Қылмыстық заңнама тарихындағы қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымдары
Қіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.Қылмыстық теріс қылықтың түсінігі мен жалпы сипаттамасы
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.2 Қылмыстық заңнама тарихындағы қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Шет елдердің қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық теріс қылық ұғымдары мен алдын алу шаралары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық теріс қылық: теориялық және практикалық мәселелер
2.1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық теріс қылық ұғымы мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Қылмыстық теріс қылықтың қылмыстан және өзге де құқық бұзушылықтан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Қылмыстық теріс қылықтың алдын алудың теориялық және тәжірибелік шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 2014 жылы жаңа Қылмыстық кодекстің енгізілуіне байланысты қылмыстарды жіктеудің теориялық негіздерін зерттеу, қылмыс санатын анықтау және қылмыстық құқықтың жалпы және ерекше бөліктерінің нормаларында қылмыстарды санаттауды қолдану мәселелерін шешу қажеттігі туындайды.
Жаңа Қылмыстық кодекс (бұдан әрі-ҚК) көптеген жаңалықтарға толы, олар ыстық өріс, дебаттар мен пікірлер қақтығысын тудырады.
"Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңға сәйкес ҚК кодексінің жалпы бөлігі глоссариймен толықтырылды, бұл ҚК жаңа нормаларын практикада қолдануды жеңілдетеді деп ойлаймыз.
Кодекстің ең маңызды жаңалығы қылмыстар мен қылмыстық теріс қылықтардан тұратын қылмыстық жазаланатын әрекеттердің екі буынды жүйесін енгізу болып табылады.
Қылмыстық теріс қылықтар үшін жазалардың жұмсақ түрлерінің кең спектрі, бірінші кезекте, қоғамдық және түзеу жұмыстары, сондай-ақ ең аз ескіру мерзімдері мен соттылықтың болмауы көзделеді.
Барлығы Кодексте 171 қылмыстық теріс қылық қарастырылған [1].
Бұл санатқа аз ауырлықтағы 104 қылмыс құрамы ауыстырылды,бұл қылмыстық заңның Елеулі ізгілендірілгендігін көрсетеді.Бұл 104 қылмыстың 20-ы жазалау шарасы ретінде "бас бостандығынан айыру" ретінде санкцияда болғанын, ал енді оларды жасағаны үшін тіпті соттылық болмайтынын көрсету артық емес. Бірқатар әкімшілік құқық бұзушылықтарды қылмыстық теріс қылықтарға шығару туралы шешім олар бойынша дереу хаттама жасау және тұтастай алғанда әкімшілік сот ісін жүргізу үшін көзделгендей, уәкілетті органға қарауға жіберу мүмкін еместігінен туындады. Мысалы, денсаулыққа зиян келтіруге әкеп соққан Жол қозғалысы ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тарту үшін сот-медициналық сараптама жүргізу жәбірленушіге қандай зиян ауырлығы орташа немесе ауыр зиян келтірілгенін анықтау үшін 21 күн өткеннен кейін ғана мүмкін болады. Осыған ұқсас, тиісті сот-техникалық сараптамаларды магистральдық құбырларды салу, пайдалану немесе жөндеу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу, көлік құралдарын сапасыз жөндеу және оларды техникалық ақаулармен және т. б. пайдалануға шығару фактілері бойынша да жүргізу қажет.
ҚК - нің Ерекше бөлігінің новеллалары арасында-арнайы бөлім барлық медициналық қылмыстарды бөліп алуы, Президенттің "Қазақстан-2050 "Стратегиясы" Жолдауында ана мен балаға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті күшейту туралы қойған міндеттері іске асырылуда.
Денсаулық туралы Кодекстің ережелерін ескере отырып, адамды клондау үшін қылмыстық жауапкершілік енгізіледі.
Киберқылмыс үшін, оның ішінде компьютерлік ақпаратқа рұқсатсыз қол жеткізгені, оны заңсыз ұстап алғаны, модификациялағаны және жойғаны үшін, сондай-ақ қоғамдық қауіп төндіретін бағдарламаларды немесе деструктивті материалдарды таратқаны үшін жеке тарауда жауапкершілік белгіленген.
Өзгерістер көп, бірақ қылмыстық кодекстің міндеттері өзгеріссіз қалды. Қылмыстық кодекстің міндеттері:
- адамның және азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері,
- меншік;
- ұйымдардың заңды мүдделерін;
- қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
- қоршаған ортаны;
- Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы;
- қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне қоғамдық қауіпті қол сұғушылықтардан, сондай-ақ:
- бейбітшілік пен қауіпсіздікті қорғау
- қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу.
Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін Кодекс қылмыстық жауаптылықтың негіздерін белгілейді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қандай қауіпті әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық болып табылатынын айқындайды.
Қылмыстық құқық бұзушылық жасау қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және әрекеттің жазалануына қарай Қылмыстық құқық бұзушылықтар қылмыстар мен қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді (құқық бұзушылықтарды теріс қылықтарға және қылмыстарға бөлу негізінде екі белгі: қоғамдық қауіптілік дәрежесі, әрекеттің жазалануы).
Қылмыс-айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жаза қатерін төндірумен Кодексте тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Көріп отырғанымыздай, қылмыс ұғымы жалпы өзгерген жоқ. Қылмыс бұрын да, сияқты белгілерге тән:
- қоғамдық қауіп;
- заңға қайшылық;
- кінәлілік;
- жазаланушылық
Қазіргі редакцияның ерекше белгісі жаза түрлерінің айқындылығы болып табылады.
Қылмыс айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру, өлім жазасы сияқты жазалау түрлеріне қауіп төндіреді.
Қылмыстық теріс қылық-кінәлі жасаған, қоғамға үлкен қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамауға алу түріндегі жаза көзделген әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық теріс қылық сияқты белгілерге тән:
- кінәлілік;
- заңға қайшылық
- аздаған қоғамдық қауіп (болмашы, аз елеулі салдарлар - болмашы зиян немесе зиян келтіру қатерін жасау);
- жазаланушылық
Қылмыстық теріс қылық деп қоғамға үлкен қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамауға алу түріндегі жаза көзделген әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды әрекет немесе әрекетсіздік белгілері формальды болса да бар қандай да бір Кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген әрекеттің, бірақ елеусіз төндірмейтін қоғамдық қауіптілік.
Барлығы Кодексте 171 қылмыстық теріс қылық көзделген, оның ішінде 58 құрам әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстен, 9 жаңа және 104 қылмыс құрамы ауыр емес.
Қылмыстық санатқа мынадай құқық бұзушылықтар ауыстырылды: ұрып-соғу; денсаулыққа жеңіл зиян келтіру; соз ауруын жұқтыру; еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан қасақана жалтару; бөтеннің мүлкін ұсақ-түйек ұрлау; қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысатын адамның заңды талабына бағынбау; тарих және мәдениет ескерткіштерін немесе табиғи объектіні қорлау, абаттандыру объектілерін бүлдіру және т. б.
Зерттеу нысанасы. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқық саласындағы қылмыстық теріс қылық институты болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық бойынша қылмыстық теріс қылық институтын талдау, қылмыстық теріс қылықтың алдын алу және ескертудің тиімді әдістерін анықтау болып табылады.
Бұған қол жеткізу келесі міндеттерді шешу арқылы мүмкін:
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы теориясында қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі мен жалпы сипаттамасын зерттеу;
- қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымын қарастыру;
- шет елдердің заңнамасы бойынша қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымын қарастыру;
- қылмыстық теріс қылықтың қылмыстан ажырату критерийлерін талдау;
- қылмыстық теріс қылықтардың алдын алу мен ескертудің шетелдік теориялық тәжірибесін зерттеу.
Әдістеме және зерттеу әдістері. Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негізін диалектиканың іргелі ережелері, философия, конституциялық құқық, қылмыстық құқық, криминология және қылмыстық-атқару құқығы бойынша әдебиет құрайды.
Жұмыстың нормативтік негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының тиісті ережелері, қылмыстық заңнаманың және өзге де құқық салаларының нормалары болды. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі, ТМД-ның басқа елдерінің, бірқатар шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы зерттеледі, сонымен қатар Ресей империясының қылмыстық заңдары және бұрын қолданыста болған Кеңес қылмыстық заңнамасы зерттелді.Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаралып отырған мәселелерге қатысты басшылық қаулылары көрініс тапты.
Жұмысты жазу кезінде ғылыми зерттеудің әртүрлі әдістері қолданылды: салыстырмалы құқықтану, типологиялық, тарихи, логикалық-заң, социологиялық, сараптамалық бағалау, сауалнама. Зерттеу барысында қылмыстық құқық ғылымының, криминологияның, қылмыстық-атқару құқығы саласындағы ғалымдардың әзірлемелерінің заманауи жетістіктері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы автор алғаш рет Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңнамасында қылмыстық теріс қылыққа арналған кешенді ғылыми әзірлемені жүзеге асыруымен, сондай-ақ қылмыстық теріс қылықтардың алдын алу мен ескертудің негізгі тәсілдерін анықтады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы оның ережелері мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормаларын жетілдіру, нақты қылмыстық істер бойынша біліктілік мәселелерін шешу кезінде пайдаланылуы мүмкін. Осы зерттеудің нәтижелері қылмыстық құқықтың жалпы және ерекше бөліктерінің мәселелері бойынша оқу процесінде және ғылыми зерттеулерде де пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы негізгі мақсатына, зерттеу мәніне жауап береді және кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ТЕРІС ҚЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы
Қылмыстық құқық бұзушылық, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дәуiрлерiнде өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыстық құқық бұзушылық - бұл адам iс-әрекетiнiң бiр түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыстық құқық бұзушылық ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың формальды анықтамасы бойынша, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр әрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық құқық бұзушылық әрекетінiң мәнiн ашпайды, не үшiн заң шығарушы қандай да бiр әрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi. Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың материалдық анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы - оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-әрекетi болып табылады. Жасалған әрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi.
Сонымен, формальды және материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстық құқық бұзушылық ұғымын бередi. ҚР ҚК 10-бабының 1-ші бөлiгiне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстаржәне қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
ҚР ҚК 10 бабының 3-ші бөлігінде бекітілген ереже қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не адамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекеттің (әрекет не әрекетсіздік) қылмыстық теріс-қылық болып табылатынын көрсетеді.
Аталған баптың 2-ші бөлігінде көрсетілген анықтамаға сәйкес Қылмыстық Кодексте айыппұл салу, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жазалау қатерімен тиым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмысдеп танылады.
Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнәлiлiк және жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-әрекет қылмыс деп танылады.
Еліміздің қылмыстық заңнамасында бекітілген қылмыстық теріс қылықтардың қылмысқа қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар екендігін көреміз. Осы айырмашылықтарды қылмыстық құқық бұзушылықтардың белгілерін талдағанда қарастырамыз.
Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. Қоғамға қауiптiлiк қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi және қандай да бiр әрекеттi қылмыс деп танудың негiзi болып табылады. Әрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен заңшығарушының қол сұғылатын негiзгi объектiлердi көрсетуi арқылы анықталады. Алайда, қоғамға қауiптiлiк - өзгермелi категория. Ол бiрнеше жағдайларға: iс-әрекеттiң өзiне (әрекет немесе әрекетсiздiк); қылмыстың жасалу жағдайы, орны, уақыты, тәсiлiне; қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерiне; қылмыстан келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың мақсаты мен мотивiне және т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкiн.
Қоғамға қауiптiлiктiң екi сипаты бар:
- сапалық немесе қоғамға қауiптiлiк сипаты;
- сандық немесе қоғамға қауiптiлiк дәрежесi.
Қоғамға қауiптiлiктiң сипаты қылмыстық құқық бұзушылықтардың қандай объектілерге қол сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi), ал қоғамға қауiптiлiк дәрежесi қол сұғушылықтың ерекшелiгi мен деңгейiне, қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дәрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция бойынша да анықталады.
Жасалған әрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң болмауы оның қылмыстылығы мен жазаланушылығын жояды. Сондықтан, ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлігінде көзделген, формальды түрде, қандай да бiр іс-әрекеттiң белгiлерi бар, бірақ маңызы жағынан болмашы болғандықтан, қоғамға қауiп төндірмейтін әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды (ҚР ҚК 10-шы бабының 4-бөлiгi).
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың екiншi белгiсi - қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни, белгiлi бiр әрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Құқыққа қайшылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың формальды белгiсi.
Қоғамға қауiптi iс-әрекет егер ол қылмыстық заңда тiкелей қарастырылған болса ғана қылмыстық құқық бұзушылықтар болып табылады. Сондықтан әрекеттiң қылмыстық құқық бұзушылық немесе қылмыстық құқық бұзушылық емес екендiгiн шешу кезiнде қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берiлмейдi көрсетiлген (ҚР ҚК 4-ші бабы). ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында жекелеген қылмыстық құқық бұзушылық құрамдары үшiн жауаптылық қарастырылған. Қылмыстық құқықта қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы нақты құрамдарына қарсы iс-әрекет жасауды қылмыстық құқыққа қайшылық деп атайды. Тиiсiнше, адамның қылмыстық заң тиым салмаған iс-әрекеттердi жасауын қылмыстық құқық бұзушылықтар қатарына жатқызуға болмайды. Тек заңшығарушы ғана белгiлi бiр әрекеттi қылмыстық құқық бұзушылықтар қатарына жатқызуға мүмкiндiк беретiн оның мәндi белгiлерiн анықтайды, сондықтан iс-әрекеттiң қылмыстық құқыққа қайшылығын белгiлеген тиiстi заңның жарияланған уақыттан бастап ондай iс-әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылықтар деп танылады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың келесi белгiсi - кiнәлiлiк. Адамның өзi жасаған әрекетiне немесе әрекетсiздiгiне қатысты психикалық қатынасы болса, оның әрекетi кiнәлi түрде жасалған деп танылады. Бұл психикалық қатынас қасақаналық немесе абайсыздық түрiнде көрiнiс табады. Яғни, белгiлi бiр әрекеттi қылмыстық құқық бұзушылықтар деп тану үшiн онда кiнә орын алуы қажет. Белгiлi бiр психологиялық негiзден айрылған нақты әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды (мысалы, рефлекторлық қозғалыс, ессiз жағдайдағы iс қимыл немесе гипноз, ұйқыдағы әрекеттер). Сонымен бiрге, сыртқы формальды белгiлерi қылмысты құрайтын тойтарылмайтын күш нәтижесiнде немесе күштеп мәжбүрлеу кезiнде адамның жасаған әрекетi де қылмыс ретiнде саналмайды. Яғни, кiнәсiз қылмыс та, жаза да жоқ деген сөз.
Жазаланушылық - қылмыстың соңғы белгiсiн құрайды, өйткенi қылмыстық заң жазалау қатерiмен қорқытып тиым салған әрекеттi немесе әрекетсiздiктi жасау қылмыстық құқық бұзушылық болып саналады. Мұның өзi қылмыстық құқық бұзушылық құрамы туралы сипаттама тек қылмыстық заңда ғана көрсетiлгенiн және осы iс-әрекет үшiн қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатерi қарастырылатынын бiлдiредi. Мұндағы жазалау қатерiмен тыйым салу қылмыстық құқық бұзушылықтардың жазаланушылық белгiсi болып табылады.
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйіп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған. Дегенмен, керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған.
Сонымен, құқықтық тәртіп дегеніміз - қоғамдағы қатынастардың жүйе-салаларының нормативтік актілер арқылы дұрыс, жақсы, уақытында реттеліп, орындалуы. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек заң бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет - бұл құқық нормаларының іс-қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормаларының талаптарын ешқандай іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады. [5; 66-67бб.]
Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесір келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезімне зиян келтіреді.
Құқық бұзушылықтың мәні - оны басқа жүріс-тұрыс ережелерін бөліп көрсететін, басты өзіне ғана тән ерекшеліктерінен тұрады. Ең алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық қатынастар жүйесіне келтіретін қауіптілігі, зияндылығы. Яғни, тек бір ғана әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен зияндылығы емес, оның таралуы қоғамдық қатынастарға айтарлықтай залал кенлтіретін адам әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі. Ал жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағдайда ғана қоғамдық тәртіптің қауіпіне айналады. Тиісінше, жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін. Ол және өзі келтіретіндіктен емес, өзі тектес әрекет-әрекетсіздіктің көптеп орын алуына байланысты. Олар өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық бұзушылықпен күресудің мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет етеді. [6; 43-44бб.]
Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгі-нышандар:
1.Құқық бұзушылық құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы немесе әрекетсіздігі. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болмасын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатсуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылыды.
2.Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық норманы бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның көлемі, мөлшері түрлі болуы мүмкін. [7; 23-24бб.]
Кінә - құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы әрекетіне қатысты психикалық қарым - қатынасы. Кінәнің екі түрі белгілі:
1.Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған қасақаналық. Егер адам өз іс - әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын - ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, әрекет тікелей ниетпен жасалған қасақаналық деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін алдын-ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналыы түрде жол берсе не бұған немқұрайлы қараса, әрекет жанама түрде жасалған деп саналады.
2.Абайсыздық. Ол менмендікпен және немқұрайлықпен жасалады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық ақаулықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатын болдырмаймын деп ойлайды, ал нәтижесінде жол апатына кезігеді. [8; http:malimetter.kzҚұқық бұзушылықтың құрамы.]
Құқық бұзушылық өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзатындықтан, оған мемлекет атынан шара қолданылып, жауаптылық тағайындалады. Құқықтық жауаптылық үшін белгісімен сипатталады:
-мемлекеттік мәжбүрлеу,
-құқық бұзушыны жауапқа тарту,
-құқық бұзушының өзіне жағымсыз жағдай тудыру.
Мәжбүрлеу шарасын мемлекет белгілейді. Құқық нармаларының қағидаларын бір ауыздан қорғау қажет болған жағдайда олардың сақталуы мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Егер құқықтық норманың қағидалары бұзылатын болса, мемлекет тиісті шаралар қолдануға құқылы.
Заң бұзушыны мемлекет жауапқа тартады. Мемлекет оргондары заңсыз әрекетті айқындап, әшкерелеу үшін тиісті шаралар қолданады - тергеу жүргізеді, адамның кінәсі бары-жоғын анықтайтын дәлелдер, құжаттар жинайды. Жиналған деректердің барлығын жан-жақты тексеріп соның нәтижесінде шешім қабылдайды. [9; 98-99бб.]
Әрекет - әрекетсіздіктің қоғамда зияндылығы және құқыққа қайшылығын анықтау оны құқыққа сай әрекеттен бөліп қарауға негіз болады. Алайда, бұл ерекшеліктер құқық бұзушылықты түсінуге мүмкіндік бергенмен де, оның мазмұнды белгілерін нақтылау қажетілігі туындайды. Осы мақсатта заң ғылымында құқыққа қайшы әрекет-әрекетсіздікті құқық бұзушылық ретінде саралауға негіз болатын элементтердің жиынтығы, яғни құқық бұзушылықтың заңды құрамы болады: объективтік жағы, объект, субъективтік жағы, субъект.
Сонымен, құқық бұзушылық - әрекет қабілеттілігі иеленуші субъектінің заңды жауапкершілікке тартылатын қоғамға зиянды немесе қауіпті құқыққа қайшы және кінәлі әрекет-әрекетсіздігі.
Құқық бұзушылықтың түрлері: Барлық құқық бұзушылық қоғамға қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне байланысты екі топқа бөлінеді:
1)Қылмыс,
2)Теріс қылық.
Объектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің мазмұны, жағдайы, уақыты, әдісі, келтірілген зиянның көлемі мен сипаты, кінәнің нысаны құқыққа қайшы әрекеттің күшейе түскендігі, оның себебі, құқық бұзушының жеке мінездемесі арқылы анықталатын қоғамға зияндылықтың сипаты мен деңгейі негіз болады.
Әрекет-әрекетсіздікті құқыққа қайшы деп тануға ықпал етуші субъекті фактор негіз болады. [10; 65-66бб.]
Қылмыс қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты әрекет-әрекетсіздік. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктік және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - оларға қылмыстық заңмен тыйым салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылыды. Қылмысты заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық бұзушылық өзінің жеңіл мәнділігіне байланысты қоғамға қауіпті болсамаса, қылмыс болып саналмайды.
Теріс қылық дегеніміз - қылмыспен салыстырмағанда қоғамға қауіптілігі біршама төмен және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан келтіруші құқық бұзушылық.
Теріс қылық қағамда зиян келтіргендіктен әлуметті қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам өмірінің қай саласында жасалуы, келтірілген зиянның тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты әкімшілік тәртіптік азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктілінеді.
Құқық бұзушылықтың себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сан түрлі пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық нормаларды бұзылуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдалар әсер ететінін байқаймыз.
Әлеуметтік жағдайлар - отбасы, мектеп, қызмет істейтін ұжым, жалпы қоғамның өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі ықпал етеді. Тұрмысы ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіндер де, сонымен біреуге уайымсыз, қиындықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз ежелден-ақ байқаған. Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туар, бір ауыз сөзге алғысыз - деген мақал айғағы болса керек. [11; 33-34бб.]
Құқық бұзушылық әрқашан жекелік сипатта болады. Жеке тұлғаның қабылдаған және оның қажеттілік мақсаты арқылы анықталатын құқыққа қайшы шешім - құқық бұзушылықтың тікелей себебі болып табылады. Бірақ құқық бұзушылық себебін белгілі бір әлеумттік құбылыс ретінде қарастыру жеткіліксіз.
К.Маркс былай деген болатын: қоғам тек адамдардан ғана тұрмайды, олардың арасындағы байланысы мен қарым-қатынасын бейнелейді. Сондықтан, құқық бұзушылықтың себебін жекелеген құқыққа қайшы әрекеттер арқылы түсіну мүмкін емес.
Ғылыми зерттеу нәтижесі құқық бұзушылықтың себебі жеке адамның қажеттіліктері мен оны қанағаттандырудың әлеуметтік мүмкіндігінің арасындағы қайшылыққа деп түсіндіреді. Яғни бұл өз кезегінде қоғамдық жағдайдың сипатына тәуелді болады. Бұл дегеніміз қоғамдық қатынастар жүйесінде өндіріс, саясат, мәдениет, шаруашылық, тұтыну салаларында белгілі бір орынға ие болу. Ал қалыпты өмір сүру жағдайында бұлар бір-бірімен сәйкес келіп отыруы тиіс. Қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі белгілі бір орынды иелену адамның кәсіпқойлық дәрежесін, білімін және мәдени мәртебелігін айқындайды. [12; 88-89бб.]
Жеке адамның әлуметтік мәртебелерінің бір-біріне сәйкес келмеуі оны қоғамдық тәртіпті бұзуға итермелейді. Яғни саяси экономикалық үстемдікке әлеуметтік саладағы жағдайдың сәйкес келмеуі, жеке адамдардың білім мәртебесіне экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз етпеген жағдайда, олар заңсыз әрекетке барады. Кейбір саяси қызметкер өзінің жағдайын мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, билікті теріс мақсатта пайдаланады. Ең арысы жалданбалы жұмысшы да, сатқан жұмыс күшінің ақысы оның қоғамдық қажеттілігін өтемесе қолайсыз мүмкіндіктерді пайдалануға бет бұрады.
Жоғарыды айтылып өткен құқық бұзушылық тың негізгі себептерін тұжырымдай келе байқайтынымыз заңды мінез-құлық, құқықтық сана, құқықтық мәдениеттің бұл тұрғыда алатын орны ерекше.
Заңды мінез-құлық құқық нормаларының нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез-құлқы. Ол арқылы заң орындалады, жүзеге асырылады. Егер адамның мінез-құлықтары құқық нормаларының талаптарына сәйкес келсе, онда құқықтық тәртіп нығаяды. [13; 77-78бб.]
1.2 Қылмыстық заңнама тарихындағы қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымдары
Барлық құқық бұзушылық қоғамға қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне байланысты екі топқа бөлінеді. 1) Қылмыс. 2) Теріс қылық.
Қылмыс қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты әрекет -- әрекетсіздік. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктік және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - оларға қылмыстық заңмен тыйм салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылады. Қылмысты заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық бұзушылық өзінің жеңіл мәнділігіне байланысты қоғамға қауіпті болмаса, қылмыс болып саналмайды.
Қылмыс басқа құқық бұзушылық түрлерімен салыстырғанда қоғамға үлкен қауып әкеледі. Қылмыстың қоғамдық дәрежесін білу үшін, мынандай факторларға сүйіну керек: обьектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің мазмұны, жағдайы, уақытты, әдісі, келтірген зиянның көлемі мен сипаты, себебі, құқық бұзушының жеке мінездемесі.
Теріс қылық дегеніміз - қылмыспен салыстырғанда қоғамға қауптілігі біршама төмен және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан келтіруші құқық бұзушылық.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 10-бабының 3-тармағына сәйкес, қылмыстық теріс қылық - қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген неадамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған,оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жаза көзделген, іс-әрекет (әрекетсіздік) болып танылады делінген.
Яғни қылмыстық теріс қылықтың өзіне тән негізгі 4 белгісі болуы тиіс:
1. Әрекет қасақана болуы;
2. Қоғамға зор қауіп төндірмеуі;
3. Болмашы зиян келтіру немесе келтіру қаупін туғызу;
4. Оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққаалу түріндегі жаза көзделуі тиіс.
Жаңа қылмыстық кодексте барлығы 156 қылмыстық теріс қылық енгізілген,оның ішіне қазіргі 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған. Бұл қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған әкімшілік құқық бұзушылықтардың көбісі жеке тұлғаға, кәмелетке толмағандардың құқықтарына, қоғамдық тәртіпке қол сұғатын және отбасы-тұрмыстық саласындағықұқыққа қарсы әрекеттер және т.б. табылады.
Сонымен қатар, аталған санатқа қолданыстағы онша ауыр емес 100 қылмыс енгізілген. Осы жерде айта кететін бір жәйт, аталған 100 онша ауыр емесқылмыстардың 20-сы үшін қолданыстағы қылмыстық заң бойынша бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын қылмыстар болып табылады, алжаңа кодекске сәйкес, ондай қылмысты жасаған тұлғанының соттылығы даболмайды.
Қылмыстық теріс қылықтардың қатарына бұрын қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте болмаған 9 құқыққа қарсы әрекеттер енгізілген. 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызу - жауапкершілікке тартылатын тұлғаның қорғануы құқықтарын күшейтетіні сөзсіз.
Қазақстан ҚК-нің қылмыстық теріс қылықтар тізімі айтарлықтай кең - 171 қылмыстық теріс қылық (58 бұрынғы әкімшілік құқық бұзушылық, 104 ауыр емес қылмыс және 9 жаңа қылмыс). 2015 жылғы статистикалық мәліметтер Қазақстанда тіркелген қылмыстық теріс қылықтар ұсақ-түйектеп ұрлау және жол жүрісі ережелерін бұзу көлік құралдарын пайдалану, абайсызда денсаулыққа орташа ауырлықтағы зиян келтіру. Бұл бұрын негізделген барлығы, жасалған жол-көлік оқиғалары санының өсуі және заң шығарушының мүлік құнының мөлшерін айқындауы ұсақ ұрлыққа жататын азаматтар үшін. Егер туралы айтатын болсақ абсолюттік сандар, онда 2018 жылы 316 418 қылмыстық қылмыстық теріс қылық, 2017-361 689 қылмыстық теріс қылық.
Бұл деген - қорғаушының міндетті қатысуы - қылмыстық процесстік кодексте көзделген процессуалдық кепілдігінің барлық кешенін қолдану деген сөз.
Жаңа заңға сәйкес, қылмыстық теріс қылықтар үшін қамауға алудың ең жоғарғы мерзімі 6 ай көзделген. Қолданыстағы қылмыстық кодекспен салыстырғанда, жаңа кодексте бас бостандығынан айыру жазасының орнына баламалы жазаларды қолдану басты назарға алынып, жаза түрлері мен жаза тағайындау жүйесі айтарлықтай өзгерген. Қабылданған кодекстің 40 бабында қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін және қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға тағайындалатын жаза түрлері бөліп көрсетілген. Енді қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу қолданылса, қылмыс үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру жазасы қолданылуы мүмкiн.
Теріс қылық қоғамға зиян келтіргендіктен, әлеуметтік қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам өмірінің қай саласында жасалуы, келтірген зиянының сипаты және тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты әкімшілік, тәртіптік, азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктелінеді.
1. Әкімшілік құқық бұзушылық - мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін әкімшілік, қаржылық, жер және басқа құқық салаларының нормаларымен реттелетін, әлеуметтік қаупті әрекет-әрекетсіздік.
Мұндай құқық бұзушылықтар атқару және билік етудің қалыпты қызметіне кедергі келтіреді, жалпы қоғамдық тәртіпті бұзады (жол ережесін бұзу, өндірістегі қауіпсіздік ережесін бұзу және т.б.), азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіреді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар тек объектілерінің жалпы сипаты және мемлекеттік басқарудың құқық тәртібіне қарсы бағытталғандығымен ғана емес, жазалау сипатында қолданылатын санкцияларымен де ерекшеленеді. Мәселен, ескерту, айыппұл, жүргізу куәлігін алып қою және т.б.
2. Тәртіптік құқық бұзушылық қызметтік қатынас саласында бағынаушылық тәртібін бұзуға бағытталатын, әлеуметтік қауіпті әрекет-әрекетсіздік. Ол өндірістің қызметтік, әскери және оқу тәртібін бұзып, олардың алдында тұрған шаруашылық, әлеуметтік-мәдени, басқару және де мақсаттар мен міндеттерді орындауға кедергі болады. Бұл үшін мынадай санкциялар қолдану мүмкін: ескерту, сөгіс, жұмыстан шығару, оқу орнынан шығару.
3. Азаматтық құқық бұзушылық - азаматтық құқық нормаларымен реттелетін мүліктік және онымен байланысты жекелеген қатынастарға зиян келтіретін, әлеуметтік қауіпті әрекет-әрекетсіздік. Ол шарттық және шартсыз деп екіге бөлінеді. Шартты - азаматтық құқықтың шартқа қатысушы субъектілерінің әрекетінен туындаса, шартсыз - азаматтық құқықтың нормаларының талаптарын сақтамау және орындамаумен байланысты болады.
Азаматтық құқық бұзушылықтың қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы, олардың заңда тізімі берілмеген. Яғни, азаматтық құқық бұзушылыққа тән ерекшелік оларға мүліктік және мүліктік емес санкцияларымен тыйым салынуы болып табылады. Мұнда және бұзылған құқықтың қалпына келтірілуі көзге түседі: заңға қайшы келетін мәмлені өзгерту, келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру және т.б. Құқықты қалпына келтіруші санкциялар азаматтық құқық бұзушылық келтірілген зиянды салдарын бағалау және азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерінің қалпына келтіруін көздейді.
Қылмыс пен теріс қылықты терең зерттеу үшін, тарихқа назар аударғаны дұрыс болар. Осы жұмыста, құқық бұзушылықты түсіну үшін, қазақ халқының 18-19 ғасырдың құқық нормаларына назар аударам. Әсіресе, алған уақыт аралығын жақсы зерттеген С.Л. Фукстың Обычное право казахов в 18-первой половине 19 века деген еңбегіне сүйінем.
18-19 ғасырдағы қазақ халқы қылмыс деген терминді қолданбаған, яғни бұл сөз әлі болған жоқ. Оның орнына жаман іс, жаман қылық деген ұғымдар болған.[8] Құқық бұзушылықты бұлай бөлуі, көбінесе феодалдық қоғамға жатады. Мысалы, жаман қылық деп германдықтар, опасыздық деп орыстар, зұлымдық деп литовтықтар атаған. Бірақ литовтықтар феодалдық қоғамның ең жоғарғы сатысында зұлымдық сөзін заңдықтан шығу деген сөзбен ауыстырған. Сондықтан да, қазақ халқы қолданған жаман іс, немесе жаман қылық сөздері, қоғамда қылмыстық құқықтың қай сатысында тұрғанын толық көрсетпеген. Жалпы қазақ халқының тарихында, қоғамды реттейтін бірнеше заңдар жиынтығы болған. Оның бірнешеуі ғана, жазбаша құжаттармен дәлелденеді, көбінесе заңдар жиынтығы ауызша сақталған. Ең алғашқы белгілі заң жиынтығы, бұл 12-13 ғасырда қолданылған Шыңғысхан империясының қоластында болғандықтан Жасақ заңы. Бірақ та, бұл заңда қылмыс пен теріс қылық арасындағы айырмашылық көрінбейді. Көбінесе, орташа немесе ауыр құқық бұзушылық болсын, оларға бір ғана жаза болды, ол -- өлім жазасы. Орта ғасырларда (14-17 ғасырлар арасы) Қасымның қасқа жолы, Есімнің ескі жолы, Жеті жарғы заңдар жиынтығы пайда болады. Бұл заңдардың пайда болуының басты себебі, бұрынғы заңдарға қайта талдау жасап, уақытқа, заманға сай келетін өзгерістер енгізу. Жоғарыда айтылғандай, заң қандай да керемет болмасын, оның ескірілуі мүмкін, яғни әдеттегідей, реформа жүргізу қажеттілігі туындайды. П. Маковецкий 18-19 ғасырдағы қазақ қоғамындағы құқықтық нормалар, қылмыс, теріс қылық және дінге сәйкес келмейтін әрекеттерді айыра білмейтіндігі туралы жазған. [9] Бұл қате пікір. Құқықтық нормалар жақсы дамығандықтан, қазақ сот жүйсінде қылмыс пен дінге сәйкес келмейтін әрекеттер арасындағы айырмашылықты жақсы түсінген. Соңғысы қылмысқа жатқан жоқ, оны көбінесе теріс қылыққа жатқызған болатын. Бірақ, осы үш терминге нақты түсінік болмағандықтан, қазақ сот жүйесі мәселені еркін жүйде шешкен. Әр құқық бұзушылық, ол қандай да болмасын, оны шешуге және жазаны белгілеуге бидің қолында, ол нақты бір жүйелі заңға сәйкестірілмеген -- деп хабарлайды дАндре. [10] Бірақ, Фукстың айтуынша, бұндай жағдай тек қазақ қоғамында ғана емес, ол бүкіл феодалдық және дофеодалдық қоғамдарда кездеседі, ол заманға сай келетін құбылыс. Н. Гродеков П. Маковецкийдің көзқарасына карама-қарсы болған. Оның айтуынша қазақ халқы теріс қылықты, күнәдан айыра алады деп айтқанымен, ол бір қатені түзетіп, өзі басқа қателікке соғады. Яғни, ол қоғамдағы көпшілдік-құқықты мінезді мойындамай, сонымен қоса, қазақ қоғамында класстық бөлініс болмағаның мойындайды. Яғни, жеке құқықтық деген ұғым пайда болады. Бұл көзқарастардың қате екендігі айқын көрінеді. Себебі, жауапқа тарту процессі доминанты болса да, қазақ қоғамында істі қарауда, оның қоғамға қаншама зияндығы бар болғаның зерттеп, жаман істі тек бір тұлғаға емес, барлық қоғамға, болып тұрған класстық жүйеге қаншалықты зиян екендігін зерттей білген. Мысалға, 1803ж. Обет құжаттына назар аударайық. Бұл құжатта мынандай жағдай келтіріледі, егер де елде тонаушылық, мал ұрлау жағдай болып қалса, дала атқамінерлері сұлтандар, байлар, бийлер, бұны бір тұлғаға қарсы жасалған жаман қылық демей, оны бүкіл елдің тыныштығына қауып төндіретін қылмыс деп айтып, Ресей үкіметінен бұл қатерлікті жоюды талап еткен. [11] Яғни, класстық бөлініс айқын болғандығын дәлелдейді, осыдан соттың шешімі материалдық және ру-патриархалдық, туыстық қатынасқа назар аударғаның көрсетеді.
Сонымен де, 18-19 ғасырда қазақ қоғамының құқықтық қатынастары жоғарғы деңгейде болған деп айтуға болады. Оның себебі, жауапқа тартылатын тұлғамен бірге, оның руы де жауапқа тартылатын. Есімізге салған жөн, қазақ қоғамында жаман қылық үшін құн төлінетін болатын. Құн 17 ғасырға жақын кезеңінде енгізілген болатын. Бұл қазақ қоғамында заманға сәйкес енгізілген гуманистік норма деп айтуға болады. Құн жүйсін енгізудің басты себебі, демографиялық фактор әсер етті деп айтуға болады. Қазақ жерінің географиялық орның ескерсек, мұнда геосаяси жағдай қиын болғаны айқын көрінеді. Көрші елдермен үнемі соғыста болған қазақ халқы, бейбіт өмір кезінде жауынгер саның сақтап қалуды көздеген. Құн төлегенде, жеке тұлғаның материалдық жағдайы нашар халде болса, оған бүкіл ру және туыстары көмекке келуге міндетті болған. 18-19 ғасырлар кезінде, жауапқа тартылған адамға көмек көрсету, енді көбінесе топтық жауапкершілігімен сипатталады. Бұл жағдай Фукстың ойынша, феодалдық құқықтың жоғарғы сатысы екендігін айқын көрсетеді.[12]
Сол кезенің құқық жайлы тағы бір айта кететің мәселесі, қазақ қоғамында жануарлар, жансыз заттар жауапқа ешқашан тартылған жоқ. Мысалға, бұрында Афинада притандар соты жансыз заттарды, олар адамның өліміне себепкер болса, жазаға тартқан. Немесе кейбір неміс қалаларында жануарлар адам өліміне кінәлі болса, сот оларды өлім жазасына кескен. Ал Францияда тышқандарға қарсы сот процесстері болғаны белгілі. Жалпы орта ғасырларда көп мемлекеттерде жануарларды сотқа тартқан.[13] Қазақ тарихында ондай прецеденттер Тәуке хан кезінде орын алған, бірақ бұл құқықтың төменгі сатысы 18-19 ғасырда жойылған. Сотқа адам өліміне кінәлі болған жануарлар да, сол жануардың иесі де жауаптан босатылатын. Ал жансыз заттарды сотқа тарту немесе жазалау деген оқиға, қазақ қоғамында кездеспеген. Сонымен бірге, есі дұрыс емес дервиштерді де, жауаптан босатқан. Бұл жағдайлар қоғамдағы құқықтық қатынастар жоғарғы деңгейде болғаның көрсетеді.
1.3 Шет елдердің қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық теріс қылық ұғымдары мен алдын алу шаралары
ҚР қылмыстық заңнамасын реформалау және қылмыстық кодекске шетелдік қылмыстық заңнамаларда бар "қылмыстық теріс қылық" деген жаңа ұғымды енгізу. Тиісінше, мақалада шетелдік қылмыстық-құқықтық тәжірибені ескере отырып, осы ұғымның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы талданды. Нәтижесінде қылмыстық әрекеттерді қазіргі "қылмыстарға" және "қылмыстық теріс қылықтарға" бөлу ГФР қылмыстық құқығына сәйкес келеді.
Қылмыстық құқық саласындағы қазақстандық ғалымдар мен посткеңестік елдердің ғалымдары үшін "қылмыстық теріс қылық" ұғымы шет елдердің, атап айтқанда Германия, Франция және т. б. заңнамасының қылмыстық-құқықтық элементі болып саналды.
Француз қылмыстық құқығы барлық қылмыстық әрекеттерді үш санатқа бөледі: қылмыстар, теріс қылықтар және бұзушылықтар. Франция ҚК 111-1-бабына сәйкес қылмыстық әрекеттердің мұндай жіктелуі олардың ауырлығына байланысты болады[1]. Франциядағы қылмыстық мінез-құлықтың мұндай жіктелуі Наполеон кодексі кезінде 1810 жылда заңды түрде бекітілгенін атап өткен жөн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Қылмыстық теріс қылықтың түсінігі мен жалпы сипаттамасы
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..1 2
1.2 Қылмыстық заңнама тарихындағы қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3 Шет елдердің қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық теріс қылық ұғымдары мен алдын алу шаралары. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық теріс қылық: теориялық және практикалық мәселелер
2.1 Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы бойынша қылмыстық теріс қылық ұғымы мен белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.2 Қылмыстық теріс қылықтың қылмыстан және өзге де құқық бұзушылықтан айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2.3 Қылмыстық теріс қылықтың алдын алудың теориялық және тәжірибелік шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .63
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. 2014 жылы жаңа Қылмыстық кодекстің енгізілуіне байланысты қылмыстарды жіктеудің теориялық негіздерін зерттеу, қылмыс санатын анықтау және қылмыстық құқықтың жалпы және ерекше бөліктерінің нормаларында қылмыстарды санаттауды қолдану мәселелерін шешу қажеттігі туындайды.
Жаңа Қылмыстық кодекс (бұдан әрі-ҚК) көптеген жаңалықтарға толы, олар ыстық өріс, дебаттар мен пікірлер қақтығысын тудырады.
"Нормативтік құқықтық актілер туралы" Заңға сәйкес ҚК кодексінің жалпы бөлігі глоссариймен толықтырылды, бұл ҚК жаңа нормаларын практикада қолдануды жеңілдетеді деп ойлаймыз.
Кодекстің ең маңызды жаңалығы қылмыстар мен қылмыстық теріс қылықтардан тұратын қылмыстық жазаланатын әрекеттердің екі буынды жүйесін енгізу болып табылады.
Қылмыстық теріс қылықтар үшін жазалардың жұмсақ түрлерінің кең спектрі, бірінші кезекте, қоғамдық және түзеу жұмыстары, сондай-ақ ең аз ескіру мерзімдері мен соттылықтың болмауы көзделеді.
Барлығы Кодексте 171 қылмыстық теріс қылық қарастырылған [1].
Бұл санатқа аз ауырлықтағы 104 қылмыс құрамы ауыстырылды,бұл қылмыстық заңның Елеулі ізгілендірілгендігін көрсетеді.Бұл 104 қылмыстың 20-ы жазалау шарасы ретінде "бас бостандығынан айыру" ретінде санкцияда болғанын, ал енді оларды жасағаны үшін тіпті соттылық болмайтынын көрсету артық емес. Бірқатар әкімшілік құқық бұзушылықтарды қылмыстық теріс қылықтарға шығару туралы шешім олар бойынша дереу хаттама жасау және тұтастай алғанда әкімшілік сот ісін жүргізу үшін көзделгендей, уәкілетті органға қарауға жіберу мүмкін еместігінен туындады. Мысалы, денсаулыққа зиян келтіруге әкеп соққан Жол қозғалысы ережелерін бұзғаны үшін әкімшілік жауапкершілікке тарту үшін сот-медициналық сараптама жүргізу жәбірленушіге қандай зиян ауырлығы орташа немесе ауыр зиян келтірілгенін анықтау үшін 21 күн өткеннен кейін ғана мүмкін болады. Осыған ұқсас, тиісті сот-техникалық сараптамаларды магистральдық құбырларды салу, пайдалану немесе жөндеу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзу, көлік құралдарын сапасыз жөндеу және оларды техникалық ақаулармен және т. б. пайдалануға шығару фактілері бойынша да жүргізу қажет.
ҚК - нің Ерекше бөлігінің новеллалары арасында-арнайы бөлім барлық медициналық қылмыстарды бөліп алуы, Президенттің "Қазақстан-2050 "Стратегиясы" Жолдауында ана мен балаға қарсы қылмыстар үшін жауапкершілікті күшейту туралы қойған міндеттері іске асырылуда.
Денсаулық туралы Кодекстің ережелерін ескере отырып, адамды клондау үшін қылмыстық жауапкершілік енгізіледі.
Киберқылмыс үшін, оның ішінде компьютерлік ақпаратқа рұқсатсыз қол жеткізгені, оны заңсыз ұстап алғаны, модификациялағаны және жойғаны үшін, сондай-ақ қоғамдық қауіп төндіретін бағдарламаларды немесе деструктивті материалдарды таратқаны үшін жеке тарауда жауапкершілік белгіленген.
Өзгерістер көп, бірақ қылмыстық кодекстің міндеттері өзгеріссіз қалды. Қылмыстық кодекстің міндеттері:
- адамның және азаматтың құқықтары, бостандықтары мен заңды мүдделері,
- меншік;
- ұйымдардың заңды мүдделерін;
- қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік;
- қоршаған ортаны;
- Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен аумақтық тұтастығы;
- қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне қоғамдық қауіпті қол сұғушылықтардан, сондай-ақ:
- бейбітшілік пен қауіпсіздікті қорғау
- қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алу.
Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін Кодекс қылмыстық жауаптылықтың негіздерін белгілейді, жеке адам, қоғам немесе мемлекет үшін қандай қауіпті әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық болып табылатынын айқындайды.
Қылмыстық құқық бұзушылық жасау қылмыстық жауаптылықтың негізі болып табылады.
Қоғамдық қауіптілік дәрежесіне және әрекеттің жазалануына қарай Қылмыстық құқық бұзушылықтар қылмыстар мен қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді (құқық бұзушылықтарды теріс қылықтарға және қылмыстарға бөлу негізінде екі белгі: қоғамдық қауіптілік дәрежесі, әрекеттің жазалануы).
Қылмыс-айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жаза қатерін төндірумен Кодексте тыйым салынған қоғамдық қауіпті әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Көріп отырғанымыздай, қылмыс ұғымы жалпы өзгерген жоқ. Қылмыс бұрын да, сияқты белгілерге тән:
- қоғамдық қауіп;
- заңға қайшылық;
- кінәлілік;
- жазаланушылық
Қазіргі редакцияның ерекше белгісі жаза түрлерінің айқындылығы болып табылады.
Қылмыс айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру, өлім жазасы сияқты жазалау түрлеріне қауіп төндіреді.
Қылмыстық теріс қылық-кінәлі жасаған, қоғамға үлкен қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамауға алу түріндегі жаза көзделген әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік).
Қылмыстық теріс қылық сияқты белгілерге тән:
- кінәлілік;
- заңға қайшылық
- аздаған қоғамдық қауіп (болмашы, аз елеулі салдарлар - болмашы зиян немесе зиян келтіру қатерін жасау);
- жазаланушылық
Қылмыстық теріс қылық деп қоғамға үлкен қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не жеке адамға, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамауға алу түріндегі жаза көзделген әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) танылады. Қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды әрекет немесе әрекетсіздік белгілері формальды болса да бар қандай да бір Кодексінің Ерекше бөлімінде көзделген әрекеттің, бірақ елеусіз төндірмейтін қоғамдық қауіптілік.
Барлығы Кодексте 171 қылмыстық теріс қылық көзделген, оның ішінде 58 құрам әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстен, 9 жаңа және 104 қылмыс құрамы ауыр емес.
Қылмыстық санатқа мынадай құқық бұзушылықтар ауыстырылды: ұрып-соғу; денсаулыққа жеңіл зиян келтіру; соз ауруын жұқтыру; еңбекке жарамсыз жұбайын (зайыбын) асыраудан қасақана жалтару; бөтеннің мүлкін ұсақ-түйек ұрлау; қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысатын адамның заңды талабына бағынбау; тарих және мәдениет ескерткіштерін немесе табиғи объектіні қорлау, абаттандыру объектілерін бүлдіру және т. б.
Зерттеу нысанасы. Қазақстан Республикасы қылмыстық құқық саласындағы қылмыстық теріс қылық институты болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының қылмыстық құқық бойынша қылмыстық теріс қылық институтын талдау, қылмыстық теріс қылықтың алдын алу және ескертудің тиімді әдістерін анықтау болып табылады.
Бұған қол жеткізу келесі міндеттерді шешу арқылы мүмкін:
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық құқығы теориясында қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі мен жалпы сипаттамасын зерттеу;
- қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымын қарастыру;
- шет елдердің заңнамасы бойынша қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымын қарастыру;
- қылмыстық теріс қылықтың қылмыстан ажырату критерийлерін талдау;
- қылмыстық теріс қылықтардың алдын алу мен ескертудің шетелдік теориялық тәжірибесін зерттеу.
Әдістеме және зерттеу әдістері. Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негізін диалектиканың іргелі ережелері, философия, конституциялық құқық, қылмыстық құқық, криминология және қылмыстық-атқару құқығы бойынша әдебиет құрайды.
Жұмыстың нормативтік негізі Қазақстан Республикасы Конституциясының тиісті ережелері, қылмыстық заңнаманың және өзге де құқық салаларының нормалары болды. Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі, ТМД-ның басқа елдерінің, бірқатар шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасы зерттеледі, сонымен қатар Ресей империясының қылмыстық заңдары және бұрын қолданыста болған Кеңес қылмыстық заңнамасы зерттелді.Дипломдық жұмыста Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының қаралып отырған мәселелерге қатысты басшылық қаулылары көрініс тапты.
Жұмысты жазу кезінде ғылыми зерттеудің әртүрлі әдістері қолданылды: салыстырмалы құқықтану, типологиялық, тарихи, логикалық-заң, социологиялық, сараптамалық бағалау, сауалнама. Зерттеу барысында қылмыстық құқық ғылымының, криминологияның, қылмыстық-атқару құқығы саласындағы ғалымдардың әзірлемелерінің заманауи жетістіктері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы автор алғаш рет Қазақстан Республикасының жаңа қылмыстық заңнамасында қылмыстық теріс қылыққа арналған кешенді ғылыми әзірлемені жүзеге асыруымен, сондай-ақ қылмыстық теріс қылықтардың алдын алу мен ескертудің негізгі тәсілдерін анықтады.
Жұмыстың практикалық маңыздылығы оның ережелері мен тұжырымдары Қазақстан Республикасының Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының нормаларын жетілдіру, нақты қылмыстық істер бойынша біліктілік мәселелерін шешу кезінде пайдаланылуы мүмкін. Осы зерттеудің нәтижелері қылмыстық құқықтың жалпы және ерекше бөліктерінің мәселелері бойынша оқу процесінде және ғылыми зерттеулерде де пайдаланылуы мүмкін.
Дипломдық жұмыстың құрылымы негізгі мақсатына, зерттеу мәніне жауап береді және кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚЫЛМЫСТЫҚ ТЕРІС ҚЫЛЫҚТЫҢ ТҮСІНІГІ МЕН ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Қылмыстық құқық теориясындағы қылмыстық құқық бұзушылықтың түсінігі және жалпы сипаттамасы
Қылмыстық құқық бұзушылық, онымен тығыз байланысты жаза қоғам тарихының барлық дәуiрлерiнде өзгермелi сипатта болып келген ұғымдар. Қылмыстық құқық бұзушылық - бұл адам iс-әрекетiнiң бiр түрi. Осы тұрғыдан алғанда, қылмыстық құқықта қылмыстық құқық бұзушылық ұғымына екi анықтама беру қалыптасқан.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың формальды анықтамасы бойынша, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - қылмыстық заң арқылы жазалау қатерiмен тыйым салынған адамның белгiлi бiр әрекетi. Алайда, мұндай анықтама қылмыстық құқық бұзушылық әрекетінiң мәнiн ашпайды, не үшiн заң шығарушы қандай да бiр әрекеттi жасауға тыйым салады, неге бұл әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылық деп табылады деген сұрақтарға толығымен жауап бермейдi. Сондықтан қылмыстың материалдық анықтамасын енгiзу арқылы осы сұрақтарға жауап беру мүмкiндiгi қарастырылды.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың материалдық анықтамасында қылмыстың негiзгi сапасы - оның қоғамға қауiптiлiгiмен анықталады деген тұжырым жасалған. Бұл анықтамаға сәйкес, қылмыстық құқық бұзушылық дегенiмiз - адамның қоғамға қауiптi iс-әрекетi болып табылады. Жасалған әрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң бар болуы оның белгiлi бiр қоғамдық қатынастарға зиян келтiредi немесе зиян келтiру қаупiн туғызады дегендi бiлдiредi.
Сонымен, формальды және материалды анықтамалар бiрiн-бiрi толықтырып қылмыстық құқық бұзушылық ұғымын бередi. ҚР ҚК 10-бабының 1-ші бөлiгiне сәйкес қылмыстық құқық бұзушылықтар қоғамға қауіптілік және жазаланушылық дәрежесіне қарай қылмыстаржәне қылмыстық теріс қылықтар болып бөлінеді.
ҚР ҚК 10 бабының 3-ші бөлігінде бекітілген ереже қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген не адамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған, оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу түріндегі жаза көзделген, айыпты жасалған іс-әрекеттің (әрекет не әрекетсіздік) қылмыстық теріс-қылық болып табылатынын көрсетеді.
Аталған баптың 2-ші бөлігінде көрсетілген анықтамаға сәйкес Қылмыстық Кодексте айыппұл салу, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру немесе өлім жазасы түріндегі жазалау қатерімен тиым салынған айыпты жасалған, қоғамға қауіпті іс-әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік) қылмысдеп танылады.
Көрсетiлген анықтамадан қылмыс ұғымы өзiне келесi белгiлердi қамтитынын көремiз: қоғамға қауiптiлiк, қылмыстық құқыққа қайшылық, кiнәлiлiк және жазаланушылық. Осы аталған белгiлердiң жиынтығы болғанда ғана iс-әрекет қылмыс деп танылады.
Еліміздің қылмыстық заңнамасында бекітілген қылмыстық теріс қылықтардың қылмысқа қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар екендігін көреміз. Осы айырмашылықтарды қылмыстық құқық бұзушылықтардың белгілерін талдағанда қарастырамыз.
Қылмыстың бiрiншi белгiсi оның қоғамға қауiптiлiгi. Қоғамға қауiптiлiк қылмыстың негiзгi материалдық белгiсi және қандай да бiр әрекеттi қылмыс деп танудың негiзi болып табылады. Әрекеттiң қоғамға қауiптiлiгi ең алдымен заңшығарушының қол сұғылатын негiзгi объектiлердi көрсетуi арқылы анықталады. Алайда, қоғамға қауiптiлiк - өзгермелi категория. Ол бiрнеше жағдайларға: iс-әрекеттiң өзiне (әрекет немесе әрекетсiздiк); қылмыстың жасалу жағдайы, орны, уақыты, тәсiлiне; қылмыскердiң жеке басының ерекшелiктерiне; қылмыстан келген зардаптың мөлшерiне; қылмыстың мақсаты мен мотивiне және т.б. жағдайларға байланысты анықталуы мүмкiн.
Қоғамға қауiптiлiктiң екi сипаты бар:
- сапалық немесе қоғамға қауiптiлiк сипаты;
- сандық немесе қоғамға қауiптiлiк дәрежесi.
Қоғамға қауiптiлiктiң сипаты қылмыстық құқық бұзушылықтардың қандай объектілерге қол сұғатындығымен (адамның өмiрi, меншiгi, денсаулығы, мемлекет қауiпсiздiгi), ал қоғамға қауiптiлiк дәрежесi қол сұғушылықтың ерекшелiгi мен деңгейiне, қылмыстан келген зардаптың ауырлығына байланысты анықталады. Қылмыстың қоғамға қауiптiлiк сипаты мен дәрежесi қылмыстық заңда көрсетiлген санкция бойынша да анықталады.
Жасалған әрекетте қоғамға қауiптiлiк белгiсiнiң болмауы оның қылмыстылығы мен жазаланушылығын жояды. Сондықтан, ҚР Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлігінде көзделген, формальды түрде, қандай да бiр іс-әрекеттiң белгiлерi бар, бірақ маңызы жағынан болмашы болғандықтан, қоғамға қауiп төндірмейтін әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды (ҚР ҚК 10-шы бабының 4-бөлiгi).
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың екiншi белгiсi - қылмыстық құқыққа қайшылық, яғни, белгiлi бiр әрекетпен қылмыстық норманы бұзу. Құқыққа қайшылық қылмыстық құқық бұзушылықтардың формальды белгiсi.
Қоғамға қауiптi iс-әрекет егер ол қылмыстық заңда тiкелей қарастырылған болса ғана қылмыстық құқық бұзушылықтар болып табылады. Сондықтан әрекеттiң қылмыстық құқық бұзушылық немесе қылмыстық құқық бұзушылық емес екендiгiн шешу кезiнде қылмыстық заңды ұқсастығы бойынша қолдануға жол берiлмейдi көрсетiлген (ҚР ҚК 4-ші бабы). ҚР ҚК Ерекше бөлiмiнiң тиiстi баптарында жекелеген қылмыстық құқық бұзушылық құрамдары үшiн жауаптылық қарастырылған. Қылмыстық құқықта қылмыстық құқық бұзушылықтардың осы нақты құрамдарына қарсы iс-әрекет жасауды қылмыстық құқыққа қайшылық деп атайды. Тиiсiнше, адамның қылмыстық заң тиым салмаған iс-әрекеттердi жасауын қылмыстық құқық бұзушылықтар қатарына жатқызуға болмайды. Тек заңшығарушы ғана белгiлi бiр әрекеттi қылмыстық құқық бұзушылықтар қатарына жатқызуға мүмкiндiк беретiн оның мәндi белгiлерiн анықтайды, сондықтан iс-әрекеттiң қылмыстық құқыққа қайшылығын белгiлеген тиiстi заңның жарияланған уақыттан бастап ондай iс-әрекеттер қылмыстық құқық бұзушылықтар деп танылады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтардың келесi белгiсi - кiнәлiлiк. Адамның өзi жасаған әрекетiне немесе әрекетсiздiгiне қатысты психикалық қатынасы болса, оның әрекетi кiнәлi түрде жасалған деп танылады. Бұл психикалық қатынас қасақаналық немесе абайсыздық түрiнде көрiнiс табады. Яғни, белгiлi бiр әрекеттi қылмыстық құқық бұзушылықтар деп тану үшiн онда кiнә орын алуы қажет. Белгiлi бiр психологиялық негiзден айрылған нақты әрекет немесе әрекетсiздiк қылмыстық құқық бұзушылық болып табылмайды (мысалы, рефлекторлық қозғалыс, ессiз жағдайдағы iс қимыл немесе гипноз, ұйқыдағы әрекеттер). Сонымен бiрге, сыртқы формальды белгiлерi қылмысты құрайтын тойтарылмайтын күш нәтижесiнде немесе күштеп мәжбүрлеу кезiнде адамның жасаған әрекетi де қылмыс ретiнде саналмайды. Яғни, кiнәсiз қылмыс та, жаза да жоқ деген сөз.
Жазаланушылық - қылмыстың соңғы белгiсiн құрайды, өйткенi қылмыстық заң жазалау қатерiмен қорқытып тиым салған әрекеттi немесе әрекетсiздiктi жасау қылмыстық құқық бұзушылық болып саналады. Мұның өзi қылмыстық құқық бұзушылық құрамы туралы сипаттама тек қылмыстық заңда ғана көрсетiлгенiн және осы iс-әрекет үшiн қылмыстық заңның санкциясында жазалау қатерi қарастырылатынын бiлдiредi. Мұндағы жазалау қатерiмен тыйым салу қылмыстық құқық бұзушылықтардың жазаланушылық белгiсi болып табылады.
Қоғам әрқашан тәртіпке негізделіп, арқа сүйіп қалыптасып, тіршілік етеді. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, яғни, келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген. Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған. Дегенмен, керісінше қоғамдық тәртіпті бұзуға бейім азаматтар да аз болмаған.
Сонымен, құқықтық тәртіп дегеніміз - қоғамдағы қатынастардың жүйе-салаларының нормативтік актілер арқылы дұрыс, жақсы, уақытында реттеліп, орындалуы. Олар ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Ақылы дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады. Демек заң бұзушылық қоғам мен жеке тұлғаларға зиян келтіретін және құқықтық нормаларға қарсы әрекет немесе әрекетсіздік болып табылады. Әрекет - бұл құқық нормаларының іс-қимыл жасай отырып жүзеге асуы, ал әрекетсіздік құқық нормаларының талаптарын ешқандай іс-қимыл орындалмаса да бұзу арқылы орын алады. [5; 66-67бб.]
Құқық бұзушылық құқықтық нормалар қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп қоғамның, жеке адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық тәртіпті бұзады. Құқықтық нормалардың талаптарын орындамау нәтижесінде тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесір келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның өміріне, денсаулығына, рухани сезімне зиян келтіреді.
Құқық бұзушылықтың мәні - оны басқа жүріс-тұрыс ережелерін бөліп көрсететін, басты өзіне ғана тән ерекшеліктерінен тұрады. Ең алдымен барлық құқық бұзушылықтың мәні қоғамдық құрылыстың, қоғамдық қатынастар жүйесіне келтіретін қауіптілігі, зияндылығы. Яғни, тек бір ғана әрекеттің қоғамға қауіптілігі мен зияндылығы емес, оның таралуы қоғамдық қатынастарға айтарлықтай залал кенлтіретін адам әрекетінің белгілі бір түрі ескеріледі. Ал жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамдық өмірдің бекітілген тәртібін, олар қоғамда кең таралған жағдайда ғана қоғамдық тәртіптің қауіпіне айналады. Тиісінше, жекелеген әрекет-әрекетсіздік қоғамға қауіпті деп бағалануы мүмкін. Ол және өзі келтіретіндіктен емес, өзі тектес әрекет-әрекетсіздіктің көптеп орын алуына байланысты. Олар өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзады, сондықтан да құқық бұзушылықпен күресудің мемлекеттік ұйымдасқан қызметін қажет етеді. [6; 43-44бб.]
Құқық бұзушылықты сипаттайтын белгі-нышандар:
1.Құқық бұзушылық құқықты, оның қағидаларын, құқық жүктеген міндеттерді бұзу, тыйым салынған әрекеттерді жасау. Яғни бұл адамдардың іс-әрекеті, қылығы немесе әрекетсіздігі. Адам өзінің іс-әрекеті, қылығы арқылы басқа адамдармен, қоғаммен, мемлекетпен қарым-қатынасқа түседі. Демек, құқық бұзушылық адамның мінез-құлқы арқылы байқалады. Мінез-құлқы, іс-әрекеті арқылы көрінбеген адамның ой-тұлғасы, сезімдері құқық бұзушылық болып табылмайды. Мәселен, адам өзінің ойын, сенімін күнделікке, таспаға жазып, суретке түсіруі мүмкін. Адамның ой желісі заңмен реттелмейді. Бірақ қандай да болмасын іс-әрекет, мінез-құлық, ойдың, сана-сезімнің қатсуынсыз жасалмайды. Олар қашан да ойдың елегінен өтіп, бақылауында болады. Бұл дегеніміз, ақыл-есі дұрыс адамның іс-әрекеті ерік пен ойдың арқасында жүзеге асырылады деген сөз. Яғни құқық бұзушылық саналы түрде жасалатын ерікті іс-әрекет немесе әрекетсіздік болып табылыды.
2.Құқық бұзушылық құқық нормалары қорғайтын мүддеге нұқсан келтіріп, қоғамның және адамның мүддесіне зиянын тигізеді, белгіленген құқықтық норманы бұзады. Құқық нормаларының талаптарын орындамау нәтижесінде құқықтық тәртіп бұзылады, қоғамдық қатынастарға кесел келеді, белгілі бір игілік, құнды зат жоғалады, адамның құқықтарына, өміріне, денсаулығына, рухани сезіміне зиян келтіреді. Зиянның көлемі, мөлшері түрлі болуы мүмкін. [7; 23-24бб.]
Кінә - құқық бұзушының өзінің құқыққа қайшы әрекетіне қатысты психикалық қарым - қатынасы. Кінәнің екі түрі белгілі:
1.Тікелей немесе жанама ниетпен жасалған қасақаналық. Егер адам өз іс - әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін немесе болмай қоймайтынын алдын - ала білсе және осы зардаптардың болуын тілесе, әрекет тікелей ниетпен жасалған қасақаналық деп танылады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екенін ұғынып оның қоғамдық қауіпті зардаптары болуының мүмкін екенін алдын-ала білсе, осы зардаптардың болуын тілемесе де оған саналыы түрде жол берсе не бұған немқұрайлы қараса, әрекет жанама түрде жасалған деп саналады.
2.Абайсыздық. Ол менмендікпен және немқұрайлықпен жасалады.
Егер адам өз іс-әрекетінің (әрекетсіздігінің) қоғамға қауіп туғызуы мүмкін екенін алдын-ала білсе, бірақ бұл зардаптарды жеткілікті негізсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенсе бұл менменшілдік деп танылады. Мәселен, жүргізуші көлігінің техникалық ақаулықтарын біле отырып жолға шығады, жеңілтектікпен жол апатын болдырмаймын деп ойлайды, ал нәтижесінде жол апатына кезігеді. [8; http:malimetter.kzҚұқық бұзушылықтың құрамы.]
Құқық бұзушылық өз жиынтығында қоғамның қалыпты өмір сүру жағдайын, қоғамдық құрылыстың реттілігі мен тәртібін бұзатындықтан, оған мемлекет атынан шара қолданылып, жауаптылық тағайындалады. Құқықтық жауаптылық үшін белгісімен сипатталады:
-мемлекеттік мәжбүрлеу,
-құқық бұзушыны жауапқа тарту,
-құқық бұзушының өзіне жағымсыз жағдай тудыру.
Мәжбүрлеу шарасын мемлекет белгілейді. Құқық нармаларының қағидаларын бір ауыздан қорғау қажет болған жағдайда олардың сақталуы мәжбүрлеу арқылы қамтамасыз етіледі. Егер құқықтық норманың қағидалары бұзылатын болса, мемлекет тиісті шаралар қолдануға құқылы.
Заң бұзушыны мемлекет жауапқа тартады. Мемлекет оргондары заңсыз әрекетті айқындап, әшкерелеу үшін тиісті шаралар қолданады - тергеу жүргізеді, адамның кінәсі бары-жоғын анықтайтын дәлелдер, құжаттар жинайды. Жиналған деректердің барлығын жан-жақты тексеріп соның нәтижесінде шешім қабылдайды. [9; 98-99бб.]
Әрекет - әрекетсіздіктің қоғамда зияндылығы және құқыққа қайшылығын анықтау оны құқыққа сай әрекеттен бөліп қарауға негіз болады. Алайда, бұл ерекшеліктер құқық бұзушылықты түсінуге мүмкіндік бергенмен де, оның мазмұнды белгілерін нақтылау қажетілігі туындайды. Осы мақсатта заң ғылымында құқыққа қайшы әрекет-әрекетсіздікті құқық бұзушылық ретінде саралауға негіз болатын элементтердің жиынтығы, яғни құқық бұзушылықтың заңды құрамы болады: объективтік жағы, объект, субъективтік жағы, субъект.
Сонымен, құқық бұзушылық - әрекет қабілеттілігі иеленуші субъектінің заңды жауапкершілікке тартылатын қоғамға зиянды немесе қауіпті құқыққа қайшы және кінәлі әрекет-әрекетсіздігі.
Құқық бұзушылықтың түрлері: Барлық құқық бұзушылық қоғамға қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне байланысты екі топқа бөлінеді:
1)Қылмыс,
2)Теріс қылық.
Объектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің мазмұны, жағдайы, уақыты, әдісі, келтірілген зиянның көлемі мен сипаты, кінәнің нысаны құқыққа қайшы әрекеттің күшейе түскендігі, оның себебі, құқық бұзушының жеке мінездемесі арқылы анықталатын қоғамға зияндылықтың сипаты мен деңгейі негіз болады.
Әрекет-әрекетсіздікті құқыққа қайшы деп тануға ықпал етуші субъекті фактор негіз болады. [10; 65-66бб.]
Қылмыс қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты әрекет-әрекетсіздік. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктік және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - оларға қылмыстық заңмен тыйым салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылыды. Қылмысты заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық бұзушылық өзінің жеңіл мәнділігіне байланысты қоғамға қауіпті болсамаса, қылмыс болып саналмайды.
Теріс қылық дегеніміз - қылмыспен салыстырмағанда қоғамға қауіптілігі біршама төмен және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан келтіруші құқық бұзушылық.
Теріс қылық қағамда зиян келтіргендіктен әлуметті қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам өмірінің қай саласында жасалуы, келтірілген зиянның тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты әкімшілік тәртіптік азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктілінеді.
Құқық бұзушылықтың себептері төңірегінде ежелден осы күнге дейін сан түрлі пікірлер айтылуда. Айтылған ойларды тұжырымдасақ адамдардың құқықтық нормаларды бұзылуына, ең алдымен әлеуметтік және биологиялық жағдалар әсер ететінін байқаймыз.
Әлеуметтік жағдайлар - отбасы, мектеп, қызмет істейтін ұжым, жалпы қоғамның өмірінің әсері. Бірақ бұлар әр адамға әртүрлі ықпал етеді. Тұрмысы ауыр, қиын жағдайда тәрбиеленіп, өмір сүретіндер де, сонымен біреуге уайымсыз, қиындықта өскендер де заңды бұзуы мүмкін. Бұл жағдайды бабаларымыз ежелден-ақ байқаған. Жаманнан жақсы туар, адам айтса нанғысыз, жақсыдан жаман туар, бір ауыз сөзге алғысыз - деген мақал айғағы болса керек. [11; 33-34бб.]
Құқық бұзушылық әрқашан жекелік сипатта болады. Жеке тұлғаның қабылдаған және оның қажеттілік мақсаты арқылы анықталатын құқыққа қайшы шешім - құқық бұзушылықтың тікелей себебі болып табылады. Бірақ құқық бұзушылық себебін белгілі бір әлеумттік құбылыс ретінде қарастыру жеткіліксіз.
К.Маркс былай деген болатын: қоғам тек адамдардан ғана тұрмайды, олардың арасындағы байланысы мен қарым-қатынасын бейнелейді. Сондықтан, құқық бұзушылықтың себебін жекелеген құқыққа қайшы әрекеттер арқылы түсіну мүмкін емес.
Ғылыми зерттеу нәтижесі құқық бұзушылықтың себебі жеке адамның қажеттіліктері мен оны қанағаттандырудың әлеуметтік мүмкіндігінің арасындағы қайшылыққа деп түсіндіреді. Яғни бұл өз кезегінде қоғамдық жағдайдың сипатына тәуелді болады. Бұл дегеніміз қоғамдық қатынастар жүйесінде өндіріс, саясат, мәдениет, шаруашылық, тұтыну салаларында белгілі бір орынға ие болу. Ал қалыпты өмір сүру жағдайында бұлар бір-бірімен сәйкес келіп отыруы тиіс. Қоғамдық еңбек бөлінісі жүйесіндегі белгілі бір орынды иелену адамның кәсіпқойлық дәрежесін, білімін және мәдени мәртебелігін айқындайды. [12; 88-89бб.]
Жеке адамның әлуметтік мәртебелерінің бір-біріне сәйкес келмеуі оны қоғамдық тәртіпті бұзуға итермелейді. Яғни саяси экономикалық үстемдікке әлеуметтік саладағы жағдайдың сәйкес келмеуі, жеке адамдардың білім мәртебесіне экономика, мәдениет саласында тиісті орынды қамтамасыз етпеген жағдайда, олар заңсыз әрекетке барады. Кейбір саяси қызметкер өзінің жағдайын мемлекеттегі рөлімен теңестіру үшін, билікті теріс мақсатта пайдаланады. Ең арысы жалданбалы жұмысшы да, сатқан жұмыс күшінің ақысы оның қоғамдық қажеттілігін өтемесе қолайсыз мүмкіндіктерді пайдалануға бет бұрады.
Жоғарыды айтылып өткен құқық бұзушылық тың негізгі себептерін тұжырымдай келе байқайтынымыз заңды мінез-құлық, құқықтық сана, құқықтық мәдениеттің бұл тұрғыда алатын орны ерекше.
Заңды мінез-құлық құқық нормаларының нұсқауларына сәйкес келетін жеке тұлғаның мінез-құлқы. Ол арқылы заң орындалады, жүзеге асырылады. Егер адамның мінез-құлықтары құқық нормаларының талаптарына сәйкес келсе, онда құқықтық тәртіп нығаяды. [13; 77-78бб.]
1.2 Қылмыстық заңнама тарихындағы қылмыс және қылмыстық теріс қылық ұғымдары
Барлық құқық бұзушылық қоғамға қауіптілігінің сипаты мен деңгейіне байланысты екі топқа бөлінеді. 1) Қылмыс. 2) Теріс қылық.
Қылмыс қоғамға қауіпті және заңмен жазалау қатерімен тыйым салынған айыпты әрекет -- әрекетсіздік. Ол қоғамның қалыпты өмір немесе мемлекеттік құрылыс, шаруашылық жүйе, меншік және азаматтардың саяси, еңбектік, мүліктік және басқа да құқықтары. Қылмыстың заңды сипаты - оларға қылмыстық заңмен тыйм салу мен жазалау шараларын қолдану болып табылады. Қылмысты заңда көрсетілген, қылмыстың барлық нысандық белгілерін иеленуші құқық бұзушылық өзінің жеңіл мәнділігіне байланысты қоғамға қауіпті болмаса, қылмыс болып саналмайды.
Қылмыс басқа құқық бұзушылық түрлерімен салыстырғанда қоғамға үлкен қауып әкеледі. Қылмыстың қоғамдық дәрежесін білу үшін, мынандай факторларға сүйіну керек: обьектінің құндылығы, құқыққа қайшы әрекеттің мазмұны, жағдайы, уақытты, әдісі, келтірген зиянның көлемі мен сипаты, себебі, құқық бұзушының жеке мінездемесі.
Теріс қылық дегеніміз - қылмыспен салыстырғанда қоғамға қауптілігі біршама төмен және қоғамдағы құқықтық тәртіптің жекелеген жақтарына нұқсан келтіруші құқық бұзушылық.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 10-бабының 3-тармағына сәйкес, қылмыстық теріс қылық - қоғамға зор қауіп төндірмейтін, болмашы зиян келтірген неадамның жеке басына, ұйымға, қоғамға немесе мемлекетке зиян келтіру қатерін туғызған,оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту түріндегі жаза көзделген, іс-әрекет (әрекетсіздік) болып танылады делінген.
Яғни қылмыстық теріс қылықтың өзіне тән негізгі 4 белгісі болуы тиіс:
1. Әрекет қасақана болуы;
2. Қоғамға зор қауіп төндірмеуі;
3. Болмашы зиян келтіру немесе келтіру қаупін туғызу;
4. Оны жасағаны үшін айыппұл салу, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққаалу түріндегі жаза көзделуі тиіс.
Жаңа қылмыстық кодексте барлығы 156 қылмыстық теріс қылық енгізілген,оның ішіне қазіргі 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған. Бұл қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызылған әкімшілік құқық бұзушылықтардың көбісі жеке тұлғаға, кәмелетке толмағандардың құқықтарына, қоғамдық тәртіпке қол сұғатын және отбасы-тұрмыстық саласындағықұқыққа қарсы әрекеттер және т.б. табылады.
Сонымен қатар, аталған санатқа қолданыстағы онша ауыр емес 100 қылмыс енгізілген. Осы жерде айта кететін бір жәйт, аталған 100 онша ауыр емесқылмыстардың 20-сы үшін қолданыстағы қылмыстық заң бойынша бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын қылмыстар болып табылады, алжаңа кодекске сәйкес, ондай қылмысты жасаған тұлғанының соттылығы даболмайды.
Қылмыстық теріс қылықтардың қатарына бұрын қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексте болмаған 9 құқыққа қарсы әрекеттер енгізілген. 47 әкімшілік құқық бұзушылық қылмыстық теріс қылықтар қатарына жатқызу - жауапкершілікке тартылатын тұлғаның қорғануы құқықтарын күшейтетіні сөзсіз.
Қазақстан ҚК-нің қылмыстық теріс қылықтар тізімі айтарлықтай кең - 171 қылмыстық теріс қылық (58 бұрынғы әкімшілік құқық бұзушылық, 104 ауыр емес қылмыс және 9 жаңа қылмыс). 2015 жылғы статистикалық мәліметтер Қазақстанда тіркелген қылмыстық теріс қылықтар ұсақ-түйектеп ұрлау және жол жүрісі ережелерін бұзу көлік құралдарын пайдалану, абайсызда денсаулыққа орташа ауырлықтағы зиян келтіру. Бұл бұрын негізделген барлығы, жасалған жол-көлік оқиғалары санының өсуі және заң шығарушының мүлік құнының мөлшерін айқындауы ұсақ ұрлыққа жататын азаматтар үшін. Егер туралы айтатын болсақ абсолюттік сандар, онда 2018 жылы 316 418 қылмыстық қылмыстық теріс қылық, 2017-361 689 қылмыстық теріс қылық.
Бұл деген - қорғаушының міндетті қатысуы - қылмыстық процесстік кодексте көзделген процессуалдық кепілдігінің барлық кешенін қолдану деген сөз.
Жаңа заңға сәйкес, қылмыстық теріс қылықтар үшін қамауға алудың ең жоғарғы мерзімі 6 ай көзделген. Қолданыстағы қылмыстық кодекспен салыстырғанда, жаңа кодексте бас бостандығынан айыру жазасының орнына баламалы жазаларды қолдану басты назарға алынып, жаза түрлері мен жаза тағайындау жүйесі айтарлықтай өзгерген. Қабылданған кодекстің 40 бабында қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін және қылмыс жасағаны үшін кінәлі адамға тағайындалатын жаза түрлері бөліп көрсетілген. Енді қылмыстық теріс қылық жасағаны үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, қоғамдық жұмыстарға тарту, қамаққа алу қолданылса, қылмыс үшін айыппұл, түзеу жұмыстары, бас бостандығын шектеу, бас бостандығынан айыру жазасы қолданылуы мүмкiн.
Теріс қылық қоғамға зиян келтіргендіктен, әлеуметтік қауіпті болып табылады. Теріс қылық қоғам өмірінің қай саласында жасалуы, келтірген зиянының сипаты және тиісті құқықтық санкциясының ерекшеліктеріне байланысты әкімшілік, тәртіптік, азаматтық құқық бұзушылықтарға жіктелінеді.
1. Әкімшілік құқық бұзушылық - мемлекеттік басқару саласындағы қоғамдық қатынастарға зиян келтіретін әкімшілік, қаржылық, жер және басқа құқық салаларының нормаларымен реттелетін, әлеуметтік қаупті әрекет-әрекетсіздік.
Мұндай құқық бұзушылықтар атқару және билік етудің қалыпты қызметіне кедергі келтіреді, жалпы қоғамдық тәртіпті бұзады (жол ережесін бұзу, өндірістегі қауіпсіздік ережесін бұзу және т.б.), азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделеріне нұқсан келтіреді.
Әкімшілік құқық бұзушылықтар тек объектілерінің жалпы сипаты және мемлекеттік басқарудың құқық тәртібіне қарсы бағытталғандығымен ғана емес, жазалау сипатында қолданылатын санкцияларымен де ерекшеленеді. Мәселен, ескерту, айыппұл, жүргізу куәлігін алып қою және т.б.
2. Тәртіптік құқық бұзушылық қызметтік қатынас саласында бағынаушылық тәртібін бұзуға бағытталатын, әлеуметтік қауіпті әрекет-әрекетсіздік. Ол өндірістің қызметтік, әскери және оқу тәртібін бұзып, олардың алдында тұрған шаруашылық, әлеуметтік-мәдени, басқару және де мақсаттар мен міндеттерді орындауға кедергі болады. Бұл үшін мынадай санкциялар қолдану мүмкін: ескерту, сөгіс, жұмыстан шығару, оқу орнынан шығару.
3. Азаматтық құқық бұзушылық - азаматтық құқық нормаларымен реттелетін мүліктік және онымен байланысты жекелеген қатынастарға зиян келтіретін, әлеуметтік қауіпті әрекет-әрекетсіздік. Ол шарттық және шартсыз деп екіге бөлінеді. Шартты - азаматтық құқықтың шартқа қатысушы субъектілерінің әрекетінен туындаса, шартсыз - азаматтық құқықтың нормаларының талаптарын сақтамау және орындамаумен байланысты болады.
Азаматтық құқық бұзушылықтың қылмыстық әрекеттерден айырмашылығы, олардың заңда тізімі берілмеген. Яғни, азаматтық құқық бұзушылыққа тән ерекшелік оларға мүліктік және мүліктік емес санкцияларымен тыйым салынуы болып табылады. Мұнда және бұзылған құқықтың қалпына келтірілуі көзге түседі: заңға қайшы келетін мәмлені өзгерту, келтірілген мүліктік зиянның орнын толтыру және т.б. Құқықты қалпына келтіруші санкциялар азаматтық құқық бұзушылық келтірілген зиянды салдарын бағалау және азаматтар мен ұйымдардың бұзылған құқықтары мен заңды мүдделерінің қалпына келтіруін көздейді.
Қылмыс пен теріс қылықты терең зерттеу үшін, тарихқа назар аударғаны дұрыс болар. Осы жұмыста, құқық бұзушылықты түсіну үшін, қазақ халқының 18-19 ғасырдың құқық нормаларына назар аударам. Әсіресе, алған уақыт аралығын жақсы зерттеген С.Л. Фукстың Обычное право казахов в 18-первой половине 19 века деген еңбегіне сүйінем.
18-19 ғасырдағы қазақ халқы қылмыс деген терминді қолданбаған, яғни бұл сөз әлі болған жоқ. Оның орнына жаман іс, жаман қылық деген ұғымдар болған.[8] Құқық бұзушылықты бұлай бөлуі, көбінесе феодалдық қоғамға жатады. Мысалы, жаман қылық деп германдықтар, опасыздық деп орыстар, зұлымдық деп литовтықтар атаған. Бірақ литовтықтар феодалдық қоғамның ең жоғарғы сатысында зұлымдық сөзін заңдықтан шығу деген сөзбен ауыстырған. Сондықтан да, қазақ халқы қолданған жаман іс, немесе жаман қылық сөздері, қоғамда қылмыстық құқықтың қай сатысында тұрғанын толық көрсетпеген. Жалпы қазақ халқының тарихында, қоғамды реттейтін бірнеше заңдар жиынтығы болған. Оның бірнешеуі ғана, жазбаша құжаттармен дәлелденеді, көбінесе заңдар жиынтығы ауызша сақталған. Ең алғашқы белгілі заң жиынтығы, бұл 12-13 ғасырда қолданылған Шыңғысхан империясының қоластында болғандықтан Жасақ заңы. Бірақ та, бұл заңда қылмыс пен теріс қылық арасындағы айырмашылық көрінбейді. Көбінесе, орташа немесе ауыр құқық бұзушылық болсын, оларға бір ғана жаза болды, ол -- өлім жазасы. Орта ғасырларда (14-17 ғасырлар арасы) Қасымның қасқа жолы, Есімнің ескі жолы, Жеті жарғы заңдар жиынтығы пайда болады. Бұл заңдардың пайда болуының басты себебі, бұрынғы заңдарға қайта талдау жасап, уақытқа, заманға сай келетін өзгерістер енгізу. Жоғарыда айтылғандай, заң қандай да керемет болмасын, оның ескірілуі мүмкін, яғни әдеттегідей, реформа жүргізу қажеттілігі туындайды. П. Маковецкий 18-19 ғасырдағы қазақ қоғамындағы құқықтық нормалар, қылмыс, теріс қылық және дінге сәйкес келмейтін әрекеттерді айыра білмейтіндігі туралы жазған. [9] Бұл қате пікір. Құқықтық нормалар жақсы дамығандықтан, қазақ сот жүйсінде қылмыс пен дінге сәйкес келмейтін әрекеттер арасындағы айырмашылықты жақсы түсінген. Соңғысы қылмысқа жатқан жоқ, оны көбінесе теріс қылыққа жатқызған болатын. Бірақ, осы үш терминге нақты түсінік болмағандықтан, қазақ сот жүйесі мәселені еркін жүйде шешкен. Әр құқық бұзушылық, ол қандай да болмасын, оны шешуге және жазаны белгілеуге бидің қолында, ол нақты бір жүйелі заңға сәйкестірілмеген -- деп хабарлайды дАндре. [10] Бірақ, Фукстың айтуынша, бұндай жағдай тек қазақ қоғамында ғана емес, ол бүкіл феодалдық және дофеодалдық қоғамдарда кездеседі, ол заманға сай келетін құбылыс. Н. Гродеков П. Маковецкийдің көзқарасына карама-қарсы болған. Оның айтуынша қазақ халқы теріс қылықты, күнәдан айыра алады деп айтқанымен, ол бір қатені түзетіп, өзі басқа қателікке соғады. Яғни, ол қоғамдағы көпшілдік-құқықты мінезді мойындамай, сонымен қоса, қазақ қоғамында класстық бөлініс болмағаның мойындайды. Яғни, жеке құқықтық деген ұғым пайда болады. Бұл көзқарастардың қате екендігі айқын көрінеді. Себебі, жауапқа тарту процессі доминанты болса да, қазақ қоғамында істі қарауда, оның қоғамға қаншама зияндығы бар болғаның зерттеп, жаман істі тек бір тұлғаға емес, барлық қоғамға, болып тұрған класстық жүйеге қаншалықты зиян екендігін зерттей білген. Мысалға, 1803ж. Обет құжаттына назар аударайық. Бұл құжатта мынандай жағдай келтіріледі, егер де елде тонаушылық, мал ұрлау жағдай болып қалса, дала атқамінерлері сұлтандар, байлар, бийлер, бұны бір тұлғаға қарсы жасалған жаман қылық демей, оны бүкіл елдің тыныштығына қауып төндіретін қылмыс деп айтып, Ресей үкіметінен бұл қатерлікті жоюды талап еткен. [11] Яғни, класстық бөлініс айқын болғандығын дәлелдейді, осыдан соттың шешімі материалдық және ру-патриархалдық, туыстық қатынасқа назар аударғаның көрсетеді.
Сонымен де, 18-19 ғасырда қазақ қоғамының құқықтық қатынастары жоғарғы деңгейде болған деп айтуға болады. Оның себебі, жауапқа тартылатын тұлғамен бірге, оның руы де жауапқа тартылатын. Есімізге салған жөн, қазақ қоғамында жаман қылық үшін құн төлінетін болатын. Құн 17 ғасырға жақын кезеңінде енгізілген болатын. Бұл қазақ қоғамында заманға сәйкес енгізілген гуманистік норма деп айтуға болады. Құн жүйсін енгізудің басты себебі, демографиялық фактор әсер етті деп айтуға болады. Қазақ жерінің географиялық орның ескерсек, мұнда геосаяси жағдай қиын болғаны айқын көрінеді. Көрші елдермен үнемі соғыста болған қазақ халқы, бейбіт өмір кезінде жауынгер саның сақтап қалуды көздеген. Құн төлегенде, жеке тұлғаның материалдық жағдайы нашар халде болса, оған бүкіл ру және туыстары көмекке келуге міндетті болған. 18-19 ғасырлар кезінде, жауапқа тартылған адамға көмек көрсету, енді көбінесе топтық жауапкершілігімен сипатталады. Бұл жағдай Фукстың ойынша, феодалдық құқықтың жоғарғы сатысы екендігін айқын көрсетеді.[12]
Сол кезенің құқық жайлы тағы бір айта кететің мәселесі, қазақ қоғамында жануарлар, жансыз заттар жауапқа ешқашан тартылған жоқ. Мысалға, бұрында Афинада притандар соты жансыз заттарды, олар адамның өліміне себепкер болса, жазаға тартқан. Немесе кейбір неміс қалаларында жануарлар адам өліміне кінәлі болса, сот оларды өлім жазасына кескен. Ал Францияда тышқандарға қарсы сот процесстері болғаны белгілі. Жалпы орта ғасырларда көп мемлекеттерде жануарларды сотқа тартқан.[13] Қазақ тарихында ондай прецеденттер Тәуке хан кезінде орын алған, бірақ бұл құқықтың төменгі сатысы 18-19 ғасырда жойылған. Сотқа адам өліміне кінәлі болған жануарлар да, сол жануардың иесі де жауаптан босатылатын. Ал жансыз заттарды сотқа тарту немесе жазалау деген оқиға, қазақ қоғамында кездеспеген. Сонымен бірге, есі дұрыс емес дервиштерді де, жауаптан босатқан. Бұл жағдайлар қоғамдағы құқықтық қатынастар жоғарғы деңгейде болғаның көрсетеді.
1.3 Шет елдердің қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық теріс қылық ұғымдары мен алдын алу шаралары
ҚР қылмыстық заңнамасын реформалау және қылмыстық кодекске шетелдік қылмыстық заңнамаларда бар "қылмыстық теріс қылық" деген жаңа ұғымды енгізу. Тиісінше, мақалада шетелдік қылмыстық-құқықтық тәжірибені ескере отырып, осы ұғымның қылмыстық-құқықтық сипаттамасы талданды. Нәтижесінде қылмыстық әрекеттерді қазіргі "қылмыстарға" және "қылмыстық теріс қылықтарға" бөлу ГФР қылмыстық құқығына сәйкес келеді.
Қылмыстық құқық саласындағы қазақстандық ғалымдар мен посткеңестік елдердің ғалымдары үшін "қылмыстық теріс қылық" ұғымы шет елдердің, атап айтқанда Германия, Франция және т. б. заңнамасының қылмыстық-құқықтық элементі болып саналды.
Француз қылмыстық құқығы барлық қылмыстық әрекеттерді үш санатқа бөледі: қылмыстар, теріс қылықтар және бұзушылықтар. Франция ҚК 111-1-бабына сәйкес қылмыстық әрекеттердің мұндай жіктелуі олардың ауырлығына байланысты болады[1]. Франциядағы қылмыстық мінез-құлықтың мұндай жіктелуі Наполеон кодексі кезінде 1810 жылда заңды түрде бекітілгенін атап өткен жөн. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz