ферма маңында орналасқан далалық ауыспалы егістерде және ауыспалы егістен тыс учаскелерде мал азықтық дақылдарды өсіруге болады. Бұл ферма маңындағы ауыспалы егістерде,әдетте тамыр түйнектілер, тамыр жемістілер, мал азықтық бақшалық және сүрлемдік дақылдар өндіріледі.
Арнайы ауыспалы егістерге қоректену жағдайларына жоғары талап қоятын (көкөністік, кейбір техникалық дақылдар) немесе оларды өсіругежоғары талап қоятын (темекі, дәрі -- дәрмектік және т.б.) дақылдар егіледі. Сонымен бірге біріктірілген (көкөністік-мал азықтық, малазықтық-далалық және т.б.) ауыспалы егістер жүргізілуі мүмкін.Қазақстан Республикасының бүкіл территориясы күрт континентальды аумалы егіншілік аймағында орналасқандықтан,көбінесе ылғал сүйгіш дақылдар егістігі шоғырланған арнайы ауыспалы егістер, сумен үнемі қамтамасыз ететін су көздері бар суармалы массивтерде ғана жүргізу мүмкін.
Көкөністік дақылдардың көпшілігі темекі, дәрі-дәрмектік өсімдіктер және басқалары топырақ құнарлығына жоғары талап қояды. Оларға борпылдақ жеңіл саздақты немесе механикалық құрамы құмдақ топырақтар қажет. Бедері бойынша өзен аңғарлары, жайылмалары,беткейдің зиянды желдерден қорғалған төменгі бөліктері, жақсы жылынатын бөліктері жарамды. Көкөністік ауыспалы егістер көп еңбек шығынын талап етілуіне байланысты елді мекендерге, мал фермаларына жақын орналастырылады.
Топырақ қорғайтын ауыспалы егістердің екі түрі болады: пар мен көпжылдық және біржылдық ауылшаруашылық дақылдар егістігін жолақтап отырғызылған және танаптың бір бөлігіне көпжылдық шөп, алқалған бөлігіне біржылдық ауылшаруашылық дақылдары жаппай себілген шөпті танапты ауыспалы егіс.
Ауыспалы егісті жобалауда шаруашылықтың келешекте даму жолы, алдындағы міндеттері есепке алынады. Сонымен қатар егістіктің ең тиімді түрін және құрамынын жоспарлау қажет. Бұл өте жауапты және күрделі мәселе. Оны қателеспей шешу үшін мамандар әрбір облыс аймақтарына арналған егін шаруашылығы жүйесі жүргізу ұсыныстарын қолданулары қажет.
Егістің құрамына қойылатын негізгі талап - әрбір гектардан мүмкіндігінше аз шығындалып көп түсім алу.Ауыспалы егістің неғұрлым ұтымды түрін таңдап алу үшін оның әр түріне ұйымдастырулық - экономикалық тұрғыдан баға беріледі.
Ауыспалы егісте дақылдардың алмасу тәртібін және алғы егістерін өндірістік тәжірибелері мен аймақтық ғылыми мекемелерінің ұсыныстарын пайдаланып анықтайды. Бұған қойылатын негізгі талап -- әрбір дақылға мүмкіндігінше оңтайлы жағдай жасап, сыртқы ортаның қолайсыз әсерін азайту.
Ауыспалы егіс алқабын ұйымдастыру депауыспалы егіс танаптарын, жұмысшы учаскелерін, егістікті қорғау орман жолақтарын, дала жолдарын, дала қостарын, авиа алаңдарды, дала су көздерін орналастыруды атайды.
Әр табиғи-шаруашылықтық жағдайда бұл жұмыстардың мағынасы, қажеттілігі әртүрлі. Сол себепті бұл жұмыстардың белгілі жағдайдағы нәтижелілігіне, маңыздылығына байланысты жұмысты орындау кезегі және олардың құрамы әртүрлі болады.
Ауыспалы егіс территориясын реттестіру төмендегідей талаптарға сай болуға тиісті:
1) Топырақ құнарлылығын үнемі көтеріп отыруға жағдай жасауға, эрозиялық қауіптілікті жоюға және эрозия салдарын болдырмауға;
2) Далалық жұмыстарды ұйымдастыру және техника мен транспорт құралдарын жоғары өнімділікпен пайдалану үшін тиімді территориялық жағдай жасауға;
3) Барлық (ротациялық) өсіп - өну жылдары негізгі біртекті дақылдардан тұрақты жалпы өнім алуды қамтамасыз етуге;
4) Ауыспалы егіс территориясын орналастырудан тәуелді күрделі шығындар мен жылдық өндірістік шығындарды азайтуды қамтамасыз етуге.
Осы аталған талаптарды орындауға ауыспалы егістің кеңістік ерекшеліктерін, оның қазіргі жағдайын, әсіресе жолдарды, орман белдеулерін, каналдарды т.б. орналастырғанда мұқият ескеру арқылы қолжеткізуге болады.
Ауыспалы егіс танаптарын қалыптастыру кезінде топырақ құнарлылығы, агротехникалық және динамикалық жағдайлары ескеріледі.Ауыспалы егіс танаптары шамаға қарай бірыңғай сапалы болулары керек. Бір танапқа тек қана сапасы төмен жерлерді жобалауға болмайды. Себебі ол ауыспалы егістіктегі талабы жоғары дақылдарға мүлдем жарамсыз болуы мүмкін, немесе негізгі дақылдың жыл сайынғы шығымы бірдей болмайды. Ол өзкезегінде ауылшаруашылық өнімнің төмендеуіне немесе ауыспалы егістіңбұзылуына әкеліп соғады. Сонымен бірге агротехникалық ерекшеліктерімен эрозияға қарсы бейімдеу кешенінің мазмұнының бір типтілігін ескеруқажет.Танаптың топырағы біркелкі болған жағдайда, онда дақылды себу, күту, жинауды ең жақсы агротехникалық мерзімдерде орындауға болады.
Механикалық құрамы әртүрлі танапқа агрегат дайындағанда ең жоғары қарсылық көрсететін топыраққа байланысты дайындалады, сол себепті топырақтың қарсыласуы төмен жерлерде агрегат түгел күшімен жұмыс істемейді. Кейбір кезде танапта топырақ жағдайына қарай жұмыс учаскелері жобаланады.
Ауыспалы егіс, жоспарланған өнім шығымын, барлық жыл бойы жұмысшы күші мен құралдардың бірқалыпты пайдаланылуын қамтамасыз етуі тиісті. Бұл талапты орындауға қол жеткізу үшін ауыспалы егіс танаптары тең ауданды жобалануы қажет. Алайда,кеңістік жағдайлар танаптың орташа өлшемінен ауытқу қажеттілігін тудырады. Кейбір танаптардағы ауытқулар шамасы топырақтың құнарлылығына байланысты. Топырақ құнарлығы жоғары танаптардың ауданын кішірейтуге және керісінше, құнарлығы төментанаптарда үлкейтуге болады.
Егістік жұмыстарын тиімді ұйымдастыруда жер бедері өте көп әсерін тигізеді. Әр танаптың бір экспозициялық бетте орналасуы қажет. Ол топырақтың егіс егуге бір уақытта дайын болуын, ауылшаруашылық өсімдіктерінің пісу уақытының бірдей болуын қамтамасыз етеді. Ал егер танапты беткейдің бір бетіне орналастыру мүмкіндігі болмаса, онда танап агротехникалық бірыңғай жұмыс учаскелеріне бөледі. Бұл топырақты өндеуді, егін егуді, өнімді жинауды бір уақытта өткізуді қамтамасыз етеді.
Бедерлі жерлерде танапты орналастырудың ең негізгі шарты - танаптың ұзын қабырғасы беткейге көлденең, яғни беткейде горизонтальдарға параллель болып орналасуы керек. Себебі танапты бойлай жасалатын негізгі жұмыстар горизонтальдар бағытында жасалады, сондықтан беткейді бойлай ағатын суларға кедергі жасалып, олардың ағыны бәсеңдеуге байланысты, танаптарға сіңіп, жерге қосымша ылғал болады.
Танаптардың ұзындығы, ені, формасы оларда жүргізілетін өндірістік процесстердің талабына байланысты анықталады. Әр танапта бір ғана өсімдік түрі өсіріледі. Топырақ қыртысы біртекті және жер бедері тегіс болған жағдайларда территорияны ұйымдастырудың тікбұрышты-тіксызықты тәсілі қолданылады, яғни дұрыс формалы, жақтарының өлшемдері тиімді теңауданды танаптар жобаланады. Бұл далалық аймаққа тән.
Жер учаскесін паспорттау жұмысы аса жауапты, себебі мұнда экспликация, мелиорация және топырақ құнарлылығын көтеру шараларының нәтижелері негізінде учаскенің топырақ жамылғысы қандай болу керектігі көрсетіледі. Жер учаскесінің паспорты - жер учаскесінің нақты жағдайы, сипаттамасы, жер пайдаланушылық объектісінің топырағының құнарлылығы жайлы мәліметтерден тұратын құжат. Жер паспортында ауылшаруашылық дақылдарын өсіруді шектейтін немесе топырақ құнарлалығын төмендететін және оның тозуына әсер ететін топырақ қасиетінің төмен және жоғары көрсеткіштерін ескерген жөн. Жер учаскесінің топырақ жамылғысы жағдайының жер пайдаланушылық әрекетінен нашарлауына қатал заңнамалық жауаптылығын қамтамасыз ету қажет.
Қажеттіліктер туған жағдайларда кадастрлық паспортсыз келесідей іс-әрекеттерді орындау мүмкін емес:
1) жер учаскесін немесе учаскедегі үйді сатуға-сатып алуға;
2) учаскені өз иелігіне алуға, сатып алуға;
3) учаскені сыйлауға, сый ретінде алуға немесе айырбастап алуға. Сонымен қатар учаскедегі кез келген құрылысты;
4) жер учаскесіне үй немесе гараж салуға;
5) мұраға қалдыруға;
6) кепілдікке қоюға;
7) сотқа беруге;
8) сақтандыру компаниясында сақтандыруға;
9) жер арендасын рәсімдеуге.
II Шаруашылық жайлы мәлімет
2.1 Жалпы мәліметтер
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің солтүстігінде Қазақтың аласа белді - бетегейлі даласы (Сарыарқа) мен Теңіз жазығының арасында орналасқан. Батысында Қостанай, теріскейінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды облысымен шектесіп жатыр. Көлемі 146,2 мың шаршы км. Ақмола облысының климаты шұғыл континенталды, жазы ыстық та құрғақ болып келсе, қысы қатал. Облыс құрамындағы 8 қала (Ақкөл, Атбасар, Державинск, Ерейментау, Есіл, Макинск, Степняк, Щучинск) аудандық басқару жүйесінде, сондай - ақ мұнда 17 ауылдық аудан, 14 кент және 244 ауылдық округ бар.
Целиноград ауданында 18 ауылдық округ бар, олардың бірі Шалқар ауылдық округі. Бұл ауылдық округтің халық саны 1260 адам. Жалпы ауданы 35272 га. Воздвиженка ауылдық округдегі Қаратомар ЖШС Астанадан 46 км жерде, аудан орталығы Ақмола ауылынан 42 км жерде орналасқан және автомобиль жолы арқылы Астана қаласымен байланысады.Есіл ЖШС - нің негізгі бағыты - дәнді дақылдарды өсіру. Сонымен қатар мал шаруашылығымен де айналысады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің аудандық құрамы 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1. Жер экспликациясы (жобаны құру кезіндегі нақты)
Өл-шем бір
лікт
ер
Жер
дің барлы
ғы
оның ішінде алаптардың түрлері бойынша
А.ш. алаптардың барлығы
оның ішінде
Басқа алап
тар
жырт жер
тыңай
ма
шабындық
жайылым
бар
лығы
жақ
сар
тыл
ғаны
бар
лығы
жақ
сар
тыл
ғаны
га
8929
8871
6966
-
-
-
1905
-
58
%
100
99.3
78
-
21.3
0.7
Сурет 1. Қаратомар ЖШС-нің жер пайдаланушылық планы
2.2 Табиғи жағдайлары
Климаты. Шалқар ауылдық округінің территориясының климаты құрғақ және күрт континентальды.
Ауданның жылдық орташа ауа темперетурасы +2,7ºϹ құрайды. Қаңтар ең суық ай болып табылады. Орташа ауа температурасы -15,1ºϹ құрайды. Температураның абсолютті максимумы шілде айына келеді, орташа айлық температурасы +20,7ºϹ, кейбір жылдары температураның максимумы 36,3ºϹ дейін жетеді.
Ауа райының теріс жағы ерте күзгі және кейінгі көктемгі қатқақтар болып табылады. Күзгі қатқақтар қыркүйектің соңында, ал кейбір жылдары тамыздың соңында да байқалады. Көктемгі қатқақтар мамырдың ортасында аяқталады, бірақ кейде маусымның басында да байқалады. Орташа тәуліктік температурасы 0ºϹ жоғары болып келетін кезеңнің ұзақтығы 197 күнді құрайды, ал вегетациялық кезеңнің ұзақтығы 139 - 149 күн арасында тербеліп тұрады. Вегетациялық кезеңнің температурасының сомасы орташа 2200 - 2300ºϹ құрайды.
Атмосфералық жауын - шашын мөлшері көп емес, жылына 300,5 мм құрайды. Бірақ жыл сайын түсетін жауын - шашын мөлшері тұрақты емес, жауын - шашын мөлшері 245,4 - 378,9 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz