Қаракөл қойының популяциясының генетикалық құрылымы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ким Виктория Романовна
Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В070100 - Биотехнология
Алматы - 2018ж
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақстан инженерлік-технологиялық университеті
Қорғауға жіберілді
каф., мең. б.ғ.к., доц.
_________Айсакулова Х.Р.
__________________________2018ж .
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
мамандығы 5В070100 - Биотехнология
Орындаған: Ким В.Р.
Ғылыми жетекші:
б.ғ.к., доцент Сарсекеева Г.Ж.
Алматы - 2018ж
Қорғау__________________________
МАК Хаттамасы ___________________
МАК бағасы _____________________
МАК хатшысы ___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА ТҮСІНІК ХАТ
тақырыбы: Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
Студент Ким В.Р.__________________________
Ғылыми жетекші б.ғ.к., доц. Сарсекеева Г.Ж.
КЕҢЕСШІЛЕР:
негізгі бөлім доц. Сарсекеева Г.Ж.
экономикалық бөлім аға.оқт.Артыкбаева Л.К.
еңбекті және қоршаған ортаны қорғау _______аға.оқт. Касымов Н.Ж.
нормоконтроль______________________ ____ст.пр. Рахманкулов А.Б.
кафедра меңгерушісі доц. Айсакулова Х.Р.
Факультет инженерлік-технологиялық
Мамандығы 5В070100- Биотехнология
Кафедра Азықтық өнімдер және құрылғылар технологиясы
ТАПСЫРМА
дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент Ким Виктория Романовнаға _
Жұмыс тақырыбы: Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
ЖОО №8 1 15 қазан 2017 ж. бұйрығымен бекітілген.
Жұмысты тапсыру уақыты 2018 ж.
Дипломдық жұмысты орындау үшін тапсырмалар немесе димломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
Кіріспе (тақырыптың өзектілігі, жаңашылдығы және тәжірибелік маңыздылығы, қойылатын сұрақтардың замануи бағасы, зерттеудің мақсаты мен тапсырмасы)_____________
Әдебиетке шолу (зерттеуге бағытталған әдебиет көздеріне аналитикалық шолу жасау)_____________________________ ______________
Экспериментальды бөлімі (зерттеу нысаналары мен тәсілдері, зерттеу нәтижелері және оны талдау)____________________________ __________
Экономикалық бөлімі (алынатын пайла мен өзіндік қүндылығын есептеу)
Қоршаған орта мен еңбекті қорғау (қоршаған орта мен еңбекті қорғау, зертханада еңбек қауіпсіздігін сақтау ережелері)______________
Қорытынды
Графикалық материалдар тізімі (кестелер слайдтары, графиктер және тб.): 10 слайд, 10 кесте, 1 сурет, 1 схема.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Алибаев Н.Н., Шамекенова Р.Д., Туекбасов М.К. Селекция каракульских овец по содержанию меланина в шерсти Овцеводство. - М.: Колос, 1991. -№6. -С.33-34
2. Ахметов Ш.А., Асылбеков Р.Е. Генетическое разнообразие хозяйственно-полезных признаков каракульских ягнят. Труды Казахского НИИ каракулеводства, Алматы, Кайнар, 1985.
3. Ахметшиев А.С. Селекционно-генетические основы создания племенного стада каракульских овец каракалпакского сура в Казахстане. Дисс. доктора с.-х. наук, Алматы, 1989.
4. Всеволодов Э.Б., Очилов К.Д., Елемесов К.Е., Латыпов И.Ф. Пигментация волос каракульских ягнят. Алматы, 1995.
5. Гигинейшвили Н.С. Методы селекционно-племенной работы с каракульскими овцами в зарубежных странах. Москва, 1973.
6. Дюсегалиев М.Ж. Создание стада каракульских овец коричневой окраски. Автореферат дисс. канд. с.-х. наук Мынбаева, Алматинская обл., 1997.
Жұмыстың бөлімдері бойынша кеңес беру:
Бөлім
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Негізгі бөлім
доц. Сарсекеева Г.Ж
01.03.11-25.03.11
Экспериментальды бөлім
доц. Сарсекеева Г.Ж
25.03.11-19.04.11
Экономикалық бөлім
ст.пр. Артыкбаева Л.К.
19.04.11-03.05.11
Еібекті және қоршаған ортаны қорғау
ст.пр. Касымов Н.Ж.
03.05.11-10.05.11
Қорытынды
доц. Сарсекеева Г.Ж
10.05.11-14.05.11
Дипломдық жұмысты орындау кестесі
№ рс
Бөлімдер атауы, қарастырылатын сұрақтар тізімі
Ғылыми жетекшіге тапсырылатын мерзімі
Ескертпе
1
Негізгі бөлім
01.03.11-25.03.11
2
Экспериментальды бөлім
25.03.11-19.04.11
3
Экономикалық бөлім
19.04.11-03.05.11
4
Еібекті және қоршаған ортаны қорғау
03.05.11-10.05.11
5
Қорытынды
10.05.11-14.05.11
Жұмыстың берілген уақыты 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі _______________________ доц. Айсакулова Х.Р.
Жұмыс жетекшісі _______________________ доц.,к.б.н. Сарсекеева Г.Ж
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент _________________ Ким В.Р.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.1
Қаракөл қойының популяциясының генетикалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.1.1
Популяцияда гендік жиілікке мутацияның әсері ... ... ... ... ...
15
1.1.2 1.2
Популяцияның генетикалық параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қаракөл қойының қозыларының даму ерекшеліктері ... ...
16
20
1.3
Қаракөл қойының түстерінің генетикасы және тұкым қуалау белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
1.3.1
Қаракөлші өндіру кезіндегі түстің тұқым қуалауы ... ...
35
1.3.2
Қара түс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
1.3.3
Сұр түс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2
Зерттеу нысаналары ... ... ... ...
2.1
Айрықша бояуға ие қаракөл қойларының генетикалық ресурстарын қолдану методологиясы ... ... ... ... ... ..
42
2.2
Қойлардың қан үлгілерінің морфологиялық құрамын анықтау тәсілдері ... ... ...
43
3
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... .
43
3.1
Қозыларды сақтап қалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.2
Қаракөл қойларының бояуларының тұқыс қуалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..
45
3.3
Қаракөл қозыларының класстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3.4
Қаракөл қозыларының жүн талшықтарының пигментациясы ... ...
49
3.5
Қаракөл қозыларының жүн талшықтарының морфологиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
4
Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
5.1
Фотоэлектрикалық колориметрмен жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережелері. ... . . .. ... ... ... ... ... ... ... .
57
5.2
5.3
5.4
Химиялық ерітінділерін сақтау кезіндегі қауіпсіздік ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сәулелік микроскоппен жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережелері. ... . . .. . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бокс жағдайында жасуша культуралары және ұлпаларымен жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
60
60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
61
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
65
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президенті Н.А. Назарбаевтың Жолдауында жоғары білім беру сапасы, өте жоғары халықаралық талаптарға сай болуы тиіс. ЖОО рейтингке ие әлемнің жетекші университеттерінің қатарына енуге ұмтылулары керек.
2015 жылға қарай Ұлттық инновациялық жүйе олыққанды болуға тиіс , ал 2020 жылға қарай ол, әзірлемелер, патенттер мен дайын технологиялар, елде енгізілетін талдаулар түрінде өз нәтижелерін беруі керек. [1].
Қазақстанда және Орта Азия республикаларында қой шаруашылығы жақсы дамыған,. Біздің ел бар елеулі резервтері қой өнімдері өндірісінің ұлғаюы. Саланың одан әрі дамуы ең алдымен, жетілдіру жолымен қой өнімділігін арттыру, асыл тұқымды қасиеттерін қолдана отырып жаңа тұқымдар алу, жемшөп базасын нығайту мен қарқынды технологияға өту болып табылады.
Үлкен мүмкіндіктері бар мал басын өсіру республиканың кейбір облыстарында, елдің еуропалық бөлігінде, сондай-ақ, ауыл тұрғындарының үй жанындағы жер учаскелері мен басқа да аудандардардың жеке секторында аз болды қой немесе тіпті болмаған деуге болады.
Соңғы жылдары тез қарқынмен қой өсіру қарқындату ,шоғырландыру және мамандандыру саласы мен ауыстыруға және оның өндірістік технологиясына негізделген,
Мал шаруашылығындағы прогресс популяцияның генетикалық әртүрлілікті тарихында көрнекті генотиптердің және нақты жағдайларына бейімделген жануарлар мүмкін болған жағдайда болады. Алайда, оның нәтижелілігі анықталған жоқ, бірақ сұранысқа ие, тек қана қолда бар генетикалық материал. Осыған байланысты Осыған байланысты, мал шаруашылығында гендік қорды ұтымды пайдалану, сондай-ақ, мал шаруашылығы өнімдерінің жаңа көздерін іздеу және құру міндеті тұр [10, 21].
Осындай маңызды саланы нарықтық экономикаға көшу жағдайында республикасындағы дағдарысты жағдай қалыптасып отыр, қой санын қысқарту, азайту қаракөл өнімнің барлық түрлерінің күрт нашарлауы материалдық- техникалық және ғылыми қамтамасыз ету базасының нашарлығына әкеп соқтырады. Қадағалау болмаған кезде қаракөл қойдың бағалы түрлері азайып кеткен, ал олардың кейбір түрлерінің боялуына қарай түстері құрып кету қаупінде тұр. Сондықтан, қаракөл қойдың боялуына қарай түстерін сақтап қалу қойылған міндеттердің бірі деп атауға болады.
Осындай уақытта ескеру керек, бұл сақтау қажеттілігі жойылып бара жатқан және саны аз қаракөл қойдың әр түрлі бірегей бояуы, сондай-ақ, байланысты күрт нашарлауына сала жағдайында күрт қысқаруына, мал басының өсуі, өлім-жітімнің төмендеуімен, өндіріс жемшөп пен нашарлауына байланысты, олардың сапасын, тез тозуымен қатар жүреді. Бұл жағдайда республиканың фермер қожалықтары және үй шаруашылықтары шығынға ұшырамау үшін қаракөл қойдың бағалы генотиптерін сақтап қалуға қазіргі заманғы ғылымның озық жетістіктерін пайдаланып және қажетті құралдармен жеткілікті қамтамасыз етілуі қажет. Әсерінен сақтау мақсатында кем рентабельді нарықтық күштердің процесі жүріп жатыр қарай тарылуы генетикалық базасын, қаракөл қойдың мүмкін емес коммерциялық тиімді тұқымы-ет бағыты бойынша, ол жақын саласы. Алайда, бүл жануарлардың популяциясы үлкен резерв болып саналады, себебі, үлпершек түрін ет саласына жатқызуға болады. Қаракөл қойдың генетикалық ресурстарын сақтауға байланысты сұрақтар әлі күнге дейін қойылады, өйткені, ауыл шаруашылығында басым бағыттарын дайындау кезінде төмен басымдылыққа ие салаларға инвестициялар құйылмай қалады және бұл мәселелер жыл өткен сайын шешілу үстінде.
Қазақстанның ғалым-каракөлшілері қаракөл қойдың әр түрлі экологиялық аймақтарында өсіру бойынша теориялық негіздер әзірледі; мұнда, неғұрлым жетілдірілген селекция әдістері және тәсілдері, асыл тұқымды бағалау, оларды пайдалана отырып, қазіргі заманғы тәсілдерін зерттеу әдістемесі; жаңаларын құрастыру және қолданыстағыларын жетілдіру, қаракөл қойдың бояулар түрлілері мен типтерін сақтап қалу. Әлемдік тәжірибеде теңдесі жоқ қаракөл қойдың гендік қоры қаныққан тұқымды 14 жоғары өнімді зауыттық типі, соның ішінде 6 - қара, 4 - сұр, 4 - сұр, 33 - сызық, 1 тұқым үлпершек-ет түрлері алынды. Қой өсіруге тән өте қолайлы осы тұқымның жоғары үлпершек сапасын, қозылардың сондай-ақ тез жетімділігі мен құйрығы болып табылады. Қаракөл қойдың бірегей әдістері шығару ақ бояу (4 түрінің қатысуымен, қарама-қарсы тұқымдарын, зауыттық типті табиғи көптұқымды, сондай-ақ, жануарлардың қарақөл саласындағы үлгідегі танылған бесінші үлпершек тұқымы.
Қазіргі уақытта қаракөл шаруашылығында саланың жеке меншік түріне көшуімен көрінетін революциялық процесс жүріп жатыр. Жануарларды ұстау, азықтандыру, өсіру және өсімін молайту әдістері де өзгерді.
Мұның барлығы қаракөл қойларының өмір сүрудің жаңа жағдайларына бейімделуін арттыруға бағытталған бірқатар іс-шараларды шұғыл жүргізуді талап етеді. Сала селекционерлерінің басты міндеті қой басын тұрақты өсіру, кейіннен өндірілетін өнімнің сапасын арттыру және жақсарту, құнды бояулардың, елтіректі және зауыттық жануарлардың тектік қорын сақтау болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі:
Қажетті селекциялық белгілерді дамытуға мақсатты селекцияны табысты жүргізуде зерттелетін бастапқы тұқымдардың тектік қорын, генетикалық өзгергіштік деңгейін, тұқымдық және тұқымішілік саралауды бағаламай мүмкін емес. Бірегей бояулы қаракөл қойларының тектік қорын сақтау және пайдалану қажеттілігі қазіргі уақытта үнемі жалғасатын мақсатты ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілетін жаңа табындарды, жануарлар желілерін, типтерін жасау және қолданыстағыларын жетілдіру үшін бағалы селекциялық материалды ұсынумен байланысты. Сондықтан, қаракөл қойларының бірегей бояуларын өсірудің селекциялық-генетикалық аспектілерін зерттеу және оларды гендік қор табындарында сақтау және пайдалану тәсілдерін әзірлеу өте өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Селекциялық үрдісте және асыл тұқымды алу жұмыстарында тиімді пайдалану және дамыту үшін, Қазақстанның оңтүстігінде қаракөл қойларын бірегей бояуларын өсірудің селекциялық-генетикалық әдістерін әзірлеу.
Зерттеу міндеттері:
- Қазақстанның қаракөл қойларының бірегей бояуларының генетикалық ресурстарының қазіргі жағдайын талдау;
- бұйра параметрлерінің динамикасын статистикалық есепке алу негізінде қаракөл қозыларын асыл тұқымды іріктеу тәсілін әзірлеу;
- жүн талшықтарының есебі негізінде қаракөл тұқымындағы асыл тұқымды қошқарлардың жүн талшықтарын іріктеу тәсілін әзірлеу
-қаракөл қойларының бірегей бояуларының жүн өнімділігін зерттеу.
1 Әдебиетке шолу
Қазіргі уақытта саланың шоғырлануы мен мамандануына және оны өнеркәсіптік технологияға көшіруге негізделген қой шаруашылығын қарқындату жылдам қарқынмен жүріп жатыр.
Алайда, популяцияда генетикалық әртүрлілік,ерекше генотиптер және жануарлардың нақты жағдайларына бейімделуінен мал шаруашылығы алға ілгерілеуі мүмкін. Бұл ретте, оның нәтижелілігі тек осы факторлармен ғана емес, сондай-ақ, қолда бар генетикалық материалдар негізінде әрқашан қанағаттандырылмайтын өнімге деген сұраныспен де анықталады. Осыған байланысты, мал шаруашылығында гендік қорды ұтымды пайдалану, сондай-ақ, алдымызда мал шаруашылығы өнімдерінің жаңа көздерін іздеу және құру міндеті тұр.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында республикада қой санының қысқаруынан, қаракөл өнімдерінің барлық түрлерінің азаюынан, материалдық-техникалық қамтамасыз етудің күрт нашарлауынан және осы маңызды саланы ғылыми қамтамасыз етуден көрінген қиын жағдай қалыптасты. Осыған байланысты, қаракөл қойларының құнды бояулары мен түстерін сақтау және қалпына келтіру өте өзекті мәселе болып отыр.
Жойылып бара жатқан және саны аз қаракөл қойларының әр түрлі түпнұсқалық бояуларын сақтау қажеттілігі саладағы істер жағдайының күрт нашарлауына: мал басының күрт қысқаруына, өлімнің өсуіне, жемшөп өндірісінің төмендеуіне және олардың сапасының нашарлауына, тұтастай алғанда саланың тез тозуына байланысты екендігі анықталды. Алайда, жануарлардың әрбір популяциясы микроэволюциялық үрдісте негізгі рөл атқаратын жасырын генетикалық өзгергіштікке ие, мұндай популяциялардың жоғалуы орны толмас елеулі жоғалтуға әкелуі мүмкін. Қаракөл қойларының генетикалық ресурстарын сақтау мәселелеріне әлі күнге дейін ауыл шаруашылығында басым бағыттарды әзірлеу кезінде төмен басымдық беріледі,бұл осы проблеманы шешуде барабар инвестициялардың болмауына әкеледі.
Осыған байланысты, Оңтүстік Қазақстан облысының бұхар (орыс) сурасының жүн талшықтарының түрлі түсін зерттеу, сандық белгілері мен пигментациясын, атап айтқанда, қаракөл қойдың популяцияның генофондын біздерге қойылған мақсат пен зерттеудің міндеттері болып табылады. Бұл дипломдық жұмыс екі ұйым тоғысында орындалды: экспериментальды бөлім ҚР БҒМ Жалпы генетика және цитология институтында РМК және Оңтүстік-Батыс мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты селекциялық-генетикалық орталығында ЖШС зерттеу жүргізілді.
1.1 Қаракөл қойларының популяциясының генетикалық құрылымы
Қаракөл шаруашылығында қаракөл қойының белгілі бір гендік құрылымы, ортақтығы бар, ортаның нақты табиғи-климаттық жағдайларына бейімделген және көбею бір-бірімен будандастыру арқылы болады.
Популяция термині алғаш рет 1903 жылы Иогансен қолданған болатын және бұл бір түр мекендейтін генетикалық әр түрлі дарақтардың жиынтығын білдіреді.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдарында Менделеев синтезтеу нәтижесінде және биометриялық генетика бағыттары негізі ретінде қазіргі селекцияның популяциялық генетика саласы құрылды. Популяциялық генетика жеке емес, популяциялар деп аталатын дарақтардың топтарын зерттейді.
Популяциялық генетика деп генетиканың популяциялардың генетикалық құрамының құрылымы мен динамикасы, популяциялардағы тұқым қуалау заңдылықтарын атайды.
Популяциялық генетиканың негізгі міндеті болып белгілі бір уақыт кезеңінде популяцияның генетикалық құрылысын математикалық-статикалық әдістерді қолдану және осы популяциялардың белгілі бір факторлардың әсерінен (іріктеу, мутация, көші-қон) зерттеу болып табылады. Селекцияда белгілі бір мақсатқа жетуді терең зерделеу және популяцияның генетикалық параметрлерін анықтау үшін қажет болып табылады.
ХХ ғасырдың көрнекті ғалым-генетигі С. С. Четвериков популяцияның генетикалық құрылымы туралы ғылымның негізін қалады. Ғылым негізіне эволюцияның генетикалық теориясы бойынша зерттеулері алынды, оны популяциялық генетиканың атасы деп те атайды. Генетикалық тұрғыдан алғанда, популяцияны зерттеу кезінде, біріншіден, белгілі бір уақыт аралығында осы популяцияның генетикалық құрылымы, екіншіден, оның динамикасы, яғни келесі ұрпақтағы популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі ерекше қызығушылық тудырады.
Сонымен қатар, популяциялардағы табиғи іріктеудің бақылауымен тұқым қуалаушылықтың тұрақты өзгеруі жүретінін атап өту керек, яғни, бір генотиптер анағұрлым бейімделген, бірнеше ұрпақтан кейін артықшылықтарға ие болады, ал, аз бейімделген салыстырмалы түрде қысқарады. Нәтижесінде, гендердің жиіліктерін ауыстыру есебінен гендік қорды ұзақ бағытталған қайта құру жүреді.
Популяцияның генетикалық параметрлері арасындағы тәуелділікті біле отырып, онда болып жатқан барлық селекциялық-генетикалық процестерді сипаттауға болады, ал популяция құрылымында болып жатқан мінез-құлықтың сипаты мен бағытын біле отырып, популяциядағы бір ұрпақ үшін сандық және сапалық өзгерістер туралы және осы процестердің өзара байланыстары туралы білуге болады. Әрбір буынның генотиптері алдыңғы ұрпақтан құралған гаметалардың бірігуі салдарынан пайда болады. Өз кезегінде, гаметалар генотиптердің жаңа жиынтығын құра отырып, ұрықтандыру процестеріне біріктіріледі.
Популяция мүшелері арасында будандастыру гендермен тұрақты алмасу болады. Демек, әрбір жаңа ұрпақта генофонд қайта құрылып жатыр. Популяцияның генетикалық құрылымын зерттеу генетикалық ресурстарын анықтау оларды жетілдіруді болжау табылады. Популяциялық генетиканың негізгі мәні гендер мен генотиптердің арақатынасын анықтау, белгілі бір уақыт аралығында бір популяцияны талдау болып табылады. Негізгі зерттеу кез келген популяцияларда дарақтардың фенотиптерін зерттеуден басталады.
Популяцияның генетикалық құрылымы сапалық көрсеткіштерді талдау кезінде неғұрлым нақты анықталады, ал көп гендермен бақыланатын сандық белгілері бойынша популяцияға генетикалық талдау жүргізу едәуір қиынға соғады. Белгілі бір популяцияның генетикалық сипаттамасы сандық белгілері бойынша жеке гендер мен генотиптердің арақатынасы бойынша емес, популяциялық генетиканың негізгі параметрлері бойынша (мұраға қалу (h2), корреляция (r), орташа арифметикалық (M), орташа квадраттық ауытқу (σ), өзгергіштік коэффициенті (Сv) және басқалар) бойынша беріледі. Барлық осы көрсеткіштердің ішінде популяцияның генетикалық сипаттамасы тұрғысынан ең үлкен маңызға ие (h2) болып табылады [5, 10].
Осылайша, популяцияның генетикалық құрылымын зерттеу тәжірибелік селекцияда әлеуетті генетикалық ресурстарды анықтауға оларды жетілдіруді болжауға көмектеседі. Популяция генетикалық гомеостазмен сипатталуы керек, өйткені оның сақталуы мен дамуына ықпал ететін табынның тіршілік ету жағдайлары өзгеруі мүмкін, ал популяцияда жаңа қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндік беретін генетикалық резерв болуы тиіс немесе өзгергіштікті іріктеу процесінде бекітілетін немесе жойылатын болады. Қаракөл терілерінің бірінші және жакеттік сорттары бойынша жоғары гомеостазды өндірушілерді іріктеу селекцияның іркілісін алып, қаракөл сапасының артуына ықпал ететіні анықталды [15, 21].
Іріктелген өндіруші-жақсартушы қошқарлардың жайылымдық - жемдік жағдайларға қарамастан жоғары гомеостаз болғаны атап өтілді. Жақсартқыш қошқарлар 8692-8693 және 7673-7674 жартылай шеңберлі қиян тәрізді, элита класты алтын түсті таур жоғары гомеостазға (0,75-0,86%) ие болды, азықтық жағдайлар бойынша қолайлы және қолайсыз жылдары жүн талшықтарының (0,82-0,86 және 0,75-0,81) жарқырауының үлкен дәрежесіне (0,75-0,86%) ие болды. [1, 8].
Егер популяцияда кез келген дарақтардың еркін айқасуы болса жоспарлы іріктеу мен іріктеуді жүргізбейтін генотипте мутация байқалады, популяция панмиксикалық немесе еркін деп аталады. Бұл таңдау кездейсоқ, немесе қандай да бір фактор тарапынан ықпал ету және шектеу болған жағдайда пайда болады, нәтижесінде ата-аналар генотиптерінің ұрпақтарында кездейсоқ үйлесімі бар болады. Бұл ретте популяцияда генотиптердің ара қатынасында және тепе-теңдік гендерінің жиілігінде белгілі бір тұрақтылық байқалады,ол бұл популяцияны генетикалық тепе-теңдіктен шығарғанға дейін сақталады. Егер популяцияда іріктеу жүзеге асырылса, мутация жүреді, онда оның генетикалық құрылымы өзгереді. Бұл ретте, тікелей гендік мутациялар доминантты аллельдің (А) рецессивті (а) өзгеруіне әкеледі.
Мутация кері болуы мүмкін, яғни рецессивті аллель доминантты түрде өзгереді. Популяция саны көп болған сайын, мутация популяция құрылымына қысымы соғұрлым күшті болады. Гомозиготты (АА) мен доинантты үлесін анықтау үшін қандай да бір популяциядағы гетерозиготты доминантты нысандар (Аа) фенотиппен бір-бірінен ерекшеленетіндерді орнату оңай Гарди-Вайнберг формуласы бойынша популяциядағы барлық үш генотиптің арақатынасы анықталады:
Р2 АА + 2*р*qAa + q2 aa,
р және q - аллельдердің кездесу жиілігі А және а.
Жиілік соммасы (р+q) 1 тең.
Рецессивті фенотип және Гарди Вайнберг формуласы бойынша панмиктік генотиптердің арақатынасы туралы ақпарат алуға және популяцияларда гендердің әсерімен жиі болып жатқан өзгерістер мен түрлі факторлар анықтауға болады.
Қаракөл шаруашылығында осы әдісті қолданудың арқылы нақты қаракөл қойдың материалымен сұр жұптардың ата-аналарын гомогенді іріктеу нәтижелері алынды. Гомогенді іріктеу кезінде сұр қаракөл қойының табынында туған 100 қозының сұр түсті қойдың сұр қойы тимпанит белгілері бар 25 бас малда гомозигот жағдайдағы а. рецессивті гені байқалды. Сондықтан, селекционер үшін осы популяцияда туған қозылар арасында қанша АА және Аа генотипі бар және доминантты (А) және рецессивті геннің жиілігін анықтау өте маңызды. [22, 34]
1.1.1 Популяцияда гендік жиілікке мутацияның әсері
Мутация кенеттен пайда болатын жаңа тұқым қуалайтын сапалы өзгергіштік. Мутацияның әсерінен популяцияда гендер аллелі өзгереді. Мендел Заңын екінші рет ашқан үш ғалымдардың бірі, голландтық ботаник Гуго де Фриз мутация терминін енгізді. Ол көптеген өсімдіктерде, атап айтқанда, өсіп келе жатқан түнгі сұлулықта тәжірибелер жасады. Осы өсімдіктерді өз бақшасына ауыстырып, бастапқы жабайы түрден күрт ерекшеленетін бір-бірімен көптеген ерекше формалардың пайда болуын анықтады. Ең бастысы, кейіннен бұл формалар өз ерекшелігін сақтап қалды. Осы нысандар үшін, кенеттен өзгерістер нәтижесінде пайда болған атау мутация деп аталды [11, 18].
Егер популяцияда іріктеу жүзеге асырылса, нәтижесінде мутация пайда болып, онда оның генетикалық құрылымы өзгереді. Доминантты аллельдің (А) рецессивті (а) өзгеруіне тікелей гендік мутациялар әкеледі. Кері мутация сирек кездеседі, рецессивті аллель доминант болып өзгереді. Анықталғандай, ол популяция саны көп, әсіресе құрылымға мутация қысымы күшті популяциялар. Қаракөл шаруашылығында мутацияның рөлі зор, өйткені оны пайдалану Қаракөл терілерінің жаңа бірегей түстерін жасауға мүмкіндік береді. Мутациялар гетерозиготты организмдерді құруға әкеледі шарттарға жақсы немесе керісінше нашар болуы мүмкін орта жағдайларына байланысты мутация әсері болады әр түрлі болады [25, 10].
Популяцияда гендік мутациялар гетерозиготалар болса бірден жоғалады, жаңа мутациясы аллелі бар адамдар ұрпақтарын қалдырмайды. Бұл ретте, гетерозиготты жасырын түрде болғанда, рецессивті мутациялар генетикалық өзгергіштігін тудырады. Сонымен қатар, үлкен популяцияда мутациялық процесс аллельдің бекітілуіне немесе теңдестірілген тепе-теңдік тудырады. Популяцияны сақтау және одан әрі дамыту жаңа буын алуға болады. Барлық адамдарда келесі буынды алуға қатысуы мүмкін емес екенін ескеру керек. Біреулері алдын ала табиғи қалдық нәтижесінде, ал басқалары жарамсыз болады. Сондықтан, популяцияның тиімді саны қатысушылардың санымен анықталады.
1.1.2 Популяцияның генетикалық параметрлері
Тұқымқуалау коэффициенті. Селекция белгілері бойынша, асыл тұқымды құндылықпен тығыз байланысты болып саналады. Бұл байланыс (h2) зерттеу коэффициентімен көрсетіледі. Мұра бұл тұқым қуалайтын шартты генетикалық варианттардың жалпы бақыланатын фенотиптік варианттарға қатынасы. Генетикалық сандық белгілердің фенотиптік өзгергіштігін зерттеу ұрғашылар мен аналар арасындағы коррелятивті байланыстарды анықтау, әкесі немесе анасы бойынша, ерлер тектес топтары арасында және т. б.
Генетикалық фактордың әсер ету үлесін анықтау мақсатында сандық белгі ұрпақтарының басталып, зерделеу, жануарлардың ұқсас топтары арасында байланыстары анықталынады. Оның негізінде генетика жүйесін әзірлеуге мүмкіндік беретін математикалық әдіс- тұқым қуалаудың математикалық анализі және өзгергіштік заңдылықтары қарастырылады Жануарлар популяцияларында қадағаланатын сандық белгілер бар.
Азықтандыру деңгейі, ұстау жағдайы, жыл маусымы, малдың жасы сондай-ақ, зерттеу коэффициентінің шамасына әсер етеді. Зерттеу қабілетін білу іріктеудің әлеуетті тиімділігі саналады. Жануарлар өнімділігінің өсуін ғылыми негізделген жоспарлау және белгілерді бағалаудың барынша орынды әдістерін таңдау үшін қажет. Қандай да бір белгінің зерттеу коэффициенті оны селекция жолымен қандай дәрежеде арттыруға болатынын дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Г. А. Стакан, А. А. Соскина (1965) ауыл шаруашылығы жануарларының белгілері шаруашылыққа пайдалы өте көп, негізгі пайдалы фактор болып ата-аналар мен табынның генетикалық құрылымының белгілер табылады. Табынның генетикалық әртүрлілігі кеңірек, әрине, ол ұрпақтарға бай болады [35, 10].
Ш. А. Ахметовтың және Р. Е. Асылбековтың деректері бойынша (1985) көптеген шаруашылыққа пайдалы белгілердің коэффициенті қаракөл қойлары сұр және одан да сенімді бақылаудағы қарағанда тәжірибелі топ та қара қозылар болып табылады. Қара қозылардың тәжірибелік тобында мұра коэффициенті тірі салмағы, тері қалыңдығы және негізгі өлшемдері бойынша экстерьері бойынша, ал сұр бұйра түрін де бұл осы белгілер бойынша іріктеу тиімді болды.
Т. У. Өмірзақовтың деректері бойынша (1992) мұраға қалу коэффициенті,
әртүрлі әдістермен есептелген сурет типі бойынша 0,206-0,235 құрады, ширату ұзындығы бойынша 0,067-0,266, біліктелген ширатпалардың үлес салмағы бойынша (мәнерлеп) 0,044-0,191 тең болды. Оларға жоғары тергеу және қозылардың тері қорының экономикалық маңызды белгісінің селекциялық ал темір зауыттық қозылардың қаракөл қойларында коэффициенті -0,76 тең болды. Оның мұралық коэффициенті задария зауыты қозысында басқа болды.
Көптеген зерттеушілер өсірілетін қой тұқымдарының, оның ішінде елтірі тұқымдарының белгілерінің едәуір бөлігі жоғары дәрежесімен, яғни жеке табындар популяциясының генотиптік әртүрлілігімен тиімді жаппай іріктеуге жеткілікті деңгейде сипатталады деген пікірді растайды.
Табында, желісінде немесе жалпы тұқымында асыл тұқымдық жұмыстарды жүргізу кезінде, зерттеу коэффициентінің шамасы туралы деректерді ала отырып, . Н. А.Жаман (1969) мұрагерлік - ата-аналардан балаларға және оның белгілі бір заңдар бойынша белгілер нысанында іске асыру процесі деп санайды, ал мұраға қалу - бұл әр түрлі белгілердің тұқым қуалайтын шарттылығы, осы белгіге жататын генетикалық ақпараттың көрінісі оның фенотиптік әртүрлілігі деп санайды [5].
Бекіту бойынша автордың өте маңызды екенін түсіну зерттеу-популяциялық құбылыс, ол жеке зерттеу бойынша емес, ал популяция деңгейінде болады. Бұл мүмкіндік беретін көрсеткіш 1949 жылы М. Ф. Ивановтың қойған міндетін шешу - үздік фенотиптер арасындағы үздік генотиптерді іздеңіз сөзі. Демек, бұл кім тек бір жануарға көңіл бөледі, популяция бәрін жоғалтады. Тұқым қуалаушылық-ұрпақтарға генетикалық ақпарат беру, олардың ата-аналық белгілері мен қасиеттерін немесе ата-аналардың ұқсастығын.
М. Д. Закиров (1989) егер аналық форма генотип болса Aa және, демек, А және А гаплоид аналық жасушаларын құрады, онда олардың ер гаметамен ұрықтануы, барлық зигота көрінеді тек А аллея доминанты, бірақ жартысы zigot болады AA генотипіне ие болады. Бұл құбылыс доминант болып табылады AA бастапқы аналық формасындағы аллель дейін жұмыртқаның цитоплазмасының қасиеттері А типі бойынша, яғни бұл жағдайда дарақтың фенотипі емес оның генотипіне сәйкес келеді [3].
Қозыны іріктеу алтын және күміс гомогенді таңдаудан түскен түс күміс түсті арттырады 0,39 және 0,41-ден (қатардағы және жақсартқыштарда) 0,83-ге дейін (сызықтық (өндірушілер); алтын түстің зерттелуі ұлғайған тиісінше 0,41 және 0,74-тен 0,88-ге дейін болады. Өндірушілер құндылығының ұлғаюымен 0,40 және 0,48-ден 0,63-ке дейін, қарқынды түсті жақсартқыштар мен желілік өндірушілер контрасты өту қоңыр негіздері соңында от 0,39 және 0,69 дейін 0,86 тең болды. Соңғысы қалаған үлгінің көбеюін анықтайды қатардағы және жақсартқыштарда 0,89-ға дейін болды.
Жартылай дөңгелек қиғаш типті тексерілу 0,42 у-ден ауытқиды, қатардағы және жақсартқыштарда 0,17-ден 0,15 у-ге дейінгі қатарлар жақсартқыш және желілік өндірушілер және жалпақ елтіректі түрі-бастап 0,13 және 0,11-ден 0,8-ге дейін тең болды. Жалпақ және қабырғалы қыш құмыралар типтерінің ұлғаюымен өндірушілердің құндылықтары азаяды. Кавказ халқының қияқ түрі өндірушілердің құндылығына байланысты емес. Толық және жартылай шеңберлі валька болып табылады, оның зерттелуі 0,28-ден 0,34-ке дейін (қатардағы және жақсартқыштарда) ауытқиды.
Өндірушілер құндылығының ұлғаюымен толық емес қисық 0,89-ден 0,20-ға дейін азаяды. Қатардағы өндірушілер мен жақсартқыштар 0,09 және 0,14 төмен өте жібектей және жібектей шаш. Күшейту үшін бұл белгілердің тергелуі, желілік өндірушілер, өте жібектей шаш бар, ол ұлғайтуға мүмкіндік берді 0,40 - ға дейін және 0,93-ке дейін (у желілік өндірушілер). Асыл тұқымды жұмыстың теріс сәті жоғары зерттеу болып табылады - 0,74 және 0,84 қатардағы және жақсартылған 0,89 (желілік өндірушілерде) жібектей жеткіліксіз. оның өлімінің төмендеуі. Күшті жылтырлықтың мұралығы байланысты емес және 0,44 құрайды.
Жүн талшықтарының орта және үлкен жарылуына жаппай селекция, ол жоғары коэффициентімен сипатталды және түстің айқын көрінуімен корреляцияның үлкен коэффициенті, алтын және күміс сурьдер табынын құруға ықпал етті. көрсетілген қасиеттердің тұрақты тұқым қуалаушылығы. Корреляция коэффициенті (r) болды. Алайда, іріктеу тиімділігін арттыру үшін ең алдымен, селекция жүргізілетін қандай да бір белгі жануарлардың тұқым қуалаушылық ерекшеліктерін (генотиптен) және қандай да бір ортадан (фенотиптен). қандай шамада белгілеу қажет. Сондықтан, фенотип пен фенотип арасындағы тәуелділік дәрежесін анықтау генотип-селекцияның маңызды міндеттерінің бірі.
Арасындағы байланысты анықтайтын ең көп таралған параметр қаракөл қойының көрсеткіштері мен белгілері корреляция (r) болып табылады. Ол 0-ден +-1-ге дейінгі шектерде болатын бөлшек түрінде салыстырмалы белгілердің арасындағы байланысты білдіреді. Егер корреляция коэффициенті нөлге жақын болса, онда бұл байланыстың болмауы. Санау байланысы аз, егер коэффициенті корреляция деңгейі 0,2-0,3; орташа шамасы 0,5-ке жақын, егер коэффициент 0,7-ден көп болса, байланыс жоғары болып саналады.
Егер корреляция коэффициенті плюс ( + ) белгісі болса, онда бұл тікелей немесе оң белгілер арасындағы байланыс бір белгінің өзгеруі, екіншісі сол бағытта өзгереді. Белгі минус ( - ) кері немесе теріс байланыстың болуын куәландырады белгілер арасында болады. Асыл тұқымды іріктеу арқылы тіпті берік қалыптасқан байланыстарды күрт өзгертуге және қолда бар байланыстардың орнына құруға болатыны дәлелденген. Жануарлар белгілері арасындағы корреляция арақатынасы, демек, адам тиісті іріктеу және ата-ана жұптарын іріктеу осы байланысты басқара алады [21, 34].
Оң корреляция кезінде екі қажетті белгілер өзгерту қажетті қасиеттердің арақатынасы әлдеқайда қиын, өйткені, күшейген кезде бір белгі басқаша өзгереді. Қаракөл қойының ұрпағында нәзік конституция басым бұйра мөлшері, ірі конституция қойларында-ірі, мықты конституция - орташа болады. Селекциялық жұмыста қаракөл қозыларын туу кезінде және ересектер арасында іріктеу кезінде конституцияның өлшем көрсеткіштерін пайдалану жай-күйі қаракөл сапасын арттырады.
Келтірілген деректер кейбір белгілер: аралас түрі (r=0,498), бұйра өлшемі (r=0,789), тірі салмағы (r=0,324), тері қалыңдығы (r=0,635) және қозылардың эмбрионалды даму мерзімі (r=0,598) және статистикалық түрде жүн талшықтарының ұзындығы (r ≈ 0,197-ден 0,197-ге дейін) 0,789) тең болады. Бұл ретте, қаракөлдің жакет жүн талшықтарының ұзындығының ұлғаюына қарай топтар өтпелі сипатқа ие болады.
Әдебиет көздерінің мәліметтері бойынша, қара және сұр шайыр алаңы шел қалыңдығы, салмағы бар орташа корреляциялық тәуелділік бар болады. Өте орнатылған жүн талшықтарының ұзындығы мен бұйралау тығыздығы бар кіші оң корреляция және жүн талшықтарының жылтырлығы мен жібектігімен шамалы теріс байланыс болады.
Орташа және үлкен оң корреляцияда аудан бірлігінің салмағы бар қара және сұр шелектің қалыңдығы, жаншу ұзындығы және өлшемі болады. Ұзындығы мен тығыздығы оң байланыс болмашы, ал жылтыр және жібектей осы байланыс теріс болды. В. С. Жилякованың (1981) мәліметі бойынша қаракөл бойында қыл ұзындығының корреляциясы құйымшақта қыл ұзындығының орташасы бар қаракөлдің қалың сорттарының жұқа және үлкен байланысы бар.
Қаракөлдің сұрыпының орташа оң байланысы бар, қабырғалы, жалпақ жұқа бірінші, қабырғалы, кавказ қалың бірінші үлкен тәуелділікпен ерекшеленеді. жүн талшықтарының ұзағырақ болса, соғұрлым ұзын болғаны анықталды. Қойларды таңдау кезінде сізге қажет жотадағы жүн талшықтарының қысқа болуына назар аударыңыз [19].
Вальк ұзындығы мен құндылықты анықтайтын шешуші фактор болып саналады. Жүн талшықтарының ұзындығы вальк ұзындығымен теріс корреляция бар болды. Бұл көрсеткіштің тәуелділігі үлкен. Демек, селекция жүн талшықтарын қысқарту біліктің ұзаруына ықпал етеді және жүн талшықтарын ұзартады, тек біліктің қысқаруына ғана емес, сонымен қатар толық оны бұзылуы мүмкін.
Осылайша, белгілер арасындағы коррелятивті байланыс, оның сандық анықтау іріктеуді бір немесе бірнеше рет жүргізуге мүмкіндік береді. Бір белгілердің өзгеруін көздеу арасындағы себепті байланысты зерттеу, бұл табысты селекциялық жұмыстың қажетті шарты. Жануарлардың бірнеше белгілері арасындағы корреляция олардың өзара байланысы және біржақты болдырмау, демек, төмен тиімділігін селекция мәні болады.
1.2 Қаракөл қойының қозыларының даму ерекшеліктері
Екі ата-анасынан да зерттелетін қаракөл терілерінің сапасы, қасиеттері мен негізгі белгілері ұрықтың жалпы даму кезеңінде толық қалыптасады. Сондықтан, селекционер үшін қаракөл тұқымды қойлардың өнімдік қасиеттерін тұқым қуалау мәнін тану және асылдандыру ісі мәселелерін генетикалық аспектіде әзірлеу мақсатында ұрықтың эмбрионалды дамуы үлкен қызығушылық тудырады.
Зиготаның, содан кейін ұрықтың және ұрықтың дамуы анасының (қойдың) организмінде 145-150 күн ішінде өтеді. Қошқарлар мен жұмыртқалардың құрсақтың даму ұзақтығында айырмашылықтар бар, Қошқарлар бірнеше ұзағырақ (1-2 күннен 5 күнге дейін) болады. Жануарлардың жалпы даму ұзақтығы олардың тұқым қуалаушылығымен байланысты және белгілі шектерде эмбриогенездің пайда болған жағдайларының әсерінен өзгеруі мүмкін.
Қаракөл қойының құрсақішілік дамуы ортаның сыртқы жағдайларының ауытқуына және тұқым қуалайтын (генетикалық) факторларға байланысты. Бастапқыда орта ана ағзасына және ол арқылы өзгерген және айтарлықтай әлсіреген түрінде - ұрыққа әсер етеді. Әдетте, құрсақ өмірінің ұзақтығы (зиготадан туғанға дейін) қарынның даму дәрежесіне байланысты (тағамды қабылдау, өкпенің жұмысы, зиянды сыртқы әсерлерге қарсы тұру қабілеті және жануардың ағзасына тән басқа да көптеген факторлар) болады. Қозылардың құрсақ ішілік дамуы үшін қажетті оңтайлы мерзімдер қой денесінің құрылымы мен өлшемінің генетикалық ерекшеліктеріне, сондай-ақ зат алмасуына, тамақтануына және көбеюіне байланысты болады.
Ұрықтың дамуы бірнеше ерте немесе орта мерзімнен кеш болуы мүмкін. Әдетте, бұл ана ағзасына (конституцияға, жасына, қалыпты өмір сүрудің бұзылуына, ауруларға) немесе дамып келе жатқан ұрыққа (тұқым қуалайтын және ізге салмайтын қасиеттерге, морфологиялық және физиологиялық бұзылыстарға) байланысты. Ұрықтың жалпы даму мерзімінің қысқаруы жиі физиологиялық жетілмеумен байланысты. Эмбриогенез кезінде жеткен даму (жетілу) дәрежесі қойдың тұқым қуалаушылық ерекшеліктерімен анықталады. Жатырдың мықты конституциясы, егер аналықтарды азықтандыру және ұстау деңгейі норманың шегінде болса, қозылардың құрсақта даму мерзімін ұзартуға ықпал етеді.
Мұрынның даму қарқындылығының айырмашылығы тек қана дамып келе жатқан ұрыққа және сыртқы ортаға ғана емес, сонымен қатар зиготаның бастапқы тірі затының сапасына да байланысты. Зиготатың экологиялық қасиеттерін қалыптастыруда ұрықтар мен аналық жасушалардың рөлі бірдей емес, өйткені ондағы тірі заттың арақатынасы әртүрлі. Салмағы мың есе көп спермия аналық жасушасы зиготаның, ұрықтың, ұрықтың сипатына және одан кейінгі дамуына қолайлы әсер етеді. Ұрықтардағы эмбриогенездің ең ерте сатыларында тектің, түрінің, тұқымының, түрінің шегінде жалпы ұқсастығы анықталады.
Ч. Дарвиннің іліміне сәйкес, ұрықтық ұқсастығы ағзалардың нақты туыстығымен, эмбрионалды дивергенция - осы топтағы жануарлардың тарихи дамуындағы ауытқулардың көрінуімен түсіндіріледі. Ұрықтандырылған аналық жасушаның дамуының бастапқы процесі, одан бластуланың пайда болуы, етеккір барлық көп жасушалы жануарларда шамамен бірдей өтеді, бірақ одан әрі даму әр түрлі түрлерге жататын жануарларда жүреді [18].
Эмбрионалды даму түрлеріндегі айырмашылықтар, ең алдымен, қосалқы тағамдық материалдың әр түрлі мөлшері бар жұмыртқа жасушасының құрылысы мен дамуымен анықталады. Тірі сүтқоректілердің аналық жасушалары оларда өте аз мөлшерде сары, барлық цитоплазма бойынша бірқалыпты бөлінген изолециталдық түрге жатады. Осы сары дененің есебінен ұрық ұзақ уақыт дамиды, эмбриогенездің ең ерте сатыларында. Одан әрі, бүкіл құрсақ ішілік даму барысында ұрық ана ағзасының есебінен тамақтанады. Зиготаның дамуы жұмыртқа шаруашылығында пайда болған сәттен басталады. Қысқа уақыт ішінде (бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін) зигота массада ұлғаймайды, бұл фосфатты байланыстардың энергиясына бай заттардың пайда болуымен биохимиялық саралау процестерімен түсіндіріледі. Бұл процестер жасушаның тыныс алуы кезінде босатылатын энергия шамамен 3 есе асатын жұмыртқаны кейіннен ұсатуды қамтамасыз етеді. Аналық жасушаны ұрықтандырғаннан кейін пайда болған зиготада жануарлардың жекелеген түрлерінде ұсақтау процесінің басталуы әртүрлі болады. Қойларда аналық жасушаны ұрықтандыру сәтінен бастап ұсақтау басталғанға дейін 7 тәулік өтеді.
Алғашқы ұсақтау нәтижесінде түзілетін бластомерлер шар тәрізді пішінді жасушалардың тығыз массасын білдіреді. Ұсақ және ақшыл бластомерлер зиготалар шеткі бойынша орналасады және трофобласт құрайды, ал үлкен және қара бластомерлер бірінші болып топтастырылады және эмбриобласт немесе ұрықтық түйін қалыптастырады. Ұсақтаудың соңғы сатысы ұрықты көпіршік деп аталады.
Ұрықтық көпіршігінің сыртқы қабаты ерте ұрықтық үшін қоректенетін қабат болып табылады, ал эмбриобласт жасушаларынан кейін ұрықтың денесі қалыптасады. Ұсақтау кезінде пайда болған жасушалардың әрқайсысы аналық жасушадан шамамен 2 есе аз, ал барлық жасушалардың жалпы салмағы зиготаның бастапқы салмағынан едәуір аз, өйткені ұсақтау процесіне тағамдық материалдың бір бөлігі жұмсалады.
Имплантация, яғни бластодермиялық көпіршік жатырдың шырышты қабығына енгізу, қойдың аналық жасушаны ұрықтандырғаннан кейін 11-13 күні жүреді. Бұл жерде ұрықтың тамақтану жағдайлары күрт жақсарады, бұл оған қарқынды өсуге мүмкіндік береді. Жатыр қабырғасына енгізгеннен кейін бір қабатты бластуладан екі қабатты құрылым - гаструляция басталады. Гаструляция процесінде ұрық түйіндері ұрықтық дискіге айналады, оның ортасында ұрықтық қалқанша оқшауланады. Біраз уақыттан кейін қалқан ыдырайды. Трофобластқа жақын орналасқан ірі жасушалардың қабаты гаструл қабырғасының сыртқы қабаты болып табылады және эктодерма деп аталады, ал тереңдікте жатқан ұсақ жазық жасушалардың қабаты - эндодерма деп аталады. Эктодерма мен эндодерма арасында жасушалардың үшінші қабаты - мезодерма қалыптасады. Эктодерма, мезодерма және эндодерма-үш ұрық парағы, олардан ұлпалар мен ұрық мүшелері дамиды. Отырғызу уақыты және олардың даму қарқындылығы үш кезеңде өтеді: ұрық, ұрық алды және жеміс [24,28].
Ұрық кезеңі қой жұмыртқасында зигота ұсақтаумен басталады және жатыр қуысында жалғасады. Ұрықтың алғашқы 7 тәулік бойы бластодермиялық көпіршік түзіледі, ал ұрықтың қоректенуі жұмыртқа жасушасында сақталған заттар есебінен жүзеге асырылады. Қаракөл қойының бластоцистасы 7 тәулікке диаметрі 0,114-0,117 мм қуыс шар болып табылады, ішкі жасушалық масса оның қуысының жартысына жуығын алады. 8-ші күні бластоциста диаметрі 0,145-0,155 мм, ал ұрықтық түйін - 0,04-0,06 мм құрайды; 10 тәуліктің соңына қарай бластоцист мөлдір аймақтан босатылады, оның диаметрі 0,202 мм дейін артады, ал 11 тәуліктің басында ол 0,300-0,475 мм тең, ұрықтық түйін де артады және көпіршік ұзындығының 12-15% құрайды. 12 тәуліктің басында бластоциста диаметрі 0,633-0,731 мм, ұрықтық торап - 0,075-0,128 мм жетеді,онда аздаған қуысы бар. Дамудың 12 күнінің соңында, екі қабатты ұрық көпіршігі шар тәрізді пішінді, ұрық дискі бар. 13 тәулікте ол 1,8-ден 8 см-ге дейін ұзындықта созылып, ұшында түйреуіш тәрізді кеңейтілімдері бар жіңішке бау түрін алады, бұл ретте эндодерма тез өсіп келе жатқан трофобластан қатты артта қалады. 0,504 мм-ге дейін диаметрде өсу баяулайды. Онда жасушалардың саралануы жүреді, ұрықтық дискінің шеткі аймақтарынан ұрықтан тыс мезодерма жасушалары, ал ұрықтық мезодерма жасушасының орталық бөлігінен бөлінеді. 15 тәуліктің соңына қарай ұрық көпіршігі еніне айтарлықтай артады және 32 см-ге жетеді, ал ұрық дискі амнион қатпарларымен тегіс сопақ денеге айналады [19,31].
8-11 тәуліктен бастап қойдың ұрықтық дамуы, ұрықтық жапырақтар пайда болады, алғашқы жолақ пайда болады және амнион қалыптасады. Ұрықтың тамақтануы мен тыныс алуы трофобласт арқылы жүзеге асырылады. 12 және 16 тәулік жүреді қалау сомитов, хорда сызықтары және аллантоиса. Бұл уақытта тамақтану трофобласт пен жасушалық қап арқылы жүзеге асырылады. 16 тәулікте ұрықтың 6 жұп сомиті бар, жалпы жүрек негізі және пронефроста пайда болады. 17 тәулікте ұрықтың ұзындығы 4 мм (аллантоидпен) жетеді, сомиттер саны 17 болады, амнион тұйықталады. 17-20-тәуліктік ұрықтың ұзарған S-тәрізді нысаны бар, бұл аллантоистің тез өсуіне байланысты. Бұл күндері ұрықтың ұзындығы 6,5-9 мм, сомиттер саны-23-28 жұп, айқын иілген ми. Бұл кезеңде көз көпіршіктері көрінеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Ким Виктория Романовна
Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы 5В070100 - Биотехнология
Алматы - 2018ж
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
Қазақстан инженерлік-технологиялық университеті
Қорғауға жіберілді
каф., мең. б.ғ.к., доц.
_________Айсакулова Х.Р.
__________________________2018ж .
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
тақырыбы: Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
мамандығы 5В070100 - Биотехнология
Орындаған: Ким В.Р.
Ғылыми жетекші:
б.ғ.к., доцент Сарсекеева Г.Ж.
Алматы - 2018ж
Қорғау__________________________
МАК Хаттамасы ___________________
МАК бағасы _____________________
МАК хатшысы ___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСҚА ТҮСІНІК ХАТ
тақырыбы: Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
Студент Ким В.Р.__________________________
Ғылыми жетекші б.ғ.к., доц. Сарсекеева Г.Ж.
КЕҢЕСШІЛЕР:
негізгі бөлім доц. Сарсекеева Г.Ж.
экономикалық бөлім аға.оқт.Артыкбаева Л.К.
еңбекті және қоршаған ортаны қорғау _______аға.оқт. Касымов Н.Ж.
нормоконтроль______________________ ____ст.пр. Рахманкулов А.Б.
кафедра меңгерушісі доц. Айсакулова Х.Р.
Факультет инженерлік-технологиялық
Мамандығы 5В070100- Биотехнология
Кафедра Азықтық өнімдер және құрылғылар технологиясы
ТАПСЫРМА
дипломдық жұмысты орындау бойынша
Студент Ким Виктория Романовнаға _
Жұмыс тақырыбы: Оңтүстік-Қазақстан облысы әртүрлі түсті бухар сурасының жүн талшықтарының пигментацияның сандық белгілерін зерттеу
ЖОО №8 1 15 қазан 2017 ж. бұйрығымен бекітілген.
Жұмысты тапсыру уақыты 2018 ж.
Дипломдық жұмысты орындау үшін тапсырмалар немесе димломдық жұмыстың қысқаша мазмұны:
Кіріспе (тақырыптың өзектілігі, жаңашылдығы және тәжірибелік маңыздылығы, қойылатын сұрақтардың замануи бағасы, зерттеудің мақсаты мен тапсырмасы)_____________
Әдебиетке шолу (зерттеуге бағытталған әдебиет көздеріне аналитикалық шолу жасау)_____________________________ ______________
Экспериментальды бөлімі (зерттеу нысаналары мен тәсілдері, зерттеу нәтижелері және оны талдау)____________________________ __________
Экономикалық бөлімі (алынатын пайла мен өзіндік қүндылығын есептеу)
Қоршаған орта мен еңбекті қорғау (қоршаған орта мен еңбекті қорғау, зертханада еңбек қауіпсіздігін сақтау ережелері)______________
Қорытынды
Графикалық материалдар тізімі (кестелер слайдтары, графиктер және тб.): 10 слайд, 10 кесте, 1 сурет, 1 схема.
Ұсынылатын әдебиеттер:
1. Алибаев Н.Н., Шамекенова Р.Д., Туекбасов М.К. Селекция каракульских овец по содержанию меланина в шерсти Овцеводство. - М.: Колос, 1991. -№6. -С.33-34
2. Ахметов Ш.А., Асылбеков Р.Е. Генетическое разнообразие хозяйственно-полезных признаков каракульских ягнят. Труды Казахского НИИ каракулеводства, Алматы, Кайнар, 1985.
3. Ахметшиев А.С. Селекционно-генетические основы создания племенного стада каракульских овец каракалпакского сура в Казахстане. Дисс. доктора с.-х. наук, Алматы, 1989.
4. Всеволодов Э.Б., Очилов К.Д., Елемесов К.Е., Латыпов И.Ф. Пигментация волос каракульских ягнят. Алматы, 1995.
5. Гигинейшвили Н.С. Методы селекционно-племенной работы с каракульскими овцами в зарубежных странах. Москва, 1973.
6. Дюсегалиев М.Ж. Создание стада каракульских овец коричневой окраски. Автореферат дисс. канд. с.-х. наук Мынбаева, Алматинская обл., 1997.
Жұмыстың бөлімдері бойынша кеңес беру:
Бөлім
Кеңесші
Мерзімі
Қолы
Негізгі бөлім
доц. Сарсекеева Г.Ж
01.03.11-25.03.11
Экспериментальды бөлім
доц. Сарсекеева Г.Ж
25.03.11-19.04.11
Экономикалық бөлім
ст.пр. Артыкбаева Л.К.
19.04.11-03.05.11
Еібекті және қоршаған ортаны қорғау
ст.пр. Касымов Н.Ж.
03.05.11-10.05.11
Қорытынды
доц. Сарсекеева Г.Ж
10.05.11-14.05.11
Дипломдық жұмысты орындау кестесі
№ рс
Бөлімдер атауы, қарастырылатын сұрақтар тізімі
Ғылыми жетекшіге тапсырылатын мерзімі
Ескертпе
1
Негізгі бөлім
01.03.11-25.03.11
2
Экспериментальды бөлім
25.03.11-19.04.11
3
Экономикалық бөлім
19.04.11-03.05.11
4
Еібекті және қоршаған ортаны қорғау
03.05.11-10.05.11
5
Қорытынды
10.05.11-14.05.11
Жұмыстың берілген уақыты 2010 ж.
Кафедра меңгерушісі _______________________ доц. Айсакулова Х.Р.
Жұмыс жетекшісі _______________________ доц.,к.б.н. Сарсекеева Г.Ж
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент _________________ Ким В.Р.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ..
12
1.1
Қаракөл қойының популяциясының генетикалық құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13
1.1.1
Популяцияда гендік жиілікке мутацияның әсері ... ... ... ... ...
15
1.1.2 1.2
Популяцияның генетикалық параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қаракөл қойының қозыларының даму ерекшеліктері ... ...
16
20
1.3
Қаракөл қойының түстерінің генетикасы және тұкым қуалау белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
1.3.1
Қаракөлші өндіру кезіндегі түстің тұқым қуалауы ... ...
35
1.3.2
Қара түс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
37
1.3.3
Сұр түс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2
Зерттеу нысаналары ... ... ... ...
2.1
Айрықша бояуға ие қаракөл қойларының генетикалық ресурстарын қолдану методологиясы ... ... ... ... ... ..
42
2.2
Қойлардың қан үлгілерінің морфологиялық құрамын анықтау тәсілдері ... ... ...
43
3
Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... .
43
3.1
Қозыларды сақтап қалу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
43
3.2
Қаракөл қойларының бояуларының тұқыс қуалау ерекшеліктері ... ... ... ... ... ..
45
3.3
Қаракөл қозыларының класстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
47
3.4
Қаракөл қозыларының жүн талшықтарының пигментациясы ... ...
49
3.5
Қаракөл қозыларының жүн талшықтарының морфологиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
51
4
Экономикалық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5
Қоршаған ортаны қорғау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
54
5.1
Фотоэлектрикалық колориметрмен жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережелері. ... . . .. ... ... ... ... ... ... ... .
57
5.2
5.3
5.4
Химиялық ерітінділерін сақтау кезіндегі қауіпсіздік ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Сәулелік микроскоппен жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережелері. ... . . .. . . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Бокс жағдайында жасуша культуралары және ұлпаларымен жұмыс жасау барысында қауіпсіздік ережелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
58
60
60
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
61
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... .
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62
65
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Президенті Н.А. Назарбаевтың Жолдауында жоғары білім беру сапасы, өте жоғары халықаралық талаптарға сай болуы тиіс. ЖОО рейтингке ие әлемнің жетекші университеттерінің қатарына енуге ұмтылулары керек.
2015 жылға қарай Ұлттық инновациялық жүйе олыққанды болуға тиіс , ал 2020 жылға қарай ол, әзірлемелер, патенттер мен дайын технологиялар, елде енгізілетін талдаулар түрінде өз нәтижелерін беруі керек. [1].
Қазақстанда және Орта Азия республикаларында қой шаруашылығы жақсы дамыған,. Біздің ел бар елеулі резервтері қой өнімдері өндірісінің ұлғаюы. Саланың одан әрі дамуы ең алдымен, жетілдіру жолымен қой өнімділігін арттыру, асыл тұқымды қасиеттерін қолдана отырып жаңа тұқымдар алу, жемшөп базасын нығайту мен қарқынды технологияға өту болып табылады.
Үлкен мүмкіндіктері бар мал басын өсіру республиканың кейбір облыстарында, елдің еуропалық бөлігінде, сондай-ақ, ауыл тұрғындарының үй жанындағы жер учаскелері мен басқа да аудандардардың жеке секторында аз болды қой немесе тіпті болмаған деуге болады.
Соңғы жылдары тез қарқынмен қой өсіру қарқындату ,шоғырландыру және мамандандыру саласы мен ауыстыруға және оның өндірістік технологиясына негізделген,
Мал шаруашылығындағы прогресс популяцияның генетикалық әртүрлілікті тарихында көрнекті генотиптердің және нақты жағдайларына бейімделген жануарлар мүмкін болған жағдайда болады. Алайда, оның нәтижелілігі анықталған жоқ, бірақ сұранысқа ие, тек қана қолда бар генетикалық материал. Осыған байланысты Осыған байланысты, мал шаруашылығында гендік қорды ұтымды пайдалану, сондай-ақ, мал шаруашылығы өнімдерінің жаңа көздерін іздеу және құру міндеті тұр [10, 21].
Осындай маңызды саланы нарықтық экономикаға көшу жағдайында республикасындағы дағдарысты жағдай қалыптасып отыр, қой санын қысқарту, азайту қаракөл өнімнің барлық түрлерінің күрт нашарлауы материалдық- техникалық және ғылыми қамтамасыз ету базасының нашарлығына әкеп соқтырады. Қадағалау болмаған кезде қаракөл қойдың бағалы түрлері азайып кеткен, ал олардың кейбір түрлерінің боялуына қарай түстері құрып кету қаупінде тұр. Сондықтан, қаракөл қойдың боялуына қарай түстерін сақтап қалу қойылған міндеттердің бірі деп атауға болады.
Осындай уақытта ескеру керек, бұл сақтау қажеттілігі жойылып бара жатқан және саны аз қаракөл қойдың әр түрлі бірегей бояуы, сондай-ақ, байланысты күрт нашарлауына сала жағдайында күрт қысқаруына, мал басының өсуі, өлім-жітімнің төмендеуімен, өндіріс жемшөп пен нашарлауына байланысты, олардың сапасын, тез тозуымен қатар жүреді. Бұл жағдайда республиканың фермер қожалықтары және үй шаруашылықтары шығынға ұшырамау үшін қаракөл қойдың бағалы генотиптерін сақтап қалуға қазіргі заманғы ғылымның озық жетістіктерін пайдаланып және қажетті құралдармен жеткілікті қамтамасыз етілуі қажет. Әсерінен сақтау мақсатында кем рентабельді нарықтық күштердің процесі жүріп жатыр қарай тарылуы генетикалық базасын, қаракөл қойдың мүмкін емес коммерциялық тиімді тұқымы-ет бағыты бойынша, ол жақын саласы. Алайда, бүл жануарлардың популяциясы үлкен резерв болып саналады, себебі, үлпершек түрін ет саласына жатқызуға болады. Қаракөл қойдың генетикалық ресурстарын сақтауға байланысты сұрақтар әлі күнге дейін қойылады, өйткені, ауыл шаруашылығында басым бағыттарын дайындау кезінде төмен басымдылыққа ие салаларға инвестициялар құйылмай қалады және бұл мәселелер жыл өткен сайын шешілу үстінде.
Қазақстанның ғалым-каракөлшілері қаракөл қойдың әр түрлі экологиялық аймақтарында өсіру бойынша теориялық негіздер әзірледі; мұнда, неғұрлым жетілдірілген селекция әдістері және тәсілдері, асыл тұқымды бағалау, оларды пайдалана отырып, қазіргі заманғы тәсілдерін зерттеу әдістемесі; жаңаларын құрастыру және қолданыстағыларын жетілдіру, қаракөл қойдың бояулар түрлілері мен типтерін сақтап қалу. Әлемдік тәжірибеде теңдесі жоқ қаракөл қойдың гендік қоры қаныққан тұқымды 14 жоғары өнімді зауыттық типі, соның ішінде 6 - қара, 4 - сұр, 4 - сұр, 33 - сызық, 1 тұқым үлпершек-ет түрлері алынды. Қой өсіруге тән өте қолайлы осы тұқымның жоғары үлпершек сапасын, қозылардың сондай-ақ тез жетімділігі мен құйрығы болып табылады. Қаракөл қойдың бірегей әдістері шығару ақ бояу (4 түрінің қатысуымен, қарама-қарсы тұқымдарын, зауыттық типті табиғи көптұқымды, сондай-ақ, жануарлардың қарақөл саласындағы үлгідегі танылған бесінші үлпершек тұқымы.
Қазіргі уақытта қаракөл шаруашылығында саланың жеке меншік түріне көшуімен көрінетін революциялық процесс жүріп жатыр. Жануарларды ұстау, азықтандыру, өсіру және өсімін молайту әдістері де өзгерді.
Мұның барлығы қаракөл қойларының өмір сүрудің жаңа жағдайларына бейімделуін арттыруға бағытталған бірқатар іс-шараларды шұғыл жүргізуді талап етеді. Сала селекционерлерінің басты міндеті қой басын тұрақты өсіру, кейіннен өндірілетін өнімнің сапасын арттыру және жақсарту, құнды бояулардың, елтіректі және зауыттық жануарлардың тектік қорын сақтау болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі:
Қажетті селекциялық белгілерді дамытуға мақсатты селекцияны табысты жүргізуде зерттелетін бастапқы тұқымдардың тектік қорын, генетикалық өзгергіштік деңгейін, тұқымдық және тұқымішілік саралауды бағаламай мүмкін емес. Бірегей бояулы қаракөл қойларының тектік қорын сақтау және пайдалану қажеттілігі қазіргі уақытта үнемі жалғасатын мақсатты ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілетін жаңа табындарды, жануарлар желілерін, типтерін жасау және қолданыстағыларын жетілдіру үшін бағалы селекциялық материалды ұсынумен байланысты. Сондықтан, қаракөл қойларының бірегей бояуларын өсірудің селекциялық-генетикалық аспектілерін зерттеу және оларды гендік қор табындарында сақтау және пайдалану тәсілдерін әзірлеу өте өзекті мәселе болып табылады.
Зерттеу мақсаты: Селекциялық үрдісте және асыл тұқымды алу жұмыстарында тиімді пайдалану және дамыту үшін, Қазақстанның оңтүстігінде қаракөл қойларын бірегей бояуларын өсірудің селекциялық-генетикалық әдістерін әзірлеу.
Зерттеу міндеттері:
- Қазақстанның қаракөл қойларының бірегей бояуларының генетикалық ресурстарының қазіргі жағдайын талдау;
- бұйра параметрлерінің динамикасын статистикалық есепке алу негізінде қаракөл қозыларын асыл тұқымды іріктеу тәсілін әзірлеу;
- жүн талшықтарының есебі негізінде қаракөл тұқымындағы асыл тұқымды қошқарлардың жүн талшықтарын іріктеу тәсілін әзірлеу
-қаракөл қойларының бірегей бояуларының жүн өнімділігін зерттеу.
1 Әдебиетке шолу
Қазіргі уақытта саланың шоғырлануы мен мамандануына және оны өнеркәсіптік технологияға көшіруге негізделген қой шаруашылығын қарқындату жылдам қарқынмен жүріп жатыр.
Алайда, популяцияда генетикалық әртүрлілік,ерекше генотиптер және жануарлардың нақты жағдайларына бейімделуінен мал шаруашылығы алға ілгерілеуі мүмкін. Бұл ретте, оның нәтижелілігі тек осы факторлармен ғана емес, сондай-ақ, қолда бар генетикалық материалдар негізінде әрқашан қанағаттандырылмайтын өнімге деген сұраныспен де анықталады. Осыған байланысты, мал шаруашылығында гендік қорды ұтымды пайдалану, сондай-ақ, алдымызда мал шаруашылығы өнімдерінің жаңа көздерін іздеу және құру міндеті тұр.
Нарықтық экономикаға көшу жағдайында республикада қой санының қысқаруынан, қаракөл өнімдерінің барлық түрлерінің азаюынан, материалдық-техникалық қамтамасыз етудің күрт нашарлауынан және осы маңызды саланы ғылыми қамтамасыз етуден көрінген қиын жағдай қалыптасты. Осыған байланысты, қаракөл қойларының құнды бояулары мен түстерін сақтау және қалпына келтіру өте өзекті мәселе болып отыр.
Жойылып бара жатқан және саны аз қаракөл қойларының әр түрлі түпнұсқалық бояуларын сақтау қажеттілігі саладағы істер жағдайының күрт нашарлауына: мал басының күрт қысқаруына, өлімнің өсуіне, жемшөп өндірісінің төмендеуіне және олардың сапасының нашарлауына, тұтастай алғанда саланың тез тозуына байланысты екендігі анықталды. Алайда, жануарлардың әрбір популяциясы микроэволюциялық үрдісте негізгі рөл атқаратын жасырын генетикалық өзгергіштікке ие, мұндай популяциялардың жоғалуы орны толмас елеулі жоғалтуға әкелуі мүмкін. Қаракөл қойларының генетикалық ресурстарын сақтау мәселелеріне әлі күнге дейін ауыл шаруашылығында басым бағыттарды әзірлеу кезінде төмен басымдық беріледі,бұл осы проблеманы шешуде барабар инвестициялардың болмауына әкеледі.
Осыған байланысты, Оңтүстік Қазақстан облысының бұхар (орыс) сурасының жүн талшықтарының түрлі түсін зерттеу, сандық белгілері мен пигментациясын, атап айтқанда, қаракөл қойдың популяцияның генофондын біздерге қойылған мақсат пен зерттеудің міндеттері болып табылады. Бұл дипломдық жұмыс екі ұйым тоғысында орындалды: экспериментальды бөлім ҚР БҒМ Жалпы генетика және цитология институтында РМК және Оңтүстік-Батыс мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты селекциялық-генетикалық орталығында ЖШС зерттеу жүргізілді.
1.1 Қаракөл қойларының популяциясының генетикалық құрылымы
Қаракөл шаруашылығында қаракөл қойының белгілі бір гендік құрылымы, ортақтығы бар, ортаның нақты табиғи-климаттық жағдайларына бейімделген және көбею бір-бірімен будандастыру арқылы болады.
Популяция термині алғаш рет 1903 жылы Иогансен қолданған болатын және бұл бір түр мекендейтін генетикалық әр түрлі дарақтардың жиынтығын білдіреді.
Өткен ғасырдың 20-шы жылдарында Менделеев синтезтеу нәтижесінде және биометриялық генетика бағыттары негізі ретінде қазіргі селекцияның популяциялық генетика саласы құрылды. Популяциялық генетика жеке емес, популяциялар деп аталатын дарақтардың топтарын зерттейді.
Популяциялық генетика деп генетиканың популяциялардың генетикалық құрамының құрылымы мен динамикасы, популяциялардағы тұқым қуалау заңдылықтарын атайды.
Популяциялық генетиканың негізгі міндеті болып белгілі бір уақыт кезеңінде популяцияның генетикалық құрылысын математикалық-статикалық әдістерді қолдану және осы популяциялардың белгілі бір факторлардың әсерінен (іріктеу, мутация, көші-қон) зерттеу болып табылады. Селекцияда белгілі бір мақсатқа жетуді терең зерделеу және популяцияның генетикалық параметрлерін анықтау үшін қажет болып табылады.
ХХ ғасырдың көрнекті ғалым-генетигі С. С. Четвериков популяцияның генетикалық құрылымы туралы ғылымның негізін қалады. Ғылым негізіне эволюцияның генетикалық теориясы бойынша зерттеулері алынды, оны популяциялық генетиканың атасы деп те атайды. Генетикалық тұрғыдан алғанда, популяцияны зерттеу кезінде, біріншіден, белгілі бір уақыт аралығында осы популяцияның генетикалық құрылымы, екіншіден, оның динамикасы, яғни келесі ұрпақтағы популяцияның генетикалық құрылымының өзгеруі ерекше қызығушылық тудырады.
Сонымен қатар, популяциялардағы табиғи іріктеудің бақылауымен тұқым қуалаушылықтың тұрақты өзгеруі жүретінін атап өту керек, яғни, бір генотиптер анағұрлым бейімделген, бірнеше ұрпақтан кейін артықшылықтарға ие болады, ал, аз бейімделген салыстырмалы түрде қысқарады. Нәтижесінде, гендердің жиіліктерін ауыстыру есебінен гендік қорды ұзақ бағытталған қайта құру жүреді.
Популяцияның генетикалық параметрлері арасындағы тәуелділікті біле отырып, онда болып жатқан барлық селекциялық-генетикалық процестерді сипаттауға болады, ал популяция құрылымында болып жатқан мінез-құлықтың сипаты мен бағытын біле отырып, популяциядағы бір ұрпақ үшін сандық және сапалық өзгерістер туралы және осы процестердің өзара байланыстары туралы білуге болады. Әрбір буынның генотиптері алдыңғы ұрпақтан құралған гаметалардың бірігуі салдарынан пайда болады. Өз кезегінде, гаметалар генотиптердің жаңа жиынтығын құра отырып, ұрықтандыру процестеріне біріктіріледі.
Популяция мүшелері арасында будандастыру гендермен тұрақты алмасу болады. Демек, әрбір жаңа ұрпақта генофонд қайта құрылып жатыр. Популяцияның генетикалық құрылымын зерттеу генетикалық ресурстарын анықтау оларды жетілдіруді болжау табылады. Популяциялық генетиканың негізгі мәні гендер мен генотиптердің арақатынасын анықтау, белгілі бір уақыт аралығында бір популяцияны талдау болып табылады. Негізгі зерттеу кез келген популяцияларда дарақтардың фенотиптерін зерттеуден басталады.
Популяцияның генетикалық құрылымы сапалық көрсеткіштерді талдау кезінде неғұрлым нақты анықталады, ал көп гендермен бақыланатын сандық белгілері бойынша популяцияға генетикалық талдау жүргізу едәуір қиынға соғады. Белгілі бір популяцияның генетикалық сипаттамасы сандық белгілері бойынша жеке гендер мен генотиптердің арақатынасы бойынша емес, популяциялық генетиканың негізгі параметрлері бойынша (мұраға қалу (h2), корреляция (r), орташа арифметикалық (M), орташа квадраттық ауытқу (σ), өзгергіштік коэффициенті (Сv) және басқалар) бойынша беріледі. Барлық осы көрсеткіштердің ішінде популяцияның генетикалық сипаттамасы тұрғысынан ең үлкен маңызға ие (h2) болып табылады [5, 10].
Осылайша, популяцияның генетикалық құрылымын зерттеу тәжірибелік селекцияда әлеуетті генетикалық ресурстарды анықтауға оларды жетілдіруді болжауға көмектеседі. Популяция генетикалық гомеостазмен сипатталуы керек, өйткені оның сақталуы мен дамуына ықпал ететін табынның тіршілік ету жағдайлары өзгеруі мүмкін, ал популяцияда жаңа қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндік беретін генетикалық резерв болуы тиіс немесе өзгергіштікті іріктеу процесінде бекітілетін немесе жойылатын болады. Қаракөл терілерінің бірінші және жакеттік сорттары бойынша жоғары гомеостазды өндірушілерді іріктеу селекцияның іркілісін алып, қаракөл сапасының артуына ықпал ететіні анықталды [15, 21].
Іріктелген өндіруші-жақсартушы қошқарлардың жайылымдық - жемдік жағдайларға қарамастан жоғары гомеостаз болғаны атап өтілді. Жақсартқыш қошқарлар 8692-8693 және 7673-7674 жартылай шеңберлі қиян тәрізді, элита класты алтын түсті таур жоғары гомеостазға (0,75-0,86%) ие болды, азықтық жағдайлар бойынша қолайлы және қолайсыз жылдары жүн талшықтарының (0,82-0,86 және 0,75-0,81) жарқырауының үлкен дәрежесіне (0,75-0,86%) ие болды. [1, 8].
Егер популяцияда кез келген дарақтардың еркін айқасуы болса жоспарлы іріктеу мен іріктеуді жүргізбейтін генотипте мутация байқалады, популяция панмиксикалық немесе еркін деп аталады. Бұл таңдау кездейсоқ, немесе қандай да бір фактор тарапынан ықпал ету және шектеу болған жағдайда пайда болады, нәтижесінде ата-аналар генотиптерінің ұрпақтарында кездейсоқ үйлесімі бар болады. Бұл ретте популяцияда генотиптердің ара қатынасында және тепе-теңдік гендерінің жиілігінде белгілі бір тұрақтылық байқалады,ол бұл популяцияны генетикалық тепе-теңдіктен шығарғанға дейін сақталады. Егер популяцияда іріктеу жүзеге асырылса, мутация жүреді, онда оның генетикалық құрылымы өзгереді. Бұл ретте, тікелей гендік мутациялар доминантты аллельдің (А) рецессивті (а) өзгеруіне әкеледі.
Мутация кері болуы мүмкін, яғни рецессивті аллель доминантты түрде өзгереді. Популяция саны көп болған сайын, мутация популяция құрылымына қысымы соғұрлым күшті болады. Гомозиготты (АА) мен доинантты үлесін анықтау үшін қандай да бір популяциядағы гетерозиготты доминантты нысандар (Аа) фенотиппен бір-бірінен ерекшеленетіндерді орнату оңай Гарди-Вайнберг формуласы бойынша популяциядағы барлық үш генотиптің арақатынасы анықталады:
Р2 АА + 2*р*qAa + q2 aa,
р және q - аллельдердің кездесу жиілігі А және а.
Жиілік соммасы (р+q) 1 тең.
Рецессивті фенотип және Гарди Вайнберг формуласы бойынша панмиктік генотиптердің арақатынасы туралы ақпарат алуға және популяцияларда гендердің әсерімен жиі болып жатқан өзгерістер мен түрлі факторлар анықтауға болады.
Қаракөл шаруашылығында осы әдісті қолданудың арқылы нақты қаракөл қойдың материалымен сұр жұптардың ата-аналарын гомогенді іріктеу нәтижелері алынды. Гомогенді іріктеу кезінде сұр қаракөл қойының табынында туған 100 қозының сұр түсті қойдың сұр қойы тимпанит белгілері бар 25 бас малда гомозигот жағдайдағы а. рецессивті гені байқалды. Сондықтан, селекционер үшін осы популяцияда туған қозылар арасында қанша АА және Аа генотипі бар және доминантты (А) және рецессивті геннің жиілігін анықтау өте маңызды. [22, 34]
1.1.1 Популяцияда гендік жиілікке мутацияның әсері
Мутация кенеттен пайда болатын жаңа тұқым қуалайтын сапалы өзгергіштік. Мутацияның әсерінен популяцияда гендер аллелі өзгереді. Мендел Заңын екінші рет ашқан үш ғалымдардың бірі, голландтық ботаник Гуго де Фриз мутация терминін енгізді. Ол көптеген өсімдіктерде, атап айтқанда, өсіп келе жатқан түнгі сұлулықта тәжірибелер жасады. Осы өсімдіктерді өз бақшасына ауыстырып, бастапқы жабайы түрден күрт ерекшеленетін бір-бірімен көптеген ерекше формалардың пайда болуын анықтады. Ең бастысы, кейіннен бұл формалар өз ерекшелігін сақтап қалды. Осы нысандар үшін, кенеттен өзгерістер нәтижесінде пайда болған атау мутация деп аталды [11, 18].
Егер популяцияда іріктеу жүзеге асырылса, нәтижесінде мутация пайда болып, онда оның генетикалық құрылымы өзгереді. Доминантты аллельдің (А) рецессивті (а) өзгеруіне тікелей гендік мутациялар әкеледі. Кері мутация сирек кездеседі, рецессивті аллель доминант болып өзгереді. Анықталғандай, ол популяция саны көп, әсіресе құрылымға мутация қысымы күшті популяциялар. Қаракөл шаруашылығында мутацияның рөлі зор, өйткені оны пайдалану Қаракөл терілерінің жаңа бірегей түстерін жасауға мүмкіндік береді. Мутациялар гетерозиготты организмдерді құруға әкеледі шарттарға жақсы немесе керісінше нашар болуы мүмкін орта жағдайларына байланысты мутация әсері болады әр түрлі болады [25, 10].
Популяцияда гендік мутациялар гетерозиготалар болса бірден жоғалады, жаңа мутациясы аллелі бар адамдар ұрпақтарын қалдырмайды. Бұл ретте, гетерозиготты жасырын түрде болғанда, рецессивті мутациялар генетикалық өзгергіштігін тудырады. Сонымен қатар, үлкен популяцияда мутациялық процесс аллельдің бекітілуіне немесе теңдестірілген тепе-теңдік тудырады. Популяцияны сақтау және одан әрі дамыту жаңа буын алуға болады. Барлық адамдарда келесі буынды алуға қатысуы мүмкін емес екенін ескеру керек. Біреулері алдын ала табиғи қалдық нәтижесінде, ал басқалары жарамсыз болады. Сондықтан, популяцияның тиімді саны қатысушылардың санымен анықталады.
1.1.2 Популяцияның генетикалық параметрлері
Тұқымқуалау коэффициенті. Селекция белгілері бойынша, асыл тұқымды құндылықпен тығыз байланысты болып саналады. Бұл байланыс (h2) зерттеу коэффициентімен көрсетіледі. Мұра бұл тұқым қуалайтын шартты генетикалық варианттардың жалпы бақыланатын фенотиптік варианттарға қатынасы. Генетикалық сандық белгілердің фенотиптік өзгергіштігін зерттеу ұрғашылар мен аналар арасындағы коррелятивті байланыстарды анықтау, әкесі немесе анасы бойынша, ерлер тектес топтары арасында және т. б.
Генетикалық фактордың әсер ету үлесін анықтау мақсатында сандық белгі ұрпақтарының басталып, зерделеу, жануарлардың ұқсас топтары арасында байланыстары анықталынады. Оның негізінде генетика жүйесін әзірлеуге мүмкіндік беретін математикалық әдіс- тұқым қуалаудың математикалық анализі және өзгергіштік заңдылықтары қарастырылады Жануарлар популяцияларында қадағаланатын сандық белгілер бар.
Азықтандыру деңгейі, ұстау жағдайы, жыл маусымы, малдың жасы сондай-ақ, зерттеу коэффициентінің шамасына әсер етеді. Зерттеу қабілетін білу іріктеудің әлеуетті тиімділігі саналады. Жануарлар өнімділігінің өсуін ғылыми негізделген жоспарлау және белгілерді бағалаудың барынша орынды әдістерін таңдау үшін қажет. Қандай да бір белгінің зерттеу коэффициенті оны селекция жолымен қандай дәрежеде арттыруға болатынын дәлелдеуге мүмкіндік береді.
Г. А. Стакан, А. А. Соскина (1965) ауыл шаруашылығы жануарларының белгілері шаруашылыққа пайдалы өте көп, негізгі пайдалы фактор болып ата-аналар мен табынның генетикалық құрылымының белгілер табылады. Табынның генетикалық әртүрлілігі кеңірек, әрине, ол ұрпақтарға бай болады [35, 10].
Ш. А. Ахметовтың және Р. Е. Асылбековтың деректері бойынша (1985) көптеген шаруашылыққа пайдалы белгілердің коэффициенті қаракөл қойлары сұр және одан да сенімді бақылаудағы қарағанда тәжірибелі топ та қара қозылар болып табылады. Қара қозылардың тәжірибелік тобында мұра коэффициенті тірі салмағы, тері қалыңдығы және негізгі өлшемдері бойынша экстерьері бойынша, ал сұр бұйра түрін де бұл осы белгілер бойынша іріктеу тиімді болды.
Т. У. Өмірзақовтың деректері бойынша (1992) мұраға қалу коэффициенті,
әртүрлі әдістермен есептелген сурет типі бойынша 0,206-0,235 құрады, ширату ұзындығы бойынша 0,067-0,266, біліктелген ширатпалардың үлес салмағы бойынша (мәнерлеп) 0,044-0,191 тең болды. Оларға жоғары тергеу және қозылардың тері қорының экономикалық маңызды белгісінің селекциялық ал темір зауыттық қозылардың қаракөл қойларында коэффициенті -0,76 тең болды. Оның мұралық коэффициенті задария зауыты қозысында басқа болды.
Көптеген зерттеушілер өсірілетін қой тұқымдарының, оның ішінде елтірі тұқымдарының белгілерінің едәуір бөлігі жоғары дәрежесімен, яғни жеке табындар популяциясының генотиптік әртүрлілігімен тиімді жаппай іріктеуге жеткілікті деңгейде сипатталады деген пікірді растайды.
Табында, желісінде немесе жалпы тұқымында асыл тұқымдық жұмыстарды жүргізу кезінде, зерттеу коэффициентінің шамасы туралы деректерді ала отырып, . Н. А.Жаман (1969) мұрагерлік - ата-аналардан балаларға және оның белгілі бір заңдар бойынша белгілер нысанында іске асыру процесі деп санайды, ал мұраға қалу - бұл әр түрлі белгілердің тұқым қуалайтын шарттылығы, осы белгіге жататын генетикалық ақпараттың көрінісі оның фенотиптік әртүрлілігі деп санайды [5].
Бекіту бойынша автордың өте маңызды екенін түсіну зерттеу-популяциялық құбылыс, ол жеке зерттеу бойынша емес, ал популяция деңгейінде болады. Бұл мүмкіндік беретін көрсеткіш 1949 жылы М. Ф. Ивановтың қойған міндетін шешу - үздік фенотиптер арасындағы үздік генотиптерді іздеңіз сөзі. Демек, бұл кім тек бір жануарға көңіл бөледі, популяция бәрін жоғалтады. Тұқым қуалаушылық-ұрпақтарға генетикалық ақпарат беру, олардың ата-аналық белгілері мен қасиеттерін немесе ата-аналардың ұқсастығын.
М. Д. Закиров (1989) егер аналық форма генотип болса Aa және, демек, А және А гаплоид аналық жасушаларын құрады, онда олардың ер гаметамен ұрықтануы, барлық зигота көрінеді тек А аллея доминанты, бірақ жартысы zigot болады AA генотипіне ие болады. Бұл құбылыс доминант болып табылады AA бастапқы аналық формасындағы аллель дейін жұмыртқаның цитоплазмасының қасиеттері А типі бойынша, яғни бұл жағдайда дарақтың фенотипі емес оның генотипіне сәйкес келеді [3].
Қозыны іріктеу алтын және күміс гомогенді таңдаудан түскен түс күміс түсті арттырады 0,39 және 0,41-ден (қатардағы және жақсартқыштарда) 0,83-ге дейін (сызықтық (өндірушілер); алтын түстің зерттелуі ұлғайған тиісінше 0,41 және 0,74-тен 0,88-ге дейін болады. Өндірушілер құндылығының ұлғаюымен 0,40 және 0,48-ден 0,63-ке дейін, қарқынды түсті жақсартқыштар мен желілік өндірушілер контрасты өту қоңыр негіздері соңында от 0,39 және 0,69 дейін 0,86 тең болды. Соңғысы қалаған үлгінің көбеюін анықтайды қатардағы және жақсартқыштарда 0,89-ға дейін болды.
Жартылай дөңгелек қиғаш типті тексерілу 0,42 у-ден ауытқиды, қатардағы және жақсартқыштарда 0,17-ден 0,15 у-ге дейінгі қатарлар жақсартқыш және желілік өндірушілер және жалпақ елтіректі түрі-бастап 0,13 және 0,11-ден 0,8-ге дейін тең болды. Жалпақ және қабырғалы қыш құмыралар типтерінің ұлғаюымен өндірушілердің құндылықтары азаяды. Кавказ халқының қияқ түрі өндірушілердің құндылығына байланысты емес. Толық және жартылай шеңберлі валька болып табылады, оның зерттелуі 0,28-ден 0,34-ке дейін (қатардағы және жақсартқыштарда) ауытқиды.
Өндірушілер құндылығының ұлғаюымен толық емес қисық 0,89-ден 0,20-ға дейін азаяды. Қатардағы өндірушілер мен жақсартқыштар 0,09 және 0,14 төмен өте жібектей және жібектей шаш. Күшейту үшін бұл белгілердің тергелуі, желілік өндірушілер, өте жібектей шаш бар, ол ұлғайтуға мүмкіндік берді 0,40 - ға дейін және 0,93-ке дейін (у желілік өндірушілер). Асыл тұқымды жұмыстың теріс сәті жоғары зерттеу болып табылады - 0,74 және 0,84 қатардағы және жақсартылған 0,89 (желілік өндірушілерде) жібектей жеткіліксіз. оның өлімінің төмендеуі. Күшті жылтырлықтың мұралығы байланысты емес және 0,44 құрайды.
Жүн талшықтарының орта және үлкен жарылуына жаппай селекция, ол жоғары коэффициентімен сипатталды және түстің айқын көрінуімен корреляцияның үлкен коэффициенті, алтын және күміс сурьдер табынын құруға ықпал етті. көрсетілген қасиеттердің тұрақты тұқым қуалаушылығы. Корреляция коэффициенті (r) болды. Алайда, іріктеу тиімділігін арттыру үшін ең алдымен, селекция жүргізілетін қандай да бір белгі жануарлардың тұқым қуалаушылық ерекшеліктерін (генотиптен) және қандай да бір ортадан (фенотиптен). қандай шамада белгілеу қажет. Сондықтан, фенотип пен фенотип арасындағы тәуелділік дәрежесін анықтау генотип-селекцияның маңызды міндеттерінің бірі.
Арасындағы байланысты анықтайтын ең көп таралған параметр қаракөл қойының көрсеткіштері мен белгілері корреляция (r) болып табылады. Ол 0-ден +-1-ге дейінгі шектерде болатын бөлшек түрінде салыстырмалы белгілердің арасындағы байланысты білдіреді. Егер корреляция коэффициенті нөлге жақын болса, онда бұл байланыстың болмауы. Санау байланысы аз, егер коэффициенті корреляция деңгейі 0,2-0,3; орташа шамасы 0,5-ке жақын, егер коэффициент 0,7-ден көп болса, байланыс жоғары болып саналады.
Егер корреляция коэффициенті плюс ( + ) белгісі болса, онда бұл тікелей немесе оң белгілер арасындағы байланыс бір белгінің өзгеруі, екіншісі сол бағытта өзгереді. Белгі минус ( - ) кері немесе теріс байланыстың болуын куәландырады белгілер арасында болады. Асыл тұқымды іріктеу арқылы тіпті берік қалыптасқан байланыстарды күрт өзгертуге және қолда бар байланыстардың орнына құруға болатыны дәлелденген. Жануарлар белгілері арасындағы корреляция арақатынасы, демек, адам тиісті іріктеу және ата-ана жұптарын іріктеу осы байланысты басқара алады [21, 34].
Оң корреляция кезінде екі қажетті белгілер өзгерту қажетті қасиеттердің арақатынасы әлдеқайда қиын, өйткені, күшейген кезде бір белгі басқаша өзгереді. Қаракөл қойының ұрпағында нәзік конституция басым бұйра мөлшері, ірі конституция қойларында-ірі, мықты конституция - орташа болады. Селекциялық жұмыста қаракөл қозыларын туу кезінде және ересектер арасында іріктеу кезінде конституцияның өлшем көрсеткіштерін пайдалану жай-күйі қаракөл сапасын арттырады.
Келтірілген деректер кейбір белгілер: аралас түрі (r=0,498), бұйра өлшемі (r=0,789), тірі салмағы (r=0,324), тері қалыңдығы (r=0,635) және қозылардың эмбрионалды даму мерзімі (r=0,598) және статистикалық түрде жүн талшықтарының ұзындығы (r ≈ 0,197-ден 0,197-ге дейін) 0,789) тең болады. Бұл ретте, қаракөлдің жакет жүн талшықтарының ұзындығының ұлғаюына қарай топтар өтпелі сипатқа ие болады.
Әдебиет көздерінің мәліметтері бойынша, қара және сұр шайыр алаңы шел қалыңдығы, салмағы бар орташа корреляциялық тәуелділік бар болады. Өте орнатылған жүн талшықтарының ұзындығы мен бұйралау тығыздығы бар кіші оң корреляция және жүн талшықтарының жылтырлығы мен жібектігімен шамалы теріс байланыс болады.
Орташа және үлкен оң корреляцияда аудан бірлігінің салмағы бар қара және сұр шелектің қалыңдығы, жаншу ұзындығы және өлшемі болады. Ұзындығы мен тығыздығы оң байланыс болмашы, ал жылтыр және жібектей осы байланыс теріс болды. В. С. Жилякованың (1981) мәліметі бойынша қаракөл бойында қыл ұзындығының корреляциясы құйымшақта қыл ұзындығының орташасы бар қаракөлдің қалың сорттарының жұқа және үлкен байланысы бар.
Қаракөлдің сұрыпының орташа оң байланысы бар, қабырғалы, жалпақ жұқа бірінші, қабырғалы, кавказ қалың бірінші үлкен тәуелділікпен ерекшеленеді. жүн талшықтарының ұзағырақ болса, соғұрлым ұзын болғаны анықталды. Қойларды таңдау кезінде сізге қажет жотадағы жүн талшықтарының қысқа болуына назар аударыңыз [19].
Вальк ұзындығы мен құндылықты анықтайтын шешуші фактор болып саналады. Жүн талшықтарының ұзындығы вальк ұзындығымен теріс корреляция бар болды. Бұл көрсеткіштің тәуелділігі үлкен. Демек, селекция жүн талшықтарын қысқарту біліктің ұзаруына ықпал етеді және жүн талшықтарын ұзартады, тек біліктің қысқаруына ғана емес, сонымен қатар толық оны бұзылуы мүмкін.
Осылайша, белгілер арасындағы коррелятивті байланыс, оның сандық анықтау іріктеуді бір немесе бірнеше рет жүргізуге мүмкіндік береді. Бір белгілердің өзгеруін көздеу арасындағы себепті байланысты зерттеу, бұл табысты селекциялық жұмыстың қажетті шарты. Жануарлардың бірнеше белгілері арасындағы корреляция олардың өзара байланысы және біржақты болдырмау, демек, төмен тиімділігін селекция мәні болады.
1.2 Қаракөл қойының қозыларының даму ерекшеліктері
Екі ата-анасынан да зерттелетін қаракөл терілерінің сапасы, қасиеттері мен негізгі белгілері ұрықтың жалпы даму кезеңінде толық қалыптасады. Сондықтан, селекционер үшін қаракөл тұқымды қойлардың өнімдік қасиеттерін тұқым қуалау мәнін тану және асылдандыру ісі мәселелерін генетикалық аспектіде әзірлеу мақсатында ұрықтың эмбрионалды дамуы үлкен қызығушылық тудырады.
Зиготаның, содан кейін ұрықтың және ұрықтың дамуы анасының (қойдың) организмінде 145-150 күн ішінде өтеді. Қошқарлар мен жұмыртқалардың құрсақтың даму ұзақтығында айырмашылықтар бар, Қошқарлар бірнеше ұзағырақ (1-2 күннен 5 күнге дейін) болады. Жануарлардың жалпы даму ұзақтығы олардың тұқым қуалаушылығымен байланысты және белгілі шектерде эмбриогенездің пайда болған жағдайларының әсерінен өзгеруі мүмкін.
Қаракөл қойының құрсақішілік дамуы ортаның сыртқы жағдайларының ауытқуына және тұқым қуалайтын (генетикалық) факторларға байланысты. Бастапқыда орта ана ағзасына және ол арқылы өзгерген және айтарлықтай әлсіреген түрінде - ұрыққа әсер етеді. Әдетте, құрсақ өмірінің ұзақтығы (зиготадан туғанға дейін) қарынның даму дәрежесіне байланысты (тағамды қабылдау, өкпенің жұмысы, зиянды сыртқы әсерлерге қарсы тұру қабілеті және жануардың ағзасына тән басқа да көптеген факторлар) болады. Қозылардың құрсақ ішілік дамуы үшін қажетті оңтайлы мерзімдер қой денесінің құрылымы мен өлшемінің генетикалық ерекшеліктеріне, сондай-ақ зат алмасуына, тамақтануына және көбеюіне байланысты болады.
Ұрықтың дамуы бірнеше ерте немесе орта мерзімнен кеш болуы мүмкін. Әдетте, бұл ана ағзасына (конституцияға, жасына, қалыпты өмір сүрудің бұзылуына, ауруларға) немесе дамып келе жатқан ұрыққа (тұқым қуалайтын және ізге салмайтын қасиеттерге, морфологиялық және физиологиялық бұзылыстарға) байланысты. Ұрықтың жалпы даму мерзімінің қысқаруы жиі физиологиялық жетілмеумен байланысты. Эмбриогенез кезінде жеткен даму (жетілу) дәрежесі қойдың тұқым қуалаушылық ерекшеліктерімен анықталады. Жатырдың мықты конституциясы, егер аналықтарды азықтандыру және ұстау деңгейі норманың шегінде болса, қозылардың құрсақта даму мерзімін ұзартуға ықпал етеді.
Мұрынның даму қарқындылығының айырмашылығы тек қана дамып келе жатқан ұрыққа және сыртқы ортаға ғана емес, сонымен қатар зиготаның бастапқы тірі затының сапасына да байланысты. Зиготатың экологиялық қасиеттерін қалыптастыруда ұрықтар мен аналық жасушалардың рөлі бірдей емес, өйткені ондағы тірі заттың арақатынасы әртүрлі. Салмағы мың есе көп спермия аналық жасушасы зиготаның, ұрықтың, ұрықтың сипатына және одан кейінгі дамуына қолайлы әсер етеді. Ұрықтардағы эмбриогенездің ең ерте сатыларында тектің, түрінің, тұқымының, түрінің шегінде жалпы ұқсастығы анықталады.
Ч. Дарвиннің іліміне сәйкес, ұрықтық ұқсастығы ағзалардың нақты туыстығымен, эмбрионалды дивергенция - осы топтағы жануарлардың тарихи дамуындағы ауытқулардың көрінуімен түсіндіріледі. Ұрықтандырылған аналық жасушаның дамуының бастапқы процесі, одан бластуланың пайда болуы, етеккір барлық көп жасушалы жануарларда шамамен бірдей өтеді, бірақ одан әрі даму әр түрлі түрлерге жататын жануарларда жүреді [18].
Эмбрионалды даму түрлеріндегі айырмашылықтар, ең алдымен, қосалқы тағамдық материалдың әр түрлі мөлшері бар жұмыртқа жасушасының құрылысы мен дамуымен анықталады. Тірі сүтқоректілердің аналық жасушалары оларда өте аз мөлшерде сары, барлық цитоплазма бойынша бірқалыпты бөлінген изолециталдық түрге жатады. Осы сары дененің есебінен ұрық ұзақ уақыт дамиды, эмбриогенездің ең ерте сатыларында. Одан әрі, бүкіл құрсақ ішілік даму барысында ұрық ана ағзасының есебінен тамақтанады. Зиготаның дамуы жұмыртқа шаруашылығында пайда болған сәттен басталады. Қысқа уақыт ішінде (бірнеше сағаттан екі тәулікке дейін) зигота массада ұлғаймайды, бұл фосфатты байланыстардың энергиясына бай заттардың пайда болуымен биохимиялық саралау процестерімен түсіндіріледі. Бұл процестер жасушаның тыныс алуы кезінде босатылатын энергия шамамен 3 есе асатын жұмыртқаны кейіннен ұсатуды қамтамасыз етеді. Аналық жасушаны ұрықтандырғаннан кейін пайда болған зиготада жануарлардың жекелеген түрлерінде ұсақтау процесінің басталуы әртүрлі болады. Қойларда аналық жасушаны ұрықтандыру сәтінен бастап ұсақтау басталғанға дейін 7 тәулік өтеді.
Алғашқы ұсақтау нәтижесінде түзілетін бластомерлер шар тәрізді пішінді жасушалардың тығыз массасын білдіреді. Ұсақ және ақшыл бластомерлер зиготалар шеткі бойынша орналасады және трофобласт құрайды, ал үлкен және қара бластомерлер бірінші болып топтастырылады және эмбриобласт немесе ұрықтық түйін қалыптастырады. Ұсақтаудың соңғы сатысы ұрықты көпіршік деп аталады.
Ұрықтық көпіршігінің сыртқы қабаты ерте ұрықтық үшін қоректенетін қабат болып табылады, ал эмбриобласт жасушаларынан кейін ұрықтың денесі қалыптасады. Ұсақтау кезінде пайда болған жасушалардың әрқайсысы аналық жасушадан шамамен 2 есе аз, ал барлық жасушалардың жалпы салмағы зиготаның бастапқы салмағынан едәуір аз, өйткені ұсақтау процесіне тағамдық материалдың бір бөлігі жұмсалады.
Имплантация, яғни бластодермиялық көпіршік жатырдың шырышты қабығына енгізу, қойдың аналық жасушаны ұрықтандырғаннан кейін 11-13 күні жүреді. Бұл жерде ұрықтың тамақтану жағдайлары күрт жақсарады, бұл оған қарқынды өсуге мүмкіндік береді. Жатыр қабырғасына енгізгеннен кейін бір қабатты бластуладан екі қабатты құрылым - гаструляция басталады. Гаструляция процесінде ұрық түйіндері ұрықтық дискіге айналады, оның ортасында ұрықтық қалқанша оқшауланады. Біраз уақыттан кейін қалқан ыдырайды. Трофобластқа жақын орналасқан ірі жасушалардың қабаты гаструл қабырғасының сыртқы қабаты болып табылады және эктодерма деп аталады, ал тереңдікте жатқан ұсақ жазық жасушалардың қабаты - эндодерма деп аталады. Эктодерма мен эндодерма арасында жасушалардың үшінші қабаты - мезодерма қалыптасады. Эктодерма, мезодерма және эндодерма-үш ұрық парағы, олардан ұлпалар мен ұрық мүшелері дамиды. Отырғызу уақыты және олардың даму қарқындылығы үш кезеңде өтеді: ұрық, ұрық алды және жеміс [24,28].
Ұрық кезеңі қой жұмыртқасында зигота ұсақтаумен басталады және жатыр қуысында жалғасады. Ұрықтың алғашқы 7 тәулік бойы бластодермиялық көпіршік түзіледі, ал ұрықтың қоректенуі жұмыртқа жасушасында сақталған заттар есебінен жүзеге асырылады. Қаракөл қойының бластоцистасы 7 тәулікке диаметрі 0,114-0,117 мм қуыс шар болып табылады, ішкі жасушалық масса оның қуысының жартысына жуығын алады. 8-ші күні бластоциста диаметрі 0,145-0,155 мм, ал ұрықтық түйін - 0,04-0,06 мм құрайды; 10 тәуліктің соңына қарай бластоцист мөлдір аймақтан босатылады, оның диаметрі 0,202 мм дейін артады, ал 11 тәуліктің басында ол 0,300-0,475 мм тең, ұрықтық түйін де артады және көпіршік ұзындығының 12-15% құрайды. 12 тәуліктің басында бластоциста диаметрі 0,633-0,731 мм, ұрықтық торап - 0,075-0,128 мм жетеді,онда аздаған қуысы бар. Дамудың 12 күнінің соңында, екі қабатты ұрық көпіршігі шар тәрізді пішінді, ұрық дискі бар. 13 тәулікте ол 1,8-ден 8 см-ге дейін ұзындықта созылып, ұшында түйреуіш тәрізді кеңейтілімдері бар жіңішке бау түрін алады, бұл ретте эндодерма тез өсіп келе жатқан трофобластан қатты артта қалады. 0,504 мм-ге дейін диаметрде өсу баяулайды. Онда жасушалардың саралануы жүреді, ұрықтық дискінің шеткі аймақтарынан ұрықтан тыс мезодерма жасушалары, ал ұрықтық мезодерма жасушасының орталық бөлігінен бөлінеді. 15 тәуліктің соңына қарай ұрық көпіршігі еніне айтарлықтай артады және 32 см-ге жетеді, ал ұрық дискі амнион қатпарларымен тегіс сопақ денеге айналады [19,31].
8-11 тәуліктен бастап қойдың ұрықтық дамуы, ұрықтық жапырақтар пайда болады, алғашқы жолақ пайда болады және амнион қалыптасады. Ұрықтың тамақтануы мен тыныс алуы трофобласт арқылы жүзеге асырылады. 12 және 16 тәулік жүреді қалау сомитов, хорда сызықтары және аллантоиса. Бұл уақытта тамақтану трофобласт пен жасушалық қап арқылы жүзеге асырылады. 16 тәулікте ұрықтың 6 жұп сомиті бар, жалпы жүрек негізі және пронефроста пайда болады. 17 тәулікте ұрықтың ұзындығы 4 мм (аллантоидпен) жетеді, сомиттер саны 17 болады, амнион тұйықталады. 17-20-тәуліктік ұрықтың ұзарған S-тәрізді нысаны бар, бұл аллантоистің тез өсуіне байланысты. Бұл күндері ұрықтың ұзындығы 6,5-9 мм, сомиттер саны-23-28 жұп, айқын иілген ми. Бұл кезеңде көз көпіршіктері көрінеді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz