Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы
Дипомдық жұмыс
Жаңалықтар порталының
тілдік ерекшелігі
Мазмұны:
Кіріспе бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.Публицистикалық стиль ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Публицистикалық стильдің қалыптасуы, қызметі мен белгілері ... ... ... ... .
1.3. Бұқаралық ақпарат құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Мақалалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. Жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.1. Өзгетілдік элементтердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қос сөздердің қолданыс ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.Қысқарған сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Риторикалық сұрақтардың кездесуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5. Эмоциональды-экспрессивті сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.6. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің қолданылыс ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7. Терминдердің қолданылу аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.8. Қоғамдық-саяси терминдердің қолданылыс ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .
2.9.Ауыз екі сөйлеу тілі элементтерінің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі - сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап қазіргі дейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетін де сол өлмейтін сөз.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару - сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз осылай шығарған сөз ... - деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Публицистикада да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер туды. Тірі болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар - деп Әлихан Бөкейханов сияқты ардақтыларымыз армандаған заман келді. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?! - деп тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, , оның демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды.
Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ публицистикасының зерттелуі негізгі екі бағытта жүргізіліп келді. Оның бірі - жалпы журналистиканың құрамдас бөлігі ретінде публицистика тарихы, теориясы, тәжірибесіне арналған еңбектер. Бұл ретте алғаш аталатыны- М.И.Фетисовтың 1961 жылы жарық көрген Зарождение казахской публицистики атты еңбегі. Мұндағы қарастырылған мәселелер - орыс демократиялық публицистикасы, оның қазақ демократиялық публицистикасының пайда болуына әсер-ықпалы, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев публицистикасының ерекшеліктері, орыс журналистикасы мен публицистикасындағы қазақ тақырыбы.
Журналистика мәселелерін әр жылдары зерттеген Қ.Бекхожиннің, Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтің Ш.Елеукеновтің, Ү.Сұбханбердинаның, З.Тұрарбековтің, С.Имашевтің, Ә.Ыдырысовтың,С.Матвиенконың, Т.Ыдырысовтың, Қ.Әбілдаевтың, М.Арғынбаевтың, С.Масғұтовтың, Р.Сағымбековтың, Н.Омашевтың, С.Қозыбаевтың еңбектерінде де 10 публицистика туралы жекелеген пікір-тұжырымдар кездеседі.
Қазақ публицистикасының зерттеудің екінші бағыты еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары жүзеге аса бастады. Бұл - көрнекті тұрғыдан қарастыру негізінде публицистиканы зерттеу. Осы ретте А.Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің, С.Қожановтың, Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Бөкейхановтың, Н.Төреқұловтың, С.Ерубаевтың, Х.Досмұхамедұлының, Ә.Әлімжановтың, К.Смайыловтың, С.Мәуленовтың, Ш.Мұртазаның, Е.Букетовтің публицистикалық шығармашылығына қатысты еңбектер шоғырын айтуымыз керек. Десек те, қазақ публицистикасының табиғаты, оның қалыптасу, даму арналары кең ауқымда алынып, тұтас зерттелмеді.
Қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйеде болсын, оның даму тарихында бұқаралық ақпарат құралдарының ролі өте зор. Өйткені қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-экономикалық өмірін күнделікті ақпарат тарату қызметінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдарының арасында жаңалықтар порталының қызметі қоғам үшін өлшеусіз екені белгілі. Себебі жаңалықтар порталы арқылы берілетін жаңалықтар қоғам өміріндегі өзгерістерге уақытымен үн қоса отырып, сан мыңдаған оқырмандармен ақпарат алмасып, оның рухани ой санасына қозғау салып, пәрменді ықпал етеді. Жаңалықтар хабарлары арқылы өмірдегі құбылыстарға баға бере отырып, оларға талдау жасайды, кемшіліктерді жою жолдарын ұсынады, пікірлердің тууына ықпал етеді.
Демек бұқаралық ақпарат құралдарының ақпарат тарату көзі ғана емес, күн өткен сайын халықтың, мемлекеттің саяси қоғамдық мінбесіне айналғандығына көз жеткізуге болады. Халықтың күнделікті өмірімен етене араласа өмір сүріп келе жатқан жаңалықтар порталы оқырманның ақпаратпен жедел қамтамасыз етуші, демократиялық үрдістер мен жариялықты қалыптастырушы негізгі фактор деп айтуымызға болады.. Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз ғылым мен техниканың дамып-жетілген кезеңі. Бұл құбылыстың дәлелін біз бүгінгі бұқаралық ақпараттарды тарату құралдарының пәрменділігінен көруімізге болады. Қазіргі кездегі бұқаралық ақпарат құралдарының оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды-радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиовизуалды-теледидар, деректі кино) болып үшке бөлінеді. Бұлар бір бірінен тек коммуникативті құрылымдарымен ғана ерекшеленеді, ал функционалдық құрылымдары бір-біріне ұқсас. Бұқаралық ақпарат құралдарының, соның ішінде электронды БАҚ құралдарының бүгінгі күні ана тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді бұқаралық насихат құралдары-радио, телевизия, газет, жаңалықтар порталы болса осылардың бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса айтып кетуімізге болады. Қоғам өмірінде алғаш насихат құралдарының қарапайым түрлері пайда болса, біртіндеп олар күрделеніп ақпарат таратудың электронды түрлері радио мен теледидар, түрлі ақпарат құралдары пайда болды. Ал ақпарат тарату құралдарынан зерттелу жағынан кенже қалып келе жатқан сала ретінде жаңалықтар порталы тілін айтуымызға болады.
Өзімізге белгілі ғылымның қай саласын алмайық, өмір өзгеріп уақыт өткен сайын алға жылжып дамып келеді.Техникалық ғылымдар қоғамдық формациямен байланыссыз дамыса, жаңалықтар порталдары, оның қолданыс тілі мүлдем олай емес. Қоғамдық құрылыстағы адам өміріндегі болып жатқан жаңалықтардың, өзгешеліктердің нағыз жаршысы БАҚ болғандықтан жаңалықтар порталында қолданылатын тіл қоғамдық формациямен тікелей байланысып, оның әр сатысында жаңа мазмұн, жаңа түрге ие болады.
Дипломдық жұмысымда жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктеріне тоқтала отырып, жаңалықтар порталында кездесетін түрлі тілдік ерекшеліктерге, соның ішінде қоғамдық мәні бар мәселеге көпшілік назарын аударту мақсатында жаңалықтар тақырыптарынан, мәтіндерінен ой мен сезімге қатар әсер етерліктей экспрессивті-эмоционалды мәндегі тіл бірліктері мен риторикалық сұраулы сөйлемдерге, қоғамдық-саяси лексикаға және шетел тілдерінен енген терминдерге, өзгетілдік элементтерге, тұрақты сөз тіркестеріне, фразеологизмдерге, мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерге, қос сөздер мен қысқартылған сөздерге, ауызекі сөйлеу тіліне тән ерекшеліктерді көрсете отырып, мысалдар келтіремін.
Жаңалықтар порталы тілін арнайы зерттеген арнайы толық ғылыми еңбек қазақ тіл білімінде жоқ деп айтуымызға болады. Сондықтан жаңалықтар порталы тілінің ерекшелігін арнайы зерттеу нысаны етіп алу қазақ тіл білімінде жаңаша ғылыми зерттеу арнасын тудырады деген пікірдемін.
Диплом жұмысының мақсаты: Бұқаралық ақпарат құралдарын зерттей отырып, жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктерін анықтау.
Диплом жұмысының міндеті:
- Ғылыми еңбектер мен оқулықтарға сүйене отырып, бұқаралық ақпарат құралдарының қолданылуын, жаңалықтар порталында кездесетін тілдік ерекшеліктерге тоқталу;
- ғылыми, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау;
- жаңалықтар порталынан мысалдар қарастыру;
- Қоғамдық-публицистикалық стильдің қалыптасуы, публицистикалық стильдің функционалдық қызметін, публицистикалық стильдің белгілерін айқындау;
- Бұқаралық ақпарат құралдарын талдау мен бағалау, мақлалардың түрлеріне бөліп көрсету;
- Жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктерін ажырату: Жаңалықтар тіліндегі эмоциональды-экспрессивті сөздер, омоним, синоним, антоним, қоғамдық-саяси лексика, мақал-мәтелдер, фразеологизмдер мен термин сөздер, ауызекі сөйлеу тілінің пайда болу, жасалу, қолданылу шегін айқындап, олардың қолданылуын талдау
Диплом жұмысының өзектілігі:
Диплом жұмысының жаңалығы:
Диплом жұмысының теориялық маңызы:
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
I.Публицистикалық стиль
1.1. Публицистиканың пайда болуы
Публицистика (латынша: publicus - көпшілік, әлеумет) -- қоғам өмірі үшін маңызды мәселелерді талқылау деген ұғымда жұмсалады.
Публицистикалық стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шы-ғармалардың негізінде калыптасады. Белгілі бір тілде публицистика тілінің өз алдына бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді. Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің ауызша және жазбаша түрлері болатынын айтады. Публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси тақырыпқа жазылған газет, журналдардағы мақалалар, памфлет, очерк т. б. шығармалар жатады. [1, 21].
Публицистикалық стиль - қоғамдық-саяси үгіт-насихаттық әдебиетте, бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылатын әдеби тілдің функционалдық стильдерінің бірі. Публицистикалық стиль дегеніміз - көпшілікке арналған қоғамдық-саяси, әлеуметтік, экономикалық тақырыптарға арналған газет-журнал беттеріндегі журналистика жанрларында (очерк, бас мақала, мақала, ақпараттық хабар, халықаралық шолу, деректі әңгіме және т.б.) жазылған жарияланымдар. Публицистикалық стильдегі жарияланымдардың мазмұны қоғам, адам өмірінің түрлі жағдайларын үгіттеу, насихаттау сипатында болып, тілдегі әсерлі, сезімдік және бейнелі сөздерді қолдану басым болады да, баяндалған мәселелер нақты фактілер мен құжаттарға негізделеді. [2, 74].
Публицистикалық стильге қойылатын талап - қандай тақырыпқа жазылса да, логикалық жағынан дәлелді, көңілге қонымды болуы қажет. Ол - тілдік құралдарды қолдана білуден байқалады. Публицистиканың қоғам өмірімен тығыз байланыстылығы оған үгіт-насихаттық сипат береді. Сондықтан публицистикалық шығарманың тақырыбына, мазмұнына сай сөздер мен сөз тіркестерін сұрыптап қолдана білудің және қажетті синтаксистік құрылысты пайдалана білудің үлкен мәні бар.
Публицистиканың жанры әр алуан. Сол жанрлардың түріне, өзгешелігіне қарай оның тіл ерекшелігі болады. (Бас мақала, инфомациялық хабар, очерк, халықаралық шолу, памфлет, радио хабары т.б.) [1, 25].
Публицистикалық стильде көркем сөз тәсілдерінің барлығы, сондай-ақ тұрақты сөз тіркестері, мақал мен мәтелдер, афоризмдер және тілдің көркемдегіш тәсілдері, әсіресе риторикалық сұраулар, стилистикалық сөз қайталаулар да мол қолданылады.
Лексикасында - қоғамдық-саяси терминдер мен сөздердің (демократия, революция, ұлт мәселесі, жариялылық), эмоциональдық баға беруші сөздердің (еңбек жарысы, жасөспірім, тұлға, перзент, жасампаз), экспрессивтік бояуы бар (бас қатыру, қоян-қолтық), перифраздардың (ақ алтын-мақта, қара алтын-көмір, көгілдір экран-телевизор), қос сөздердің, қысқартылған сөздердің, риторикалық сұрақтардың, қайталамалардың қолданылуы публицистикалық стильдің басқа стильдерден өзгеше екендігін көрсетеді.
Сонымен публицистикалық стиль - қазақ әдеби тіліндегі проза жанрларының алғашқы үлгілерінің бірі. Бұл - проза синтаксисінің заңдылықтары әлі қалыптасып үлгермеген кез. Осыған байланысты қоғамдық-публицистикалық стильдің синтаксис саласында біраз ерекшеліктері байқалды. (сөйлемдегі сөздердің инверсиялық орын тәртібі).
Қазақ тіл білімінде публицистикалық стиль (бұқаралық ақпарат құралдарының тілі) функциональдық стильдердің бірі ретінде қалыптасты, ол жан-жақты зерттелуде. Публицистикалық стильдің негізгісі әрі алғашқысы газет тілі болып есептеледі. Бұл тұрғыдан тұңғыш қазақ газеттерінің тілін Б.Әбілқасымов, 1920 жылдардағы мерзімді баспасөз тілін С.Исаев, қоғамдық-публицистикалық стильді О.Бүркітов т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазіргі қоғамдық-әлеуметтік шындыққа байланысты коммуникативтік қызметі ерекше публицистикалық стильдің жан-жақты қырлары түрліше бағытта зерттелуде. Мысалы, газет лексикасына байланысты А.Алдашеваның, Б.Момынованың, сол сияқты публицистика, газет тілінің прагматикасы туралы Б.Жұмағұлованың, Ф. Жақсыбаеваның т.б. зерттеу еңбектері бар. [2, 75-76].
Қазақ әдеби тілінде қоғамдық-публицистикалық стильдің тууы мерзімді баспасөздің пайда болуымен тікелей байланысты. Қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштары - Түркістан уәләятының газеті, (1870-1888) мен Дала уәләятының газеті (1888-1902), Торғай газеті, Ауыл шаруашылық листогі және облыстық ведомостылар (мысалы, Торғай облыстық ведомостылары) сияқты патша өкіметінің жергілікті әкімшіліктерінің ресми органдарында да қазақша материалдар (көпшілігі ресми құжаттардың аудармалары) басылып тұрған. Қазақ публицистикасы араб графикасымен жарық көрген.
Бірінші орыс революциясы кезіде және одан кейін де мерзімді қазақ баспасөзі дамыды. Мәселен, Орынборда бірқатар газеттер шығып тұрды. Бірақ олардың көбі үш-төрт нөмірден кейін саяси мақаттарға байланысты жабылып қалып отырды. Тек ағартушылық-демократтық бағытты ұстаған Қазақстан газетінің (1911-1913, Орда) он шақты саны жарық көрген. Ал қазақтың төл баспа органы - Қазақ газеті А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың редакторлығымен Орынборда 1913 жылғы ақпаннан 1918 жылға дейін бес жыл бойы шығып тұрған.
1911-1915 жылдарында Троицк қаласында шығып тұрған Айқап-тың қазақ мәдениетін қалыптастыруда маңызы зор болды. Журналдың шығарушысы да, редакторы да - белгілі ақын, жазушы М.Сералин. Көптеген мәселелерде Айқап ұсақ буржуазиялық позиция ұстады. Соған қарамастан Айқап журналының қазақ әдебиеті мен әдеби тілінің дамуында атқарған рөлі жоғары бағаланады. Журналдың жұмысына XX ғасырдың бас кезіндегі көрнекті жазушылардың көпшілігі (С.Көбеев, С.Торайғыров т.б.) ат салысты.
Публицистикалық стильдің дамуына Ыбырай, Абай, XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы С.Торайғыров, қоғам қайраткері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтар едәуір үлес қосты. [2, 77].
Баспасөз-халықтың қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүниетанымын қалыптастыруға, кеңейтуге әсер ететін бірден-бір құрал.
Тіл білімінің өсіп, өркендеуіндегі мерзімді баспасөздің рөлін профессор Ө.Айтбаев: Жалпы сөз біткеннің, оның ішінде термин атаулының өріс алар, қанат жаяр жері, ең алдымен, мерзімді баспасөз, яғни өмірдің сан түрлі саласынан сан алуан мәлімет жинап, материал беретін журнлистердей термин құмар маман жоқ деп түсіндірсе, О.Бүркітов: Мерзімді баспасөз - жаңа сөздер ұстаханасы деп нақты тұжырым жасайды. А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси, әлеуметтік тақырыпта жазылған түрлі публицистикалық мақалалары қазақ терминологиясының қалыптасып, әдеби тілдің лексикалық нормаларының тұрақталуына әсерін тигізді.
Сонымен XIX ғасырдың II жартысында негізі қаланған стиль түрі - бүгінде қоғамда аса қажетті, маңызды мәселелерді насихаттап, көпшілікке кеңінен қызмет етіп отырған қазіргі әдеби тілдің ең жүгі ауыр, елеулі саласы.
XX ғасырдың соңғы он жылдығынан бастап баспасөз дамуының жаңа бір кезеңі басталды деуге болады. Қоғамда болып жатқан қоғамдық-саяси ірі-ірі өзгерістердің бәрі баспасөзде көрініс тауып, баспасөз лексикасы көптеген жаңа қолданыс, соңы сөздермен толыға түсті. [2; 77-79].
1.2. Публицистикалық стильдің функционалдық қызметі
Тіл - үнемі өзгеріп, дамып, толығып отыратын қоғамдық құбылыс. Қоғамда болып жатқан өзгеріс, жаңалықтардың бәрі тіл арқылы таңбаланып өмірге еніп жатады. Өмірге келіп жатқан жаңа тілдік қолданыстардың айналымға еніп, қалыптасып тұрақталуында баспасөздің атқаратын қызметі ерекше.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздік тұғырына көтерілуі, тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы қазақ баспасөзінің де жаңа арнаға түсіп, жаңаша дамуына алып келді.
Еліміздің қоғамдық-саяси, рухани-мәдени саласындағы өзгерістер мен тасқындап еніп жатқан ақпараттар ағыны арқылы баспасөз лексикасы толыға түссе, керісінше сол жаңа қолданыстар мен сөздерді қалыптастыруда, тың ақпараттарды оқырманға жеткізуде баспасөздің де қызметі арта түсті.
Бұқаралық ақпарат құралдарын электрондық бұқаралық ақпарат құралдары және мерзімдік басылымдар деп екіге бөліп жүрміз. БАҚ-бұл екі түрінің де атқаратын қызметтері бірдей, яғни көпшілікке ақпаратты жеткізу.
Зерттеуші Б.Момынова Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) деп аталатын ғылыми еңбегінде бұқаралық ақпарат құралдарын оқылатын (визуальды), тыңдалатын (аудиальды) және әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудио-визуальды) үш түріне тоқтала келіп, олардың ортақ қызметтерін, біріншіден, ақпараттық функциясы, екіншіден, ақпаратты жеткізудегі комментарийлық-бағалауыштық функциясы, үшіншіден, ақпараттың ағартушылық-танымдық функциясы, төртіншіден, ақпараттың қоғам мүшелерінің дүниетанымына әсер ету функциясы, бесіншіден, ақпаратты жеткізуде жағымды эффектілер тудыру үшін тиімді тәсілдерді пайдалану функциясы деп санамалап көрсетеді.
Қазақ тіл білімінің көшбасшысы Ахмет Байтұрсыновтың жоғарыда айтқан ой-пікірінен бастап, бүгінгі күнге дейін қазақ баспасөзі және оның тарихы, қалыптасуы, дамуы, қазақ баспасөзінің тілі, қазақ баспасөзінің жүйесі мен құрылымы т.б. туралы зерттеуші-ғалымдар Х,Бекхожин, Б.Кенжебаев, Ш.Сарыбаев, Ү.Субханбердина, Б.Әбілқасымов, Н.Қарашева, С.Исаев, Б.Момынова, О.Бүркітов, А.Алдашеваның еңбектерінде тікелей сөз болады.
Мұнан басқа баспасөз тілі жайында қазақ әдеби тілінің даму тарихы, қазақ тіл білімінің әр түрлі салалары (функциональдық стиль, терминология, стилистика, тіл мәдениеті) туралы жазған зерттеуші-ғалым І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ы.Ысқақов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, М.Серғалиев, Ә.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ә.Болғанбайұлы, Г.Смағұлова, Ш. Құрманбайұлы еңбектерінде айтылады. [2; 80].
Зерттеуші-ғалым Б.Момынованың еңбегінде қазақ баспасөзінің, оның ішінде газет құрылымы, газет типтері, газет жанрлары, газет тақырыптары туралы жан-жақты сөз етіледі. Сондай-ақ осы кезеңде жазылған зерттеуші О.Бүркітовтың Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты кандидаттық диссертациясының қазақ баспасөзін зерттеуде зор маңызы бар.
Публицистикалық стильдегі шығарма қандай тақырыпқа жазылса да, логикалық жағынан дәлелді, көңілге қонымды болып, бұқараға ықпал ету сипаты басым келеді. Қоғамдық өмірдегі жаңалықтар, өзгерістер туралы жұртшылықты құлағдар етіп, қоғамдық пікір қалыптастырады. Публицистикалық стильдің барлық жанрларына ортақ мынадай қызметтері айқындалған:
oo Ақпараттық (түрлі деректер мен хабарларды жеткізу);
oo түсініктеме-баға берушілік (берілетін деректер көбінесе түсіндірумен, талдаумен немесе баға берушілікпен жеткізіліп отырады);
oo танымдық-ағартушылық (мәдени-тарихи және ғылыми материалдарды жариялай отырып, БАҚ тыңдармандардың, оқырмандардың, көрермендердің білім қорын толықтырып отырады);
oo ықпал ету қызметі көпшіліктің саяси-әлеуметтік көзқарасына, санасына әсер етушілік;
oo гедонистикалық (әдетте, мұндай қызмет көңілді хабарларды жеткізу кезінде байқалады, әсіресе, радио мен телевизия арқылы кез келген хабардың тыңдарман мен көрермендердің көңіл-күйін көтеретіндей, эстетикалық қажетін өтейтіндей тартымды, әсерлі жүргізілуі).
Публицистикалық стильдің экстралингвистикалық сипаты төмендегідей:
oo ақпараттың жедел қабылдануы;
oo хабардың толыққанды жеткізілуі;
oo баяндаудың: а) нақтылығы; ә) фактографиялылығы; б) логикалылығы; в) ықшамдылығы; г) экспрессивті-эмоционалдылығы; ғ) қимыл-әрекетке итермелеуі.
Қазіргі кезеңде Қазақстанда Интернет, кабельді теледидар қарқынды дамып келеді. Қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар ақпарат нарығында кеңінен қолданыс табуда. Ұлттық теледидар мен радиостансалар ұлттық ғарыштық жүйе арқылы таратылуда. 2002 жылы CaspioNet (операторы Eutelsat) ғарыштық арнасы құрылды. Республиканың барлық аумағында кабельдік және ғарыштық арналар арқылы BBC, CN, Deutsche Welle арналарының бағдарламалары, Азаттық радиосы, Польшаның Polonia арнасы, ресейлік және басқа да телерадио арналар көрсетіледі. [2; 84].
Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінде әлемнің 20 елінен 80-нен астам шетелдік БАҚ-тардың өкілдері тіркелген. Олардың қатарына BBC, Associated Press, Интерфакс, France Precc, Reuters, ITAR-TASS сияқты дүние жүзіне танымал аса ірі ақпараттар агенттіктері бар.
Ұлттық қоғамдық саяси, рухани-мәдени өмірде болып жататынөзгерістердің барлығы оның тілінен көрініс таппай қоймайды. Тіл тек қатынас құралы ғана емес, халықтың тынысы мен білімінің жинақтаушысы болып табылады.
Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Осындай арнаулы ұғымдардың атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін өрсетіп тұруы қажет. Ғылым мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады. Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді қажет етеді.
Жаңа сөздердің енуі мен сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөздердің мағынасының тарылуы, тіпті қолданыстан шығып қалуы, терминдердің енуі, жаңаша, мәндес тіркестердің пайда болуы, бәрі осы публицистикалық стиль арқылы танылады. Публицистикалық стильдің орасан зор ақпарат таратушы қызметінен, оның жеке өз алдына зерттеу бағыттары - нысандары, қазақ әдеби тілін дамытудағы рөлі, жазылу мақсаты мен міндеттерін жете саралап қарау қажет.
1.3. Публицистикалық стильдің белгілері
Публицистикалық стиль - газет, журнал, радио, теледидар, документальді фильм, т.б.тілі. Публицистикалық стильдің тақырыптық диапазоны өте кең: саясат, идеология, фиософия, экономика, мәдениет, күнделікті тұрмыс-тіршіліктің проблемаларды, қазіргі уақыттың кезектегі міндеттері, ағымдағы саясат мәселелері, әлемдегі қоғамдағы жаңалықтар мен өзгерістер (публицистикада қазіргі кезең жылнамалары деп бекер айтпайды).
Пубицистикалық стильдің негізігі мақсаты - өмірдегі оқиғалар мен фактілерді бағалау, философиялық-дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан пайымдау мен түйін жасау және оны көпшілікке жеткізу, тарату болып табылады.
Публицистикалық стильдің (бұқаралық ақпарат құралдарының) жазбаша түріне мерзімді баспасөз (визуалдық), ауызша түріне радио (аудиалдық), теледидар хабарлары, деректі кино (аудиовизуалдық) жататыны белгілі. Ал жанрлық түрлері: бас мақала, ақпараттық хат, очерк, халықаралық шолу, памфлет және сұхбат, т.т. Әрқайсысының өзіндік сөз қолдану ерекшелігі, экстралингвистикалық, тілдік-стильдік сипаты (белгілері) айқындалады.
Басты стильдік сипаты: мұнда қолданылатын сөз үндеу мәнінде жұмсалады. Сөз эмоционалды-экспрессивті сипатта болады (еңбек ардагері, дем беруші, көшбасшы, нық қадаммен, т.б.). Тілдің осындай эмоционалды-экспрессивтілігі жағынан көркем стильге жақын, ал фактіні толық және жүйелі баяндау тәсілі жағынан ғылыми стильге жақын екендігі көрінеді.
Публицистикалық стильдің әдеби ауызша түріне радио-теледидардан берілетін хабарлар жатады дедік. Зерттеушілер телехабарлардың құрылымы тетрададан (төрттіктен) тұратындығын атап көрсетеді:
oo сөйлеу тілінен;
oo табиғи дыбыстан;
oo музыкадан;
oo көріністен (М.Серғалиев)
Олай болса, аудиовизуалдық хабарлардың адресаттары көрермен, тыңдарман, кей реттерде бұған қоса оқырман болып келеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының осындай ерекшеліктеріне байланысты ол хабардың тілдік сипаты да әртүрлі дәрежеде көрінеді.
Публицистикалық стильдің барлық түрлеріне ортақ лингвистикалық ерекшеліктер төмендегідей: лексика мен фразеологияда - қоғамдық-саяси терминдер мен сөздер (хабар, репортаж, ереуіл, парламент, демократия, сұхбат, диктор), бағалауыш лексикалық бірліктер (ұлтжандылық, көшбасшысы, бәсекеге қабілетті, ұрпақтар сабақтастығы, ақпараттар ағыны т.т.), ілгеріде келтірілген эмоционалды-экспрессивті сөз орамдары, перифразалар (көгідір экран, ақ халатты абзал жан, қара алтын, дала кемесі т.б.), стандарт тілдік бірліктер (арнайы тілші репортажы, жахан жаңалықтары тілшіміз әңгімелейді, т.т.); грамматикада - қосарлы сөздер (бұқаралық-саяси, үгіт-насихаттық т.б.), бұйрық рай тұлғалы сөздер (жүзеге асырайық, оңды нәтижеге жетеміз, іске жұмылдырылсын), сөздердің инверсиялануы, қаратпа сөздердің риторикалық сұрақтардың, әртүрлі қайталамалардың, көркемдік құралдардың қолданысқа түсуі, ықшамдалған сөйлемдер мен түрлі синтаксистік құрылымдардың пайдаланылуы, өзге де стиль түрлеріне тән белгілердің кездесуі жиі байқалады.
Публицистикалық стиль - саясат пен идеологияның құралы ретінде қызмет етеді, әртүрлі саяси ақпараттар ағыны мен жаңалықтарды дер кезінде жеткізіп, оған баға беріп, бұқараға ықпал ету тәрізді маңызды міндеттер атқарады. Қоғамдық мәні бар мәселеге көпшілік назарын аударту мақсатында ой мен сезімге қатар әсер етерліктей экспрессивті - эмоционалды мәндегі тіл бірліктері жиі қоданылады.
Оқырман көңіліне жылы сезім ұялататын жағымды мәндегі эмоционалды сөздер де, риторикалық сұраулы сөйлемдер де публицистикалық стиль үлгілерінде жиі жұмсалады.
Публицистикалық стильдің басты ерекшелігі: ол ұлттық әдеби тілдің жетілуіне, сөздік қазынасының толығуына зор ықпал етеді, сол арқылы әдеби тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіндегі даму сипатын, жаңа бірліктердің нормалану үдерісін көрсете алады. Публицистикалық стильдің қаысқаша талдау үлгісі:
1.Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны):газетте, саяси-қоғамдық журналдарда (жазбаша түрі), ал жиналыстар мен митингілерде, радио-теледидар хабарларында (ауызша түрі).
2.Қарым-қатынас мақсаты: заттар мен құбылыстардың мәнін ашу, оған көпшіліктің назарын аудару; жұртшылықты белгілі іске жұмылдыру, белгілі бір мақсатқа үндеу, иландыру; сондай-ақ белгілі бір құбылысқа оң не теріс баға беріп, қоғамдық пікір туғызу.
3.Стильдік сипаты: сөз үндеу, жұртшылықты иландыру, үгіттік-насихаттық мәнде жұмсалады. Сөз ой мен сезімге қатар әсер етерліктей болып келеді.
4.Тілдік ерекшеліктері:
- лексика-фразеологиялық: зат пен құбылысқа оқырман назарын аудару үшін экспрессивті-эмоционалды реңктегі сөздер және бағалауыш лексика.
- жалпы саяси лексика, халықаралық терминдер, күрделі тіркестер.
- тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, афориздер мен перифразалар.
- морфологиялық: көптік тұлғалы зат есімдер, күрделі, қысқарған, жалқы, деректі, дерексіз зат атауары, сан есім, сын есім, етістік тұлғалары, үстеулер;
- синтаксистік: бұйрықты, лепті, риторикалық сұраулы сөйлемдер, сөз қайталаулар.
Зерттеу еңбектеріне сүйенсек, публицистикалық шығармалар тілінің мынадай негізгі ерекшеліктері болады:
1.Берілген материалдық деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі;
2.Берілген материалдардың қалың көпшілікке түсініктілігі;
3.Берілген материалдардың оқырманға әсерлігі. [2; 86-93].
2. Бұқаралық ақпарат құралдары
2.1. Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы
Әр түрлі ғылым салаларының өзіне тән негізгі ұғымдары болады. Мәселен әдебиет теориясында - образ, экономикалық теорияда - тауар, психологияда - жан, зоологияда - жануар, ботаникада - өсімдік, астрономияда - жұлдыз т.б. негізгі ұғымдардың алатын орны зор. Журналистика теориясындағы сондай негізгі ұғым бұқаралық ақпарат ұғымы. Informatio - латын сөзі, қазақша мағынасы - мағлұмат беру, мазмұндау, хабарлау болып келеді.
Шын мәнінде журналистиканың әлеуметтік қызметтің ерекше саласы ретіндегі мәні бұқаралық ақпарат жинақтауымен, өңдеуімен, дайындауымен және таратуымен айқындалады. Журналистиканың негізгі күші - оның ақпаратты иеденетіндігінде. Радио мен теледидардың, газет-журналдардың тарататын ақпарат, мағлұматттары бұқараға, қалың көпшілікке арналады. Журналистиканың Бұқаралық ақпарат құралдары деп аталуының себебі де содан шығады. Бұқаралық ақпарат журналистер мен оқырманды, көрерменді, тыңдаушыны байланыстыратын алтын көпір іспеттес.
Ақпаратқа деген қажеттілік адамзатпен бірге туып, бірге жасасып келеді. Қоғамдық дамудың әр түрлі сатысында хабар таратудың әдісі мен тәсілдері, құралы әр түрлі болды. Уақыт өте келе, қоғам өмірінде тың өзгерістер бола бастады. Ақпарат таратудың жаңа түрлері дүние есігін аша бастады. Адамзат өркениеті түрлі техникалық жетістіктер жемісін пайдалана отырып, хабар жеткізудің озық тәсілдеріне қол жеткізді. Дамыған, алдыңғы елдердің тәжірибесіне енген жаңалықтар XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезінде қазақ сахарасына да жетті.
Қазақ журналистикасының қалыптасып, дамуына іс жүзінде де, сөз жүйесімен де үлкен үлес қосқан тұлға Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ газетінің 1913 жылғы шыққан алғашқы нөмірінде: Әуелі газета - халықтың көзі, құлағы, һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, газета содай керек. Газетасы жоқ жұрт, басқа жұрттың қасында, көзі жоқ соқыр, құлағы жоқ керең, тілі жоқ мылқау секілді. Дүниеде не болып жатқанын көру, есту жоқ, өз пікірін айту жоқ (Қ.1913 , №1) - деп ашып жазыпты. Мұның өзі қазақ зиялыларының халық ішіне ақпаратты жедел, дер кезінде жеткізудің маңыздылығына мән бергендігінің айғағы. (3; 23)
Қазақстан Республикасының Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңындағы Жалпы ережелер деп аталатын 1-тарауда біз сөз етіп отырған мәселе жайлы мынадай түсінік бар: бұқаралық ақпарат - тұлғалардың шектеусіз аумағына арналған баспа, аудиовизуальды және басқадай хабарламалар мен материалдар.
Бұқаралық ақпарат ұғымының мағынасын Б.Жақып Публицистикалық шығармашылық негіздері атты еңбегінде былайша таратып айтады:
1.Ақпарат бұқараға бағытталады. (яғни қоғамға, халыққа, аймаққа, кәсіп иелеріне т.б.)
2.Қоғамдық өмірдің әр түрлі саласындағы көпшілікке қажетті, олардың ойларындағы көкейкесті мәселелерге сәйкес келетін ақпарат болуы керек.
3.Жалпыадамзаттық биік мұраттарға ұмтылдыратын мәселелер бойынша жұртшылықтың біртұтас көзқарасын қалыптастыру қажет.
4.Бұқараның ақпаратқа қол жеткізуіне тиімді жағдай жасалуы. (Яғни тегін немесе аз ғана төлемақыға ақпарат тарату, жаңалықтар жеткізудің қарапайым түрлерін пайдалану).
5.Аудиторияның бір мезгілде ақпарат алуын қамтамасыз ету мүмкіндігі. Яғни ақпаратты үздіксіз, тұрақты және мерзімді түрде жеткізу. Теледидар мен радио тұрақты уақытта хабарлар беріп отыру, ал газетте айдарлар мен циклдардың, беттердің реттілігін қадағалау.
6.Бұқаралық ақпарат құралдарына барлық қатысқысы келетін азаматтарға ашық мүмкіндік беру.
Журналистік ақпарат - адамзат қалыптастырған жалпы ақпараттың құрамдас бір бөлігі болып саналады. Журналистикадағы ақпарат ұғымының басты екі мағынасы бар. Ақпараттың кең мағынасы - журналистика аудиторияға жеткізетін барлық мәліметтердің жиынтығы. Яғни көпшіліктің дүниетаным шеңберін ұлғайтатын хабарлар мен жарияланымдардың бәрі де журналистік ақпарат болып табылады. Мақалалар мен очерктер, телефильмдер мен сазды хабарлар, радиоспектакльдер мен бейнеклиптер, жарнамалар мен телекөпірлер, баспасөз конференциялары мен брифингтер, сөзжұмбақтар мен хабарландырулар, т.б. - БАҚ жүйесінде қолданылатын материалдардың кең спектрі түгел қамтылады.
Журналистикадағы ақпарат тар мағынасында үш түрлі ұғымды білдіреді: а) бұл - ішкі және сыртқы, халықаралық жаңалықтардың жиынтығы: ә) публицистиканың ақпараттық жанрлары: заметка, есеп, репортаж, сұхбат. б) ең шағын жанр заметканы кейде хабар, ақпар деп атаймыз.
Жалпы журналистикадағы ақпаратты мән-маңызына қарай бірнеше түрге бөліп қарастыруға болады. Олар: а) оқиғалы ақпарат; ә) көркем ақпарат; б) публицистикалық ақпарат; в) анықтамалық ақпарат; г) жарнамалық ақпарат; ғ) көңіл көтеретін ақпарат; д) түсініктемелі ақпарат; е) түсініктемесіз ақпарат. (3, 25)
Журналистиканың ақпараттық қызметі Журналист-Текст-Аудитория тізбегімен айқындалады. Журналист өміріндегі көрініс, құбылыс, оқиғаларды ой елегінен өткізе отырып материал жазады. Сол материал қағаз бетіне түсіп немесе эфир арқылы аудиторияға жетеді. Аудитория - тыңдаушы, тыңдарман, көрермен. Бұл қарапайым формула (Ж-Т-А) ақпарат теориясындағы тіке байланыс және кері байланыс ұғымдарынан туындап отыр.
1848 жылы Шеннон Ақпараттың материалдық теориясын жасады. Оны Виннер басқару теориясымен ұштастырған. Кейбір теоретиктердің айтуынша: Ақпарат дегеніміз хабардың ғана сипаты емес, хабар мен оны тұтынушының арасындағы қарым-қатынас сипаты. Өйткені тұтынушыға жеткен соң ғана хабар ақпаратты бөліп шығарады (4,33).
Журналистикадағы бұқаралық-ақпараттық процесс негізгі үш сатыдан тұрады:
1.Болмыстың бейнеленуі, өмірдегі оқиға, құбылыстың кескінделуі;
2.Шығарма тексінің жазылуы;
3.Аудиторияның тексті игеруі.
Осыдан келіп шығатын журналистік текстің үш қырын сипаттауға болады:
1. Текстің семантикасы. Семантика - грек сөзі - Semanti-kos -маңызды, көрсететін деген мағынаны білдіреді. Бұл оның болмыспен қарым-қатынасының сипатын білдіреді.
2.Текстің синтактикасы. Синтактика - грек сөзі Sintaktikos - құрылған деген ұғымды білдіреді. Бұл текстің ішкі құрылымының сипаты.
3.Текстің прагматикасы. (Прагматика - грек сөзі pragma - пайда, іс деген ұғымды білдіреді.) Бұл текстің аудиториямен қатынасының сипаты. (3,26)
Әрбір журналист тексті дайындағанда мынадай шарттарды ескергені абзал:
А) Ақпаратта хабарланатын жайттар тың да, тосын болуы қажет.
Ә) Хабардың аудиторияға түсініктілігі, көпшілікке жетімді болуы.
Б) Ақпараттың құндылығы, маңыздылығы ескерілуі керек.
Не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен, оның өзін анық танып, біліп алған жөн. (24,8)
Шын мәнінде публицистика деген сөздің шығу төркіні жайлы айтсақ, бұл латынның publicus - қоғамдық деген сөзінен шыққан. Бұдан аңғаратынымыз публицистика сөзінің этимологиясы қоғамдық деген сөзге тікелей қатысты.
Осы ойымызды нықтап, шегелей түсу үшін арғы-бергі сөздіктер мен зерттеушілер тұжырымына жүгінейік. Мәселен, Владимир Дальдің түсіндірме сөздігінде публицист сөзіне былайша анықтама берген: Публицист, писатель более газетный, журнальный, по современным общим вопросам, по народному праву.(25,535)
Қазақ зерттеушілерінің ішінде публицистикаға тұңғыш анықтаманы Ахмет Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде берді. А.Байтұрсынов публицистиканы көсем сөз деген қазақ сөзімен төркіндестіреді.
Публицистика әлеуметтік, қоғамдық, саяси мәні бар бүгігі күннің көкейкесті мәселелерін көтеретін, көпшілікке сол кезеңдегі басты міндеттерді аңғартып, саяси-әлеуметтік оқиғалардың сыр-сипатын ашып береді. Публицистика белгілі бір күннің, белгілі бір дәуірдің тарихын сол күннің, сол дәуірдің саясатымен, философиялық көзқарасымен байланыстыра отырып жасайды. Ол қоғамдық мәселелерді сырттай емес, өмірмен, тәжірибемен ұштастыра отырып баяндайды. Публицистика дегеніміз - заман тарихы, дәуір танысы, өмір шежіресі. Шежіре болғанда дакүнделікті тіршіліктің рухани бейнесі, жанды көрінісі.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде публицистикаға біршама жинақы айқындама берілген.: Көсем сөз (публицистика, лат. Publicus - қоғамдық) - әдебиет пен журналистиканың қоғамдақы көкейкесті, өткір мәселелерді қозғайтын саласы. Көсем сөздің мақсаты - нақтылы саяси, экономикалық, әлеуметтік, философиялық мәселелерді көтере отырып, өз кезеңіндегі қоғамдық ойға ықпал ету. Көсем сөздің осы мақсатқа орай қалыптасқан өзгеше стилі болады, оған айтыс рухы, сендіру, иландыру, ұйытуға бағытталған тәсілдер тән, көсем сөздің озық үлгілерінен шешендік сөздердің ізі аңдалатыны да содан.
Көсем сөз - мерзімді баспасөз бетіндегі көптеген жанрларға бірдей қатысты ұғым. Сондықтан көсемсөзшілер (публицистер) айтпақ ойы, оны жеткізу ыңғайына қарай кейде памфлет, кейде эссе, мақала, ашық хат, кейде фельетон жазып, жариялайды (26,122)
Публицистік творчествоның мәні туралы кейбір публицистердің ойлары да көңілге қонады. Орыстың белгілі журналисі Анатолий Аграновскийдің айтуынша, қай жерде ой болса, сол жерде публицистика белең алады. Публицистика ойға құрылуы тиіс. Әдебиетші жазуға отырып,тақырыптың тамаша бұрылысын, жаңа сюжетті жаңа сөздерді іздеген кезде бұл ең алдымен, оқырманды ойдың жетегімен алып кету үшін жасалады... Жақсы жазатын адам жақсы жазбайды, жақсы ойлайтын адам жақсы жазады (30,5) Біздің пікірімізше ол ой- қоғамдық маңызы бар ой болуы керек.
Публицист өз шығармасын қоғамдағы адамдардың қалың тобына арнап жазады. Ал мұның өзі шығарманың өзіне тән мазмұнын, пішінін, әдіс-тәсілін талап етеді. Бұл ерекшеліктер публицистиканың функциясымен, оның қоғам өміріндегі жалпы атқаратын рөлімен тығыз байланысты. Публицистиканың мазмұны, пішіні мен әдіс-тәсілдері творчествоның аталмыш түрінің қоғамға ықпыл етуінен әлеуметтік тәжірибеде бірте-бірте қалыптасты.
Публицистика белгілі бір болмыс - құбылысты тек әлеуметтік, саяси жағынан ғана алып бағаламайды, оны практикалық, рухани, моралдік, парасаттық жағынан да талдайды. Демек, ол өмірді, адам әрекетін бір-бірімен байланыста, өз ара бірлікте алып қарайды.
Публицистика нақтылы өмірден орын алып отырған мәнді оқиға-фактілер төңірегіндегі пікірді қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды. Яғни, фактінің, нақты оқиғаның жанры (32,127) - дейді белгілі ғалым Т.Қожакеев.
Публицистиканың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұрын-соңғы зерттеушілердің тұжырымдарында публицистика бірде шығармашылық түрі ретінде, бірде жанр ретінде, енді бірде өзіндік өзгешелігі бар өнер ретінде, саяси қызметтің көрінісі түрінде, газет жанрларының жиынтық атауы түрінде, проблема көтеру құралы ретінде, әдебиеттің бір саласы ретінде, қоғамдық пікірді қалыптастыру тетігі түрінде көрініс табады. Бұл айтылғандардың бәрі де публицистиканың жан-жақты, әр алуан қасиеттерін білдіреді.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары орыс зерттеушісі М.Гус публицистика термині публицистика ұғымы туралы түйінді ойлар айтқан болатын. (35,1). Теоритиктің түсінігінше публицистика ұғымы журналистикаға қарағанда кеңірек ауқымды қамтиды - Публицистика - мамандық, кәсіп ретінде адамзат қызметінің бір түрі. Өйткені өздерін публицистикалық іске арнаған адамдар, өз қызметін публицистика деп атайды. Сонымен бірге публицистика ғалымның, саясаткердің, суреткердің, қоғам қайраткерінің экономистің, заңгердің, тарихшының қосымша кәсіп саласы болуы да мүмкін. Яғни санаткерлігі жоғары, ой-өрісі кең, қоғамның тыныс-тіршілігін тамыршыдай тап басатын кез-келген қызмет иесі публицист бола алады. Мысалы: мамандығы орманшы Әлихан Бөкейханұлы - өз заманының ғажап публицисі, сондай-ақ мамандығы заңгер Жақып Ақбаевты, ғалым-лингвист Ахмет Байтұрсынұлын, ақын Сәбит Дөнентаевты, шығыстанушы Барлыбек Сыртановты, теміржолшы Мұхаметжан Тынышбаевты, дәрігер Санжар Асфендияровты, педагог Мәннан Тұрғанбаевты өз заманының өткір ойлы публицистері ретінде айтып та, жазып та жүр.
Ойларымызды жинақтайтын болсақ, публицистика - белгілі бір нысаны, орны, функциясы, мазмұны, құрылымы мен пішіні бар, белгілі бір жанрлар жүйесі бар және қоғам мүшелеріне әсер ету тәсілдері бар тұтас шығармашылық түрі. Ал публицистер - осы бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі мазмұндық жағынан байытылып, толығуын, басты, қоғамдық маңызы зор ой, идеяларды күн тәртібіне қоюды жүзеге асыратын адамдар. (3, 36)
1.2. Мақалалардың түрлері
Мақала (орыс. Статья, ағылш. article; entry, clause) -
1.Интернет желісінде -- жаңалықтар тобының (newsgroup) хабарламасы ;
2.Мәліметтер объектілерін сипаттау формасы.[1]
3.Мақала - коғамдық-әлеуметтік мәселелер туралы жазылған публицистикалық жанрдағы шығарма.[2]
Мақала 4 түрге бөлінеді:
1.Бас мақала - заманымыздың негізгі бағытын, үкіметтің алға қойған саяси, шаруашылық, мәдени міндеттерді түсіндіріп, іске бағыт береді;
2.Проблемалық мақала - шешуді, тексеруді, зерттеуді қажет ететін теориялық және практикалық мәселелерді көтереді;
3.Насихаттық мақала - ғылым, техника, өнер жаңалықтары заман талабына сай бүгінгі өмірдің практикалық міндеттерімен байланыстырып отырады;
4.Публицистикалық мақала - қоғамдық-әлеуметтік және саяси маңызы зор оқиғалар мен құбылыстарды, дәуір тынысын көтеріңкі үнмен, көркем тілмен баяндайды.
1.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. А. Қ. Құсайынов. - Алматы: Мектеп баспасы ЖАҚ, 2002 жыл. - 456 бет.
2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. -- Алматы: Аруна Ltd. ЖШС, 2010 жыл
Мақаланың ерекшелігі оның бір ғана нақты ойды дамыта түсуінде жатыр. Логикалық ой мен дәлелдердің мақсаттылығы, сөйлемдер мен түйіндердің нақтылығы басты назарда болады. Мақаланың мәні ассоциация мен түйіндерден құрылатын автордың ойында жатыр. Сатылай келе тезистердің көмегімен автор оқырманды өзекті мәселеге жақындата түседі. Содан кейін өзінің дәлелдерінің логикалық тізбегін келтіріп, автор оқырманды өз ойының дұрыстығына иландыруға тырысады. Алайда, автор тек қана дәлелдердің логикасына ғана мән беріп қоймайды. Ол эмоциональды әсердің құралын пайдаланады. Журналистика теориясында мақала жанрының бірнеше анықтамасы бар. Зерттеушілердің бірі Н.М.Хлынов: Мақала ғылыми ақпарат, бас идеялардың насихатшысы мен оқиғаны зерттеудің негізгі үлгісі. Теориялық және практикалық негіз, түйін, басқа жанрларға қарағанда оның мақсаттылыгы мақала жанрында түсініктілігімен, тілдің әсерлілігімен, стильдің көркемдігімен үндесіп жатады,-дейді. Д.Г.Бекасов: Мақала - публицистикалық жанр. Ол нақты анықталған бір ойдың дамуын қамтиды,- дейді. Мақала - публицистикалық зерттеудің пішіні. Сонымен қатар, зерттеушілер мақаланың түрлерін де әр қырынан қарастырған. Н.М.Хлынов мақалаларды: насихаттық, проблемалық, сахналық, жалпылама, сыни, ақпараттық, публицистикалық (публицистикалық комментарий, публицист заметкасы) деп бөлсе, В.Д.Пельт мақаланы мынадай түрлерге бөледі: насихаттық, проблемалық немесе сыни, публицистикалық, ақпараттық. А.А.Тертычный мақаланың тұрақты пішіндеріне тоқтала отырып, былай жіктейді:1. Жалпы зерттеу мақаласы.2. Тәжірибелік-сараптамалық мақала.3.Полемикалық мақала.
Мақалалар жанрлары ретінде хабар (информация), шетелдік корреспонденция, есеп, үгіт-насихат мақалалары, проблемалық мақала, очерк, сұхбат (интерьвю), репортаж, фельетон, пікір (рецензия) есептеледі.
Мақалалардың бәріне ортақ ерекшеліктер:
:: Фактіге, нақты дереккөзге сүйенетіндігі;
:: Фактілер мен деректердің жаңа болуы;
:: Деректер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жаңалықтар порталының
тілдік ерекшелігі
Мазмұны:
Кіріспе бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I.Публицистикалық стиль ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Публицистикалық стильдің қалыптасуы, қызметі мен белгілері ... ... ... ... .
1.3. Бұқаралық ақпарат құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4. Мақалалардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. Жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
2.1. Өзгетілдік элементтердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Қос сөздердің қолданыс ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.3.Қысқарған сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4. Риторикалық сұрақтардың кездесуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.5. Эмоциональды-экспрессивті сөздердің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ...
2.6. Фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің, қанатты сөздердің қолданылыс ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.7. Терминдердің қолданылу аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.8. Қоғамдық-саяси терминдердің қолданылыс ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... .
2.9.Ауыз екі сөйлеу тілі элементтерінің қолданылуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша
Кіріспе
Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі - сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап қазіргі дейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетін де сол өлмейтін сөз.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару - сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз осылай шығарған сөз ... - деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Публицистикада да сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Өткеніміз бен бүгінімізге тәуелсіз ел тұғырынан қарайтын бақытты күндер туды. Тірі болсақ, алдымыз үлкен той. Алаштың баласы бұл жолы болмаса, жақын арада өз тізгіні өзінде бөлек мемлекет болар - деп Әлихан Бөкейханов сияқты ардақтыларымыз армандаған заман келді. Қазақтың публицистикасы қазақ халқының өсіп-өркендеу жолындағы жолбасшысы, ойсерігі, бағдаршамы іспеттес.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен?! - деп тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, , оның демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды.
Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ публицистикасының зерттелуі негізгі екі бағытта жүргізіліп келді. Оның бірі - жалпы журналистиканың құрамдас бөлігі ретінде публицистика тарихы, теориясы, тәжірибесіне арналған еңбектер. Бұл ретте алғаш аталатыны- М.И.Фетисовтың 1961 жылы жарық көрген Зарождение казахской публицистики атты еңбегі. Мұндағы қарастырылған мәселелер - орыс демократиялық публицистикасы, оның қазақ демократиялық публицистикасының пайда болуына әсер-ықпалы, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев публицистикасының ерекшеліктері, орыс журналистикасы мен публицистикасындағы қазақ тақырыбы.
Журналистика мәселелерін әр жылдары зерттеген Қ.Бекхожиннің, Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтің Ш.Елеукеновтің, Ү.Сұбханбердинаның, З.Тұрарбековтің, С.Имашевтің, Ә.Ыдырысовтың,С.Матвиенконың, Т.Ыдырысовтың, Қ.Әбілдаевтың, М.Арғынбаевтың, С.Масғұтовтың, Р.Сағымбековтың, Н.Омашевтың, С.Қозыбаевтың еңбектерінде де 10 публицистика туралы жекелеген пікір-тұжырымдар кездеседі.
Қазақ публицистикасының зерттеудің екінші бағыты еліміз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі жылдары жүзеге аса бастады. Бұл - көрнекті тұрғыдан қарастыру негізінде публицистиканы зерттеу. Осы ретте А.Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің, С.Қожановтың, Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Бөкейхановтың, Н.Төреқұловтың, С.Ерубаевтың, Х.Досмұхамедұлының, Ә.Әлімжановтың, К.Смайыловтың, С.Мәуленовтың, Ш.Мұртазаның, Е.Букетовтің публицистикалық шығармашылығына қатысты еңбектер шоғырын айтуымыз керек. Десек те, қазақ публицистикасының табиғаты, оның қалыптасу, даму арналары кең ауқымда алынып, тұтас зерттелмеді.
Қандай қоғамдық құрылыс, саяси жүйеде болсын, оның даму тарихында бұқаралық ақпарат құралдарының ролі өте зор. Өйткені қоғамның саяси-әлеуметтік, рухани-экономикалық өмірін күнделікті ақпарат тарату қызметінсіз көзге елестету мүмкін емес. Ал бұқаралық ақпарат құралдарының арасында жаңалықтар порталының қызметі қоғам үшін өлшеусіз екені белгілі. Себебі жаңалықтар порталы арқылы берілетін жаңалықтар қоғам өміріндегі өзгерістерге уақытымен үн қоса отырып, сан мыңдаған оқырмандармен ақпарат алмасып, оның рухани ой санасына қозғау салып, пәрменді ықпал етеді. Жаңалықтар хабарлары арқылы өмірдегі құбылыстарға баға бере отырып, оларға талдау жасайды, кемшіліктерді жою жолдарын ұсынады, пікірлердің тууына ықпал етеді.
Демек бұқаралық ақпарат құралдарының ақпарат тарату көзі ғана емес, күн өткен сайын халықтың, мемлекеттің саяси қоғамдық мінбесіне айналғандығына көз жеткізуге болады. Халықтың күнделікті өмірімен етене араласа өмір сүріп келе жатқан жаңалықтар порталы оқырманның ақпаратпен жедел қамтамасыз етуші, демократиялық үрдістер мен жариялықты қалыптастырушы негізгі фактор деп айтуымызға болады.. Бүгінгі өмір сүріп отырған кезеңіміз ғылым мен техниканың дамып-жетілген кезеңі. Бұл құбылыстың дәлелін біз бүгінгі бұқаралық ақпараттарды тарату құралдарының пәрменділігінен көруімізге болады. Қазіргі кездегі бұқаралық ақпарат құралдарының оқылатын (визуалды) мерзімді басылымдар, тыңдалатын (аудиалды-радио), әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудиовизуалды-теледидар, деректі кино) болып үшке бөлінеді. Бұлар бір бірінен тек коммуникативті құрылымдарымен ғана ерекшеленеді, ал функционалдық құрылымдары бір-біріне ұқсас. Бұқаралық ақпарат құралдарының, соның ішінде электронды БАҚ құралдарының бүгінгі күні ана тіліміздің дамуына тигізер әсері мол. Қазіргі қоғамдық өмірдегі ең пәрменді бұқаралық насихат құралдары-радио, телевизия, газет, жаңалықтар порталы болса осылардың бүгінгі таңда тілдік тұрғыдан зерттелуі тең дәрежеде емес екендігін баса айтып кетуімізге болады. Қоғам өмірінде алғаш насихат құралдарының қарапайым түрлері пайда болса, біртіндеп олар күрделеніп ақпарат таратудың электронды түрлері радио мен теледидар, түрлі ақпарат құралдары пайда болды. Ал ақпарат тарату құралдарынан зерттелу жағынан кенже қалып келе жатқан сала ретінде жаңалықтар порталы тілін айтуымызға болады.
Өзімізге белгілі ғылымның қай саласын алмайық, өмір өзгеріп уақыт өткен сайын алға жылжып дамып келеді.Техникалық ғылымдар қоғамдық формациямен байланыссыз дамыса, жаңалықтар порталдары, оның қолданыс тілі мүлдем олай емес. Қоғамдық құрылыстағы адам өміріндегі болып жатқан жаңалықтардың, өзгешеліктердің нағыз жаршысы БАҚ болғандықтан жаңалықтар порталында қолданылатын тіл қоғамдық формациямен тікелей байланысып, оның әр сатысында жаңа мазмұн, жаңа түрге ие болады.
Дипломдық жұмысымда жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктеріне тоқтала отырып, жаңалықтар порталында кездесетін түрлі тілдік ерекшеліктерге, соның ішінде қоғамдық мәні бар мәселеге көпшілік назарын аударту мақсатында жаңалықтар тақырыптарынан, мәтіндерінен ой мен сезімге қатар әсер етерліктей экспрессивті-эмоционалды мәндегі тіл бірліктері мен риторикалық сұраулы сөйлемдерге, қоғамдық-саяси лексикаға және шетел тілдерінен енген терминдерге, өзгетілдік элементтерге, тұрақты сөз тіркестеріне, фразеологизмдерге, мақал-мәтелдер мен қанатты сөздерге, қос сөздер мен қысқартылған сөздерге, ауызекі сөйлеу тіліне тән ерекшеліктерді көрсете отырып, мысалдар келтіремін.
Жаңалықтар порталы тілін арнайы зерттеген арнайы толық ғылыми еңбек қазақ тіл білімінде жоқ деп айтуымызға болады. Сондықтан жаңалықтар порталы тілінің ерекшелігін арнайы зерттеу нысаны етіп алу қазақ тіл білімінде жаңаша ғылыми зерттеу арнасын тудырады деген пікірдемін.
Диплом жұмысының мақсаты: Бұқаралық ақпарат құралдарын зерттей отырып, жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктерін анықтау.
Диплом жұмысының міндеті:
- Ғылыми еңбектер мен оқулықтарға сүйене отырып, бұқаралық ақпарат құралдарының қолданылуын, жаңалықтар порталында кездесетін тілдік ерекшеліктерге тоқталу;
- ғылыми, әдістемелік әдебиеттерге талдау жасау;
- жаңалықтар порталынан мысалдар қарастыру;
- Қоғамдық-публицистикалық стильдің қалыптасуы, публицистикалық стильдің функционалдық қызметін, публицистикалық стильдің белгілерін айқындау;
- Бұқаралық ақпарат құралдарын талдау мен бағалау, мақлалардың түрлеріне бөліп көрсету;
- Жаңалықтар порталының тілдік ерекшеліктерін ажырату: Жаңалықтар тіліндегі эмоциональды-экспрессивті сөздер, омоним, синоним, антоним, қоғамдық-саяси лексика, мақал-мәтелдер, фразеологизмдер мен термин сөздер, ауызекі сөйлеу тілінің пайда болу, жасалу, қолданылу шегін айқындап, олардың қолданылуын талдау
Диплом жұмысының өзектілігі:
Диплом жұмысының жаңалығы:
Диплом жұмысының теориялық маңызы:
Диплом жұмысының практикалық маңызы:
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, негізгі бөлімнен және қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады
I.Публицистикалық стиль
1.1. Публицистиканың пайда болуы
Публицистика (латынша: publicus - көпшілік, әлеумет) -- қоғам өмірі үшін маңызды мәселелерді талқылау деген ұғымда жұмсалады.
Публицистикалық стиль қоғамдық талапқа сай жазылған шы-ғармалардың негізінде калыптасады. Белгілі бір тілде публицистика тілінің өз алдына бөлек стиль болып қалыптасуы қоғамдық сананың өскенін, артқанын көрсетеді. Тілдің басқа стильдері сияқты публицистикалық стиль де бірыңғай болып келмейді. Бірқатар лингвистер публицистикалық стильдің ауызша және жазбаша түрлері болатынын айтады. Публицистикалық стильдің жазбаша түріне саяси тақырыпқа жазылған газет, журналдардағы мақалалар, памфлет, очерк т. б. шығармалар жатады. [1, 21].
Публицистикалық стиль - қоғамдық-саяси үгіт-насихаттық әдебиетте, бұқаралық ақпарат құралдарында қолданылатын әдеби тілдің функционалдық стильдерінің бірі. Публицистикалық стиль дегеніміз - көпшілікке арналған қоғамдық-саяси, әлеуметтік, экономикалық тақырыптарға арналған газет-журнал беттеріндегі журналистика жанрларында (очерк, бас мақала, мақала, ақпараттық хабар, халықаралық шолу, деректі әңгіме және т.б.) жазылған жарияланымдар. Публицистикалық стильдегі жарияланымдардың мазмұны қоғам, адам өмірінің түрлі жағдайларын үгіттеу, насихаттау сипатында болып, тілдегі әсерлі, сезімдік және бейнелі сөздерді қолдану басым болады да, баяндалған мәселелер нақты фактілер мен құжаттарға негізделеді. [2, 74].
Публицистикалық стильге қойылатын талап - қандай тақырыпқа жазылса да, логикалық жағынан дәлелді, көңілге қонымды болуы қажет. Ол - тілдік құралдарды қолдана білуден байқалады. Публицистиканың қоғам өмірімен тығыз байланыстылығы оған үгіт-насихаттық сипат береді. Сондықтан публицистикалық шығарманың тақырыбына, мазмұнына сай сөздер мен сөз тіркестерін сұрыптап қолдана білудің және қажетті синтаксистік құрылысты пайдалана білудің үлкен мәні бар.
Публицистиканың жанры әр алуан. Сол жанрлардың түріне, өзгешелігіне қарай оның тіл ерекшелігі болады. (Бас мақала, инфомациялық хабар, очерк, халықаралық шолу, памфлет, радио хабары т.б.) [1, 25].
Публицистикалық стильде көркем сөз тәсілдерінің барлығы, сондай-ақ тұрақты сөз тіркестері, мақал мен мәтелдер, афоризмдер және тілдің көркемдегіш тәсілдері, әсіресе риторикалық сұраулар, стилистикалық сөз қайталаулар да мол қолданылады.
Лексикасында - қоғамдық-саяси терминдер мен сөздердің (демократия, революция, ұлт мәселесі, жариялылық), эмоциональдық баға беруші сөздердің (еңбек жарысы, жасөспірім, тұлға, перзент, жасампаз), экспрессивтік бояуы бар (бас қатыру, қоян-қолтық), перифраздардың (ақ алтын-мақта, қара алтын-көмір, көгілдір экран-телевизор), қос сөздердің, қысқартылған сөздердің, риторикалық сұрақтардың, қайталамалардың қолданылуы публицистикалық стильдің басқа стильдерден өзгеше екендігін көрсетеді.
Сонымен публицистикалық стиль - қазақ әдеби тіліндегі проза жанрларының алғашқы үлгілерінің бірі. Бұл - проза синтаксисінің заңдылықтары әлі қалыптасып үлгермеген кез. Осыған байланысты қоғамдық-публицистикалық стильдің синтаксис саласында біраз ерекшеліктері байқалды. (сөйлемдегі сөздердің инверсиялық орын тәртібі).
Қазақ тіл білімінде публицистикалық стиль (бұқаралық ақпарат құралдарының тілі) функциональдық стильдердің бірі ретінде қалыптасты, ол жан-жақты зерттелуде. Публицистикалық стильдің негізгісі әрі алғашқысы газет тілі болып есептеледі. Бұл тұрғыдан тұңғыш қазақ газеттерінің тілін Б.Әбілқасымов, 1920 жылдардағы мерзімді баспасөз тілін С.Исаев, қоғамдық-публицистикалық стильді О.Бүркітов т.б. ғалымдар зерттеген.
Қазіргі қоғамдық-әлеуметтік шындыққа байланысты коммуникативтік қызметі ерекше публицистикалық стильдің жан-жақты қырлары түрліше бағытта зерттелуде. Мысалы, газет лексикасына байланысты А.Алдашеваның, Б.Момынованың, сол сияқты публицистика, газет тілінің прагматикасы туралы Б.Жұмағұлованың, Ф. Жақсыбаеваның т.б. зерттеу еңбектері бар. [2, 75-76].
Қазақ әдеби тілінде қоғамдық-публицистикалық стильдің тууы мерзімді баспасөздің пайда болуымен тікелей байланысты. Қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштары - Түркістан уәләятының газеті, (1870-1888) мен Дала уәләятының газеті (1888-1902), Торғай газеті, Ауыл шаруашылық листогі және облыстық ведомостылар (мысалы, Торғай облыстық ведомостылары) сияқты патша өкіметінің жергілікті әкімшіліктерінің ресми органдарында да қазақша материалдар (көпшілігі ресми құжаттардың аудармалары) басылып тұрған. Қазақ публицистикасы араб графикасымен жарық көрген.
Бірінші орыс революциясы кезіде және одан кейін де мерзімді қазақ баспасөзі дамыды. Мәселен, Орынборда бірқатар газеттер шығып тұрды. Бірақ олардың көбі үш-төрт нөмірден кейін саяси мақаттарға байланысты жабылып қалып отырды. Тек ағартушылық-демократтық бағытты ұстаған Қазақстан газетінің (1911-1913, Орда) он шақты саны жарық көрген. Ал қазақтың төл баспа органы - Қазақ газеті А.Байтұрсынов пен М.Дулатовтың редакторлығымен Орынборда 1913 жылғы ақпаннан 1918 жылға дейін бес жыл бойы шығып тұрған.
1911-1915 жылдарында Троицк қаласында шығып тұрған Айқап-тың қазақ мәдениетін қалыптастыруда маңызы зор болды. Журналдың шығарушысы да, редакторы да - белгілі ақын, жазушы М.Сералин. Көптеген мәселелерде Айқап ұсақ буржуазиялық позиция ұстады. Соған қарамастан Айқап журналының қазақ әдебиеті мен әдеби тілінің дамуында атқарған рөлі жоғары бағаланады. Журналдың жұмысына XX ғасырдың бас кезіндегі көрнекті жазушылардың көпшілігі (С.Көбеев, С.Торайғыров т.б.) ат салысты.
Публицистикалық стильдің дамуына Ыбырай, Абай, XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің ірі тұлғасы С.Торайғыров, қоғам қайраткері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтар едәуір үлес қосты. [2, 77].
Баспасөз-халықтың қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірін оятуға, мәдени-әдеби дүниетанымын қалыптастыруға, кеңейтуге әсер ететін бірден-бір құрал.
Тіл білімінің өсіп, өркендеуіндегі мерзімді баспасөздің рөлін профессор Ө.Айтбаев: Жалпы сөз біткеннің, оның ішінде термин атаулының өріс алар, қанат жаяр жері, ең алдымен, мерзімді баспасөз, яғни өмірдің сан түрлі саласынан сан алуан мәлімет жинап, материал беретін журнлистердей термин құмар маман жоқ деп түсіндірсе, О.Бүркітов: Мерзімді баспасөз - жаңа сөздер ұстаханасы деп нақты тұжырым жасайды. А.Байтұрсыновтың қоғамдық-саяси, әлеуметтік тақырыпта жазылған түрлі публицистикалық мақалалары қазақ терминологиясының қалыптасып, әдеби тілдің лексикалық нормаларының тұрақталуына әсерін тигізді.
Сонымен XIX ғасырдың II жартысында негізі қаланған стиль түрі - бүгінде қоғамда аса қажетті, маңызды мәселелерді насихаттап, көпшілікке кеңінен қызмет етіп отырған қазіргі әдеби тілдің ең жүгі ауыр, елеулі саласы.
XX ғасырдың соңғы он жылдығынан бастап баспасөз дамуының жаңа бір кезеңі басталды деуге болады. Қоғамда болып жатқан қоғамдық-саяси ірі-ірі өзгерістердің бәрі баспасөзде көрініс тауып, баспасөз лексикасы көптеген жаңа қолданыс, соңы сөздермен толыға түсті. [2; 77-79].
1.2. Публицистикалық стильдің функционалдық қызметі
Тіл - үнемі өзгеріп, дамып, толығып отыратын қоғамдық құбылыс. Қоғамда болып жатқан өзгеріс, жаңалықтардың бәрі тіл арқылы таңбаланып өмірге еніп жатады. Өмірге келіп жатқан жаңа тілдік қолданыстардың айналымға еніп, қалыптасып тұрақталуында баспасөздің атқаратын қызметі ерекше.
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздік тұғырына көтерілуі, тіліміздің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы қазақ баспасөзінің де жаңа арнаға түсіп, жаңаша дамуына алып келді.
Еліміздің қоғамдық-саяси, рухани-мәдени саласындағы өзгерістер мен тасқындап еніп жатқан ақпараттар ағыны арқылы баспасөз лексикасы толыға түссе, керісінше сол жаңа қолданыстар мен сөздерді қалыптастыруда, тың ақпараттарды оқырманға жеткізуде баспасөздің де қызметі арта түсті.
Бұқаралық ақпарат құралдарын электрондық бұқаралық ақпарат құралдары және мерзімдік басылымдар деп екіге бөліп жүрміз. БАҚ-бұл екі түрінің де атқаратын қызметтері бірдей, яғни көпшілікке ақпаратты жеткізу.
Зерттеуші Б.Момынова Газет лексикасы (жүйесі мен құрылымы) деп аталатын ғылыми еңбегінде бұқаралық ақпарат құралдарын оқылатын (визуальды), тыңдалатын (аудиальды) және әрі тыңдауға, әрі көруге болатын (аудио-визуальды) үш түріне тоқтала келіп, олардың ортақ қызметтерін, біріншіден, ақпараттық функциясы, екіншіден, ақпаратты жеткізудегі комментарийлық-бағалауыштық функциясы, үшіншіден, ақпараттың ағартушылық-танымдық функциясы, төртіншіден, ақпараттың қоғам мүшелерінің дүниетанымына әсер ету функциясы, бесіншіден, ақпаратты жеткізуде жағымды эффектілер тудыру үшін тиімді тәсілдерді пайдалану функциясы деп санамалап көрсетеді.
Қазақ тіл білімінің көшбасшысы Ахмет Байтұрсыновтың жоғарыда айтқан ой-пікірінен бастап, бүгінгі күнге дейін қазақ баспасөзі және оның тарихы, қалыптасуы, дамуы, қазақ баспасөзінің тілі, қазақ баспасөзінің жүйесі мен құрылымы т.б. туралы зерттеуші-ғалымдар Х,Бекхожин, Б.Кенжебаев, Ш.Сарыбаев, Ү.Субханбердина, Б.Әбілқасымов, Н.Қарашева, С.Исаев, Б.Момынова, О.Бүркітов, А.Алдашеваның еңбектерінде тікелей сөз болады.
Мұнан басқа баспасөз тілі жайында қазақ әдеби тілінің даму тарихы, қазақ тіл білімінің әр түрлі салалары (функциональдық стиль, терминология, стилистика, тіл мәдениеті) туралы жазған зерттеуші-ғалым І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ы.Ысқақов, Ә.Қайдар, Р.Сыздықова, Ш.Сарыбаев, М.Серғалиев, Ә.Айтбайұлы, Б.Қалиұлы, Ә.Болғанбайұлы, Г.Смағұлова, Ш. Құрманбайұлы еңбектерінде айтылады. [2; 80].
Зерттеуші-ғалым Б.Момынованың еңбегінде қазақ баспасөзінің, оның ішінде газет құрылымы, газет типтері, газет жанрлары, газет тақырыптары туралы жан-жақты сөз етіледі. Сондай-ақ осы кезеңде жазылған зерттеуші О.Бүркітовтың Қазақ әдеби тілінің публицистикалық стилі атты кандидаттық диссертациясының қазақ баспасөзін зерттеуде зор маңызы бар.
Публицистикалық стильдегі шығарма қандай тақырыпқа жазылса да, логикалық жағынан дәлелді, көңілге қонымды болып, бұқараға ықпал ету сипаты басым келеді. Қоғамдық өмірдегі жаңалықтар, өзгерістер туралы жұртшылықты құлағдар етіп, қоғамдық пікір қалыптастырады. Публицистикалық стильдің барлық жанрларына ортақ мынадай қызметтері айқындалған:
oo Ақпараттық (түрлі деректер мен хабарларды жеткізу);
oo түсініктеме-баға берушілік (берілетін деректер көбінесе түсіндірумен, талдаумен немесе баға берушілікпен жеткізіліп отырады);
oo танымдық-ағартушылық (мәдени-тарихи және ғылыми материалдарды жариялай отырып, БАҚ тыңдармандардың, оқырмандардың, көрермендердің білім қорын толықтырып отырады);
oo ықпал ету қызметі көпшіліктің саяси-әлеуметтік көзқарасына, санасына әсер етушілік;
oo гедонистикалық (әдетте, мұндай қызмет көңілді хабарларды жеткізу кезінде байқалады, әсіресе, радио мен телевизия арқылы кез келген хабардың тыңдарман мен көрермендердің көңіл-күйін көтеретіндей, эстетикалық қажетін өтейтіндей тартымды, әсерлі жүргізілуі).
Публицистикалық стильдің экстралингвистикалық сипаты төмендегідей:
oo ақпараттың жедел қабылдануы;
oo хабардың толыққанды жеткізілуі;
oo баяндаудың: а) нақтылығы; ә) фактографиялылығы; б) логикалылығы; в) ықшамдылығы; г) экспрессивті-эмоционалдылығы; ғ) қимыл-әрекетке итермелеуі.
Қазіргі кезеңде Қазақстанда Интернет, кабельді теледидар қарқынды дамып келеді. Қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар ақпарат нарығында кеңінен қолданыс табуда. Ұлттық теледидар мен радиостансалар ұлттық ғарыштық жүйе арқылы таратылуда. 2002 жылы CaspioNet (операторы Eutelsat) ғарыштық арнасы құрылды. Республиканың барлық аумағында кабельдік және ғарыштық арналар арқылы BBC, CN, Deutsche Welle арналарының бағдарламалары, Азаттық радиосы, Польшаның Polonia арнасы, ресейлік және басқа да телерадио арналар көрсетіледі. [2; 84].
Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінде әлемнің 20 елінен 80-нен астам шетелдік БАҚ-тардың өкілдері тіркелген. Олардың қатарына BBC, Associated Press, Интерфакс, France Precc, Reuters, ITAR-TASS сияқты дүние жүзіне танымал аса ірі ақпараттар агенттіктері бар.
Ұлттық қоғамдық саяси, рухани-мәдени өмірде болып жататынөзгерістердің барлығы оның тілінен көрініс таппай қоймайды. Тіл тек қатынас құралы ғана емес, халықтың тынысы мен білімінің жинақтаушысы болып табылады.
Адам қызметінің арнаулы салаларының қайсысын алсақ та, сол салалардың әрқайсысының өзіне тән ұғымдар жүйесі болады. Осындай арнаулы ұғымдардың атаулары да ұғымдар жүйесінің ерекшеліктерін өрсетіп тұруы қажет. Ғылым мен техника дамыған сайын мыңдаған жаңа ұғымдар пайда болып жатады. Олардың әрқайсысы өзінің таңбалаушысын тауып, тілдік тұрғыдан да жүйелеуді қажет етеді.
Жаңа сөздердің енуі мен сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөздердің мағынасының тарылуы, тіпті қолданыстан шығып қалуы, терминдердің енуі, жаңаша, мәндес тіркестердің пайда болуы, бәрі осы публицистикалық стиль арқылы танылады. Публицистикалық стильдің орасан зор ақпарат таратушы қызметінен, оның жеке өз алдына зерттеу бағыттары - нысандары, қазақ әдеби тілін дамытудағы рөлі, жазылу мақсаты мен міндеттерін жете саралап қарау қажет.
1.3. Публицистикалық стильдің белгілері
Публицистикалық стиль - газет, журнал, радио, теледидар, документальді фильм, т.б.тілі. Публицистикалық стильдің тақырыптық диапазоны өте кең: саясат, идеология, фиософия, экономика, мәдениет, күнделікті тұрмыс-тіршіліктің проблемаларды, қазіргі уақыттың кезектегі міндеттері, ағымдағы саясат мәселелері, әлемдегі қоғамдағы жаңалықтар мен өзгерістер (публицистикада қазіргі кезең жылнамалары деп бекер айтпайды).
Пубицистикалық стильдің негізігі мақсаты - өмірдегі оқиғалар мен фактілерді бағалау, философиялық-дүниетанымдық көзқарас тұрғысынан пайымдау мен түйін жасау және оны көпшілікке жеткізу, тарату болып табылады.
Публицистикалық стильдің (бұқаралық ақпарат құралдарының) жазбаша түріне мерзімді баспасөз (визуалдық), ауызша түріне радио (аудиалдық), теледидар хабарлары, деректі кино (аудиовизуалдық) жататыны белгілі. Ал жанрлық түрлері: бас мақала, ақпараттық хат, очерк, халықаралық шолу, памфлет және сұхбат, т.т. Әрқайсысының өзіндік сөз қолдану ерекшелігі, экстралингвистикалық, тілдік-стильдік сипаты (белгілері) айқындалады.
Басты стильдік сипаты: мұнда қолданылатын сөз үндеу мәнінде жұмсалады. Сөз эмоционалды-экспрессивті сипатта болады (еңбек ардагері, дем беруші, көшбасшы, нық қадаммен, т.б.). Тілдің осындай эмоционалды-экспрессивтілігі жағынан көркем стильге жақын, ал фактіні толық және жүйелі баяндау тәсілі жағынан ғылыми стильге жақын екендігі көрінеді.
Публицистикалық стильдің әдеби ауызша түріне радио-теледидардан берілетін хабарлар жатады дедік. Зерттеушілер телехабарлардың құрылымы тетрададан (төрттіктен) тұратындығын атап көрсетеді:
oo сөйлеу тілінен;
oo табиғи дыбыстан;
oo музыкадан;
oo көріністен (М.Серғалиев)
Олай болса, аудиовизуалдық хабарлардың адресаттары көрермен, тыңдарман, кей реттерде бұған қоса оқырман болып келеді. Бұқаралық ақпарат құралдарының осындай ерекшеліктеріне байланысты ол хабардың тілдік сипаты да әртүрлі дәрежеде көрінеді.
Публицистикалық стильдің барлық түрлеріне ортақ лингвистикалық ерекшеліктер төмендегідей: лексика мен фразеологияда - қоғамдық-саяси терминдер мен сөздер (хабар, репортаж, ереуіл, парламент, демократия, сұхбат, диктор), бағалауыш лексикалық бірліктер (ұлтжандылық, көшбасшысы, бәсекеге қабілетті, ұрпақтар сабақтастығы, ақпараттар ағыны т.т.), ілгеріде келтірілген эмоционалды-экспрессивті сөз орамдары, перифразалар (көгідір экран, ақ халатты абзал жан, қара алтын, дала кемесі т.б.), стандарт тілдік бірліктер (арнайы тілші репортажы, жахан жаңалықтары тілшіміз әңгімелейді, т.т.); грамматикада - қосарлы сөздер (бұқаралық-саяси, үгіт-насихаттық т.б.), бұйрық рай тұлғалы сөздер (жүзеге асырайық, оңды нәтижеге жетеміз, іске жұмылдырылсын), сөздердің инверсиялануы, қаратпа сөздердің риторикалық сұрақтардың, әртүрлі қайталамалардың, көркемдік құралдардың қолданысқа түсуі, ықшамдалған сөйлемдер мен түрлі синтаксистік құрылымдардың пайдаланылуы, өзге де стиль түрлеріне тән белгілердің кездесуі жиі байқалады.
Публицистикалық стиль - саясат пен идеологияның құралы ретінде қызмет етеді, әртүрлі саяси ақпараттар ағыны мен жаңалықтарды дер кезінде жеткізіп, оған баға беріп, бұқараға ықпал ету тәрізді маңызды міндеттер атқарады. Қоғамдық мәні бар мәселеге көпшілік назарын аударту мақсатында ой мен сезімге қатар әсер етерліктей экспрессивті - эмоционалды мәндегі тіл бірліктері жиі қоданылады.
Оқырман көңіліне жылы сезім ұялататын жағымды мәндегі эмоционалды сөздер де, риторикалық сұраулы сөйлемдер де публицистикалық стиль үлгілерінде жиі жұмсалады.
Публицистикалық стильдің басты ерекшелігі: ол ұлттық әдеби тілдің жетілуіне, сөздік қазынасының толығуына зор ықпал етеді, сол арқылы әдеби тілдің лексикалық-грамматикалық жүйесіндегі даму сипатын, жаңа бірліктердің нормалану үдерісін көрсете алады. Публицистикалық стильдің қаысқаша талдау үлгісі:
1.Қарым-қатынас аясы (қолданылатын орны):газетте, саяси-қоғамдық журналдарда (жазбаша түрі), ал жиналыстар мен митингілерде, радио-теледидар хабарларында (ауызша түрі).
2.Қарым-қатынас мақсаты: заттар мен құбылыстардың мәнін ашу, оған көпшіліктің назарын аудару; жұртшылықты белгілі іске жұмылдыру, белгілі бір мақсатқа үндеу, иландыру; сондай-ақ белгілі бір құбылысқа оң не теріс баға беріп, қоғамдық пікір туғызу.
3.Стильдік сипаты: сөз үндеу, жұртшылықты иландыру, үгіттік-насихаттық мәнде жұмсалады. Сөз ой мен сезімге қатар әсер етерліктей болып келеді.
4.Тілдік ерекшеліктері:
- лексика-фразеологиялық: зат пен құбылысқа оқырман назарын аудару үшін экспрессивті-эмоционалды реңктегі сөздер және бағалауыш лексика.
- жалпы саяси лексика, халықаралық терминдер, күрделі тіркестер.
- тұрақты сөз тіркестері, мақал-мәтелдер, афориздер мен перифразалар.
- морфологиялық: көптік тұлғалы зат есімдер, күрделі, қысқарған, жалқы, деректі, дерексіз зат атауары, сан есім, сын есім, етістік тұлғалары, үстеулер;
- синтаксистік: бұйрықты, лепті, риторикалық сұраулы сөйлемдер, сөз қайталаулар.
Зерттеу еңбектеріне сүйенсек, публицистикалық шығармалар тілінің мынадай негізгі ерекшеліктері болады:
1.Берілген материалдық деректілігі және ресми деректермен сәйкестігі;
2.Берілген материалдардың қалың көпшілікке түсініктілігі;
3.Берілген материалдардың оқырманға әсерлігі. [2; 86-93].
2. Бұқаралық ақпарат құралдары
2.1. Бұқаралық ақпарат құралдарының дамуы
Әр түрлі ғылым салаларының өзіне тән негізгі ұғымдары болады. Мәселен әдебиет теориясында - образ, экономикалық теорияда - тауар, психологияда - жан, зоологияда - жануар, ботаникада - өсімдік, астрономияда - жұлдыз т.б. негізгі ұғымдардың алатын орны зор. Журналистика теориясындағы сондай негізгі ұғым бұқаралық ақпарат ұғымы. Informatio - латын сөзі, қазақша мағынасы - мағлұмат беру, мазмұндау, хабарлау болып келеді.
Шын мәнінде журналистиканың әлеуметтік қызметтің ерекше саласы ретіндегі мәні бұқаралық ақпарат жинақтауымен, өңдеуімен, дайындауымен және таратуымен айқындалады. Журналистиканың негізгі күші - оның ақпаратты иеденетіндігінде. Радио мен теледидардың, газет-журналдардың тарататын ақпарат, мағлұматттары бұқараға, қалың көпшілікке арналады. Журналистиканың Бұқаралық ақпарат құралдары деп аталуының себебі де содан шығады. Бұқаралық ақпарат журналистер мен оқырманды, көрерменді, тыңдаушыны байланыстыратын алтын көпір іспеттес.
Ақпаратқа деген қажеттілік адамзатпен бірге туып, бірге жасасып келеді. Қоғамдық дамудың әр түрлі сатысында хабар таратудың әдісі мен тәсілдері, құралы әр түрлі болды. Уақыт өте келе, қоғам өмірінде тың өзгерістер бола бастады. Ақпарат таратудың жаңа түрлері дүние есігін аша бастады. Адамзат өркениеті түрлі техникалық жетістіктер жемісін пайдалана отырып, хабар жеткізудің озық тәсілдеріне қол жеткізді. Дамыған, алдыңғы елдердің тәжірибесіне енген жаңалықтар XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бас кезінде қазақ сахарасына да жетті.
Қазақ журналистикасының қалыптасып, дамуына іс жүзінде де, сөз жүйесімен де үлкен үлес қосқан тұлға Ахмет Байтұрсынұлы Қазақ газетінің 1913 жылғы шыққан алғашқы нөмірінде: Әуелі газета - халықтың көзі, құлағы, һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, газета содай керек. Газетасы жоқ жұрт, басқа жұрттың қасында, көзі жоқ соқыр, құлағы жоқ керең, тілі жоқ мылқау секілді. Дүниеде не болып жатқанын көру, есту жоқ, өз пікірін айту жоқ (Қ.1913 , №1) - деп ашып жазыпты. Мұның өзі қазақ зиялыларының халық ішіне ақпаратты жедел, дер кезінде жеткізудің маңыздылығына мән бергендігінің айғағы. (3; 23)
Қазақстан Республикасының Бұқаралық ақпарат құралдары туралы Заңындағы Жалпы ережелер деп аталатын 1-тарауда біз сөз етіп отырған мәселе жайлы мынадай түсінік бар: бұқаралық ақпарат - тұлғалардың шектеусіз аумағына арналған баспа, аудиовизуальды және басқадай хабарламалар мен материалдар.
Бұқаралық ақпарат ұғымының мағынасын Б.Жақып Публицистикалық шығармашылық негіздері атты еңбегінде былайша таратып айтады:
1.Ақпарат бұқараға бағытталады. (яғни қоғамға, халыққа, аймаққа, кәсіп иелеріне т.б.)
2.Қоғамдық өмірдің әр түрлі саласындағы көпшілікке қажетті, олардың ойларындағы көкейкесті мәселелерге сәйкес келетін ақпарат болуы керек.
3.Жалпыадамзаттық биік мұраттарға ұмтылдыратын мәселелер бойынша жұртшылықтың біртұтас көзқарасын қалыптастыру қажет.
4.Бұқараның ақпаратқа қол жеткізуіне тиімді жағдай жасалуы. (Яғни тегін немесе аз ғана төлемақыға ақпарат тарату, жаңалықтар жеткізудің қарапайым түрлерін пайдалану).
5.Аудиторияның бір мезгілде ақпарат алуын қамтамасыз ету мүмкіндігі. Яғни ақпаратты үздіксіз, тұрақты және мерзімді түрде жеткізу. Теледидар мен радио тұрақты уақытта хабарлар беріп отыру, ал газетте айдарлар мен циклдардың, беттердің реттілігін қадағалау.
6.Бұқаралық ақпарат құралдарына барлық қатысқысы келетін азаматтарға ашық мүмкіндік беру.
Журналистік ақпарат - адамзат қалыптастырған жалпы ақпараттың құрамдас бір бөлігі болып саналады. Журналистикадағы ақпарат ұғымының басты екі мағынасы бар. Ақпараттың кең мағынасы - журналистика аудиторияға жеткізетін барлық мәліметтердің жиынтығы. Яғни көпшіліктің дүниетаным шеңберін ұлғайтатын хабарлар мен жарияланымдардың бәрі де журналистік ақпарат болып табылады. Мақалалар мен очерктер, телефильмдер мен сазды хабарлар, радиоспектакльдер мен бейнеклиптер, жарнамалар мен телекөпірлер, баспасөз конференциялары мен брифингтер, сөзжұмбақтар мен хабарландырулар, т.б. - БАҚ жүйесінде қолданылатын материалдардың кең спектрі түгел қамтылады.
Журналистикадағы ақпарат тар мағынасында үш түрлі ұғымды білдіреді: а) бұл - ішкі және сыртқы, халықаралық жаңалықтардың жиынтығы: ә) публицистиканың ақпараттық жанрлары: заметка, есеп, репортаж, сұхбат. б) ең шағын жанр заметканы кейде хабар, ақпар деп атаймыз.
Жалпы журналистикадағы ақпаратты мән-маңызына қарай бірнеше түрге бөліп қарастыруға болады. Олар: а) оқиғалы ақпарат; ә) көркем ақпарат; б) публицистикалық ақпарат; в) анықтамалық ақпарат; г) жарнамалық ақпарат; ғ) көңіл көтеретін ақпарат; д) түсініктемелі ақпарат; е) түсініктемесіз ақпарат. (3, 25)
Журналистиканың ақпараттық қызметі Журналист-Текст-Аудитория тізбегімен айқындалады. Журналист өміріндегі көрініс, құбылыс, оқиғаларды ой елегінен өткізе отырып материал жазады. Сол материал қағаз бетіне түсіп немесе эфир арқылы аудиторияға жетеді. Аудитория - тыңдаушы, тыңдарман, көрермен. Бұл қарапайым формула (Ж-Т-А) ақпарат теориясындағы тіке байланыс және кері байланыс ұғымдарынан туындап отыр.
1848 жылы Шеннон Ақпараттың материалдық теориясын жасады. Оны Виннер басқару теориясымен ұштастырған. Кейбір теоретиктердің айтуынша: Ақпарат дегеніміз хабардың ғана сипаты емес, хабар мен оны тұтынушының арасындағы қарым-қатынас сипаты. Өйткені тұтынушыға жеткен соң ғана хабар ақпаратты бөліп шығарады (4,33).
Журналистикадағы бұқаралық-ақпараттық процесс негізгі үш сатыдан тұрады:
1.Болмыстың бейнеленуі, өмірдегі оқиға, құбылыстың кескінделуі;
2.Шығарма тексінің жазылуы;
3.Аудиторияның тексті игеруі.
Осыдан келіп шығатын журналистік текстің үш қырын сипаттауға болады:
1. Текстің семантикасы. Семантика - грек сөзі - Semanti-kos -маңызды, көрсететін деген мағынаны білдіреді. Бұл оның болмыспен қарым-қатынасының сипатын білдіреді.
2.Текстің синтактикасы. Синтактика - грек сөзі Sintaktikos - құрылған деген ұғымды білдіреді. Бұл текстің ішкі құрылымының сипаты.
3.Текстің прагматикасы. (Прагматика - грек сөзі pragma - пайда, іс деген ұғымды білдіреді.) Бұл текстің аудиториямен қатынасының сипаты. (3,26)
Әрбір журналист тексті дайындағанда мынадай шарттарды ескергені абзал:
А) Ақпаратта хабарланатын жайттар тың да, тосын болуы қажет.
Ә) Хабардың аудиторияға түсініктілігі, көпшілікке жетімді болуы.
Б) Ақпараттың құндылығы, маңыздылығы ескерілуі керек.
Не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен, оның өзін анық танып, біліп алған жөн. (24,8)
Шын мәнінде публицистика деген сөздің шығу төркіні жайлы айтсақ, бұл латынның publicus - қоғамдық деген сөзінен шыққан. Бұдан аңғаратынымыз публицистика сөзінің этимологиясы қоғамдық деген сөзге тікелей қатысты.
Осы ойымызды нықтап, шегелей түсу үшін арғы-бергі сөздіктер мен зерттеушілер тұжырымына жүгінейік. Мәселен, Владимир Дальдің түсіндірме сөздігінде публицист сөзіне былайша анықтама берген: Публицист, писатель более газетный, журнальный, по современным общим вопросам, по народному праву.(25,535)
Қазақ зерттеушілерінің ішінде публицистикаға тұңғыш анықтаманы Ахмет Байтұрсынов өзінің Әдебиет танытқыш атты еңбегінде берді. А.Байтұрсынов публицистиканы көсем сөз деген қазақ сөзімен төркіндестіреді.
Публицистика әлеуметтік, қоғамдық, саяси мәні бар бүгігі күннің көкейкесті мәселелерін көтеретін, көпшілікке сол кезеңдегі басты міндеттерді аңғартып, саяси-әлеуметтік оқиғалардың сыр-сипатын ашып береді. Публицистика белгілі бір күннің, белгілі бір дәуірдің тарихын сол күннің, сол дәуірдің саясатымен, философиялық көзқарасымен байланыстыра отырып жасайды. Ол қоғамдық мәселелерді сырттай емес, өмірмен, тәжірибемен ұштастыра отырып баяндайды. Публицистика дегеніміз - заман тарихы, дәуір танысы, өмір шежіресі. Шежіре болғанда дакүнделікті тіршіліктің рухани бейнесі, жанды көрінісі.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігінде публицистикаға біршама жинақы айқындама берілген.: Көсем сөз (публицистика, лат. Publicus - қоғамдық) - әдебиет пен журналистиканың қоғамдақы көкейкесті, өткір мәселелерді қозғайтын саласы. Көсем сөздің мақсаты - нақтылы саяси, экономикалық, әлеуметтік, философиялық мәселелерді көтере отырып, өз кезеңіндегі қоғамдық ойға ықпал ету. Көсем сөздің осы мақсатқа орай қалыптасқан өзгеше стилі болады, оған айтыс рухы, сендіру, иландыру, ұйытуға бағытталған тәсілдер тән, көсем сөздің озық үлгілерінен шешендік сөздердің ізі аңдалатыны да содан.
Көсем сөз - мерзімді баспасөз бетіндегі көптеген жанрларға бірдей қатысты ұғым. Сондықтан көсемсөзшілер (публицистер) айтпақ ойы, оны жеткізу ыңғайына қарай кейде памфлет, кейде эссе, мақала, ашық хат, кейде фельетон жазып, жариялайды (26,122)
Публицистік творчествоның мәні туралы кейбір публицистердің ойлары да көңілге қонады. Орыстың белгілі журналисі Анатолий Аграновскийдің айтуынша, қай жерде ой болса, сол жерде публицистика белең алады. Публицистика ойға құрылуы тиіс. Әдебиетші жазуға отырып,тақырыптың тамаша бұрылысын, жаңа сюжетті жаңа сөздерді іздеген кезде бұл ең алдымен, оқырманды ойдың жетегімен алып кету үшін жасалады... Жақсы жазатын адам жақсы жазбайды, жақсы ойлайтын адам жақсы жазады (30,5) Біздің пікірімізше ол ой- қоғамдық маңызы бар ой болуы керек.
Публицист өз шығармасын қоғамдағы адамдардың қалың тобына арнап жазады. Ал мұның өзі шығарманың өзіне тән мазмұнын, пішінін, әдіс-тәсілін талап етеді. Бұл ерекшеліктер публицистиканың функциясымен, оның қоғам өміріндегі жалпы атқаратын рөлімен тығыз байланысты. Публицистиканың мазмұны, пішіні мен әдіс-тәсілдері творчествоның аталмыш түрінің қоғамға ықпыл етуінен әлеуметтік тәжірибеде бірте-бірте қалыптасты.
Публицистика белгілі бір болмыс - құбылысты тек әлеуметтік, саяси жағынан ғана алып бағаламайды, оны практикалық, рухани, моралдік, парасаттық жағынан да талдайды. Демек, ол өмірді, адам әрекетін бір-бірімен байланыста, өз ара бірлікте алып қарайды.
Публицистика нақтылы өмірден орын алып отырған мәнді оқиға-фактілер төңірегіндегі пікірді қозғап, сол туралы дұрыс ұғым қалыптастыруға ықпал жасайды. Яғни, фактінің, нақты оқиғаның жанры (32,127) - дейді белгілі ғалым Т.Қожакеев.
Публицистиканың өзіндік ерекшеліктері бар. Бұрын-соңғы зерттеушілердің тұжырымдарында публицистика бірде шығармашылық түрі ретінде, бірде жанр ретінде, енді бірде өзіндік өзгешелігі бар өнер ретінде, саяси қызметтің көрінісі түрінде, газет жанрларының жиынтық атауы түрінде, проблема көтеру құралы ретінде, әдебиеттің бір саласы ретінде, қоғамдық пікірді қалыптастыру тетігі түрінде көрініс табады. Бұл айтылғандардың бәрі де публицистиканың жан-жақты, әр алуан қасиеттерін білдіреді.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдары орыс зерттеушісі М.Гус публицистика термині публицистика ұғымы туралы түйінді ойлар айтқан болатын. (35,1). Теоритиктің түсінігінше публицистика ұғымы журналистикаға қарағанда кеңірек ауқымды қамтиды - Публицистика - мамандық, кәсіп ретінде адамзат қызметінің бір түрі. Өйткені өздерін публицистикалық іске арнаған адамдар, өз қызметін публицистика деп атайды. Сонымен бірге публицистика ғалымның, саясаткердің, суреткердің, қоғам қайраткерінің экономистің, заңгердің, тарихшының қосымша кәсіп саласы болуы да мүмкін. Яғни санаткерлігі жоғары, ой-өрісі кең, қоғамның тыныс-тіршілігін тамыршыдай тап басатын кез-келген қызмет иесі публицист бола алады. Мысалы: мамандығы орманшы Әлихан Бөкейханұлы - өз заманының ғажап публицисі, сондай-ақ мамандығы заңгер Жақып Ақбаевты, ғалым-лингвист Ахмет Байтұрсынұлын, ақын Сәбит Дөнентаевты, шығыстанушы Барлыбек Сыртановты, теміржолшы Мұхаметжан Тынышбаевты, дәрігер Санжар Асфендияровты, педагог Мәннан Тұрғанбаевты өз заманының өткір ойлы публицистері ретінде айтып та, жазып та жүр.
Ойларымызды жинақтайтын болсақ, публицистика - белгілі бір нысаны, орны, функциясы, мазмұны, құрылымы мен пішіні бар, белгілі бір жанрлар жүйесі бар және қоғам мүшелеріне әсер ету тәсілдері бар тұтас шығармашылық түрі. Ал публицистер - осы бұқаралық ақпарат құралдарының негізгі мазмұндық жағынан байытылып, толығуын, басты, қоғамдық маңызы зор ой, идеяларды күн тәртібіне қоюды жүзеге асыратын адамдар. (3, 36)
1.2. Мақалалардың түрлері
Мақала (орыс. Статья, ағылш. article; entry, clause) -
1.Интернет желісінде -- жаңалықтар тобының (newsgroup) хабарламасы ;
2.Мәліметтер объектілерін сипаттау формасы.[1]
3.Мақала - коғамдық-әлеуметтік мәселелер туралы жазылған публицистикалық жанрдағы шығарма.[2]
Мақала 4 түрге бөлінеді:
1.Бас мақала - заманымыздың негізгі бағытын, үкіметтің алға қойған саяси, шаруашылық, мәдени міндеттерді түсіндіріп, іске бағыт береді;
2.Проблемалық мақала - шешуді, тексеруді, зерттеуді қажет ететін теориялық және практикалық мәселелерді көтереді;
3.Насихаттық мақала - ғылым, техника, өнер жаңалықтары заман талабына сай бүгінгі өмірдің практикалық міндеттерімен байланыстырып отырады;
4.Публицистикалық мақала - қоғамдық-әлеуметтік және саяси маңызы зор оқиғалар мен құбылыстарды, дәуір тынысын көтеріңкі үнмен, көркем тілмен баяндайды.
1.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. А. Қ. Құсайынов. - Алматы: Мектеп баспасы ЖАҚ, 2002 жыл. - 456 бет.
2. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. -- Алматы: Аруна Ltd. ЖШС, 2010 жыл
Мақаланың ерекшелігі оның бір ғана нақты ойды дамыта түсуінде жатыр. Логикалық ой мен дәлелдердің мақсаттылығы, сөйлемдер мен түйіндердің нақтылығы басты назарда болады. Мақаланың мәні ассоциация мен түйіндерден құрылатын автордың ойында жатыр. Сатылай келе тезистердің көмегімен автор оқырманды өзекті мәселеге жақындата түседі. Содан кейін өзінің дәлелдерінің логикалық тізбегін келтіріп, автор оқырманды өз ойының дұрыстығына иландыруға тырысады. Алайда, автор тек қана дәлелдердің логикасына ғана мән беріп қоймайды. Ол эмоциональды әсердің құралын пайдаланады. Журналистика теориясында мақала жанрының бірнеше анықтамасы бар. Зерттеушілердің бірі Н.М.Хлынов: Мақала ғылыми ақпарат, бас идеялардың насихатшысы мен оқиғаны зерттеудің негізгі үлгісі. Теориялық және практикалық негіз, түйін, басқа жанрларға қарағанда оның мақсаттылыгы мақала жанрында түсініктілігімен, тілдің әсерлілігімен, стильдің көркемдігімен үндесіп жатады,-дейді. Д.Г.Бекасов: Мақала - публицистикалық жанр. Ол нақты анықталған бір ойдың дамуын қамтиды,- дейді. Мақала - публицистикалық зерттеудің пішіні. Сонымен қатар, зерттеушілер мақаланың түрлерін де әр қырынан қарастырған. Н.М.Хлынов мақалаларды: насихаттық, проблемалық, сахналық, жалпылама, сыни, ақпараттық, публицистикалық (публицистикалық комментарий, публицист заметкасы) деп бөлсе, В.Д.Пельт мақаланы мынадай түрлерге бөледі: насихаттық, проблемалық немесе сыни, публицистикалық, ақпараттық. А.А.Тертычный мақаланың тұрақты пішіндеріне тоқтала отырып, былай жіктейді:1. Жалпы зерттеу мақаласы.2. Тәжірибелік-сараптамалық мақала.3.Полемикалық мақала.
Мақалалар жанрлары ретінде хабар (информация), шетелдік корреспонденция, есеп, үгіт-насихат мақалалары, проблемалық мақала, очерк, сұхбат (интерьвю), репортаж, фельетон, пікір (рецензия) есептеледі.
Мақалалардың бәріне ортақ ерекшеліктер:
:: Фактіге, нақты дереккөзге сүйенетіндігі;
:: Фактілер мен деректердің жаңа болуы;
:: Деректер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz