Еуропа елдеріндегі гуманистік тәрбие идеяларының қалыптасуы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Гуманистік педагогиканың пайда болуының әлеуметтік-тарихи негіздері
1.1. Гуманизм: методологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Еуропа елдеріндегі гуманистік тәрбие идеяларының қалыптасуы ... ... ... .
1.3. Гуманистік тәрбиедегі еуразиялық тәсілдердің ерекшеліктері ... ... ... ... ..
ІІ. Заманауи Қазақстандағы орта білім беретін мекемелердегі гуманистік тәрбиенің тәжірибедегі мазмұны
2.1. Заманауи қазақстандық қоғамның дамуының негізіндегі гуманистік тәрбиенің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Қажкен Смайлов атындағы №43 орта мектебіндегі оқыту-тәрбиелеу процесіндегі гуманистік тәрбиенің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2.3. Оқушыларды гуманистік тәрбиеде жетілдіруге бағытталған іс-шаралар түрлері мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бүгінгі таңда, адамгершілік - жеке тұлғаның басты қасиеті ретінде гуманитарлық ғылымдардың мамандарымен адамның өнегелі дамуының негізі деп танылуда. Сондықтанда адамның бойында адамгершілікті қалыптастыру қазіргі заманауи қоғамның әлеуметтік-педагогикалық тенденцияларының ең өзекті мәселелерінің бірі болып есептелінеді. Ең алдымен бұл тақырып білім беру жүйесінде шешімін табатын мәселе.
Алғаш рет гуманистік идеялар әр дәуірдің ойшылдарының философиялық-педагогикалық еңбектерінде көрініс тапты. Педагогика тарихындағы гуманистік идея ежелгі заманнан бері әр елде алуан түрлі көзқарастарда, пікірлерде қалыптасып өрбіді. Себебі қай кезеңдеде болмасын адамның бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру педагогика саласында ешқашан маңыздылығын жойған емес.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде гуманистік ой-пікірлердің жалпы тарихына тоқталып өтілді. Әуелі антикалық дәуірде гуманизм ұғымының шығуы мен сол кезеңдегі ғұлама ғалымдардың гуманистік ойларға ұқсас пікірлеріне шолу жасалынды. Ары қарай ерте ортағасыр мен кейінгі ортағасыр дәуіріндегі діни гуманистік идеялардың пайда болуын қарастырады.
Гуманистік тәрбие - тұлғаның бойында адамгершіліктік, ізгіліктік қасиеттер мен бүкіладамзаттық құндылықтарды қалыптастыру үрдісі. Гуманистік ойлар тарихында бұрыннан бері авторитарлы және гуманистік тәрбие түрлері белгілі. Егер авторитарлы тәрбие педагог пен тәрбиеленушілердің гуманистік негізде құрылған қарым-қатынасын теріске шығарса, ал демократиялық құрылым адами құндылықтарға баса назар аудара отырып, яғни оқушының құқықтары мен еркіндігін есепке алып педагогикалық үрдісті құрды. Осылайша тәрбие беру ісіндегі екі түрлі ағым бір-бірлерінің көзқарастарын қолдамай қарама-қайшылықта болды.
Тұңғыш рет антикалық дәуірдегі грек ойшылдарының еңбектерінде гуманистік идеяға ұқсас ой-пікірлер байқалды. Ежелгі Грекияда пайда болған калогатия мен майевтика идеялары және Платонның баланың ішкі Менін даму ойы осы кезге жатады. Ары қарай, Аристотельдің жеке тұлғаның қызығушылықтарының қоғамдық мүдделерден басымдық беретін идеясы мен Демокриттің табиғи принциптері гуманистік ойларға негізделеді. Гуманизм терминін алғаш рет ежелгі римдік философ Марк Тулий Цицерон қолданды. Оның түсінігінше, гуманизм ұғымы бақыттың негізі болатын ерлік, даналық, әділеттілік, ұстамдық, сабырлылық сияқты адамның жақсы қасиеттері адамсүйгіштік идеологиямен тығыз байланысты.
XIV-XVI ғасырларда балаға жаңа гуманистік көзқараста қарайтын Батыс Еуропа өркениетінде Қайта Өрлеу (Ренессанс) дәуірі басталды. Бұл дәуір гуманистік педагогикалық теорияның жандануы болып табылады. Осы кезекте гуманистік ойлармен П.П.Верджерио, М.Вежио, В.Фельтре, Э.Ротердамский, Ф.Рабле, М.Монтень мұралары өз септіктерін тигізді. XVII ғасыр - Я.А.Коменскийдің есімімен байланысты педагогиканың тәрбие мен білім беру жөніндегі гуманистік ғылым ретінде қалыптасу кезі болып саналады. XVIIІ ғасырдан бастап (Ж.Ж.Руссо, Гельвецкий, Дидро, Кант, Песталоцци) гуманистік ойлардың өрлеуі мен құлдырауы қоғамдық және мемлекеттік өзгерістерге байланысты болды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында педагогикалық ойлар тарихында гуманистік педагогиканың парадигмасын қалыптастыру кезеңі деп есептелінеді. Бұған педагогикалық мұраларымен өз үлестерін қосқан белгілі гуманист-педагогтар Э.Кей, Л.Гурлитта, М.Монтессори, Я.Корчак, Г.Винекен, С.Френе, А.Адлер жатады.
XIX-XX ғасырларда Ресей педагогикасында гуманистік тақырып өзектене бастады және келесідей белгілермен сипатталды: оқу материалдарының дифференциациясы (Каптерев, Водовозов); білім берудегі табиғилық; баланы тәрбиелеу кезінде жастық және психологиялық, ұлттық ерекшеліктерін ескеру, сонымен қатар баланы табиғат арқылы тәрбиелеу (В.В.Зеньковский, П.Ф.Лесграфт, К.Д.Ушинский, С.А.Рачинский); отандық және жалпыадамзаттық құндылықтарды үйлестіретін ұлттық мектеп құру (В.Соловьев, К.Д.Ушинский, Н.Ф.Бунаков, В.Я.Стоюнин); адамның бойында жалпыадамзаттық және индивидуалды тәрбиелерді үйлесімді біріктіру (В.В. Розанов, К.Н. Леонтьев).
XX ғасырдың басында Ресейде педагогика мен психология ғылымында жаңа ағым - педология пайда болды. Негізін қалаушы ғалым А.П.Нечаев болып табылатын бұл ағым баланы кешенді түрде зерттейді, яғни физиологиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыда қарастырады. Жас ерекшелік психологиясын жетік меңгерген А.С.Макаренконың тәрбиелеу жүйесі ізгіліктік бағытта жүрді, Оған мынадай қағидалар енді: параллельді педагогикалық әсер ету, оптимистік гипотеза, баланың мүмкіншілігіне сену, ертеңгілік қуаныш теориясы және баланы ұжымда тәрбиелеу.
Кеңестік дәуірде педагогика ғылымы өзіне әлемдік педагогикалық тәжірибеден ең озық прогрессивтік идеяларды қолданып үлкен ізгіліктік әлеуетке ие болды. Кеңес Одағы бірінші болып барлық игілік - балаларға деген қағиданы алға тартты. Кейін аталмыш қағида бала құқығы жөніндегі бүкіл халқыаралық конвенциялар мен декларациялардың негізіне айналды. Мұндай қағиданы басшылыққа алған Кеңес Одағы мектепке дейінгі оқытуда және білім берудің кез келген сатысында тегін көмек көрсетті, оқушыларға барлық материалдық жағдайларды жасады. Кеңестік мектептердегі гуманистік тәрбие беру жағынан зор үлес қосқан, кеңестік ғылымды жаңашыл идеяларымен байытқан педагог, ғалым В.А.Сухомлинский еді. Ол күнделікті іс-тәжірибесінде өзінің өмірінің басты философиялық мақсатын орындады: ізгі қоғамды тек ізгі адамдар ғана құра алады және бұл адамдарды тәрбие процесін гуманизациялау арқылы ғана тәрбиелей аламыз деп сенді. Сухомлинскийдің Павлыш орта мектебінде қалыптастырған, өскелең ұрпақтың бойында адамгершілік сезімдер мен сенімдерді ұялататын тұтас тәрбиелеу жүйсі қазірде әлем назарынан тыс қалмады.
Гуманистік білім берудің концепциясын бүгінгі күнге дейін әлі жалғастырып жүрген ғалым-педагог, ірі теоретик Ш.А.Амонашвили гуманды педагогиканың дамуы мен таралуы үшін 2001 жылы қыркүйекте Рерихов Халқаралық Орталығының жанынан Гуманды Педагогика Халқаралық Орталығын ашып оған жетекшілік етеді. Бүгінгіге дейін Гуманды педагогика антологиясының 40 томы жарық көрді.
Қазақ даласынан алғаш болып гуманистік идеяларды ойшылдар Әл - Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, ғұлама ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбайұлы, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы педагог - ағартушылар тобы М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров ұлттық ізгіліктік құндылықтардың негізін салған. Адамгершілік тәрбиесінің тарихи даму жолдарын зерттеген педагогтар Т.Т.Тәжібаев, А.И.Сембаев, Қ.Б.Бержанов, Г.А.Уманов, А.П.Сейтешев. Адамгершілік тәрбиесін қоғамның қазіргі даму бағытына қарай С.А.Назарбаева, Қ.Қ.Жампеисова, Н.Д.Хмель, Г.Т.Хайруллин, А.А.Бейсенбаева, К.Г.Нұрғалиева, В.А.Ким, А.А.Калюжный, Л.А.Байсеркеев, Б.Ы.Муканова, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов, Н.Н.Хан, А.Б.Нұрлыбекова, А.Н.Ильясова, Р.К.Төлеубекова, Э.А.Уринбасарова т.б. ғалымдар бұл мәселені педагогикалық - психологиялық тұрғыда зерттеді.
Өркениеттік прогресс адамның қажеттіліктеріне көңіл аудармаса мемлекеттік саясатты азаматтардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына қарай бұрмаған жағдайда мүмкін болмайды. Гуманистік негізде дамыған қоғам - бұл прогрессивті қоғам, сондықтан әрбір мемлекеттің және оның билік құрылымдарының борышы қоғамның барлық сфераларында гуманизмді қолдау болып табылады. Бүгінгі күні гуманизм қазақстандық қоғамның әлеуметтік-мәдени бағдары ретінде танылады. Бұл міндетті шындыққа айналдыру - басымды мақсат, ол үшін Қазақстан азаматының шығармашылық әлеуетін жүзеге асыруға мүмкіндік жасау, оның бойындағы дарыны мен қабілетін ашу, оның денсаулығын жақсартуға қолдау жасау, тіршілік етуге барлық мүмкін болатын жағдайды жасау, рухани және материалдық тұрғыдан қуатты болуына бағытталған іс-шараларды жүргізу қажет.
Өзектілігі: Білім беру мен тәрбие беру үздіксіз дамитын іс болғандықтан, бүкіләлемдік тәжірибедегі адамгершілік тәрбиенің тарихи генезисін саралап, маңыздылығын бүгінгі заманға сай арттыру керек. Адамгершілік қасиеттер мен ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген, сана-сезімі жоғары, құқықтық сауаты бар адам ғана елінің патриоты, азаматтық қоғамның мүшесі бола алады. Ата Заңымызда және басқа да маңызды құжаттарда айқындалғандай, жеке тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық заманға сай құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы, оның кәсіби жетілуі, ана тілін, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтауы, ақпараттану сияқты құқықтарын іске асыру - мектеп табалдырығынан басталатын мемлекеттік саясаттың негізгі тармағы болып келеді. Осы орайда, Қазақстан Республикасының 2011 жылы қабылданған Білім туралы заңының 3-бабында білім берудің мемлекеттік саясатының принциптері көрсетілген. Онда баршаның сапалы білім алуға құқықтарының теңдігі; білім беру жүйесін дамытудың басымдығы; әрбір адамның зияткерлік дамуы, психикалық-физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі білімге қолжетімділігі; білім берудің зайырлы, гуманистік және дамытушылық сипаты, азаматтық және ұлттық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдығы; адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу негізгі принциптері екені туралы жазылған. Сонымен қатар, балаларға адамгершіліктік, ізгіліктік тәрбие бере отыра, Мәңгілік Ел жалпыұлттық патриоттық идеясы мен Патриоттық Актісін жүзеге асыруға, Рухани Жаңғыру бағдарламасының орындалуына өз үлесімізді қосамыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Гуманистік идеялардың генезисін саралап, оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің ғылыми теориялық негізін анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысаны: Жалпы білім беретін мектептің оқушылары.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Педагогикалық ойлар тарихындағы гуманистік идеялардың мәнін ашып көрсету;
2. Оқушыларға бала құқығы туралы түсіндіру;
3. Педагогикалық процесте оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің амалдарын анықтау;
4. Балаларда отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егерде әлемдік педагогикалық тәжірибедегі гуманистік идеялардың ең үздік ойлары қазіргі тәрбие үрдісінде қолданылса, оқушылардың құқықтық сауаттылығы арттырылса, оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің жолдары анықталса, онда мемлекеттің саясаты мен идеологиясы талапқа сай орындалады.
І. Гуманистік педагогиканың пайда болуының әлеуметтік-тарихи негіздері
0.1. Гуманизм: методологиялық аспектілері
Гуманизм (лат Humanitas - адам табиғаты) - адамның өмірі, қадір-қасиеті мен құқықтарын жоғарғы құндылық ретінде санайтын, рухани және материалдық игіліктердің адамның жан-жақты дамуына бағытталуын білдіретін көзқарас. Гуманизм феноменінің басты мәні - өзара сыйластықта, әрбір адамға қамқорлықта және әркімнің құқықтары мен мүдделерін қорғауда, адамдық абыройды сақтауда, азаматтық бейбітшілікте, әрбір индивидтің өзінің әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі екендігін сезінуінде, ол үшін өзінің жауапкершілігін түсінуінде деп есептелінеді. Ол адамды, оның денсаулығын, оның тұрмыс-тіршілігін әлемдегі ең жоғары құндылық деп тануға негізделген дүниетаным болып табылады.
Гуманизм терминін алғаш рет ежелгі римдік философ, саясаткер, оратор Марк Тулий Цицерон қолданды. Ол стоицизм философиясымен шабыттана отырып, адам бақыты үшін моральдық және физикалық ауыртпашылықты ерлікпен көтере алатын адам жанын ұлықтады. Ал, адам бақыты ол үшін - адамзат қолдана алатын асыл қасиеттер: кемеңгерлік, әділеттілік, жақсылық, рақымшылық. Сонымен қоса ойшыл адамға дербестік, азшылыққа қанағат ету керек екенін айтты. Цицерон қоғамдық өмірдің гуманистік принциптеріне ерекше көңіл бөлді, себебі оның көп еңбектері әділетті қоғамды, жақсы ұйымдасқан мемлекеттік билікті іздеуге арналған.
Философия ғылымында гуманизм антикалық дәуірде пайда бола бастады. Аристотельдің, Сократтың, Демокриттің еңбектерінде гуманизм жайлы айтылған алғашқы пікірлерді кездестіруге болады. Грек ойшылы Аристотель пайымдағандай, адам өмірінің құндылығы адамның қызметіндегі ішкі әлеует пайда болғанда ғана ашылады. Ал Сократтың еңбектерінде гуманизмнің жарқын көрінісі тек денеде емес, адамның ішкі жан-дүниесінде көрінеді: өзіңді жеңу үшін өз-өзіңді таны. Егер адам өмірінің мәні бақыт болса, онда оған адам тек қана жамандыққа жақсылық жасап, өзін-өзі жақсы жағынан жетілдіріп жете алады. Антикалық дәуірдің философтарының пікірінше, индивид өзің-өзі дамытуға, өзің-өзі тәрбиелеуге икемдену керек. Тұлға этикалық және эстетикалық жағынан үйлесімді жетілген болуы тиіс.
Антикалық философтардың гуманизмінде екі түрлі бағыт нақты көрсетілген: адамдарға деген махаббат (коллективизм), өзіне деген махаббат (индивидуализм). Сократ, Платон, Аристотель, стоиктер, Сенека, Плутарх болашақ гуманизм мен гуманистік этиканың негізін салды. Олардың философиясы адамның ізгі қасиеттері арқылы рухани жетілуіне бағытталды. Олар қоғамдық және мемлекеттік қарым-қатынастардың прогресіне ұмтылды. Ойшылдарда бұл жайлы әр-түрлі түсініктер болғанымен, мақсаттары адамдардың игілігіне арналған болатын.
Демокрит, Эпикур, Лукреций, Диоген, Протагор нағыз индивидуалистік бағыттағы ойшылдар еді. Олардың ілімдеріне сай, адам тек қана өзін ғана жақсы көріп, өз дене бітімін жетілдіру керек. Өмірлерінің басты мәні - рақаттану болып табылды. Адамның басқа адамдардың алдындағы, қоғам мен мемлекет алдындағы міндеттер мен жауапкершілік оларға жат болып саналды.
Ортағасыр дәуірі аяқ басқан сәттен бастап, гуманизм идеясының орнына діни аскетизм теориялары келді. Бұл теориялардың мәні кез-келген адамға тән ұмтылыстар мен қажеттіліктерді шектеді. Адамның бойындағы басты қасиеттер болып өзін-өзі шектеу, көндігу, адамның туылған кезден бастап жамандықтың ықпалында болады деп сену есептелді.
0.2. Еуропа елдеріндегі гуманистік тәрбие идеялардың қалыптасуы
Ортағасырлық мәдениеттің басты ерекшелігі - мәдениеттің діннің ықпалында болуында, яғни христиан діні мен христиан шіркеуінің қоғамда ерекше роль атқаруында. Рим империясы құлағаннан кейінгі мәдениеттің жаппай құлдырау процесі етек алған жағдайда, діни шіркеулер Еуропа елдері үшін жалғыз әлеуметтік институт болып қалды. Христиан шіркеулері үстемдік етуші саяси институт болуымен қатар, адамдар санасына да мейілінше ықпал етті. Өмірдің қиын жағдайында қоршаған дүние туралы білімнің шектеулі болуы, тіпті оған қол жете бермейтіндей жағдай орын алған кезде христиан діні халыққа дүние жөнінде, онда үстемдік ететін күштер мен заңдар жайында біртұтас ілімдер жүейсін ұсынды.
Ортағасырлық Еуропа қоғамы - діни қоғам болды, міне сондықтан да ортағасырлық еуропалықтар нағыз діндар адамдар болды. Осы дәуірдегі христиан идеологиясының адамгершілік бағыты - Сенім, Үміт, және Махаббат үштігінің бірлігіне тығыз байланысты болды. Бұл үштіктің ішінде сенімге үлкен мән беріліп, ол құдай жолына апарар рухтың ерекше жағдайы деп қарастырылды. Ал Үміт болатын болса, ол құдайдың көмегімен күнәдан арылуға тікелей байланысты. Бұл жолда қасиетті шіркеудің қағидалары мүлтіксіз орындалуы және тағдырға бойұсынушылық басты шарттар болп саналады. Махаббат болса, ол ең бірінші кезекте құдай тағалаға деген махаббат, бұл адам баласының құдай жолына деген талпынысы болып табылады.
Шіркеу ілімі қоғамдық ой-сананың басты ұйытқысына айналды және философия, логика, жаратылыстану сияқты ғылым салалары христиан дінінің негізгі қағиадаларымен сәйкестендірілді. Дін басылары ең білімді тап болғандықтан, христиан шіркеуі білім беру жолындағы саясатты өздерінің қалауы бойынша жүргізіп отырды. Міне, сондықтан болар, V-VI ғасырда Батыс Еуропаның бүкіл мектептері шіркеу билігінде болды. Мектепке оқушыларды қабылданудан бастап оқу бағдарламаларын жасауға дейінгі жүргізілетін жұмыстардың барлығын шіркеу өзі жүргізді. Мұндағы басты мақсат - шіркеу қызметкерлерін дайындап, тәрбиелеп шығару болды. Осы орайда діни білім берумен қатар, христиан шіркеуінің ежелгі заманнан білім беру жүйесінен мұра болып қалған ақсүйек мәдениеттің элементтерін кеңінен қолданғанын да ерекше атап көрсеткен жөн сияқты, яғни Жеті еркін өнер - грамматика, риторика, арифметика, астрономия және музыка оқытыла басталды. Монахтық мектептерден басқа сыртқы мектептер деп аталатын жастарға арналған мектептер болды. IX ғасырдан бастап Англияда ақсүйектердің балалары үшін арнайы бекзадалар мектебі ашылып, онда сабақ беретін еуропалық білімпаз ұстаздар ежелгі авторлардың шығармаларын ағылшын тіліне аударуға қолға алды. Бұл мектептердегі сабақ сапасы әрқилы болғандықтан, олардың түлектерінің білім дәрежесі де әртүрлі болды.
Ортағасырлық кезеңде оқу-тәрбиелік жұмыстарға бағытталған өзіндік ерекшеліктері, өзіндік тәжірибесі бар мектептер болды, олар дін арқылы тәрбие берді. Ақсүйектік жаңашыл ғылыми білім берумен бірге ішкі жан дүниені байыта отырып, адамды өнегелі де әдепті етіп қалыптастырды, сананы, еркіндік пен дінге деген сенімді біріктіре отырып қайырымдылыққа және даналыққа тәрбиеледі. Христиандық педагогика жақсы адам тәрбиелеу үшін адамға "Жақсы адам бол, әдепті бол" деп емес, Құдайды және жақындарыңды өзіңді сүйгендей сүй деп үйретті. Тәрбиенің басты көзі Құдайға жақындау және Оны сүйіп, оған шынайы қызмет ету болды. Адам өзін осыған сендіріп, иерархия әлеміне еніп кетті.
Біз Ортағасырмен өте тығыз байланыстамыз, көптеген жетістіктер, логика, философия, психология, математика, өнер, әдебиет, ақылымыз бен жүрегімізді жаулап алған көп нәрселер бізге Ортағасырдан жеткен. Бұрыңғы ортағасырлық кезеңде елеулі кеңінен таралған монахтық тәрбие бізге жеткен үлгі болып табылады. Монахтық идеал ол әдептілікке тәрбиелеу, ораза ұстау жолымен жүректің тазалығы, діни тақырыптарды ынталы оқу, пенделік игілікке деген әуестікті жою, қалауың мен ойыңа, іс-әрекетіңе өзің бақылау қою болып табылады. Бұл ақсүйектік білім алу қажеттілігіне кедергі келтірмейді. Монахтарға арналған оқу құралы болып саналатын Құдайдың және әлемнің ғылымдарын үйренуге кіріспені беделді діншіл және педагог Флавие Кассиодордың (490-583 жж.) жазуы кездесейсоқтық емес еді.
Католик шіркеуі - ортағасырлық қоғамның рухани орталығы, бір жағынан ол антикалық білім дәстүрі болып табылатын пұтқа табыну және дьяволдық даналықты көргенсіздік деп санап, оған қарсы шықты. Екінші жағынан, алғашқы ортағасырдың қараңғы кезеңінде грек-римдік білімнің қалдықтарын сақтауға тырысқан педагогтер мен христиандық діншілдердің шағын топтары болды.
Алғашқы ортағасырдың ғылыми әлемі көне дәстүрді ұмытпаған болатын. V-VI ғасырларда діни және педагогикалық қайраткерлер басқа жүйеге негізделген оқу мен тәрбиені қолданды.
Климент Александрийский (153-220 жылдары өмір сүрген) оқу-тәрбиеге қатысты өз көзқарастарын 20 шақты шығармаларында жүйелеп жазды. Клименттің бүгінге дейін сақталған педагогикалық шығармаларының ішіндегі өзінің тәрбиелік идеясы бойынша ең тартымдысы - Педагог трактаты александриялық мектепте жолға қойылған оқу жоспарының жүйелілігіне сүйене отырып, жетілген және көзі ашылған христианинді біртіндеп баулу мен қалыптастырудың нақты бағдарламасын ұсынды. Климент еңбегінің маңыздылығы антикалық философиялық жүйені христиандық екпіндермен бірікіре отырып, библиялық және антикалық тәрбиелік-оқыту қағидаларын бір зияткерлік-педагогикалық қосылымда келістіріп, осынысымен білім және педагогикалық ой тарихына енді.
Иоанн Златоусттың (шамамен 347-407 жылдары өмір сүрген) Мақтаншылық және ата-аналар балаларын қалай тәрбиелеу керектігі туралы деген шығармасы 393 жылы шамасында жазылған және импровизациялық мәнге ие. Тарихи-педагогикалық тұрғыдан алғанда бұл шығарманың мәні - онда алғаш рет орта ғасырлардағы тәрбиеге деген көзқарастың принциптері мен әдістері үлкен ыждаһаттылықпен баяндалған. Бұл мағынада бірегей шығарма болды, оны ортағасырлық тәрбиенің Манифесті деп заңды түрде атауға келеді.
Шығарманың бірінші бөлімі адамды айналадағылар тарапынан сырттай, формальды түрде мойындауға бағыттайтын ақсүйектік дүниетанымды сынауға арналады. Златоуст бойынша негізгі мақташылдық болып табылатын бұл дүниетаным екі аспектіде қарастырылады: ежелгі дүниеге тән дәстүрлі атаққұмар ысырапшылдық пен пайда болып келе жатқан ортағасырлық қоғамға тән (адам статусы өз аймағындағы азаматтық қоғам алдындағы қызметімен емес, мемлекеттік қызметтегі орны мен байлығына қарай) үнемшілдікте. Златоусттың айтуынша мұның ешқайсысы адамға бедел әпермейді де, тұлғаны қалыптастырмайды да, тек бүлдіреді.
Адамның адалдығы - дейді автор, - өз өміріндегі жоғарғы адамгершілік және діни құндылықтарды қалыптастыру үшін дүниеауи қызығушылық пен өз кемістігі мен қателіктерін жеңе білуінде. Бұл дұрыс тәрбие арқылы қалыптасады, ал ол үшін ең алдымен ата-ана жауапты. Олар христос үшін күрескер тәрбиелеулері керек. Негізіне ауызша импровизация арқау болған бұл шығарманың ерекшілігі - бірінші бөлімнен (мақтаншылықты сынау) екіншіге (христиандық тәрбиенің идеалы және оны іске асыру жолдары) күрт ауысуында. Аралық (мұндай өту белгіленген бірақ ол 16 параграфта дамытылмаған) қызметін мұнда Златоуст көп уағыздарында келтірген тәрбиеге формальды және үстірт қарау: балалардың уайымсыз, тоқщылықта өсуіне ғана көңіл бөліп, білім алуға тек табыс көзі мен қызметте өсу көзі деп түсіну туралы айтылады. Мұндай жағдайларда, - деп көрсетеді Златоуст, тәрбие мүлде ескерілмейді. Златоуст өз тәрбиені өнердің ең ұлысы деп қарастырады. Өйткені бұдан асқан өнер болуы мүмкін емес. Сондықтан жас жігіттің жанын тәртіпке келтіріп, санасын қалыптастырумен не тең келеді?! дейді ол.
Аврелий Августиннің (шамамен 354-430 жылдары ғұмыр кешкен) көтерген мәселелерінің көпшілігі дерлік педагогикалық, тәрбиелік бағытта жазылған, өйткені оның тұлға ретінде қалыптасуы оқытушы ретінде шындықты оқушылармен бірге іздеу барысында шыңдалды. Оның шығармашылығының басты өзегі - адам жаны, оның адамда болуы мен бүкіл өмірінде адаммен бірге шарлауы туралы болды. Үлгі ретінде Ғибрат кітабы беттерінде егжей- тегжейлі зерттелген өз жанының тарихын алды. Августин классикалық әдебиет пен риториканы оқытуға негізделген мектептегі білім беруді балаларда менмендікті, мақтаншақтықты дамытып, ойдан шығаруға үйрететіні үшін сынайды. Әйтсе де ол сауаттылық пен тілдерді үйренудің маңызын зор бағалайды.
Алғашқы ортағасырлық педагогикалық дамуда басты рөлді схоластика (латынның scola - мектеп) өкілдері атқарды. Ол XI-XVI ғасыр аралығында Батыс Еуропадағы қоғамдық ойларда жалпы философия және теологиямен бірге билік етті. Ол философия сияқты дедуктивті пайымдаулар мен силлогизмнің алгоритмін жасады және педагогика сияқты логикалық пішінде оқушыларға жетілдірілген жүйелі білім беру мақсатымен христиандық діни білім берді. Схоластар ойды айтуда дәлме-дәл нақты терминдер ұстанды.Схоластика аристотелизм мен христиан дініне сүйене отырып, мәдени құндылықтар негізін жасады. Жаңа идеологияның дүниеге келуінде, соның ішінде оқыту мен тәрбиелеуде философ және теолог Фома Аквинский (1225-1274 жж) маңызды рөл атқарды. Ол бұрыштың басына діни нанымдарды қоя отырып, ақсүйектік білім мен христиандық сенімді біріктіруге ұмтылды. Кейінгі шығармаларында Ф.Аквинский орта мектептерде дінді үйретудің басты қайнар көздерінің бірі болды.
Атақты адамдардың балаларын тәрбиелеу туралы трактатының авторы, француз патшасы балаларының тәрбиешісі Винсент де Бове (1190-1264 жж) тәрбиелеудегі бірінші орынға әдептілікті қойды. Ол балалардың көңілін қалжыңдар мен ойындар арқылы баулап алу керектігін ұсына отырып, жұмсақтық әдісін қолдануды алға тартады. Винсент де Бове тәрбиелеу процесінде (ашушаң болмауы, адалдығы, сенімінің әлсіздігі, қыңырлығы, жөнсіз қорқыныш сияқты) балалардың ерекше қасиеттеріне көңіл аудару керектігін есте сақтаған дұрыс дейді. Ол педагогтың тәндік жазаға тарту ең шектен шыққан жағдайда ғана қолданылатынын есепке ала отырып, наным-сеніммен әрекет етуге шақырды. Бове интеллектуалды және әдептілік тәрбиенің өзара байланысының орынды болуы туралы тезисті қарастырады.
Гуманистік дәлелдерді басқа француздық педагог, Париж универсиетінің канцлері Жан Шарль Герсонаның (1115-1180 жж) еңбектерінен көруге болады. Балаларды Христосқа алып келу трактатында ол насихатшыларды төзімділік пен шыдамдылыққа шақырады (баланы қорқытқаннан гөрі еркелетіп басқарған жеңіл).
Қайта Өрлеу мәдениеті деп аталатын алғашқы буржуазиялық мәдениет XIV ғасыр мен XV ғасырдың басында Еуропада, нақтырақ айтқанда Италияның Венеция қаласынан бастап, Франция, Испания, Нидерланды, Польша, Чехия, Венгрия, Англия сияқты елдерде болып өтті. Қайта Өрлеу - өмірге деген белсенді қарым-қатынасы мен адамға деген қызығушылықты негізге алатын Антикалық дәуірдің бай мұрасына бетбұрыс жасау. Гуманизм кезеңінің ойшылдары мен педагогтері өздерінің философиялық идеяларын білім беру жүйесінде дамытуды жалғастырды. Гуманист-жазушылар феодалдық құрылыс пен католик шіркеуін қатал сынады. Бұлардың көпшілігі өздерінің шығармаларында шын мәніндегі теңдік пен еркіндікке негізделген қоғам туралы армандады. Жеке меншік үстем болып, еңбектің нәтижесі мен қызығың бай топ өкілдері иемденіп отырған капиталистік қоғамды сынады. Олардың алдыңғы қатарлы өкілдері капитализмнің, топтық, сословиелік, ұлттық қанаулар арқылы елдің экономикалық жағдайын күйзелте түсерін жақсы түсінді. Әділетті қоғамдық құрылысты армандап, оның қандай болатынын көз алдына елестетуге тырысты.
Солардың бірі ағылшын гуманист жазушысы Томас Мор (1478-1535) еді. Мордың 1516 жылы Мемлекетті жақсы ұйымдастыру және жаңа Утопия аралы туралы алтын кітабы шықты. Бұл кітапта сол кездегі қоғамдық құрылысты, Англиядағы қайыршылық жағдайды қатты сынады. Қоғамдағы кемшіліктерідің негізі жеке меншікте, ал оның өмір сүру негізі адамдардың ақымақтық әрекеті, менменшілдік, мансапқорлықта жатқанын айтты. Мор өзінің ойлап тапқан, Утопия аралындағы бақытты елді, оның тамаша қалаларын, гүлденген даласын, ғажап тәртіптері мен заңдарын суреттеп жазады. Утопияда қанау жоқ, бай жоқ, кедей жоқ. Аралдың барлық адамдары еңбек етуге міндетті. Утопиялықтар күніне тек 6 сағат еңбек етсе де, оларда азық-түлік мол, өйткені мұнда еңбек етпейтін жалқаулар жоқ. Аралдың тұрғындары өздеріне не қажет болса, соны қоғамдық қоймалардан тегін алады. Қолдары бос кезінде арал тұрғындары ғылыммен, өнермен, спортпен айналысады. Утопия тұрғындары үйлерінің есіктері әрдайым құлыпсыз, ашық тұрады, олар ұрлықтан қауіптенбейді.
Адамдардың арасында сараңдық тумау үшін, олар әр 10 жылда өздерінің үйлері мен заттарын бір-бірімен алмастырып отырады. Утопиялықтар ақшаны жек көрді, қымбат тастардан балаларға ойыншықтар жасады. Олар алтыннан қылмыскерлерге кісен соқты. Мор болашақта адамға қажет көптеген машина пайда болатынын болжай алмады, сондықтан ол ауыр лас жұмыстарды Утопия заңын бұзған қылмыскерлердің үлесіне берді. Томас Мор еңбек құрал-жабдықтары ортақ, әділетті қоғамдық құрылысты армандады. Бірақ оны қалай құрудың жолын білмеді. Солай бола тұра, Томас Мор оны өте батыл, өзі қиялдаған қоғамның өмірін нақты мысалдармен дәл көрсете білді. Томас Мордың идеясы жеке меншік жоқ, барлық адамдар тең өмір сүретін қоғам құру туралы қиял болды. Сондықтан Мордың кейін жүзеге асырылмайтын, өмірден қол үзген қиял утопия деп аталып кетті.
Франсуа Рабле (1494- 1553) - француз жазушысы, Қайта Өркендеу дәуірі әдебиеті ірі өкілдерінің бірі. Рабленің әдеби шығармашылығы 1532 жылы Лионда жарияланған Гиппократтың афоризмдерінен басталды. Ол Гаргантюа мен Пантагрюэль атты бірнеше кітаптан тұратын фантастикалық романында ескі феодалдық тұрмысты сықақ етіп, гуманистік көзқарасты қолдады. Автор бұл романды жазуда халық арасында тараған аңыз-ертегілерді кең түрде пайдаланып, оған гуманистік сипат берді. Рабле діншілдікті, орта ғасыр әкімдерін, соттарын мазақ етіп, адам баласының дене және ақыл-ой жағынан дамуы үшін жаңа тәрбие тәсілін ұсынды. Рабле өзінің романында феодалдық жыртқыштық соғыстарды сынады. Бұрын ерлік деген аты шулы атақ алған нәрсені, - дейді кітап кейіпкерлерінің бірі, - біз енді жай ғана қарақшылық дейміз. Рабле бүкіл дүние жүзіне өзінің үстемдігін орнатуға әлек болып, өз қол астындағыларының қанын төккен басқыншы корольді мысқылдап, келеке етті. Романда Папемания елі суреттеледі. Бұл елде папаға берілген католиктер тұрады. Рабле Бұл елге ине тәрізді қылдырықтай болып келіп, әп-сәтте суыр тәрізді семіреді, өйткені дүние жүзінің түкпір-түкпірінен табыс түсіп жатады дейді. Рабле романда тәрбиенің тиімді, тиімсіз жақтарына көңіл бөледі. Мысалы Гаргантюаның екі тәрбиешісінің біреуі оқытудың бір-ақ тәсілі - жаттатуды ғана біледі. Әкесі бұдан баласына еш пайда жоқ екенін түсініп, екінші бір мұғалімді шақырады. Ол түсінуге үйретеді. Оқуды өмірмен байланыстырады. Рабле Гаргантюасы Егер корольдер философ немесе философтар король болса, мемлекет сонда бақытты болады дейді. Роман авторы дворяндарды жек көрді. Олардың мақтаншақтығын және топастығын сынады. Адамдар арасында табиғи қайырымдылықты жоғары қойды. Рабле зорлау мен күштеу болмаған жерде ақыл-ой ісі өзінен-өзі орнығады деп пайымдады.
Мишель де Монтень (1533-1592) - француз ұлы гуманист-жазушысы және ойшылы. 1580-1588 жылдары өзінің үш кітаптан тұратын, Тәжірибелер деп аталатын басты шығармасын жазды. Бұл туындының алғашқы екі кітабы 1580 жылы Бордода басылып шықты. Монтеньнің алғашқы екеуіне қосқан үшінші кітабы мен қосымша толықтырулары негізінен өмірбаяндық сипат иеленді. Әдеби-философиялық жанрда жазылған бұл шығармаларда автор өткен және қазіргі уақыттың тарихи оқиғалары төңірегіндегі ой-толғаныстарымен, жастары мен әлеуметтік жағдайлары әртүрлі адамдардың тұрмысы мен әдет-ғұрыптарына, қоғамдағы мәдениет пен қалыптасқан ахуал деңгейіне жүргізген бақылаулармен бөліседі. Тәжірибелер шынайы нұсқалы гуманистік моралімен ерекшеленіп, ырымшылдық пен схолатикаға, фанаттық пен ақсүйектік және діни биліктердің қаталдығына қарсы бағытталды. Түрлі мәселелер жөніндегі өз пікірлерін білдіре ашық айта отырып, ол тергеу мен қудалау сынақтарынан да тайсалмады. Скептиктік, француздық шымыр әзіл, шынайылық пен шыншылдық Монтеньнің Тәжірибелерің соңғы көптеген ғасырлар бойына адамдардың ең сүйікті кітабына айналды.
XVII-XVIII ғасырларда Еуропада буржуазиялық қатынастардың қалыптасуы қоғамдық-саяси ойдың, сондай-ақ онымен қатарласа тығыз байланыста дамыған педагогика ілімінің негізгі бағыттарын анықтаған аса маңызды фактор болды. Жаңа дәуірдегі педагогикалық ой білім беру мен тәрбиенің сословиелік жүйесіне, діни идеологияға қарсы күресте дамыды. Оның мақсаты адамды тәуелсіз ойлауға үйрету және өз бетінше дербес әрекет ете алатын тұлға қалыптастыруға бағытталды. Адамның рухани табиғатын тәрбие мен білім беру арқылы жаңарту осы кезең шығармаларында көтерілген негізгі мәселе болды.
Жаңа дәуірдің көрнекті өкілі, философ-гуманист, қоғам қайраткері Ян Амос Коменский (1592-1670) жан-жақты әлеуметтік қайта құрулар идеясын қызу қолдады. Жалпыға ортақ бейбітшілікті сақтауды, саясат, ғылым мен білім салаларында халықаралық ынтымақтастықты баянды орнатуды талап етті. Коменскийдің Жалпы даналық хабаршысы, Адамдар істерін түзету жайлы жалпы кеңес, Дүние шытырманы және жүрек жұмағы, Табиғат сыйларының мәдениеті жайлы және т.б. еңбектерінде оның педагогикалық теориясының іргетасы болып табылатын қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, адами әрекетке, адамзат қоғамына көзқарастары баяндалды. Педагог адамды кіші әлем ретінде қарастырып, адам табиғаты өздігінен әрекет етуші және өздігінен алға жылжушы күшке ие деп біледі. Осыдан шығарып, ол тәрбиеленушінің әлемді өз бетімен танып-білуі қағидасын педагогикалық қажеттілік ретінде тұжырымдайды. Бұл идея оның Мектеп шытырманынан шығу атты еңбегінде көрініс тапты. Тәрбиені адам табиғатына сәйкес жүргізу жайындағы жан-жақты дәлелдеме педагогиканың алға жылжуына елеулі ықпал еткен қадам болды. Себебі бұл кезеңдегі тәрбиелеу әдісіне шәкіртті сөзсіз бағынышты ету тән болатын. Баланың мүмкіндіктері, белсенділігі ескеріле бермейтін, оның тұлғалық дамуында негізінен сыртқы жағдайлар шешуші мән иеленетін. Ғалымның бар уақыты мен күш-қуатын халықтардың бейбітшілік пен ынтымақтастық мәселелерін зерттеуге арнаған. Бұл кезеңде орта ғасырлардан сақталып келген тәрбие мен білім беру жүйесінің бүкіл әлсіз тұстары мен кемшіліктері айқынырақ біліне бастады. Ол феодалдық топты қанағаттандырғанымен индустриалдық даму жолына қадам басқан қоғам талаптарына жауап бере алмады.
Жеткіншек ұрпаққа тәрбие мен білім беру идеясын дамытуда ағылшын ағартушысы Джон Локктың алатын орны ерекше. Оның еңбектерінде, әсіресе, Тәрбие туралы ойлар деп аталатын педагогикалық трактаты мен Ақыл-парасатты меңгеру атты филсофиялық шығармасында өз дәуірінің алдыңғы қатардағы ұмтылыстары айқын бейнеленеді. Локк педагогикаға тікелей қатысы бар сенсуализ мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Танымның бастаулары - сезімдер, яғни сезім мүшелері арқылы алынатын әсерлер. Бұл - білімнің күмәндануды тудырмайтын ең ауқымды сатысы. Адамның білімі - қоршаған әлемнің жай ғана бейнеленуі емес, білім қоры тәжірибені ұғынып қабылдауы арқылы жиналады, ал тәжірибе - танымның туындысы. Мұндай пайымдаулар адамның және оның тәрбиесіне жаңаша қарауға алып келді. Локк туа бітетін адамгершілік қағидаларын теріске шығарады. Адам адамгершілікті немесе адамгершіліксіз тумайды, моральдық нормаларды ол өмір сүру барысында иеленеді. Осылайша адама туа күнәһар болуы мүмкін емес, бұл жөніндегі шіркеу күштеп таңатын, олардың өздері үшін ұнамды болып табылатын пікірлер негізсіз.
Ақыл-парасатты меңгеру кітабында автор қайырымдылық пен зұлымдық ұғымдарын саралайды. Қайырымдылық деп ол қанағаттанушылыққа, сүйінушілікке алып келетін, күйзелу мен түңілуді азайтатын, адамды мерейлендіретін сапаларды атайды, ал зұлымдық деп күйзеліс пен түңіліске алып келетін, сүйінуді кемітетін, қандай да бір игіліктен айыратын, жан азабына душар ететін жайттарды атайды. Идеялардың туа пайда болатындығын терістей келе, Локк сонымен бір мезгілде адамға тумастан тән қабілеттердің кейбір ықпалдарын мойындайды: Біз өмірге кез-келген затты дерлік игеруге мүмкіндік беретін қабілеттер мен күштерге ие болып келеміз... Алайда бұл күштерді жаттықтыру ғана бізді білік пен жетілуге алып келеді. Педагогтың атап көрсетуінде, тәрбие қарапайым адамды ғана емес, джентльменді қалыптастыруға да қабілетті. Тәрбиенің негізгі мақсаты - адамның бақыты, ізгілік, тікелей мағынасында алғанда, тәрбиенің ең биік мұраты және қиындықпен қол жеткізетін мақсаты. Ол тек тәрбиешінің ақыл-кеңестері мен әңгіме-сұхбаттарының ықпалымен ғана пайда болмайды, сондай-ақ бүкіл еңбек пен бүкіл тәрбие өнері жанды ізгілікпен қаруландыруға бағытталуы қажет және ол жас адам оны үйлесімділікпен жақсы көргенге дейін жалғасқаны жөн, сонда ол одан өз келешек даңқын көреді және қанағаттанушылық сезіміне бөленеді.Ізгілікке тәрбиелеу жеке бақытқа қол жеткізуге мүмкіндік береді және бұған басқалардың кедергі келтіруіне жол бермейді. Осылайша Локк тәрбиенің мақсатын жер бетіндегі аса маңызды істермен, ең ізгі мұраттармен байланыстырады, адамның бақытын оның өмірдегі өрелі мақсаты ретінде анықтады. Дене арқылы сезілетін жағымсыздықтар, қате және жалған пікірлер бұл мақсатқа жетуге кедергі келтіретін бөгеттер болып табылады. Сондықтан педагогтың ең бірінші міндеті тәрбиеленушіні ақылмен ойлап, парасатпен пайымдап, өміріне қажетті тұжырымдар жасай алуға, сондай-ақ мықты денсаулық иесі болуға ұмтылысын баптау болып табылады.
Ағартушылықтың демократиялық бағдарламасын бірізділікпен және шешімді түрде жақтағандар арасында Жан-Жак Руссо (1712-1778) есімі ерекше атауға лайық. Француз ағартушысы, педагог еркін тәрбиенің жаңа педагогикалық теориясын жасауға зор ықпал етті. 1762 жылы жарияланған Эмиль немесе Тәрбие туралы роман-трактатында Руссо өз заманының балаларды тәрбиелеу тәжірибесін өткір сынға алды (Мен колледж деп аталатын күлкілі оқу орындарынан қоғамдық тәрбиені көріп тұрған жоқпын). Ол сословиелік мектептердегі тәрбие мен оқытудағы таптаурындылықты, шектелушілікті, жасандылықты ашып көрсетті, бала әдетте ата-анасынан қол үзіп, гувернердің немесе пансионаттың қарауында болатын ақсүйектік ортадағы тәрбиенің кемшіліктерін көрсетті. Егер үстемдік етуші тәрбие әдептің қыр-сырына үйретілген адамды қалыптастыруға ұмтылса, Руссо үшін тәрбиелі адам - ол қабілеттері мен дарындарын дамытуға қол жеткізуші терең адамгершілікті тұлға. Оның дәлелдеуінде, тәрбие адамға табиғатпен, адамдармен немесе заттармен беріледі, алайда тәрбиенің бірегей нәтижесіне олар бір-біріне қайшы келмесе ғана қол жеткізуге болады. Тәрбиенің бастау көзі ретінде алғанда, табиғат - бұл адамның қабілеттері мен сезім мүшелерінің ішкі дамуы. Ол - балада туа бітетін табиғи нышандар. Бұл даму тәрбиешінің ықпалына басы бүтін берілмейді, алайда баланы оның табиғатына сәйкес тәрбиелеудің жөні басқа. Заттардан, яғни өзін қоршаған әлемнен бала көп нәрсе алады. Бала өмірге сезімдік қабылдаумен келеді және айналасынан түрлі әсерлендіруші ықпалдар алады. Өсіп- жетілу барысында ол білімдер жинақтайды, оларды толықтырады және нығайтады. Мұның бәрімен қабілеттер кезектесе де бірлесе дамиды. Бұл жерде тәрбиеші қызметі шектеулі. Дегенмен де, негізгі тәрбие адамдарға байланысты. Олар - ата-аналар, тәрбиешілер, мұғалімдер. Олардың бәрі қосылып, бала табиғатының мейлінше толық ашылуына қамқор болуға парыздар. Аталған факторлардың әрекеттерінен ортақ үйлесімділікке келтіру - тәрбиешінің міндеті.
Руссо қоғам мен тәрбие бұзбаған табиғи жағдайдағы адамды идеал тұтады. Бала өзінің жаратылыстық болмысын сақтау үшін оған табиғи тәрбие берілуі қажет. Ал, табиғи жағдайды сақтаудың шарты - еркіндік, ол тәрбиешінің күштеуімен сыйыспайды. Адамның тамаша үйлесімділік бастауларымен өмірге келетіндігін автор Адамдар арасындағы теңсіздіктің шығуы мен негіздері жайлы пайымдаулар (1755), Юлия немесе Жаңа Элоиза (1761), Қоғамдық келісім (1762) деп аталатын шығармаларында жан-жақты дәлелдейді. Руссоның педагогикалық тұжырымдары терең гуманистік, демократиялық идеялармен, балаға шынайы шексіз сүйіспеншілікпен, оның жан-жақты дамуына әкелік қамқорлықпен көмкерілген. Руссо тұлға қалыптастырудың үйлесімді бағдарламасын ұсынып, оған ақыл-ой, дене, адамгершілік, еңбек тәрбиесін беруді көкейкесті мәселе деп есептеді. Ол көтерген педагогикалық идеялар сол кезең үшін ерекше және батыл болды. Педагог кейбір мәселелерде бұрыңғы көзқарастарынан ажырай алмағанмен, оның идеялары тәрбие теориясы мен тәжірибесін жаңартуда маңызды дерек көзі болып табылады. Оқыту әдістерінің белсенділігін арттыру, тәрбиені баланың өмірі мен жеке тәжірибесіне байланыстырып жүргізу, жүйелі еңбек дайындығының қажеттілігі туралы талаптарды ұсынған гуманист-педагог адам тұлғасын жетілдірудің тиімді жолын нұсқады.
XIX ғасыр тәлім-тәрбие беру ісінде біраз еңбек етіп, өздері педагогика классиктері атанып, жас ұрпаққа мол мұра қалдырған гуманист ағартушылар заманы болды. Солардың бірі һәм бірегейі Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827) барлық теориялық және практикалық қызметін бұқара халықтың дұрыс тәрбие алуына бағыттады. Песталоцци тәрбие баланың табиғатына үйлесімді яғни адам табиғатының жаратылыстан берілген даму кезеңдерінде сәйкес жүргізілуі тиіс, өйткені баланың ішкі күштерінің әлеуеті, олардың дамуға, жетілуге деген ұмтылыс нышандары оның туа біткен табиғи жаратылысымен бірге беріледі деп үйретті. Ол адам табиғатының ішкі күшін үш түрге: ақыл-ойға, физикалық (тән) және ізгілік күштеріне бөледі. Оның өз сөзімен айтсақ: ақыл, қол және жүрек күштері. Осы күштердің бір-бірімен үйлесімді дамуы, бірінің есебінен басқалары басымдық алмай, бірте-бірте қатарласа толығуы адамды жан-жақты жетілдіреді, ал бұл шарт орындалмаса, яғни бірінің есебінен екінші күш басымдық алып, адам біржақты тәрбие алса,онда бұндай адам жарымжан тіпті дөрекі қалыпта күй кешеді. Оны болдырмас үшін адам табиғатынан берілген күштер мен қабілеттерді жан-жақты үйлесімді жетілдіру керек. Міне осындай пайымдауларға негізделген тәлім-тәрбие үлгісі Песталоццидің өзі құрған элементар білім беру теориясына негіз болды. Бұл теория бойынша тәрбиеші баланың даму табиғатына сәйкес қарапайым элементтен күрделіге қарай, бір басқыштан екіншісіне жетелей отырып, оның адами тұлғасын қалыптастыратын білім мен тәрбие беруге тиіс.
Песталоцци балаларды оқытудың өзегін қарапайым (элементар) ізгілік тәрбиесі құрау керек деп түсіндірді. Оның негізгі міндеттері: балалардың бойында инабаттылық, ар-ождан, кішіпейілдік, елгезектік т.с.с. ізгілік сезімдерін ояту болып табылады. Оларды отбасындағы, төңірегіндегі пайдалы жұмыстар мен іс-әрекеттерде қолдану арқылы санаға сіңіріп, берік орнықтыру керек дей отырып, ұлы ағартушы-педагог баланың анаға деген табиғи сүйіспеншілігін әкеге, одан отбасы мүшелеріне, одан өз төңірегіндегі адамдарға, одан өз отанына ұластыруға болады, сөйтіп бүкіл адамзатты шынайы сүйетін ізгілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І. Гуманистік педагогиканың пайда болуының әлеуметтік-тарихи негіздері
1.1. Гуманизм: методологиялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Еуропа елдеріндегі гуманистік тәрбие идеяларының қалыптасуы ... ... ... .
1.3. Гуманистік тәрбиедегі еуразиялық тәсілдердің ерекшеліктері ... ... ... ... ..
ІІ. Заманауи Қазақстандағы орта білім беретін мекемелердегі гуманистік тәрбиенің тәжірибедегі мазмұны
2.1. Заманауи қазақстандық қоғамның дамуының негізіндегі гуманистік тәрбиенің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2. Қажкен Смайлов атындағы №43 орта мектебіндегі оқыту-тәрбиелеу процесіндегі гуманистік тәрбиенің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .
2.3. Оқушыларды гуманистік тәрбиеде жетілдіруге бағытталған іс-шаралар түрлері мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бүгінгі таңда, адамгершілік - жеке тұлғаның басты қасиеті ретінде гуманитарлық ғылымдардың мамандарымен адамның өнегелі дамуының негізі деп танылуда. Сондықтанда адамның бойында адамгершілікті қалыптастыру қазіргі заманауи қоғамның әлеуметтік-педагогикалық тенденцияларының ең өзекті мәселелерінің бірі болып есептелінеді. Ең алдымен бұл тақырып білім беру жүйесінде шешімін табатын мәселе.
Алғаш рет гуманистік идеялар әр дәуірдің ойшылдарының философиялық-педагогикалық еңбектерінде көрініс тапты. Педагогика тарихындағы гуманистік идея ежелгі заманнан бері әр елде алуан түрлі көзқарастарда, пікірлерде қалыптасып өрбіді. Себебі қай кезеңдеде болмасын адамның бойында адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру педагогика саласында ешқашан маңыздылығын жойған емес.
Дипломдық жұмыстың бірінші бөлімінде гуманистік ой-пікірлердің жалпы тарихына тоқталып өтілді. Әуелі антикалық дәуірде гуманизм ұғымының шығуы мен сол кезеңдегі ғұлама ғалымдардың гуманистік ойларға ұқсас пікірлеріне шолу жасалынды. Ары қарай ерте ортағасыр мен кейінгі ортағасыр дәуіріндегі діни гуманистік идеялардың пайда болуын қарастырады.
Гуманистік тәрбие - тұлғаның бойында адамгершіліктік, ізгіліктік қасиеттер мен бүкіладамзаттық құндылықтарды қалыптастыру үрдісі. Гуманистік ойлар тарихында бұрыннан бері авторитарлы және гуманистік тәрбие түрлері белгілі. Егер авторитарлы тәрбие педагог пен тәрбиеленушілердің гуманистік негізде құрылған қарым-қатынасын теріске шығарса, ал демократиялық құрылым адами құндылықтарға баса назар аудара отырып, яғни оқушының құқықтары мен еркіндігін есепке алып педагогикалық үрдісті құрды. Осылайша тәрбие беру ісіндегі екі түрлі ағым бір-бірлерінің көзқарастарын қолдамай қарама-қайшылықта болды.
Тұңғыш рет антикалық дәуірдегі грек ойшылдарының еңбектерінде гуманистік идеяға ұқсас ой-пікірлер байқалды. Ежелгі Грекияда пайда болған калогатия мен майевтика идеялары және Платонның баланың ішкі Менін даму ойы осы кезге жатады. Ары қарай, Аристотельдің жеке тұлғаның қызығушылықтарының қоғамдық мүдделерден басымдық беретін идеясы мен Демокриттің табиғи принциптері гуманистік ойларға негізделеді. Гуманизм терминін алғаш рет ежелгі римдік философ Марк Тулий Цицерон қолданды. Оның түсінігінше, гуманизм ұғымы бақыттың негізі болатын ерлік, даналық, әділеттілік, ұстамдық, сабырлылық сияқты адамның жақсы қасиеттері адамсүйгіштік идеологиямен тығыз байланысты.
XIV-XVI ғасырларда балаға жаңа гуманистік көзқараста қарайтын Батыс Еуропа өркениетінде Қайта Өрлеу (Ренессанс) дәуірі басталды. Бұл дәуір гуманистік педагогикалық теорияның жандануы болып табылады. Осы кезекте гуманистік ойлармен П.П.Верджерио, М.Вежио, В.Фельтре, Э.Ротердамский, Ф.Рабле, М.Монтень мұралары өз септіктерін тигізді. XVII ғасыр - Я.А.Коменскийдің есімімен байланысты педагогиканың тәрбие мен білім беру жөніндегі гуманистік ғылым ретінде қалыптасу кезі болып саналады. XVIIІ ғасырдан бастап (Ж.Ж.Руссо, Гельвецкий, Дидро, Кант, Песталоцци) гуманистік ойлардың өрлеуі мен құлдырауы қоғамдық және мемлекеттік өзгерістерге байланысты болды. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында педагогикалық ойлар тарихында гуманистік педагогиканың парадигмасын қалыптастыру кезеңі деп есептелінеді. Бұған педагогикалық мұраларымен өз үлестерін қосқан белгілі гуманист-педагогтар Э.Кей, Л.Гурлитта, М.Монтессори, Я.Корчак, Г.Винекен, С.Френе, А.Адлер жатады.
XIX-XX ғасырларда Ресей педагогикасында гуманистік тақырып өзектене бастады және келесідей белгілермен сипатталды: оқу материалдарының дифференциациясы (Каптерев, Водовозов); білім берудегі табиғилық; баланы тәрбиелеу кезінде жастық және психологиялық, ұлттық ерекшеліктерін ескеру, сонымен қатар баланы табиғат арқылы тәрбиелеу (В.В.Зеньковский, П.Ф.Лесграфт, К.Д.Ушинский, С.А.Рачинский); отандық және жалпыадамзаттық құндылықтарды үйлестіретін ұлттық мектеп құру (В.Соловьев, К.Д.Ушинский, Н.Ф.Бунаков, В.Я.Стоюнин); адамның бойында жалпыадамзаттық және индивидуалды тәрбиелерді үйлесімді біріктіру (В.В. Розанов, К.Н. Леонтьев).
XX ғасырдың басында Ресейде педагогика мен психология ғылымында жаңа ағым - педология пайда болды. Негізін қалаушы ғалым А.П.Нечаев болып табылатын бұл ағым баланы кешенді түрде зерттейді, яғни физиологиялық, психологиялық, педагогикалық тұрғыда қарастырады. Жас ерекшелік психологиясын жетік меңгерген А.С.Макаренконың тәрбиелеу жүйесі ізгіліктік бағытта жүрді, Оған мынадай қағидалар енді: параллельді педагогикалық әсер ету, оптимистік гипотеза, баланың мүмкіншілігіне сену, ертеңгілік қуаныш теориясы және баланы ұжымда тәрбиелеу.
Кеңестік дәуірде педагогика ғылымы өзіне әлемдік педагогикалық тәжірибеден ең озық прогрессивтік идеяларды қолданып үлкен ізгіліктік әлеуетке ие болды. Кеңес Одағы бірінші болып барлық игілік - балаларға деген қағиданы алға тартты. Кейін аталмыш қағида бала құқығы жөніндегі бүкіл халқыаралық конвенциялар мен декларациялардың негізіне айналды. Мұндай қағиданы басшылыққа алған Кеңес Одағы мектепке дейінгі оқытуда және білім берудің кез келген сатысында тегін көмек көрсетті, оқушыларға барлық материалдық жағдайларды жасады. Кеңестік мектептердегі гуманистік тәрбие беру жағынан зор үлес қосқан, кеңестік ғылымды жаңашыл идеяларымен байытқан педагог, ғалым В.А.Сухомлинский еді. Ол күнделікті іс-тәжірибесінде өзінің өмірінің басты философиялық мақсатын орындады: ізгі қоғамды тек ізгі адамдар ғана құра алады және бұл адамдарды тәрбие процесін гуманизациялау арқылы ғана тәрбиелей аламыз деп сенді. Сухомлинскийдің Павлыш орта мектебінде қалыптастырған, өскелең ұрпақтың бойында адамгершілік сезімдер мен сенімдерді ұялататын тұтас тәрбиелеу жүйсі қазірде әлем назарынан тыс қалмады.
Гуманистік білім берудің концепциясын бүгінгі күнге дейін әлі жалғастырып жүрген ғалым-педагог, ірі теоретик Ш.А.Амонашвили гуманды педагогиканың дамуы мен таралуы үшін 2001 жылы қыркүйекте Рерихов Халқаралық Орталығының жанынан Гуманды Педагогика Халқаралық Орталығын ашып оған жетекшілік етеді. Бүгінгіге дейін Гуманды педагогика антологиясының 40 томы жарық көрді.
Қазақ даласынан алғаш болып гуманистік идеяларды ойшылдар Әл - Фараби, Ж.Баласағұни, М.Қашқари, ғұлама ағартушылар Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбайұлы, ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы педагог - ағартушылар тобы М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров ұлттық ізгіліктік құндылықтардың негізін салған. Адамгершілік тәрбиесінің тарихи даму жолдарын зерттеген педагогтар Т.Т.Тәжібаев, А.И.Сембаев, Қ.Б.Бержанов, Г.А.Уманов, А.П.Сейтешев. Адамгершілік тәрбиесін қоғамның қазіргі даму бағытына қарай С.А.Назарбаева, Қ.Қ.Жампеисова, Н.Д.Хмель, Г.Т.Хайруллин, А.А.Бейсенбаева, К.Г.Нұрғалиева, В.А.Ким, А.А.Калюжный, Л.А.Байсеркеев, Б.Ы.Муканова, В.В.Трифонов, Л.К.Керимов, Н.Н.Хан, А.Б.Нұрлыбекова, А.Н.Ильясова, Р.К.Төлеубекова, Э.А.Уринбасарова т.б. ғалымдар бұл мәселені педагогикалық - психологиялық тұрғыда зерттеді.
Өркениеттік прогресс адамның қажеттіліктеріне көңіл аудармаса мемлекеттік саясатты азаматтардың қажеттіліктері мен қызығушылықтарына қарай бұрмаған жағдайда мүмкін болмайды. Гуманистік негізде дамыған қоғам - бұл прогрессивті қоғам, сондықтан әрбір мемлекеттің және оның билік құрылымдарының борышы қоғамның барлық сфераларында гуманизмді қолдау болып табылады. Бүгінгі күні гуманизм қазақстандық қоғамның әлеуметтік-мәдени бағдары ретінде танылады. Бұл міндетті шындыққа айналдыру - басымды мақсат, ол үшін Қазақстан азаматының шығармашылық әлеуетін жүзеге асыруға мүмкіндік жасау, оның бойындағы дарыны мен қабілетін ашу, оның денсаулығын жақсартуға қолдау жасау, тіршілік етуге барлық мүмкін болатын жағдайды жасау, рухани және материалдық тұрғыдан қуатты болуына бағытталған іс-шараларды жүргізу қажет.
Өзектілігі: Білім беру мен тәрбие беру үздіксіз дамитын іс болғандықтан, бүкіләлемдік тәжірибедегі адамгершілік тәрбиенің тарихи генезисін саралап, маңыздылығын бүгінгі заманға сай арттыру керек. Адамгершілік қасиеттер мен ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген, сана-сезімі жоғары, құқықтық сауаты бар адам ғана елінің патриоты, азаматтық қоғамның мүшесі бола алады. Ата Заңымызда және басқа да маңызды құжаттарда айқындалғандай, жеке тұлғаның ұлттық және жалпы азаматтық заманға сай құндылықтар негізінде қалыптасуы мен дамуы, оның кәсіби жетілуі, ана тілін, ұлттық салт-дәстүрлерді сақтауы, ақпараттану сияқты құқықтарын іске асыру - мектеп табалдырығынан басталатын мемлекеттік саясаттың негізгі тармағы болып келеді. Осы орайда, Қазақстан Республикасының 2011 жылы қабылданған Білім туралы заңының 3-бабында білім берудің мемлекеттік саясатының принциптері көрсетілген. Онда баршаның сапалы білім алуға құқықтарының теңдігі; білім беру жүйесін дамытудың басымдығы; әрбір адамның зияткерлік дамуы, психикалық-физиологиялық және жеке ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі білімге қолжетімділігі; білім берудің зайырлы, гуманистік және дамытушылық сипаты, азаматтық және ұлттық құндылықтардың, адам өмірі мен денсаулығының, жеке адамның еркін дамуының басымдығы; адамның құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу негізгі принциптері екені туралы жазылған. Сонымен қатар, балаларға адамгершіліктік, ізгіліктік тәрбие бере отыра, Мәңгілік Ел жалпыұлттық патриоттық идеясы мен Патриоттық Актісін жүзеге асыруға, Рухани Жаңғыру бағдарламасының орындалуына өз үлесімізді қосамыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Гуманистік идеялардың генезисін саралап, оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің ғылыми теориялық негізін анықтау.
Дипломдық жұмыстың нысаны: Жалпы білім беретін мектептің оқушылары.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Педагогикалық ойлар тарихындағы гуманистік идеялардың мәнін ашып көрсету;
2. Оқушыларға бала құқығы туралы түсіндіру;
3. Педагогикалық процесте оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің амалдарын анықтау;
4. Балаларда отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың болжамы: Егерде әлемдік педагогикалық тәжірибедегі гуманистік идеялардың ең үздік ойлары қазіргі тәрбие үрдісінде қолданылса, оқушылардың құқықтық сауаттылығы арттырылса, оқушыларды ізгілікке тәрбиелеудің жолдары анықталса, онда мемлекеттің саясаты мен идеологиясы талапқа сай орындалады.
І. Гуманистік педагогиканың пайда болуының әлеуметтік-тарихи негіздері
0.1. Гуманизм: методологиялық аспектілері
Гуманизм (лат Humanitas - адам табиғаты) - адамның өмірі, қадір-қасиеті мен құқықтарын жоғарғы құндылық ретінде санайтын, рухани және материалдық игіліктердің адамның жан-жақты дамуына бағытталуын білдіретін көзқарас. Гуманизм феноменінің басты мәні - өзара сыйластықта, әрбір адамға қамқорлықта және әркімнің құқықтары мен мүдделерін қорғауда, адамдық абыройды сақтауда, азаматтық бейбітшілікте, әрбір индивидтің өзінің әлемдік қауымдастықтың бір бөлігі екендігін сезінуінде, ол үшін өзінің жауапкершілігін түсінуінде деп есептелінеді. Ол адамды, оның денсаулығын, оның тұрмыс-тіршілігін әлемдегі ең жоғары құндылық деп тануға негізделген дүниетаным болып табылады.
Гуманизм терминін алғаш рет ежелгі римдік философ, саясаткер, оратор Марк Тулий Цицерон қолданды. Ол стоицизм философиясымен шабыттана отырып, адам бақыты үшін моральдық және физикалық ауыртпашылықты ерлікпен көтере алатын адам жанын ұлықтады. Ал, адам бақыты ол үшін - адамзат қолдана алатын асыл қасиеттер: кемеңгерлік, әділеттілік, жақсылық, рақымшылық. Сонымен қоса ойшыл адамға дербестік, азшылыққа қанағат ету керек екенін айтты. Цицерон қоғамдық өмірдің гуманистік принциптеріне ерекше көңіл бөлді, себебі оның көп еңбектері әділетті қоғамды, жақсы ұйымдасқан мемлекеттік билікті іздеуге арналған.
Философия ғылымында гуманизм антикалық дәуірде пайда бола бастады. Аристотельдің, Сократтың, Демокриттің еңбектерінде гуманизм жайлы айтылған алғашқы пікірлерді кездестіруге болады. Грек ойшылы Аристотель пайымдағандай, адам өмірінің құндылығы адамның қызметіндегі ішкі әлеует пайда болғанда ғана ашылады. Ал Сократтың еңбектерінде гуманизмнің жарқын көрінісі тек денеде емес, адамның ішкі жан-дүниесінде көрінеді: өзіңді жеңу үшін өз-өзіңді таны. Егер адам өмірінің мәні бақыт болса, онда оған адам тек қана жамандыққа жақсылық жасап, өзін-өзі жақсы жағынан жетілдіріп жете алады. Антикалық дәуірдің философтарының пікірінше, индивид өзің-өзі дамытуға, өзің-өзі тәрбиелеуге икемдену керек. Тұлға этикалық және эстетикалық жағынан үйлесімді жетілген болуы тиіс.
Антикалық философтардың гуманизмінде екі түрлі бағыт нақты көрсетілген: адамдарға деген махаббат (коллективизм), өзіне деген махаббат (индивидуализм). Сократ, Платон, Аристотель, стоиктер, Сенека, Плутарх болашақ гуманизм мен гуманистік этиканың негізін салды. Олардың философиясы адамның ізгі қасиеттері арқылы рухани жетілуіне бағытталды. Олар қоғамдық және мемлекеттік қарым-қатынастардың прогресіне ұмтылды. Ойшылдарда бұл жайлы әр-түрлі түсініктер болғанымен, мақсаттары адамдардың игілігіне арналған болатын.
Демокрит, Эпикур, Лукреций, Диоген, Протагор нағыз индивидуалистік бағыттағы ойшылдар еді. Олардың ілімдеріне сай, адам тек қана өзін ғана жақсы көріп, өз дене бітімін жетілдіру керек. Өмірлерінің басты мәні - рақаттану болып табылды. Адамның басқа адамдардың алдындағы, қоғам мен мемлекет алдындағы міндеттер мен жауапкершілік оларға жат болып саналды.
Ортағасыр дәуірі аяқ басқан сәттен бастап, гуманизм идеясының орнына діни аскетизм теориялары келді. Бұл теориялардың мәні кез-келген адамға тән ұмтылыстар мен қажеттіліктерді шектеді. Адамның бойындағы басты қасиеттер болып өзін-өзі шектеу, көндігу, адамның туылған кезден бастап жамандықтың ықпалында болады деп сену есептелді.
0.2. Еуропа елдеріндегі гуманистік тәрбие идеялардың қалыптасуы
Ортағасырлық мәдениеттің басты ерекшелігі - мәдениеттің діннің ықпалында болуында, яғни христиан діні мен христиан шіркеуінің қоғамда ерекше роль атқаруында. Рим империясы құлағаннан кейінгі мәдениеттің жаппай құлдырау процесі етек алған жағдайда, діни шіркеулер Еуропа елдері үшін жалғыз әлеуметтік институт болып қалды. Христиан шіркеулері үстемдік етуші саяси институт болуымен қатар, адамдар санасына да мейілінше ықпал етті. Өмірдің қиын жағдайында қоршаған дүние туралы білімнің шектеулі болуы, тіпті оған қол жете бермейтіндей жағдай орын алған кезде христиан діні халыққа дүние жөнінде, онда үстемдік ететін күштер мен заңдар жайында біртұтас ілімдер жүейсін ұсынды.
Ортағасырлық Еуропа қоғамы - діни қоғам болды, міне сондықтан да ортағасырлық еуропалықтар нағыз діндар адамдар болды. Осы дәуірдегі христиан идеологиясының адамгершілік бағыты - Сенім, Үміт, және Махаббат үштігінің бірлігіне тығыз байланысты болды. Бұл үштіктің ішінде сенімге үлкен мән беріліп, ол құдай жолына апарар рухтың ерекше жағдайы деп қарастырылды. Ал Үміт болатын болса, ол құдайдың көмегімен күнәдан арылуға тікелей байланысты. Бұл жолда қасиетті шіркеудің қағидалары мүлтіксіз орындалуы және тағдырға бойұсынушылық басты шарттар болп саналады. Махаббат болса, ол ең бірінші кезекте құдай тағалаға деген махаббат, бұл адам баласының құдай жолына деген талпынысы болып табылады.
Шіркеу ілімі қоғамдық ой-сананың басты ұйытқысына айналды және философия, логика, жаратылыстану сияқты ғылым салалары христиан дінінің негізгі қағиадаларымен сәйкестендірілді. Дін басылары ең білімді тап болғандықтан, христиан шіркеуі білім беру жолындағы саясатты өздерінің қалауы бойынша жүргізіп отырды. Міне, сондықтан болар, V-VI ғасырда Батыс Еуропаның бүкіл мектептері шіркеу билігінде болды. Мектепке оқушыларды қабылданудан бастап оқу бағдарламаларын жасауға дейінгі жүргізілетін жұмыстардың барлығын шіркеу өзі жүргізді. Мұндағы басты мақсат - шіркеу қызметкерлерін дайындап, тәрбиелеп шығару болды. Осы орайда діни білім берумен қатар, христиан шіркеуінің ежелгі заманнан білім беру жүйесінен мұра болып қалған ақсүйек мәдениеттің элементтерін кеңінен қолданғанын да ерекше атап көрсеткен жөн сияқты, яғни Жеті еркін өнер - грамматика, риторика, арифметика, астрономия және музыка оқытыла басталды. Монахтық мектептерден басқа сыртқы мектептер деп аталатын жастарға арналған мектептер болды. IX ғасырдан бастап Англияда ақсүйектердің балалары үшін арнайы бекзадалар мектебі ашылып, онда сабақ беретін еуропалық білімпаз ұстаздар ежелгі авторлардың шығармаларын ағылшын тіліне аударуға қолға алды. Бұл мектептердегі сабақ сапасы әрқилы болғандықтан, олардың түлектерінің білім дәрежесі де әртүрлі болды.
Ортағасырлық кезеңде оқу-тәрбиелік жұмыстарға бағытталған өзіндік ерекшеліктері, өзіндік тәжірибесі бар мектептер болды, олар дін арқылы тәрбие берді. Ақсүйектік жаңашыл ғылыми білім берумен бірге ішкі жан дүниені байыта отырып, адамды өнегелі де әдепті етіп қалыптастырды, сананы, еркіндік пен дінге деген сенімді біріктіре отырып қайырымдылыққа және даналыққа тәрбиеледі. Христиандық педагогика жақсы адам тәрбиелеу үшін адамға "Жақсы адам бол, әдепті бол" деп емес, Құдайды және жақындарыңды өзіңді сүйгендей сүй деп үйретті. Тәрбиенің басты көзі Құдайға жақындау және Оны сүйіп, оған шынайы қызмет ету болды. Адам өзін осыған сендіріп, иерархия әлеміне еніп кетті.
Біз Ортағасырмен өте тығыз байланыстамыз, көптеген жетістіктер, логика, философия, психология, математика, өнер, әдебиет, ақылымыз бен жүрегімізді жаулап алған көп нәрселер бізге Ортағасырдан жеткен. Бұрыңғы ортағасырлық кезеңде елеулі кеңінен таралған монахтық тәрбие бізге жеткен үлгі болып табылады. Монахтық идеал ол әдептілікке тәрбиелеу, ораза ұстау жолымен жүректің тазалығы, діни тақырыптарды ынталы оқу, пенделік игілікке деген әуестікті жою, қалауың мен ойыңа, іс-әрекетіңе өзің бақылау қою болып табылады. Бұл ақсүйектік білім алу қажеттілігіне кедергі келтірмейді. Монахтарға арналған оқу құралы болып саналатын Құдайдың және әлемнің ғылымдарын үйренуге кіріспені беделді діншіл және педагог Флавие Кассиодордың (490-583 жж.) жазуы кездесейсоқтық емес еді.
Католик шіркеуі - ортағасырлық қоғамның рухани орталығы, бір жағынан ол антикалық білім дәстүрі болып табылатын пұтқа табыну және дьяволдық даналықты көргенсіздік деп санап, оған қарсы шықты. Екінші жағынан, алғашқы ортағасырдың қараңғы кезеңінде грек-римдік білімнің қалдықтарын сақтауға тырысқан педагогтер мен христиандық діншілдердің шағын топтары болды.
Алғашқы ортағасырдың ғылыми әлемі көне дәстүрді ұмытпаған болатын. V-VI ғасырларда діни және педагогикалық қайраткерлер басқа жүйеге негізделген оқу мен тәрбиені қолданды.
Климент Александрийский (153-220 жылдары өмір сүрген) оқу-тәрбиеге қатысты өз көзқарастарын 20 шақты шығармаларында жүйелеп жазды. Клименттің бүгінге дейін сақталған педагогикалық шығармаларының ішіндегі өзінің тәрбиелік идеясы бойынша ең тартымдысы - Педагог трактаты александриялық мектепте жолға қойылған оқу жоспарының жүйелілігіне сүйене отырып, жетілген және көзі ашылған христианинді біртіндеп баулу мен қалыптастырудың нақты бағдарламасын ұсынды. Климент еңбегінің маңыздылығы антикалық философиялық жүйені христиандық екпіндермен бірікіре отырып, библиялық және антикалық тәрбиелік-оқыту қағидаларын бір зияткерлік-педагогикалық қосылымда келістіріп, осынысымен білім және педагогикалық ой тарихына енді.
Иоанн Златоусттың (шамамен 347-407 жылдары өмір сүрген) Мақтаншылық және ата-аналар балаларын қалай тәрбиелеу керектігі туралы деген шығармасы 393 жылы шамасында жазылған және импровизациялық мәнге ие. Тарихи-педагогикалық тұрғыдан алғанда бұл шығарманың мәні - онда алғаш рет орта ғасырлардағы тәрбиеге деген көзқарастың принциптері мен әдістері үлкен ыждаһаттылықпен баяндалған. Бұл мағынада бірегей шығарма болды, оны ортағасырлық тәрбиенің Манифесті деп заңды түрде атауға келеді.
Шығарманың бірінші бөлімі адамды айналадағылар тарапынан сырттай, формальды түрде мойындауға бағыттайтын ақсүйектік дүниетанымды сынауға арналады. Златоуст бойынша негізгі мақташылдық болып табылатын бұл дүниетаным екі аспектіде қарастырылады: ежелгі дүниеге тән дәстүрлі атаққұмар ысырапшылдық пен пайда болып келе жатқан ортағасырлық қоғамға тән (адам статусы өз аймағындағы азаматтық қоғам алдындағы қызметімен емес, мемлекеттік қызметтегі орны мен байлығына қарай) үнемшілдікте. Златоусттың айтуынша мұның ешқайсысы адамға бедел әпермейді де, тұлғаны қалыптастырмайды да, тек бүлдіреді.
Адамның адалдығы - дейді автор, - өз өміріндегі жоғарғы адамгершілік және діни құндылықтарды қалыптастыру үшін дүниеауи қызығушылық пен өз кемістігі мен қателіктерін жеңе білуінде. Бұл дұрыс тәрбие арқылы қалыптасады, ал ол үшін ең алдымен ата-ана жауапты. Олар христос үшін күрескер тәрбиелеулері керек. Негізіне ауызша импровизация арқау болған бұл шығарманың ерекшілігі - бірінші бөлімнен (мақтаншылықты сынау) екіншіге (христиандық тәрбиенің идеалы және оны іске асыру жолдары) күрт ауысуында. Аралық (мұндай өту белгіленген бірақ ол 16 параграфта дамытылмаған) қызметін мұнда Златоуст көп уағыздарында келтірген тәрбиеге формальды және үстірт қарау: балалардың уайымсыз, тоқщылықта өсуіне ғана көңіл бөліп, білім алуға тек табыс көзі мен қызметте өсу көзі деп түсіну туралы айтылады. Мұндай жағдайларда, - деп көрсетеді Златоуст, тәрбие мүлде ескерілмейді. Златоуст өз тәрбиені өнердің ең ұлысы деп қарастырады. Өйткені бұдан асқан өнер болуы мүмкін емес. Сондықтан жас жігіттің жанын тәртіпке келтіріп, санасын қалыптастырумен не тең келеді?! дейді ол.
Аврелий Августиннің (шамамен 354-430 жылдары ғұмыр кешкен) көтерген мәселелерінің көпшілігі дерлік педагогикалық, тәрбиелік бағытта жазылған, өйткені оның тұлға ретінде қалыптасуы оқытушы ретінде шындықты оқушылармен бірге іздеу барысында шыңдалды. Оның шығармашылығының басты өзегі - адам жаны, оның адамда болуы мен бүкіл өмірінде адаммен бірге шарлауы туралы болды. Үлгі ретінде Ғибрат кітабы беттерінде егжей- тегжейлі зерттелген өз жанының тарихын алды. Августин классикалық әдебиет пен риториканы оқытуға негізделген мектептегі білім беруді балаларда менмендікті, мақтаншақтықты дамытып, ойдан шығаруға үйрететіні үшін сынайды. Әйтсе де ол сауаттылық пен тілдерді үйренудің маңызын зор бағалайды.
Алғашқы ортағасырлық педагогикалық дамуда басты рөлді схоластика (латынның scola - мектеп) өкілдері атқарды. Ол XI-XVI ғасыр аралығында Батыс Еуропадағы қоғамдық ойларда жалпы философия және теологиямен бірге билік етті. Ол философия сияқты дедуктивті пайымдаулар мен силлогизмнің алгоритмін жасады және педагогика сияқты логикалық пішінде оқушыларға жетілдірілген жүйелі білім беру мақсатымен христиандық діни білім берді. Схоластар ойды айтуда дәлме-дәл нақты терминдер ұстанды.Схоластика аристотелизм мен христиан дініне сүйене отырып, мәдени құндылықтар негізін жасады. Жаңа идеологияның дүниеге келуінде, соның ішінде оқыту мен тәрбиелеуде философ және теолог Фома Аквинский (1225-1274 жж) маңызды рөл атқарды. Ол бұрыштың басына діни нанымдарды қоя отырып, ақсүйектік білім мен христиандық сенімді біріктіруге ұмтылды. Кейінгі шығармаларында Ф.Аквинский орта мектептерде дінді үйретудің басты қайнар көздерінің бірі болды.
Атақты адамдардың балаларын тәрбиелеу туралы трактатының авторы, француз патшасы балаларының тәрбиешісі Винсент де Бове (1190-1264 жж) тәрбиелеудегі бірінші орынға әдептілікті қойды. Ол балалардың көңілін қалжыңдар мен ойындар арқылы баулап алу керектігін ұсына отырып, жұмсақтық әдісін қолдануды алға тартады. Винсент де Бове тәрбиелеу процесінде (ашушаң болмауы, адалдығы, сенімінің әлсіздігі, қыңырлығы, жөнсіз қорқыныш сияқты) балалардың ерекше қасиеттеріне көңіл аудару керектігін есте сақтаған дұрыс дейді. Ол педагогтың тәндік жазаға тарту ең шектен шыққан жағдайда ғана қолданылатынын есепке ала отырып, наным-сеніммен әрекет етуге шақырды. Бове интеллектуалды және әдептілік тәрбиенің өзара байланысының орынды болуы туралы тезисті қарастырады.
Гуманистік дәлелдерді басқа француздық педагог, Париж универсиетінің канцлері Жан Шарль Герсонаның (1115-1180 жж) еңбектерінен көруге болады. Балаларды Христосқа алып келу трактатында ол насихатшыларды төзімділік пен шыдамдылыққа шақырады (баланы қорқытқаннан гөрі еркелетіп басқарған жеңіл).
Қайта Өрлеу мәдениеті деп аталатын алғашқы буржуазиялық мәдениет XIV ғасыр мен XV ғасырдың басында Еуропада, нақтырақ айтқанда Италияның Венеция қаласынан бастап, Франция, Испания, Нидерланды, Польша, Чехия, Венгрия, Англия сияқты елдерде болып өтті. Қайта Өрлеу - өмірге деген белсенді қарым-қатынасы мен адамға деген қызығушылықты негізге алатын Антикалық дәуірдің бай мұрасына бетбұрыс жасау. Гуманизм кезеңінің ойшылдары мен педагогтері өздерінің философиялық идеяларын білім беру жүйесінде дамытуды жалғастырды. Гуманист-жазушылар феодалдық құрылыс пен католик шіркеуін қатал сынады. Бұлардың көпшілігі өздерінің шығармаларында шын мәніндегі теңдік пен еркіндікке негізделген қоғам туралы армандады. Жеке меншік үстем болып, еңбектің нәтижесі мен қызығың бай топ өкілдері иемденіп отырған капиталистік қоғамды сынады. Олардың алдыңғы қатарлы өкілдері капитализмнің, топтық, сословиелік, ұлттық қанаулар арқылы елдің экономикалық жағдайын күйзелте түсерін жақсы түсінді. Әділетті қоғамдық құрылысты армандап, оның қандай болатынын көз алдына елестетуге тырысты.
Солардың бірі ағылшын гуманист жазушысы Томас Мор (1478-1535) еді. Мордың 1516 жылы Мемлекетті жақсы ұйымдастыру және жаңа Утопия аралы туралы алтын кітабы шықты. Бұл кітапта сол кездегі қоғамдық құрылысты, Англиядағы қайыршылық жағдайды қатты сынады. Қоғамдағы кемшіліктерідің негізі жеке меншікте, ал оның өмір сүру негізі адамдардың ақымақтық әрекеті, менменшілдік, мансапқорлықта жатқанын айтты. Мор өзінің ойлап тапқан, Утопия аралындағы бақытты елді, оның тамаша қалаларын, гүлденген даласын, ғажап тәртіптері мен заңдарын суреттеп жазады. Утопияда қанау жоқ, бай жоқ, кедей жоқ. Аралдың барлық адамдары еңбек етуге міндетті. Утопиялықтар күніне тек 6 сағат еңбек етсе де, оларда азық-түлік мол, өйткені мұнда еңбек етпейтін жалқаулар жоқ. Аралдың тұрғындары өздеріне не қажет болса, соны қоғамдық қоймалардан тегін алады. Қолдары бос кезінде арал тұрғындары ғылыммен, өнермен, спортпен айналысады. Утопия тұрғындары үйлерінің есіктері әрдайым құлыпсыз, ашық тұрады, олар ұрлықтан қауіптенбейді.
Адамдардың арасында сараңдық тумау үшін, олар әр 10 жылда өздерінің үйлері мен заттарын бір-бірімен алмастырып отырады. Утопиялықтар ақшаны жек көрді, қымбат тастардан балаларға ойыншықтар жасады. Олар алтыннан қылмыскерлерге кісен соқты. Мор болашақта адамға қажет көптеген машина пайда болатынын болжай алмады, сондықтан ол ауыр лас жұмыстарды Утопия заңын бұзған қылмыскерлердің үлесіне берді. Томас Мор еңбек құрал-жабдықтары ортақ, әділетті қоғамдық құрылысты армандады. Бірақ оны қалай құрудың жолын білмеді. Солай бола тұра, Томас Мор оны өте батыл, өзі қиялдаған қоғамның өмірін нақты мысалдармен дәл көрсете білді. Томас Мордың идеясы жеке меншік жоқ, барлық адамдар тең өмір сүретін қоғам құру туралы қиял болды. Сондықтан Мордың кейін жүзеге асырылмайтын, өмірден қол үзген қиял утопия деп аталып кетті.
Франсуа Рабле (1494- 1553) - француз жазушысы, Қайта Өркендеу дәуірі әдебиеті ірі өкілдерінің бірі. Рабленің әдеби шығармашылығы 1532 жылы Лионда жарияланған Гиппократтың афоризмдерінен басталды. Ол Гаргантюа мен Пантагрюэль атты бірнеше кітаптан тұратын фантастикалық романында ескі феодалдық тұрмысты сықақ етіп, гуманистік көзқарасты қолдады. Автор бұл романды жазуда халық арасында тараған аңыз-ертегілерді кең түрде пайдаланып, оған гуманистік сипат берді. Рабле діншілдікті, орта ғасыр әкімдерін, соттарын мазақ етіп, адам баласының дене және ақыл-ой жағынан дамуы үшін жаңа тәрбие тәсілін ұсынды. Рабле өзінің романында феодалдық жыртқыштық соғыстарды сынады. Бұрын ерлік деген аты шулы атақ алған нәрсені, - дейді кітап кейіпкерлерінің бірі, - біз енді жай ғана қарақшылық дейміз. Рабле бүкіл дүние жүзіне өзінің үстемдігін орнатуға әлек болып, өз қол астындағыларының қанын төккен басқыншы корольді мысқылдап, келеке етті. Романда Папемания елі суреттеледі. Бұл елде папаға берілген католиктер тұрады. Рабле Бұл елге ине тәрізді қылдырықтай болып келіп, әп-сәтте суыр тәрізді семіреді, өйткені дүние жүзінің түкпір-түкпірінен табыс түсіп жатады дейді. Рабле романда тәрбиенің тиімді, тиімсіз жақтарына көңіл бөледі. Мысалы Гаргантюаның екі тәрбиешісінің біреуі оқытудың бір-ақ тәсілі - жаттатуды ғана біледі. Әкесі бұдан баласына еш пайда жоқ екенін түсініп, екінші бір мұғалімді шақырады. Ол түсінуге үйретеді. Оқуды өмірмен байланыстырады. Рабле Гаргантюасы Егер корольдер философ немесе философтар король болса, мемлекет сонда бақытты болады дейді. Роман авторы дворяндарды жек көрді. Олардың мақтаншақтығын және топастығын сынады. Адамдар арасында табиғи қайырымдылықты жоғары қойды. Рабле зорлау мен күштеу болмаған жерде ақыл-ой ісі өзінен-өзі орнығады деп пайымдады.
Мишель де Монтень (1533-1592) - француз ұлы гуманист-жазушысы және ойшылы. 1580-1588 жылдары өзінің үш кітаптан тұратын, Тәжірибелер деп аталатын басты шығармасын жазды. Бұл туындының алғашқы екі кітабы 1580 жылы Бордода басылып шықты. Монтеньнің алғашқы екеуіне қосқан үшінші кітабы мен қосымша толықтырулары негізінен өмірбаяндық сипат иеленді. Әдеби-философиялық жанрда жазылған бұл шығармаларда автор өткен және қазіргі уақыттың тарихи оқиғалары төңірегіндегі ой-толғаныстарымен, жастары мен әлеуметтік жағдайлары әртүрлі адамдардың тұрмысы мен әдет-ғұрыптарына, қоғамдағы мәдениет пен қалыптасқан ахуал деңгейіне жүргізген бақылаулармен бөліседі. Тәжірибелер шынайы нұсқалы гуманистік моралімен ерекшеленіп, ырымшылдық пен схолатикаға, фанаттық пен ақсүйектік және діни биліктердің қаталдығына қарсы бағытталды. Түрлі мәселелер жөніндегі өз пікірлерін білдіре ашық айта отырып, ол тергеу мен қудалау сынақтарынан да тайсалмады. Скептиктік, француздық шымыр әзіл, шынайылық пен шыншылдық Монтеньнің Тәжірибелерің соңғы көптеген ғасырлар бойына адамдардың ең сүйікті кітабына айналды.
XVII-XVIII ғасырларда Еуропада буржуазиялық қатынастардың қалыптасуы қоғамдық-саяси ойдың, сондай-ақ онымен қатарласа тығыз байланыста дамыған педагогика ілімінің негізгі бағыттарын анықтаған аса маңызды фактор болды. Жаңа дәуірдегі педагогикалық ой білім беру мен тәрбиенің сословиелік жүйесіне, діни идеологияға қарсы күресте дамыды. Оның мақсаты адамды тәуелсіз ойлауға үйрету және өз бетінше дербес әрекет ете алатын тұлға қалыптастыруға бағытталды. Адамның рухани табиғатын тәрбие мен білім беру арқылы жаңарту осы кезең шығармаларында көтерілген негізгі мәселе болды.
Жаңа дәуірдің көрнекті өкілі, философ-гуманист, қоғам қайраткері Ян Амос Коменский (1592-1670) жан-жақты әлеуметтік қайта құрулар идеясын қызу қолдады. Жалпыға ортақ бейбітшілікті сақтауды, саясат, ғылым мен білім салаларында халықаралық ынтымақтастықты баянды орнатуды талап етті. Коменскийдің Жалпы даналық хабаршысы, Адамдар істерін түзету жайлы жалпы кеңес, Дүние шытырманы және жүрек жұмағы, Табиғат сыйларының мәдениеті жайлы және т.б. еңбектерінде оның педагогикалық теориясының іргетасы болып табылатын қоршаған әлемге, адамға, табиғатқа, адами әрекетке, адамзат қоғамына көзқарастары баяндалды. Педагог адамды кіші әлем ретінде қарастырып, адам табиғаты өздігінен әрекет етуші және өздігінен алға жылжушы күшке ие деп біледі. Осыдан шығарып, ол тәрбиеленушінің әлемді өз бетімен танып-білуі қағидасын педагогикалық қажеттілік ретінде тұжырымдайды. Бұл идея оның Мектеп шытырманынан шығу атты еңбегінде көрініс тапты. Тәрбиені адам табиғатына сәйкес жүргізу жайындағы жан-жақты дәлелдеме педагогиканың алға жылжуына елеулі ықпал еткен қадам болды. Себебі бұл кезеңдегі тәрбиелеу әдісіне шәкіртті сөзсіз бағынышты ету тән болатын. Баланың мүмкіндіктері, белсенділігі ескеріле бермейтін, оның тұлғалық дамуында негізінен сыртқы жағдайлар шешуші мән иеленетін. Ғалымның бар уақыты мен күш-қуатын халықтардың бейбітшілік пен ынтымақтастық мәселелерін зерттеуге арнаған. Бұл кезеңде орта ғасырлардан сақталып келген тәрбие мен білім беру жүйесінің бүкіл әлсіз тұстары мен кемшіліктері айқынырақ біліне бастады. Ол феодалдық топты қанағаттандырғанымен индустриалдық даму жолына қадам басқан қоғам талаптарына жауап бере алмады.
Жеткіншек ұрпаққа тәрбие мен білім беру идеясын дамытуда ағылшын ағартушысы Джон Локктың алатын орны ерекше. Оның еңбектерінде, әсіресе, Тәрбие туралы ойлар деп аталатын педагогикалық трактаты мен Ақыл-парасатты меңгеру атты филсофиялық шығармасында өз дәуірінің алдыңғы қатардағы ұмтылыстары айқын бейнеленеді. Локк педагогикаға тікелей қатысы бар сенсуализ мәселесіне ерекше көңіл бөледі. Танымның бастаулары - сезімдер, яғни сезім мүшелері арқылы алынатын әсерлер. Бұл - білімнің күмәндануды тудырмайтын ең ауқымды сатысы. Адамның білімі - қоршаған әлемнің жай ғана бейнеленуі емес, білім қоры тәжірибені ұғынып қабылдауы арқылы жиналады, ал тәжірибе - танымның туындысы. Мұндай пайымдаулар адамның және оның тәрбиесіне жаңаша қарауға алып келді. Локк туа бітетін адамгершілік қағидаларын теріске шығарады. Адам адамгершілікті немесе адамгершіліксіз тумайды, моральдық нормаларды ол өмір сүру барысында иеленеді. Осылайша адама туа күнәһар болуы мүмкін емес, бұл жөніндегі шіркеу күштеп таңатын, олардың өздері үшін ұнамды болып табылатын пікірлер негізсіз.
Ақыл-парасатты меңгеру кітабында автор қайырымдылық пен зұлымдық ұғымдарын саралайды. Қайырымдылық деп ол қанағаттанушылыққа, сүйінушілікке алып келетін, күйзелу мен түңілуді азайтатын, адамды мерейлендіретін сапаларды атайды, ал зұлымдық деп күйзеліс пен түңіліске алып келетін, сүйінуді кемітетін, қандай да бір игіліктен айыратын, жан азабына душар ететін жайттарды атайды. Идеялардың туа пайда болатындығын терістей келе, Локк сонымен бір мезгілде адамға тумастан тән қабілеттердің кейбір ықпалдарын мойындайды: Біз өмірге кез-келген затты дерлік игеруге мүмкіндік беретін қабілеттер мен күштерге ие болып келеміз... Алайда бұл күштерді жаттықтыру ғана бізді білік пен жетілуге алып келеді. Педагогтың атап көрсетуінде, тәрбие қарапайым адамды ғана емес, джентльменді қалыптастыруға да қабілетті. Тәрбиенің негізгі мақсаты - адамның бақыты, ізгілік, тікелей мағынасында алғанда, тәрбиенің ең биік мұраты және қиындықпен қол жеткізетін мақсаты. Ол тек тәрбиешінің ақыл-кеңестері мен әңгіме-сұхбаттарының ықпалымен ғана пайда болмайды, сондай-ақ бүкіл еңбек пен бүкіл тәрбие өнері жанды ізгілікпен қаруландыруға бағытталуы қажет және ол жас адам оны үйлесімділікпен жақсы көргенге дейін жалғасқаны жөн, сонда ол одан өз келешек даңқын көреді және қанағаттанушылық сезіміне бөленеді.Ізгілікке тәрбиелеу жеке бақытқа қол жеткізуге мүмкіндік береді және бұған басқалардың кедергі келтіруіне жол бермейді. Осылайша Локк тәрбиенің мақсатын жер бетіндегі аса маңызды істермен, ең ізгі мұраттармен байланыстырады, адамның бақытын оның өмірдегі өрелі мақсаты ретінде анықтады. Дене арқылы сезілетін жағымсыздықтар, қате және жалған пікірлер бұл мақсатқа жетуге кедергі келтіретін бөгеттер болып табылады. Сондықтан педагогтың ең бірінші міндеті тәрбиеленушіні ақылмен ойлап, парасатпен пайымдап, өміріне қажетті тұжырымдар жасай алуға, сондай-ақ мықты денсаулық иесі болуға ұмтылысын баптау болып табылады.
Ағартушылықтың демократиялық бағдарламасын бірізділікпен және шешімді түрде жақтағандар арасында Жан-Жак Руссо (1712-1778) есімі ерекше атауға лайық. Француз ағартушысы, педагог еркін тәрбиенің жаңа педагогикалық теориясын жасауға зор ықпал етті. 1762 жылы жарияланған Эмиль немесе Тәрбие туралы роман-трактатында Руссо өз заманының балаларды тәрбиелеу тәжірибесін өткір сынға алды (Мен колледж деп аталатын күлкілі оқу орындарынан қоғамдық тәрбиені көріп тұрған жоқпын). Ол сословиелік мектептердегі тәрбие мен оқытудағы таптаурындылықты, шектелушілікті, жасандылықты ашып көрсетті, бала әдетте ата-анасынан қол үзіп, гувернердің немесе пансионаттың қарауында болатын ақсүйектік ортадағы тәрбиенің кемшіліктерін көрсетті. Егер үстемдік етуші тәрбие әдептің қыр-сырына үйретілген адамды қалыптастыруға ұмтылса, Руссо үшін тәрбиелі адам - ол қабілеттері мен дарындарын дамытуға қол жеткізуші терең адамгершілікті тұлға. Оның дәлелдеуінде, тәрбие адамға табиғатпен, адамдармен немесе заттармен беріледі, алайда тәрбиенің бірегей нәтижесіне олар бір-біріне қайшы келмесе ғана қол жеткізуге болады. Тәрбиенің бастау көзі ретінде алғанда, табиғат - бұл адамның қабілеттері мен сезім мүшелерінің ішкі дамуы. Ол - балада туа бітетін табиғи нышандар. Бұл даму тәрбиешінің ықпалына басы бүтін берілмейді, алайда баланы оның табиғатына сәйкес тәрбиелеудің жөні басқа. Заттардан, яғни өзін қоршаған әлемнен бала көп нәрсе алады. Бала өмірге сезімдік қабылдаумен келеді және айналасынан түрлі әсерлендіруші ықпалдар алады. Өсіп- жетілу барысында ол білімдер жинақтайды, оларды толықтырады және нығайтады. Мұның бәрімен қабілеттер кезектесе де бірлесе дамиды. Бұл жерде тәрбиеші қызметі шектеулі. Дегенмен де, негізгі тәрбие адамдарға байланысты. Олар - ата-аналар, тәрбиешілер, мұғалімдер. Олардың бәрі қосылып, бала табиғатының мейлінше толық ашылуына қамқор болуға парыздар. Аталған факторлардың әрекеттерінен ортақ үйлесімділікке келтіру - тәрбиешінің міндеті.
Руссо қоғам мен тәрбие бұзбаған табиғи жағдайдағы адамды идеал тұтады. Бала өзінің жаратылыстық болмысын сақтау үшін оған табиғи тәрбие берілуі қажет. Ал, табиғи жағдайды сақтаудың шарты - еркіндік, ол тәрбиешінің күштеуімен сыйыспайды. Адамның тамаша үйлесімділік бастауларымен өмірге келетіндігін автор Адамдар арасындағы теңсіздіктің шығуы мен негіздері жайлы пайымдаулар (1755), Юлия немесе Жаңа Элоиза (1761), Қоғамдық келісім (1762) деп аталатын шығармаларында жан-жақты дәлелдейді. Руссоның педагогикалық тұжырымдары терең гуманистік, демократиялық идеялармен, балаға шынайы шексіз сүйіспеншілікпен, оның жан-жақты дамуына әкелік қамқорлықпен көмкерілген. Руссо тұлға қалыптастырудың үйлесімді бағдарламасын ұсынып, оған ақыл-ой, дене, адамгершілік, еңбек тәрбиесін беруді көкейкесті мәселе деп есептеді. Ол көтерген педагогикалық идеялар сол кезең үшін ерекше және батыл болды. Педагог кейбір мәселелерде бұрыңғы көзқарастарынан ажырай алмағанмен, оның идеялары тәрбие теориясы мен тәжірибесін жаңартуда маңызды дерек көзі болып табылады. Оқыту әдістерінің белсенділігін арттыру, тәрбиені баланың өмірі мен жеке тәжірибесіне байланыстырып жүргізу, жүйелі еңбек дайындығының қажеттілігі туралы талаптарды ұсынған гуманист-педагог адам тұлғасын жетілдірудің тиімді жолын нұсқады.
XIX ғасыр тәлім-тәрбие беру ісінде біраз еңбек етіп, өздері педагогика классиктері атанып, жас ұрпаққа мол мұра қалдырған гуманист ағартушылар заманы болды. Солардың бірі һәм бірегейі Иоганн Генрих Песталоцци (1746-1827) барлық теориялық және практикалық қызметін бұқара халықтың дұрыс тәрбие алуына бағыттады. Песталоцци тәрбие баланың табиғатына үйлесімді яғни адам табиғатының жаратылыстан берілген даму кезеңдерінде сәйкес жүргізілуі тиіс, өйткені баланың ішкі күштерінің әлеуеті, олардың дамуға, жетілуге деген ұмтылыс нышандары оның туа біткен табиғи жаратылысымен бірге беріледі деп үйретті. Ол адам табиғатының ішкі күшін үш түрге: ақыл-ойға, физикалық (тән) және ізгілік күштеріне бөледі. Оның өз сөзімен айтсақ: ақыл, қол және жүрек күштері. Осы күштердің бір-бірімен үйлесімді дамуы, бірінің есебінен басқалары басымдық алмай, бірте-бірте қатарласа толығуы адамды жан-жақты жетілдіреді, ал бұл шарт орындалмаса, яғни бірінің есебінен екінші күш басымдық алып, адам біржақты тәрбие алса,онда бұндай адам жарымжан тіпті дөрекі қалыпта күй кешеді. Оны болдырмас үшін адам табиғатынан берілген күштер мен қабілеттерді жан-жақты үйлесімді жетілдіру керек. Міне осындай пайымдауларға негізделген тәлім-тәрбие үлгісі Песталоццидің өзі құрған элементар білім беру теориясына негіз болды. Бұл теория бойынша тәрбиеші баланың даму табиғатына сәйкес қарапайым элементтен күрделіге қарай, бір басқыштан екіншісіне жетелей отырып, оның адами тұлғасын қалыптастыратын білім мен тәрбие беруге тиіс.
Песталоцци балаларды оқытудың өзегін қарапайым (элементар) ізгілік тәрбиесі құрау керек деп түсіндірді. Оның негізгі міндеттері: балалардың бойында инабаттылық, ар-ождан, кішіпейілдік, елгезектік т.с.с. ізгілік сезімдерін ояту болып табылады. Оларды отбасындағы, төңірегіндегі пайдалы жұмыстар мен іс-әрекеттерде қолдану арқылы санаға сіңіріп, берік орнықтыру керек дей отырып, ұлы ағартушы-педагог баланың анаға деген табиғи сүйіспеншілігін әкеге, одан отбасы мүшелеріне, одан өз төңірегіндегі адамдарға, одан өз отанына ұластыруға болады, сөйтіп бүкіл адамзатты шынайы сүйетін ізгілікті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz