Экономикалық дағдарыс себептері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... ... ... .6
1.2. Дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3. Дағдарысқа қарсы менеджмент: басқару құралдары мен әдістері ... ... ... ... .21
2 БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАРДЫ БОЛДЫРМАУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Дағдарысқа қарсы басқарудағы мемлекеттік реттеудің түрлері мен рөлі... 31
Бейдағдарыстық басқарудағы қайшылықтардың себептерін алдын алудың іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТАР
Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..48
Тас-Құм АҚ сипаттама және қаржылық-экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бұл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс-қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір-таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс-қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік-экономика құру... .
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Реформалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді. Бұндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын, әйтеуір өтеді. Бұны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек етпейді. Сонда бұндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек прагмативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өршуі тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды қажет етті. Бұл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму, басқарушылық, ресурстарды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті түрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бұл тұрғыда дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты тұрақтандыру, бірінің біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи құбылыс салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың қателіктері, дұрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К.Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан құрылымға және мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қалыптастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық-экономикалық формацияда дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бүрындары өсім қиындыктары, даму проблемалары, тұрып қалу терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар дағдарыс түсінігіне ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тенденцияларымен, қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей ұйымда да пайда болып және ол әркашан жалпы экономикалық жағдайға тәуелді еместігін естен шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық аспектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси, психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен байланыстырып қарастырылған. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары, мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құбылыстың объективті мәні қарастырылған, онда дағдарыс түсінігі сипатталып, экономикалық дағдарыстар талданып және оған анықтамалар берілген, оның құрылымдарына ғылыми көзқарастар және пайда болу себептері берілген. Бұл жерде әртүрлі фаза да пайда болған дағдарыстарды басқару мүмкіндіктері және қажеттілігі дәлелденген.
Екінші тарау мемлекеттің экономиканы басқарудағы дағдарыстар туындауы және дағдарысты реттеудегі мемлекеттің рөліне арналған. Тәжірибе көрсетуі бойынша мемлекеттік басқару оның ішінде дағдарысқа қарсы басқару шараларына байланысты дағдарыстар әртүрлі өтеді. Өйткені дағдарыс сферасы тек объект ғана емес, сонымен қатар басқару субъектісі де болуы мүмкін. Тіпті соңғысы дағдарыс көзі болуы да мүмкін, оның жағдайы мен дамуы басқару объектісінің даму тенденциясы мен жағдайына сай келмей дағдарыс жағдайы туындауы мүмкін. Бұны мемлекеттік басқару жүйесінде қарастыру өте маңызды.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару концепциясының жеке ұйымға немесе фирма, кәсіпорын және сол сияқтыларға қатысты материалдарды қамтиды. Бұл жерде дағдарыс құбылысы тек макроэкономикалық көлемде ғана емес, сонымен қатар қандай кішігірім болмасын жекелей ұйымда да пайда болатын құбылыс ретінде ой қалыптасады. Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуындағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзқарас бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрындары социализмде дағдарыс жоқ, тек өсім қиындықтары деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды.
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды құбылыс екенін ескерсек, стратегияның қаншалықты нақты болатынын көріңізші?
Дағдарыс түсінігі тәуекел түсінігімен тығыз байланысты, ол өз кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Б9дан дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға болады.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы болады: жүмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін, сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау.
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).
Басқару
Yenйым
жүмысын
басқару
Yenйым дамуын басқару
Дағдарыс қауіпі
Процестерді
түрақтандыру
Жаңа сапаның пайда болуы
Үйымның тіршшк әрекеті
Басқару
Yenйым
жүмысын
басқару
Yenйым дамуын басқару
Дағдарыс қауіпі
Процестерді
түрақтандыру
Жаңа сапаның пайда болуы
Үйымның тіршшк әрекеті
1-Сурет. Ұйымдағы дағдарыс қауіпінің пайда болуы
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді. Жұмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бұзады, бірақ оның нық орындалуына жағдай жасайды.
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Дағдарыс - бұл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының шиеленсуінің шегі (1-сурет).
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге, модернизацияның циклдық тұтыну және қайта құрылымдарға байланысты, және субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайлармен де байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті ұйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі.
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қауіпі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты: оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару мүмкіндігі.
Сыртқы себептер
Сыртқы себептер
Дағдарыс себептері
Субъективті
Объективті
Ішкі себептер
Даму қажеттіліктері
Ғылыми білім деңгейі
Табиғи өзгерістер
Басқарудың жетілдірілмеуі
Қызметтегі қателіктер
Қызметтің күрделенуі
Уақыт тығыздылығы
Мүдделердің қарама-қайшылықтары
Дағдарыс себептері
Субъективті
Объективті
Ішкі себептер
Даму қажеттіліктері
Ғылыми білім деңгейі
Табиғи өзгерістер
Басқарудың жетілдірілмеуі
Қызметтегі қателіктер
Қызметтің күрделенуі
Уақыт тығыздылығы
Мүдделердің қарама-қайшылықтары
2-Сурет. Дағдарыстың себептері
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ ұзақ және жүйелі шығу. Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу.
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды, сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып немесе оны өршітуі мүмкін. Бұл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа, кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну, жауапкершілікке байланысты (3-сурет).
Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ұйымның жаңаруы
Ұйымның жандануы
Дағдарыстың шиеленісуі
Ұйымның қирауы
Дағдарыстың әлсіреуі
Ұйымның қайта құрылуы
Ұйымды сақтап қалу
Сапалы өзгерістер
Сандық згерістер
Жаңа дағдарыстың пайда болуы
Тез өзгерулер
Жұмсақ шығу
Ұзақ мерзімді өзгерістер
Қысқамерзімді өзгерістер
Қалпына келмейтін өзгерістер
Қалпына келетін өзгерістер
Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ұйымның жаңаруы
Ұйымның жандануы
Дағдарыстың шиеленісуі
Ұйымның қирауы
Дағдарыстың әлсіреуі
Ұйымның қайта құрылуы
Ұйымды сақтап қалу
Сапалы өзгерістер
Сандық згерістер
Жаңа дағдарыстың пайда болуы
Тез өзгерулер
Жұмсақ шығу
Ұзақ мерзімді өзгерістер
Қысқамерзімді өзгерістер
Қалпына келмейтін өзгерістер
Қалпына келетін өзгерістер
3-Сурет. Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Дағдарыс типологиясы. Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп-салдарымен де мінезімен де бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, құралдарды дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша 1).
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бұл дағдарыстарды бөлудің масштабты көрінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады. Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән. Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды.
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер, кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі түсініктерді шығаруға болады - таза субъективтіден, яғни сұраныс пен ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң, барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірінші себеп - капиталистік өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалық дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ.
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс пен тұтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар өндірісінде дағдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды мінезде болып, қоғамдағы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Тауар өндірісінде, өндірісті ұйымдастырудың үстемдік етуші формасы болып, ал нарық оның реттеушісі болғалы, өндіріс пен тұтыну арасындағы айырма уақытпен де және кеңістіктеде тез күшейе түсті. Стихиялық және анархиялы жағдайда өндірістегі экономикалық дағдарыстар объективті заңдылық бола бастады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді. Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті сұраныс жиынтығы қатынасындағы, ұдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады. Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің стихия және анархиялық өндіріс кезінде, болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан. Белгілі экономист В.Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы Маркстік саяси экономия алдында айқын қарыздар.
Маркстік емес мектеп өкілдері алғашында, экономикалық циклдардың болатындығын теріске шығарып, дәстүрлі нарық механизмі шеңберіндегі құбылыс сияқты циклдықты жеңу мүмкіндігін дәлелдеп бақты. Әлемдік экономиканың XX ғасырдағы дамуы артық өндіріс процесіндегі циклдық көзқарасы шегінен бастартуға әкелді.
Экономикалық дағдарыс себептері. Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген көзқарастар біршама қарама-қайшы. Және бұған объективті себептер аз емес. Артық өндіріс циклдлығына әсер ететін бір ғана факторлардың, әр кезеңде әр түрлі және жекелей елдерде көрініс табуы өзіндік ерекшеліктерге ие. Көптеген экономистер циклдылықтың ұзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) байланыстырады. Негізгі капиталдың активті бөлігі 10-12 жылда моральды тозуға үшырап отырды. Бұл экономикалық жандануға стимул болу үшін оларды жаңартып отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, құрал жабдықтар мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың жаңаруы, экономикалық циклдлықтың материалды негізін қалайды.
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қәзіргі әлемдегі ҒГП әсерінен, негізгі капиталдың жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық дағдарыстарды капитализм табиғатымен байланыстырмай басқа да себептерін үсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын халықтың жеткіліксіз тұтынуы. Жеткіліксіз тұтыну теориясының жалғастырушы өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды. Дағдарыс дәрісі ретінде тұтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ тұтынудың жетіспеушілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ экономистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе теңсіздіктен. Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф.Фон Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда болуы мемлекеттің артық қаржыландыруынан (арзан несиелер, сұранысты ынталандыру) туындайды.
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша, инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік психологиялық суреттемесі бар[1]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-ауыздық капитал салымының тұрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П.Самуэльсон өзінің экономика кітабында циклдық пен дағдарыстар теориясының бірқатар белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашалық еңгізу циклы (Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ адамдарды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон, Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып табылады. (Хайек, Мизис және басқалар);
күн дағы теориясы - ауа райы - өнімділік (Джевонс, Мур).
Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің экономикалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталған үш этапы назар аударуға лайықты.
Дағдарыс және жүмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы ретінде Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға мемлекеттің араласу идеясын ұсынды. Циклдық факторын зерттеудегі еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Экономикалық циклдық себептерін зерттеудің үшінші кезеңі болып 60-шы жылдардың ортасынан қазіргі күнге дейінгі кезең. Бүл кезеңде, біріншіден, нарықтык экономика циклдылығының экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі) себептерінің шектелуіне аса көңіл бөліне бастады, әсіресе эндогенді факторларға айрықша көңіл бөлінеді. Екіншіден, бірқатар мамандар позициясы анықталды, олардың ойынша, көптеген дамыған елдер үкіметі экономикалық теңдік тұрақтылығын және циклдық ауытқуларды бәсеңдетуге бағытталған дағдарысқа қарсы реттеуге аса көңіл бөлмей, керісінше про-циклдық саясат жүргізеді, яғни циклдылықты қолдайды.
[1] Й. Шумпетер Теория экономического развития М: Прогресс, 1982.
Циклдық фазалары және оның көрініс табуы. Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады. Бірінші фаза - дағдарыс (құлдырау). Бұл кезде өндіріс көлемі және іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы, жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономиканың дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айырмашылығын айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші салаларда өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта тұтынушыларда бұндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді. Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, автомобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополияланбаған секторындағы іс-әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған салаларында өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде, монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға бейімделу, жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға тұрақтылығына қарамастан, олар бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады.
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары басталып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен өндіріс құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен жаңа өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін жаңа, жоғары көтерулер басталады.
Төртінші - көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табыстың азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және несие пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылығы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
Кондратьев циклы немесе ұзақ толқынды цикл, ұзақтылығы 40-60 жыл. Оның басты қозғаушы күші болып қоғамдық өндірістің технологиялық базасын түбегейлі өзгерту, оның құрылымын қайта қарастыру;
Кузнец циклы. Оның ұзақтылығы шамамен 20 жылмен шектеледі, ал оның қозғаушы күші болып, ұдайы өндіріс құрылымындағы өндіріс жылжуы (бұны ұдайы өндіріс немесе құрылыс циклы деп жиі айтады);
Джаглер циклы. Ұзақтылығы 7-11 жыл, бұл алуан түрлі ақша-несие факторларының өз-ара іс-әрекетінің қортындысы болып табылады;
Китчин циклы, ұзақтылығы 3-5 жыл, кәсіпорынның тауарлы-материалды құндылықтарының салыстырмалы көлемі динамикасынан туындайды;
Жеке шаруашылық циклы, 1 жылдан 12 жылға дейінгі кезеңді қамтып, инвестициялық белсенділіктің ауытқуына байланысты өмір сүреді.
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н.Д.Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын теориясына үлкен көңіл бөледі. Өткен ғасырдың 20 жылдарынан-ақ, КСРО шаруашылық конъюктурасының динамикасы сұрақтарын қарастыра отырып, Кондратьев ел экономикасының дамуын сипаттайтын бірқатар көрсеткіштерді, әлемдегі капиталистік шаруашылық динамикасымен, экономикалық салыстырулар жүргізді. Зерттеулер нәтижесі оның капиталистік ұдайы өндірістің ұзын толқындар концепциясының туындауына әкеліп соқты. Көптеген статистикалық материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік ұдайы өндіріс циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, ұзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бұл циклдардан Кондратьев екі фазаны немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Бірінші цикл - 1787-1792 ж.ж. бастап 1810-1817 ж.ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1810-1817 ж.ж. бастап 1844-1855 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Екінші цикл 1844-1851 ж.ж. бастап 1870-1875 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1870-1875 ж.ж. бастап 1890-1896 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Үшінші цикл 1890-1896 ж.ж. бастап 1914-1920 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1920 жылдан 1940 дейін (төмендеткіш толқын). Оның есебі бойынша, келесі төртінші үлкен цикл 40 жылдың соңынан бастап 70 жылдардың басына дейін жалғасуы керек болған. Жоғарлатқыш толқын күтіліп, ал 70 жылдардың басынан 80 жылдардың ортасына дейін - төмендеткіш толқын. Төртішні циклдың төмендеткіш толқынынан, келесі үлкен бесінші циклдың жоғарлатқыш толқынына өту, осы есеппен 90 жылдың басы, ал осы бесінші циклдың жоғарлатқыш толқынының жоғарғы нүктесі, XXI ғасырдың бірінші ондығында жетуі тиіс.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сондықтан да оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар құрметтеліп орын берілді. Бұл теорияға 80-90 жылдары бірқатар халықаралық конференциялар арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен зерттелген. Бұл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й.Шумпетер болды. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып, техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Экономикалық дағдарыс түрлері және олардын динамнкасы. Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық ұдайы өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және құрылымын зерттеу формаларын тереңдетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салдарынан нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі.
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді яғни белгілі бір заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындалады. Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен терең және ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық, жартылай, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклдық басталуына жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локалды мінезде. Бүл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар АҚШ пен Канаданы қамтиды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық экономиканы қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының үйлеспеуі, құрылымдық қайта құрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс.
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының бұзылуы болып табылады. Бұл сала аралық диспропорцияда көрініс табады, біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетикалық, шикізат және азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бүл кезде өнімді өткізу мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп, өндірісті кеңейтіп және ұсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші, автострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арттағы көліктер алға жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі жолды бөгемегенше тығын ұзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
1.2 Дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан қарастыру
Өндірістік-экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық деңгейдегі шаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының объективті тенденциялары - жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі кон-цептуалды түрғыдан қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты сұрақтарына кірмеді. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер еңбегінен көруге болады. Бірақта, ұзақ уақыт бойы менеджмент теориясында дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі мүлдем басқа методологиялық тұрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Менеджмент теориясы әдебиеттерінде дағдарыстармен күресте проактивті әдісті енгізуді қолдайтын пікірлерді кездестіруге болады, бірақ олар ортақ мақсатты ұстанып, дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің басым бағыттарын жүйелі қолдануды ұсынбайды. Мысалы, жиі кездесетін мынадай пікірлер: Дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер мақсатының алғы шарты болып, жай ғана қиыншылықтарды масштабты дағдарыстарға айналдырмау. Мұндай нақты мысалдар сияқты сөздер көптеп кездесіп, бірақ жүйелі әдістемелі түрде дәлелденбеген.
Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті, теңестірілген тұрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін ескере кеткен жөн. Дағдарыс құбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану, біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады. Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге жат құбылыс болды. Бұндай дағдарыс құбылыстарымен күресте қажетінше реактивті әдістерді қолдануға болады, бұл мысалда көрсетілгендей біраз уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, нарықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік-экономикалық процестердің жоғарғы динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие кумулятивті эффекті қалыптастырады. Бүған нақты мысал ретінде ТМД елдеріндегі қоғамдық дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше дағдарыс құбылыстары, жиынтығында терең және ұзақ дағдарысты туғызды. Бұл мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді. 1-ші схемада нарықтық шаруашылық жүйедегі реактивті және проактивті әдістерін салыстырудың негізгі сипатын көрсетеді, онда проактивті әдістің басым бағыттарының біржақтылығын толық ашып көрсетпейді, бірақ дағдарысқа қарсы әдісті қолдануға көп орын қалдырады. Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті және проактивті де әдістері дағдарыс құбылыстарымен күресте, тұйықталып қолданылмайды. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды, дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет үйым ретінде, бұнда болып жатқан дағдарыс құбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бұл ойды тарқата айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның жоғары деңгейінде де кең тараған. Макро-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу құбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты айтуға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мұнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда дамыған елдер энерго тұтыну құрылымы аздап өзгерді. Бірақ батыс европа елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70% бөлшек саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасындағы қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес. Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы менеджменттің реактивті әдісін ұсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да кішігірім компаниялардың тоқырауға ұшырауы, дағдарыс құбылыстарынан сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы менеджментті үйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы басқарудың реактивті әдісін қолданады. Бұл бизнестің ортақ идеологиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағытталған, ең алдымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде үстап тұру. Бұл позициядан қарағанда, дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік қүнын көтеру элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету, немесе сату көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі корпарациялардың негізгі бөлігі, құрылымдық бөлімшелерді аз құрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы шараларды жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы ішінен, дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бұндай қатынас қалдық соммамен дағдарысқа қарсы құрылымдық бөлімшелерін қаржыландыруда дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің формалары мен процедураларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге персонал таңдауда талаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі менеджмент функциясының әрқайсысын сапалы ұйымдастыруға объективті жағдай туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар. Сондықтан да ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бұндай корпорацияларда дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей дағдарыс құбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет. Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, халыққа білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі, тұтыну тауарларының импортына шектеу қойылғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде, әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс құбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды пайдалану және болып жаткан дағдарыс құбылыстарымен белсене күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойындауға болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан, бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар. Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық-экономикалық катынастардан келтіруге болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жұмылдыруға, өндіріс қуатын арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді бе-реді. Ұлттык экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарына тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар конъюктурасындағы шикізат пен алғашқы энерготасымалдауыштарға өзгерістердің жағымсыздығымен байланысты.
Сондықтан дағдарысқа қарсы басқару әдістемесін жасанды түрде, стратегиялық басқарудың ортақ ғылыми-әдістемелік базасынан ажыратуға болмайды, жекелей компаниялардың өндірістік-коммерциялық қызметін ұзақмерзімді орнықты өсуіне және басқа микродеңгейдегі үйымдық құрылымдарда, ал ұлттық экономиканың дағдарыссыз даму стратегиясынан тіпті ажыратуға болмайды.
Біз ұсынған концептуалды 4-ші суретте проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың кешенді идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байланысы суреттелген.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің өзара іс-әрекетінің дәлдігімен (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу органдары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асыруда көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-әдістемелік базасын жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1. Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні ... ... ... ... ... .6
1.2. Дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
1.3. Дағдарысқа қарсы менеджмент: басқару құралдары мен әдістері ... ... ... ... .21
2 БЕЙДАҒДАРЫСТЫҚ БАСҚАРУДАҒЫ ҚАЙШЫЛЫҚТАРДЫ БОЛДЫРМАУДЫҢ ЖОЛДАРЫ
Дағдарыс жағдайындағы мемлекеттік реттеудің аналитикалық негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Дағдарысқа қарсы басқарудағы мемлекеттік реттеудің түрлері мен рөлі... 31
Бейдағдарыстық басқарудағы қайшылықтардың себептерін алдын алудың іс-шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
3 КӘСІПОРЫН ДАМУЫНДАҒЫ ДАҒДАРЫСТАР
Кәсіпорындағы дағдарыстың пайда болуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..48
Тас-Құм АҚ сипаттама және қаржылық-экономикалық жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Дағдарысқа қарсы басқару тиімділігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..71
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 75
КІРІСПЕ
Бүгінгі таңдағы ауқымды өзгерістер кезеңі қоғам өмірінің барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себепті қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, әлеуметтік-экономикалық және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономиканы нарықтық қатынастарға көшіру міндеті түр. Осы негізінде әлеуметтік, рухани және тағы басқа күрделі мәселелерді шешу - бүгінгі күннің басты талабы. Сөйтіп бұл мәселелерді дәйекті түрде жүзеге асыру бүкіл қоғам мүшелерінің жаңаша көзқарасына, нақты іс-қимылына және олардың экономикалық біліміне тікелей байланысты. Экономикалық тәрбие - қоғамды дамытудың пәрменді күші. Сондықтан бүгінгі жаңа шаруашылықты жүргізу тәсілдеріне негізделген экономиканы басқаруға тартылатын мамандардың экономикалық білім дәрежесі де жоғары болуы қажет.
Біздің ойымызша, нарықтық экономиканы қалыптастыру біздің Қазақстан Республикасында жаңа қоғам құру. Осы мәселе туралы әлі де бірқатар пікір-таластарды алға тартуға болар еді. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасу мен дамуының стратегиясы деп аталатын еңбегінде біздің стратегияны былай деп анықтайды: меншіктің негізгі түрлерін (жекеменшік пен мемлекеттік меншік) үйлестіре және өзара іс-қимыл жасай отырып бәсекелестік бастамаға негізделген әлеуметтік-экономика құру... .
Дағдарысқа қарсы басқару термині салыстырмалы түрде жақында пайда болды. Оның пайда болу себебі Қазақстан экономикасын реформалау және Қазақстанның дағдарысты даму аясына өтуімен байланысты. Реформалау нәтижесі дағдарысқа әкелетінін көбісі күткен жоқ, бірақ бүгінгі күні экономиканы дағдарыстан тек жаңа типтегі басқару шығара алатынын көбісі түсінеді. Бұндай басқару дағдарысқа қарсы атауына ие болды. Бірақ аты атымен, ал мәні үлкен пікір талас туғызды. Дағдарыс қандай тереңдікте болмасын, әйтеуір өтеді. Бұны көптеген елдердің экономикалық даму тарихы көрсетті. Және дағдарысқа қарсы басқару қажеттігін керек етпейді. Сонда бұндай типтегі басқару уақытша мінезді немесе тек прагмативті мәнде ма? Онда неге жоғары білім беру жүйесінде мамандар дайындап, ғылыми концепция қалаудың қажеттігі қанша?
Әрине, Қазақстандағы дағдарыстың өршуі тиімді дағдарысқа қарсы басқаруды қажет етті. Бұл тәжірбие тапсырысы. Сонымен бірге басқару ғылымының даму тенденциясы да дағдарысқа қарсы басқару концепциясын дайындауды қажет етеді. Оның алғы шарттары болып, циклдық даму, басқарушылық, ресурстарды үнемдеу, мотивация, уақыт үнемділігі, әлеуметтік әріптестік және көптеген басқалар. Олардың жиынтығы нақты дағдарыс қауіпін куәландырады, тіпті сәтті басқаруда да.
Объективті түрғыдан дағдарыс көптеген жағдайларды өзара байланысын сипаттайды, басқару қиындығы мен тәуекелділігін жоғарлатады. Бұл тұрғыда дағдарысты және оның алдын алуды шеттетіп, дағдарысты тұрақтандыру, бірінің біріне ұласуы, дағдарыстан шығуды осы шақтанда келер шақтанда алынып тасталмайды. Тек экономика ғана емес, сонымен қатар табиғатта циклды өмір сүреді, және тек экономика дамуы ғана дағдарыс жағдайын туындатпайды.
Қоғам дамуының әр түрлі этапында дағдарыс қатынасына деген түсінік те әр қилы болады. Мысалға, бір позиция бойынша дағдарыс тек табиғи құбылыс салдары, ал басқалары, - дағдарысты адамдар өздері туындатады, олардың қателіктері, дұрыс көңіл бөлмеуі, білместік, сенімсіздік.
К.Маркс болса қоғам дамуындағы дағдарыстың қайнар көзінің экономика екендігін дәлелдеді, ол жеке меншікке және соның салдарынан құрылымға және мүдделер қақтығысына әсер етуіне негізделген. Осыдан көптеген біздің елдің алысты көрмейтін саясаткерлері мен идеологтары мынадай пікір қалыптастырды, жеке меншікті жойған қоғамдық-экономикалық формацияда дағдарыс мүмкіндігі болмайды. Сол себепті бүрындары өсім қиындыктары, даму проблемалары, тұрып қалу терминдері жиі қолданылып келді, кейіннен олар дағдарыс түсінігіне ауысты, бірақ мәні бойынша сол процестерді қамтыды.
Бірақ та, дағдарыс басталуы қандай терминді қолданумен анықталмайды, ол өндірістің және жалпы экономиканың нақты даму тенденцияларымен, қажеттіліктермен анықталады. Ал дағдарыс негізі мен тереңдігі басқаруға тәуелді, яғни, мәселені шешудегі көрегендік және дағдарысты жұмсарту мүмкіндігі, оларды даму мақсатында қолдану.
Бүгінгі күндегі азғантай дағдарысқа қарсы басқару кітаптары мен оқу әдістемелерінде дағдарысқа қарсы басқару концепцияларына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Немесе оны тек макроэкономикалық масштабтағы мәселе деп қарастырылады да, дағдарыстың жекелей ұйымда да пайда болып және ол әркашан жалпы экономикалық жағдайға тәуелді еместігін естен шығарып алғандай; немесе тек дағдарыстың экономикалық аспектілері ғана қарастырылып, оның әлеуметтік, саяси, психологиялық, ұйымдастырушылық, басқарушылық, табиғи және тағы басқа жақтары шетте қалып қойылған.
Бұл дипломдық жұмыста дағдарысқа қарсы басқару мәселелерін кешенді түрде мемлекетпен, экономикамен, өндіріспен, ұйымдастырылумен, адамдармен байланыстырып қарастырылған. Сонымен қатар бұл еңбекте тек дағдарыстың мүмкін болатын масштабын ғана емес, сонымен қатар оның әр түрлі формалары, мазмұны, себептері және оның салдары қарастырылған.
Дипломдық жұмыс үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда құбылыстың объективті мәні қарастырылған, онда дағдарыс түсінігі сипатталып, экономикалық дағдарыстар талданып және оған анықтамалар берілген, оның құрылымдарына ғылыми көзқарастар және пайда болу себептері берілген. Бұл жерде әртүрлі фаза да пайда болған дағдарыстарды басқару мүмкіндіктері және қажеттілігі дәлелденген.
Екінші тарау мемлекеттің экономиканы басқарудағы дағдарыстар туындауы және дағдарысты реттеудегі мемлекеттің рөліне арналған. Тәжірибе көрсетуі бойынша мемлекеттік басқару оның ішінде дағдарысқа қарсы басқару шараларына байланысты дағдарыстар әртүрлі өтеді. Өйткені дағдарыс сферасы тек объект ғана емес, сонымен қатар басқару субъектісі де болуы мүмкін. Тіпті соңғысы дағдарыс көзі болуы да мүмкін, оның жағдайы мен дамуы басқару объектісінің даму тенденциясы мен жағдайына сай келмей дағдарыс жағдайы туындауы мүмкін. Бұны мемлекеттік басқару жүйесінде қарастыру өте маңызды.
Үшінші тарауда дағдарысқа қарсы басқару концепциясының жеке ұйымға немесе фирма, кәсіпорын және сол сияқтыларға қатысты материалдарды қамтиды. Бұл жерде дағдарыс құбылысы тек макроэкономикалық көлемде ғана емес, сонымен қатар қандай кішігірім болмасын жекелей ұйымда да пайда болатын құбылыс ретінде ой қалыптасады. Жұмыс қолданылған әдебиеттер тізімімен аяқталады.
1 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ДАҒДАРЫСТЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАБИҒАТЫ
1.1 Дағдарыс түсінігі, типтері және экономикалық дағдарыс мәні
Қазіргі күнгі әдебиеттерде, әлеуметтік-экономикалық жүйенің дамуындағы ортақ дағдарыс түсінігі қалыптаспаған. Тұрмыстағы көзқарас бойынша, дағдарыс тек капиталистік өндіріс тәсілінде ғана тән құбылыс және социалистік өндірісте болмауы тиіс. Тіпті бұрындары социализмде дағдарыс жоқ, тек өсім қиындықтары деген теория қалыптасқан болатын. Көп жылдары біздің елімізде бұл түсінік, өндіріс дамуындағы экономикалық саясатты қалыптастырудың нақты факторы емес, тек идеологиялық тұрғыда болды.
Кейбіреулердің айтуынша, бұл тек макроэкономикалық даму процесіне қатысты, ал кәсіпорын немесе фирма масштабында, мысалға, басқарудағы қателіктермен немесе басшылардың кәсіби деңгейінің төмендігінен туындайтын үлкен немесе кішігірім өткір мәселелердің болуы. Бұндай мәселелер дағдарыс дамуын көрсетпейді, олар объективті тенденциялардан туындамаған, бірақта кейбір сыртқы әсерлерге байланысты.
Мұндай ұсынымдар бір жақты және ұйымды басқаруда жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Егер осы позициямен фирмаішілік басқаруды қарастыратын болсақ, даму стратегиясын құрастырғанда дағдарысты көре білу және оның мүмкіндіктерін ескеру мүмкін емес. Сонда, дағдарыстың болуы заңды құбылыс екенін ескерсек, стратегияның қаншалықты нақты болатынын көріңізші?
Дағдарыс түсінігі тәуекел түсінігімен тығыз байланысты, ол өз кезегінде барлық басқару шешімдерін жасау методологиясына әсер етеді. Б9дан дағдарыс күтімін алыптастасаңыз, тәуекелдік өткірлігі жоғалады да дағдарыс жағдайы күрделене түседі. Дағдарыс мәселесіне басқа көзқараспен қарауға болады.
Әлеуметтік-экономикалық жүйенің қандайда түрі болмасын, қоғамдық формация болсын, фирма немесе кәсіпорын өзінің өмірінде екі тенденциясы болады: жүмыс істеу және даму.
Жұмыс істеу - бұл тіршілік әрекетін ұстап тұру, өзіне тән бүтіндігін, сапалы анықтамасын, мінезін білдіретін қызметін сақтау.
Даму - бұл ортаның өзгеруіне байланысты тіршілік әрекетін нығайтуда жаңа сапаны игеру.
Жұмыс істеу және даму, өте тығыз байланысты, және әлеуметтік-экономикалық жүйедегі негізгі тенденциялардың бірлігін білдіреді. Бұл байланысты келесі көрсеткіштерден көруге болады (сурет 1.).
Басқару
Yenйым
жүмысын
басқару
Yenйым дамуын басқару
Дағдарыс қауіпі
Процестерді
түрақтандыру
Жаңа сапаның пайда болуы
Үйымның тіршшк әрекеті
Басқару
Yenйым
жүмысын
басқару
Yenйым дамуын басқару
Дағдарыс қауіпі
Процестерді
түрақтандыру
Жаңа сапаның пайда болуы
Үйымның тіршшк әрекеті
1-Сурет. Ұйымдағы дағдарыс қауіпінің пайда болуы
Жұмыс істеу және даму байланысы диалектикалық мінезде болады, ол дағдарыстың басталуының заңдылығын және шешу мұмкіндіктерін көрсетеді. Жұмыс істеу дамуды ұстап түрады, және сол уақытта оның қоректі ортасы болып табылады, даму жүмыс істеудің көптеген процестерін бұзады, бірақ оның нық орындалуына жағдай жасайды.
Сөйтіп, дамудың циклдық тенденциялары пайда болады, ал ол кезеңді дағдарыстың басталуын білдіреді. Дағдарыс тек қирату немесе күйрету болуы міндетті емес, ол белгілі өткір дәрежеде болуы мүмкін, бірақ дағдарыс басталуы тек субъективті ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық жүйедегі табиғи әсердегі объективті жағы да бар.
Дағдарыс тек жұмыс пен даму қайшылықтарынан туындамайды, ол жұмыс процесі кезінде де туындалуы мүмкін. Бұл, мысалға, техника деңгейімен персонал квалификациясы арасындағы қайшылықтар, технологиямен оны пайдалану жағдайы (ғимарат, климаттық орта, технологиялық мәдениет т.б.) арасында.
Дағдарыс - бұл ұйымның қоршаған ортадағы қауіпті қайшылықтарының шиеленсуінің шегі (1-сурет).
Дағдарыс себептері әртүрлі болуы мүмкін. Олар объективтіге, модернизацияның циклдық тұтыну және қайта құрылымдарға байланысты, және субъективті басқарудағы қателіктер, сонымен қатар табиғи, яғни климат өзгеруі, жер сілкіну, тағы басқа.
Дағдарыс себептері сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Біріншісі макроэкономикалық дамудағы стратегиямен және тенденциялармен немесе тіпті әлемдік экономиканың дамуымен, бәсекелестікпен, елдегі саяси жағдайлармен де байланысты, екіншісі - маркетинг стратегиясының тәуекелдігімен, ішкі қақтығыстар өндірісті ұйымдастырудың жетіспеушілігі инновациялық және инвестициялық саясатты басқарудың жетілдірілмеуі.
Егер дағдарысты осындай жағдайда түсінетін болсақ, онда дағдарыс қауіпі әрқашан болатындығы және оны алдын ала көре білу және болжау керектігі айқын.
Дағдарыс түсінігінде, тек себептері ғана үлкен мәнде емес, сонымен қатар оның әр-түрлі салдары: үйымның жаңаруы немесе қирауы, жандануы немесе жаңа дағдарыстың пайда болуы. Дағдарыстан шығу, әрқашан позитивті жағдайларға байланысты емес. Жаңа дағдарыс кезеңіне өту, одан сайын терең және ұзаққа созылуын жоққа шығармауымыз керек. Дағдарыс жағдайларын ұзақ мерзімге тоқтатып қою мүмкіндігі бар. Ол белгілі бір саяси себептермен түсіндіріледі. Негізгі дағдарыс салдары тығыз екі факторға байланысты: оның себептері және дағдарыстың даму процестерінің басқару мүмкіндігі.
Сыртқы себептер
Сыртқы себептер
Дағдарыс себептері
Субъективті
Объективті
Ішкі себептер
Даму қажеттіліктері
Ғылыми білім деңгейі
Табиғи өзгерістер
Басқарудың жетілдірілмеуі
Қызметтегі қателіктер
Қызметтің күрделенуі
Уақыт тығыздылығы
Мүдделердің қарама-қайшылықтары
Дағдарыс себептері
Субъективті
Объективті
Ішкі себептер
Даму қажеттіліктері
Ғылыми білім деңгейі
Табиғи өзгерістер
Басқарудың жетілдірілмеуі
Қызметтегі қателіктер
Қызметтің күрделенуі
Уақыт тығыздылығы
Мүдделердің қарама-қайшылықтары
2-Сурет. Дағдарыстың себептері
Дағдарыс салдары тез өзгерістерге немесе жұмсақ ұзақ және жүйелі шығу. Және ұйым дамуындағы дағдарыстан кейінгі өзгеріс, үзақ мерзімді және қысқа мерзімді, сапалы және сандық, қайта қалпына келу немесе келмеу.
Дағдарыстың әр түрлі салдары тек оның мінезімен ғана анықталмайды, сонымен қатар дағдарысқа қарсы басқарумен де, ол дағдарысты жүмсартып немесе оны өршітуі мүмкін. Бұл қатынастарды басқару мүмкіндігі мақсатқа, кәсіпқойлыққа, басқару өнеріне, мотивация мінезіне, себеп-салдарын түсіну, жауапкершілікке байланысты (3-сурет).
Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ұйымның жаңаруы
Ұйымның жандануы
Дағдарыстың шиеленісуі
Ұйымның қирауы
Дағдарыстың әлсіреуі
Ұйымның қайта құрылуы
Ұйымды сақтап қалу
Сапалы өзгерістер
Сандық згерістер
Жаңа дағдарыстың пайда болуы
Тез өзгерулер
Жұмсақ шығу
Ұзақ мерзімді өзгерістер
Қысқамерзімді өзгерістер
Қалпына келмейтін өзгерістер
Қалпына келетін өзгерістер
Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Ұйымның жаңаруы
Ұйымның жандануы
Дағдарыстың шиеленісуі
Ұйымның қирауы
Дағдарыстың әлсіреуі
Ұйымның қайта құрылуы
Ұйымды сақтап қалу
Сапалы өзгерістер
Сандық згерістер
Жаңа дағдарыстың пайда болуы
Тез өзгерулер
Жұмсақ шығу
Ұзақ мерзімді өзгерістер
Қысқамерзімді өзгерістер
Қалпына келмейтін өзгерістер
Қалпына келетін өзгерістер
3-Сурет. Дағдарыстың мүмкін болатын салдары
Дағдарыс типологиясы. Тәжірбие көрсеткендей, дағдарыс, себеп-салдарымен де мінезімен де бірдей емес. Дағдарыстарды тармақтап жіктеу қажеттілігі, құралдарды дифференциациалап және оларды басқару әдістеріне байланысты. Егер дағдарыс типологиясы және дағдарыс мінезі белгілі болса, онда оның өткірлігін төмендету уақытын қысқарту және ауыртпалықсыз өтуімен камтамасыз ету мүмкіндігі туады (Қосымша 1).
Дағдарыстың ортақ және локальды түрлері бар. Ортақ барлық әлеуметтік-экономикалық жүйені қамтиды, локальды - тек оның бір бөлігін қамтиды. Бұл дағдарыстарды бөлудің масштабты көрінісі. Нақты дағдарыс жағдайларын талдау кезінде әлеуметтік-экономикалық жүйенің шекарасын, оның құрылымын және қызмет ету ортасын ескеру керек.
Дағдарыс мәселелеріне қарай макро және микро деп бөлуге болады. Макродағдарыс едәуір үлкен көлемдегі және масштабты мәселелерге тән. Микродағдарыс тек жекелей мәселені немесе топтық мәселені қамтиды.
Экономикалық дағдарыс тобынан қаржы дағдарысын бөлек алып қарауға болады. Ол фирмадағы қаржы жүйесі жағдайын немесе қаржылық мүмкіндігінің қайшылықтарын сипаттайды. Бұл экономикалық процестердегі дағдарыстың ақшалай көрінісі.
Әлеуметтік дағдарыс әр түрлі әлеуметтік топтардың қақтығысы немесе қайшылықтардың өршуінен туындайды: жұмыскерлер мен жұмысберушілер, кәсіподақтар мен кәсіпкерлер, әр түрлі мамандықтағы жұмысшылар, персонал және менеджерлер және т.б. Көбінесе әлеуметтік дағдарыс, экономикалық дағдарысты толықтырушы немесе жалғастырушы болып табылады, кей жағдайда өздері де туындайды, мысалы басқару стилінде, еңбек талаптарымен келіспеген жағдайда, экологиялық мәселелер қатынасында, патриоттық сезімде.
Дағдарыс құбылыстарының пайда болу мәні мен себептеріне, әр түрлі теориялық мектеп өкілдерінің көзқарастарын талдай отырып, әр түрлі түсініктерді шығаруға болады - таза субъективтіден, яғни сұраныс пен ұсыныстың психологиялық концепциясының өзгеруімен, өндірушілер мен тұтынушылардың пессимистік немесе оптимистік көңіл-күйде болуынан, қатаң, барлық экономикалық дағдарыстардың ішінен ең бірінші себеп - капиталистік өндіріс жүйесіндегі таптық келіспес қайшылықтар мүддесіне дейін. Жеке тәуелсіз зерттеушілердің теориялық жағынан айырмашылығы, өздерін ешқандай экономикалық мектепке қатысы жоқтығын айта отырып, кең ауқымды ғылыми позицияның барын айтуда.
Енді, экономикалық дағдарыстардың заңдылықтарын, мәнін және пайда болу себептерін теориялық түрғыдан қарастырсақ.
Бірінші себеп, яғни экономикалық дағдарыстардың пайда болуы, өндіріс пен тұтыну арасындағы үзілу немесе ажырау болып табылады. Натуралды шаруашылық шеңберінде өндіріс пен тұтыну арасында тікелей байланыс болды да, экономикалық дағдарыстардың пайда болуына мүмкіндік болмады. Олардың пайда болуы мен кең етек жаюына, тауар өндірісі мен айналысының дамуы себеп болды. Еңбек бөлінісі, маманданудың және кооперацияның дамуы, өндіріс пен тұтыну арасындағы үзілісті едәуір алшақтатты. Бірақ та жәй тауар өндірісінде дағдарыс ықтималдығының қажеттілігі болмады. Онда тауарлар негізінен жергілікті нарықтарда сатылып, оларды өткізу қиындығы локальды мінезде болып, қоғамдағы өткізу процестерінің бұзылуы байқалмады.
Тауар өндірісінде, өндірісті ұйымдастырудың үстемдік етуші формасы болып, ал нарық оның реттеушісі болғалы, өндіріс пен тұтыну арасындағы айырма уақытпен де және кеңістіктеде тез күшейе түсті. Стихиялық және анархиялы жағдайда өндірістегі экономикалық дағдарыстар объективті заңдылық бола бастады.
Капиталистікке дейінгі өндіріс әдісінде, материалдық игіліктер жеткіліксіз өндірілді. Капитализм кезінде ғана бірінші рет артық өндіріс туындады. Неліктен бұлай болды? Экономиканың дамуы, өндірістің қоғамдық мінезде екендігін, ал иемдену формасы еңбек нәтижесі негізінде жекеменшіктің сақталуына әкелді. Бұл қоғамдық мінездегі өндіріс пен иемденудің меншік формасы арасындағы шиеленістің өршуіне әкелді. Мұндай шиеленістердің әр елде әр түрлі тарихи кезеңдерде болуы, өзіндік спецификаны көрсетеді, ол дағдарыстар мінезіне де едәуір әсер етеді. Экономикалық дағдарыстың мәні, тауарды артық өндірудің төлемқабілетті сұраныс жиынтығы қатынасындағы, ұдайы өндіріс жағдайындағы қоғамдық капитал процесінің бұзылуынан, фирмалардың жаппай тоқырауынан, жұмыссыздықтың өсуі және басқада әлеуметтік-экономикалық күйзелісте көрініс табады. Экономикалық циклдарды оқу кезінде, артық өндіріс дамуындағы, өндірістің құлдырауы және көтерілуін сипаттайтын заңдылықтар көрініс табады. Бүл мәселені К.Маркс терең және тыңғылықты зерттеген. Ол дағдарыс себептерінің стихия және анархиялық өндіріс кезінде, болмай қоймайтындығын дәлелдеп ашқан. Белгілі экономист В.Леонтьевтің айтуынша: Іскерлік цикл теориясы Маркстік саяси экономия алдында айқын қарыздар.
Маркстік емес мектеп өкілдері алғашында, экономикалық циклдардың болатындығын теріске шығарып, дәстүрлі нарық механизмі шеңберіндегі құбылыс сияқты циклдықты жеңу мүмкіндігін дәлелдеп бақты. Әлемдік экономиканың XX ғасырдағы дамуы артық өндіріс процесіндегі циклдық көзқарасы шегінен бастартуға әкелді.
Экономикалық дағдарыс себептері. Экономикалық дағдарыстар себептеріне деген көзқарастар біршама қарама-қайшы. Және бұған объективті себептер аз емес. Артық өндіріс циклдлығына әсер ететін бір ғана факторлардың, әр кезеңде әр түрлі және жекелей елдерде көрініс табуы өзіндік ерекшеліктерге ие. Көптеген экономистер циклдылықтың ұзақтылығын ғылыми-техникалық прогреспен (ҒТП) байланыстырады. Негізгі капиталдың активті бөлігі 10-12 жылда моральды тозуға үшырап отырды. Бұл экономикалық жандануға стимул болу үшін оларды жаңартып отыруды талап етеді. Алғашқы серпіліс болып, құрал жабдықтар мен технологияны ауыстыру болса, ал негізгі капиталдың жаңаруы, экономикалық циклдлықтың материалды негізін қалайды.
Цикл кезеңінің кезекті қысқарулары, қәзіргі әлемдегі ҒГП әсерінен, негізгі капиталдың жаңару мерзімінің жылдамдығымен байланысты.
Неоклассикалық және либеральды мектеп өкілдері, экономикалық дағдарыстарды капитализм табиғатымен байланыстырмай басқа да себептерін үсынды. Олардың көбінің ойынша дағдарыс себептері артық өндірісті туғызатын халықтың жеткіліксіз тұтынуы. Жеткіліксіз тұтыну теориясының жалғастырушы өкілі, сол жақ кейнсиандық жетекшісі Джоан Робинсон болды. Дағдарыс дәрісі ретінде тұтынуды ынталандыру болып есептелді. Бірақ тұтынудың жетіспеушілігінің (төлем қабілеттіліктің) туындауы, дағдарыс себебінен гөрі оның салдары болды. Маркстік позицияға жақынырақ экономистердің есептеуінше, дағдарыс себептері үйлеспеушіліктен, немесе теңсіздіктен. Теңсіздік теориясы, саяси, демографиялық, табиғи сыртқы жағдайдан туындаған басқа да кең тараған дағдарыс көзқарастарымен үйлеседі. Нарықтық бостандықты жақтаушы және мемлекеттің араласуына қарсылас Ф.Фон Хайектің ойынша артық өндіріс дағдарысының пайда болуы мемлекеттің артық қаржыландыруынан (арзан несиелер, сұранысты ынталандыру) туындайды.
Дағдарыстың психологиялық теориясы да бар. Й. Шумпетердің ойынша, инвестициялық қатынастарды қалыптастырушы әрбір фазаға тән өзіндік психологиялық суреттемесі бар[1]. Дағдарыс жағдайындағы дүрбелең мен ала-ауыздық капитал салымының тұрып қалуына әкеледі. Ауыспалы жағдай инвестициялық циклдың бір қалыптылығын қамтамасыз етеді. Экономикалық ғылым, қазіргі уақытта экономикалық цикл мен дағдарыстар себебін түсіндіретін бір қатар теорияларды қалыптастырды. Мысалға, П.Самуэльсон өзінің экономика кітабында циклдық пен дағдарыстар теориясының бірқатар белгілерін көрсеткен, олар төмендегідей:
ақша теориясы, яғни банк несиесінің кең етек алу циклы (Хоутри және басқалар);
жаңашалық теориясы, яғни өндірістегі негізгі жаңашалық еңгізу циклы (Шумпетер, Хансен);
психологиялық теория, яғни пессимистік және оптимистік көзқарастағы толқынын қамту циклы (Пигу, Бэджгот және басқалар);
- жеткіліксіз тұтыну теориясы, табыстың көп бөлігін, бай және сақ адамдарды инвестрленгенмен салыстырғандағы цикл себептерін қарастырады. (Гопсон, Фостер, Кэтчингс және басқалар);
мөлшерден тыс инвестициялау теориясы, жақтастардың айтуынша, рецессия себебі болып жеткіліксізден гөрі, мөлшерден тыс инвестициялау болып табылады. (Хайек, Мизис және басқалар);
күн дағы теориясы - ауа райы - өнімділік (Джевонс, Мур).
Циклдлық пен оның себептері көзқарастарын бағалау кезінде, уақыт жағдайында олардың түрлерінің өзгеруі, әлеуметтік-экономиканың да шын мәнінде өзгеруін ескерген жөн. Осыған орай, Ресей экономистерінің экономикалық циклдер көзқарасын өзгертуге бағытталған үш этапы назар аударуға лайықты.
Дағдарыс және жүмыссыздық проблемаларын шешудің бірден-бір құралы ретінде Кейнс тиімді сұраныс жиынтығын ынталандыру мақсатында экономикаға мемлекеттің араласу идеясын ұсынды. Циклдық факторын зерттеудегі еңбегінің бірі мултипликатор теориясының жасалуы және кейіннен бұл теорияны циклдық себептерін талдау кезінде кеңінен қолданыс тапты.
Экономикалық циклдық себептерін зерттеудің үшінші кезеңі болып 60-шы жылдардың ортасынан қазіргі күнге дейінгі кезең. Бүл кезеңде, біріншіден, нарықтык экономика циклдылығының экзогендік (сыртқы) және эндогендік (ішкі) себептерінің шектелуіне аса көңіл бөліне бастады, әсіресе эндогенді факторларға айрықша көңіл бөлінеді. Екіншіден, бірқатар мамандар позициясы анықталды, олардың ойынша, көптеген дамыған елдер үкіметі экономикалық теңдік тұрақтылығын және циклдық ауытқуларды бәсеңдетуге бағытталған дағдарысқа қарсы реттеуге аса көңіл бөлмей, керісінше про-циклдық саясат жүргізеді, яғни циклдылықты қолдайды.
[1] Й. Шумпетер Теория экономического развития М: Прогресс, 1982.
Циклдық фазалары және оның көрініс табуы. Классикалық қоғамдық ұдайы өндіріс циклы төрт фазадан тұрады. Бірінші фаза - дағдарыс (құлдырау). Бұл кезде өндіріс көлемі және іскерлік белсенділік қысқарады, бағарың түсуі байқалады, тауардың қалуы, жұмыссыздар саны және тоқырау саны күрт өседі. Бұл жағдайда экономиканың дағдарыстардың жекелей салаларға жағымсыз әсер дәрежесінің айырмашылығын айта кеткен жөн. Күнделікті қолданыстағы заттарды жеткізуші салаларда өндіріс көлемі салыстырмалы масштабта аз қысқарады. Бұл уақытта тұтынушыларда бұндай жағымсыз экономикалық жағдайда құрал жабдықпен тұрмыстық техниканы сатып алуды мүлдем тоқтатып жақсы күндерді күтеді. Сәйкесінше металлургия, ауыр машина жасау салаларында, тоңазытқыш, автомобиль және тағы басқа өндірістің төмендеуі, жеңіл және тамақ өндірісіне қарағанда көбірек болады. Экономиканың монополияланған және монополияланбаған секторындағы іс-әрекеттің де айырмашылықтары бар. Егер де жоғары монополияланған салаларда дағдарыс кезеңінде өндіріс көлемінің күрт қысқаруы кезінде баға төмендейді, ал капиталдың аз шоғырланған салаларында өнім көлемі аздап төмендегенде баға да түседі. Қарапайым түсіндіргенде, монополия өзінің экономикалық билігіне сүйеніп, дағдарысты аз шығынмен өткізеді.
Екінші - депрессия (стагнация). Бұл фаза (үзақтылығы - жарты жылдан үш айға дейін) шаруашылық өмірдегі жаңа жағдайлар мен сұранымдарға бейімделу, жаңа тепе-теңдік алу фазасы. Бұл фазадағы тән қасиеттер сенімсіздік, ретсіз іс-әрекеттер. Кәсіпкерлердің конъюктураға деген сенімділігі еңбекпен қалпына келеді, шаруашылық жағдайдағы баға тұрақтылығына қарамастан, олар бизнеске едәуір көлемде қаржы салуды байыппен қарап, тәуекелділікке бармайды. Бұл фаза көп жағдайда пайыз нормасының түсуімен сипатталады.
Үшінші - жандану. Бұл қалыпқа келу фазасы. Капиталсалымдары басталып, баға өсіп, өндіріс және пайыздық мөлшер өседі. Жандану ең алдымен өндіріс құралдарын жеткізуші салаларды қамтиды. Басқалардың жетістіктерінен жаңа өндірістер құралады. Былайша айтқанда, жандану дағдарыс алдындағы макроэкономикалық көрсеткіштер деңгейіне жетумен аяқталады. Бұдан кейін жаңа, жоғары көтерулер басталады.
Төртінші - көтерілу (бум). Бұл жаңа тауарлар және жаңа өндірістердің пайда болуы, капитал салымдарының едәуір өсуі, акциялар курсы және басқада бағалы қағаздар пайыздық мөлшерінің өсуі, баға және еңбек ақының өсуі сияқты бірқатар жаңа енгізулердің арқасынада экономикалық дамуды жылдамдататын фаза. Және дәл осы уақытта банктің баланс қуаты дамып, тауар қоры молаяды. Экономиканың ілгері дамуын жаңа деңгейге шығарған көтерілу кезекті жаңа дағдарысқа база дайындайды.
Жаңа кезекті дағдарыстың алғашқы серпілісі (себебі) жиынтық сұраныстың қысқаруы болып табылады. Қайтадан өндіріс төмендейді, табыстың азаюы, шығындар мен сұраныс қысқарады. Алғашқы жиынтық сұраныстың қысқаруын тудыратын факторлар әрқилы болуы мүмкін: тозған құралдарды ауыстыру, жекелей өнімдерге сұраныс түседі, салық және несие пайыздары өседі, ақша айналым заңдарының бұзылуы, әртүрлі саяси жағдайлардың туындауы, көрінбеген жағдайлар және тағы басқалар. Бұның бәрі қалыптасқан нарық теңдігін бұзып, кезекті экономикалық дағдарысқа серпін беруі мүмкін. Ұдайы өндіріс циклдылығы мен дәстүрлі фазалардың жиі бұзылу себептерінің көптігін ескере отырып, әртүрлі бағыттағы ғалымдар циклдылықтың төмендегідей әртүрлігін ұсынады:
Кондратьев циклы немесе ұзақ толқынды цикл, ұзақтылығы 40-60 жыл. Оның басты қозғаушы күші болып қоғамдық өндірістің технологиялық базасын түбегейлі өзгерту, оның құрылымын қайта қарастыру;
Кузнец циклы. Оның ұзақтылығы шамамен 20 жылмен шектеледі, ал оның қозғаушы күші болып, ұдайы өндіріс құрылымындағы өндіріс жылжуы (бұны ұдайы өндіріс немесе құрылыс циклы деп жиі айтады);
Джаглер циклы. Ұзақтылығы 7-11 жыл, бұл алуан түрлі ақша-несие факторларының өз-ара іс-әрекетінің қортындысы болып табылады;
Китчин циклы, ұзақтылығы 3-5 жыл, кәсіпорынның тауарлы-материалды құндылықтарының салыстырмалы көлемі динамикасынан туындайды;
Жеке шаруашылық циклы, 1 жылдан 12 жылға дейінгі кезеңді қамтып, инвестициялық белсенділіктің ауытқуына байланысты өмір сүреді.
Қазіргі жағдайда ғалымдар Н.Д.Кондратьевтің (1892-1938) ұзын толқын теориясына үлкен көңіл бөледі. Өткен ғасырдың 20 жылдарынан-ақ, КСРО шаруашылық конъюктурасының динамикасы сұрақтарын қарастыра отырып, Кондратьев ел экономикасының дамуын сипаттайтын бірқатар көрсеткіштерді, әлемдегі капиталистік шаруашылық динамикасымен, экономикалық салыстырулар жүргізді. Зерттеулер нәтижесі оның капиталистік ұдайы өндірістің ұзын толқындар концепциясының туындауына әкеліп соқты. Көптеген статистикалық материалдарды қорытып, Кондратьев, кішігірім капиталистік ұдайы өндіріс циклымен (ұзақтылығы 8-10 жыл) қатар, ұзақтылығы орташа (48-55 жыл) үлкен ұдайы өндіріс циклы барын дәлелдеді. Бұл циклдардан Кондратьев екі фазаны немесе екі толқынды бөліп көрсетті: жоғарлатқыш және төмендеткіш.
Бірінші цикл - 1787-1792 ж.ж. бастап 1810-1817 ж.ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1810-1817 ж.ж. бастап 1844-1855 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Екінші цикл 1844-1851 ж.ж. бастап 1870-1875 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1870-1875 ж.ж. бастап 1890-1896 ж. дейін (төмендеткіш толқын). Үшінші цикл 1890-1896 ж.ж. бастап 1914-1920 ж. дейін (жоғарлатқыш толқын) және 1920 жылдан 1940 дейін (төмендеткіш толқын). Оның есебі бойынша, келесі төртінші үлкен цикл 40 жылдың соңынан бастап 70 жылдардың басына дейін жалғасуы керек болған. Жоғарлатқыш толқын күтіліп, ал 70 жылдардың басынан 80 жылдардың ортасына дейін - төмендеткіш толқын. Төртішні циклдың төмендеткіш толқынынан, келесі үлкен бесінші циклдың жоғарлатқыш толқынына өту, осы есеппен 90 жылдың басы, ал осы бесінші циклдың жоғарлатқыш толқынының жоғарғы нүктесі, XXI ғасырдың бірінші ондығында жетуі тиіс.
Әлемдік экономиканың даму тәжірибесі көрсеткендей Кондратьевтің ұзын толқындары қоғамдық ұдайы өндірістің дамуын дәл болжаған. Сондықтан да оның теориясы әлемнің көптеген елдерінде көрініс тапты, және шет елдік әлеуметтік-экономикалық әдебиеттерде, үлкен циклдар құрметтеліп орын берілді. Бұл теорияға 80-90 жылдары бірқатар халықаралық конференциялар арналған, нәтижесінде мынадай қорытындыға келген, әлемде табиғи және қоғамдық процестер дамуының бірегейі ретінде циклдылық заңы бар, сонымен қатар әлеуметтік және экономикалық мінездегі заңдылықтарды, табиғи-экологиялық циклдар олардың сәйкестілігі және өзара әрекеті, әсерін есептемей түсіну мүмкін емес.
Кондратьев идеясын, ғылымның дамуымен сәйкес көптеген ғалымдармен зерттелген. Бұл бағытта табысты еңбек еткен Австрия экономисі Й.Шумпетер болды. Ол өзінің Іскерлік циклдар (1939 ж.) еңбегінде капиталистік экономиканың ұзақ мерзімді тербелісінің басты қозғаушы күші болып, техникалық және технологиялық жаңа еңгізулердің толқын тәріздес динамикасы екенін дәлелдеді. Қазіргі күнгі жағдайда ұзақ толқындар дәстүрлі циклына да біршама әсері бар. Егер дағдарыс үлкен циклдың төмендеуші толқынында кенет пайда болса, онда оның біршама терең және ұзақтау мінезде екенін анықтауға болады, ал үлкен циклдың жоғарлаушы толқынында, дағдарысты жеңуде жағымды (позитивті) әсерде болуы мүмкін.
Экономикалық дағдарыс түрлері және олардын динамнкасы. Кейнстен кейін батыстың экономикалық ойлары, қоғамдық ұдайы өндірістің циклдылығын мойындап қана қоймай, циклдылық себептерін және құрылымын зерттеу формаларын тереңдетті, сонымен қатар қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына циклдылықтың жағымсыз әсері салдарынан нейтрализациялау әдістері мен жолдарын іздестірді. Әртүрлі жақтастардың циклдылыққа деген көзқарас позициялары жақындасты.
Бірақта, басқа да көзқарас бар: циклдар және дағдарыстар - әр елдің ішкі дамуының ерекшелігінің нәтижесі.
Дағдарыстар жүйелі түрде (циклды), немесе кезеңді яғни белгілі бір заңдылықтарымен қайталанатын және жүйесіз. Ұдайы өндірістің жүйелі дағдарысы және циклдың басталуын көрсетеді, сол кезде экономика бірінен кейін бірі болып төрт фаза өсіп және келесі дағдарысқа база дайындалады. Олар, экономиканың барлық саласын қамтуымен сипатталып, үлкен терең және ұзақтылығын көрсетеді. Экономикалық дағдарыстың жүйесіз түріне, аралық, жартылай, салалық және құрылымдық. Аралық дағдарыс жаңа циклдық басталуына жол бермей көтерілу немесе жандану фазасын уақытша тоқтатады. Ол кезектілікпен салыстырғанда терең емес және өте ұзақ емес, және локалды мінезде. Бүл дағдарыстар 1924 және 1927 жылдары капиталистік елдерде белең алған болатын. Ал 1953 -1954 ж.ж. және 1960-1961 ж.ж. бұндай дағдарыстар АҚШ пен Канаданы қамтиды.
Жартылай дағдарыстың аралылықтан айырмашылығы, ол барлық экономиканы қамтымай, тек қоғамдық ұдайы өндірістің бірін ғана қамтиды. Бұған мысал ретінде 1932 жылы Германиядағы банк дағдарысын келтіруге болады.
Салалық дағдарыс халық шаруашылығының бір саласын ғана қамтиды. Бұған әртүрлі себептер түрткі болуы мүмкін. Олардың ішінде: сала дамуының үйлеспеуі, құрылымдық қайта құрылулар артық өндіріс. Бұндай дағдарыстар ұлттық және халықаралық болады. Соңғысына 1958-1962 ж.ж. әлемдік кеме қатынасы дағдарысы және 1977 тоқыма өнеркәсібіндегі дағдарыс.
Құрылымдық дағдарыс қоғамдық өндірістің пропорционалды заңының бұзылуы болып табылады. Бұл сала аралық диспропорцияда көрініс табады, біржағынан және айрықша түрдегі натуралды түрде дамуды реттеуге бағытталған өнімді шығару. 1977 жылдары батыс экономикасын энергетикалық, шикізат және азық-түлік дағдарыстары жансыздандырды.
Кезекті кезеңді дағдарыс басталар алдында, өндіріс жоғары деңгейге жетіп оның соңы артық өндіріске әкелетіні белгілі. Бүл кезде өнімді өткізу мүмкін сияқты болып, банктер өнеркәсіпті және сауданы несиелендіріп, өндірісті кеңейтіп және ұсынысты көбейтуде. Өзіңіз елестетіп көріңізші, автострада да көпір жарылып алдыңғы машиналар тоқтап қалады, бірақ арттағы көліктер алға жылжи береді, қозғалыс қауіпсіздік қызметі жолды бөгемегенше тығын ұзарған сайын, оны тарату қиынға соғады.
1.2 Дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастыруды концептуалды тұрғыдан қарастыру
Өндірістік-экономикалық іс-әрекетті басқару теориясында дағдарысқа қарсы басқару проблематикасы басты бағыттардың біріне айналуда. Барлық деңгейдегі шаруашылықтағы ұдайы өндіріс процестерінің қиындауының объективті тенденциялары - жекелей кәсіпорыннан бастап глобалды экономикаға дейін тәжірибелі түрде дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастыруға бағытталған ғылыми-әдістемелік жобалардың қажеттілігін жоғарлатады. Сонымен қатар бүгінгі күнгі экономикалық әдебиеттердің дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын талдай отырып, дағдарысты басқарудың теоретика-методологиялық базистері әліде қалыптасу стадиясында екенін көрсетеді. Сондықтан да, қазіргі күнгі кон-цептуалды түрғыдан қарастыру, қалыптасқан дағдарысты басқару теориясына бәскелес ретінде айтуға болады.
Проактивті және реактивті дағдарысқа қарсы басқару проблематикасын салыстырып қарау, соңғы уақытқа дейін дағдарысқа қарсы менеджменттің басты сұрақтарына кірмеді. Әзірге проактивті дағдарысқа қарсы басқару термині кең қолданыс тапқан жоқ, және жекелей ғалымдар әртүрлі түсіндіріп жүр.
Бірақ, қарама-қайшы қарастыру көздерін, біржағынан дағдарысты болдырмаудың, екінші жағынан, қандай да бір дағдарыс құбылыстарының нақты да стратегиясына қарағанда, тактикасын, менеджмент теориясындағы классиктер еңбегінен көруге болады. Бірақта, ұзақ уақыт бойы менеджмент теориясында дағдарысқа қарсы басқару, басым бағыттар қатарына кірген жоқ, сондықтан да реактивті және проактивті әдістерді салыстыру жалпы сипатта болып, екі мүлдем басқа методологиялық тұрғыдан келгендегі, жағымды және жағымсыз жақтарын кешенді зерттеу өз формасын тапқан жоқ.
Менеджмент теориясы әдебиеттерінде дағдарыстармен күресте проактивті әдісті енгізуді қолдайтын пікірлерді кездестіруге болады, бірақ олар ортақ мақсатты ұстанып, дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің басым бағыттарын жүйелі қолдануды ұсынбайды. Мысалы, жиі кездесетін мынадай пікірлер: Дағдарысқа қарсы іс-әрекеттер мақсатының алғы шарты болып, жай ғана қиыншылықтарды масштабты дағдарыстарға айналдырмау. Мұндай нақты мысалдар сияқты сөздер көптеп кездесіп, бірақ жүйелі әдістемелі түрде дәлелденбеген.
Біздің ойымызша, проактивті дағдарысқа қарсы басқаруда объективті, теңестірілген тұрғыдан қарастыру кезінде оның дағдарыспен күрес кезіндегі басым бағыттарны ғана емес, сонымен қатар кемшіліктерін ескере кеткен жөн. Дағдарыс құбылыстарын басқаруда проактивті әдісті таза түрде қолдану, біржақты шектелген. Әрине, алдын-ала сәйкестендірілмеген, аз белгілі құбылыстар қандай да бір дағдарысқа қарсы әдістерге қиындық туғызады. Мысалға, 70 жылдары дамыған елдерде пайда болған стагфляция феномені мүлде күтпеген жағдай болып, және сол кездегі макроэкономикалық әдістерге жат құбылыс болды. Бұндай дағдарыс құбылыстарымен күресте қажетінше реактивті әдістерді қолдануға болады, бұл мысалда көрсетілгендей біраз уақыт кезеңінен кейін нәтижесін береді.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісінің шектелуінің бірі, нарықтық шаруашылық жүйесіндегі әлеуметтік-экономикалық процестердің жоғарғы динамикасы болып табылады, ол екі немесе одан да көп жағымсыз процестерге әкеледі, және үлкен дағдарыс потенциалына ие кумулятивті эффекті қалыптастырады. Бүған нақты мысал ретінде ТМД елдеріндегі қоғамдық дағдарысты келтіруге болады, ол бір уақытта бір-бірін күшейткен бірнеше дағдарыс құбылыстары, жиынтығында терең және ұзақ дағдарысты туғызды. Бұл мысалда дағдарыс жағдайының өрши дамуына байланысты проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды қолдану мүлде мүмкін болмады.
Дағдарыс құбылыстарымен күресте реактивті және проактивті әдістерінің басым бағыттары мен кемшіліктерін жүйелі түрде қарастыру экономикалық басқару жүйесіндегі барлық негізгі бөліктерде салыстыруға мүмкіндік береді. 1-ші схемада нарықтық шаруашылық жүйедегі реактивті және проактивті әдістерін салыстырудың негізгі сипатын көрсетеді, онда проактивті әдістің басым бағыттарының біржақтылығын толық ашып көрсетпейді, бірақ дағдарысқа қарсы әдісті қолдануға көп орын қалдырады. Біздің саналы түрдегі реактивті және проактивті әдістердің қарсы қойылып салыстырылуы, дағдарысқа қарсы басқаруда әржақтың артықшылығы мен кемшілігін айқынырақ ажырату болып табылады. Тәжірибе кезінде, реактивті және проактивті де әдістері дағдарыс құбылыстарымен күресте, тұйықталып қолданылмайды. Сонымен бірге, реактивті дағдарысқа қарсы басқаруды, дағдарыс жағдайында қарама-қайшы іс-әрекет үйым ретінде, бұнда болып жатқан дағдарыс құбылыстарына әсер ететін стратегияға ие. Бұл ойды тарқата айтқанда, реактивті әдісі, макроэкономикалық деңгейде де, және иерархияның жоғары деңгейінде де кең тараған. Макро-экономикалық процестерді мемлекеттік реттеудің бүкіл тарихы реактивті түрғыдан келудің жоғары тұрғанын көрсетті.
Қазіргі күнгі баяу құбылыс болып, әлемдік энергетикалық дағдарысты айтуға болады. Халықаралық деңгейдегі бірыңғай тиімді және экологиялық таза энергетика технологиясын құру орнына, кейбір дамыған елдер энерго үнемдеу бағдарламасын жасауымен шектеледі, тек қарапайым шешімдер қабылдап, мысалы салық төлемін тез көтеру, энерго тасымалдаушылардың барлық түріне акциздік төлемдерді қосқанда. Ең біріншіден мұнай сілкінісінен кейінгі 30 жылда дамыған елдер энерго тұтыну құрылымы аздап өзгерді. Бірақ батыс европа елдеріндегі отын түрлерінің бірқатарына бекітілген жоғары 60-70% бөлшек саудада алынатын жоғары салық мөлшері де тиімділік бермейді.
Микроэкономиалық деңгейдегі компаниялар мен коорпациялар арасындағы қатынастағы дағдарысқа қарсы басқару әдістерінде айырмашылық көп емес. Шағын және орта биснез өкілдері дағдарысқа қарсы менеджменттің реактивті әдісін ұсынады. Жоғары бәсекелестік саладағы кіші кәсіпорындар дағдарысқа қарсы шараларды жүргізуде максималды экономдауға тырысады, сондықтан да кішігірім компаниялардың тоқырауға ұшырауы, дағдарыс құбылыстарынан сақтанудың қарапайым шараларын жоққа шығаруы, заңды құбылыс. Ірі масштабтағы бизнес шеңберіндегілер дағдарысқа қарсы менеджментті үйымдастыруға аса жауапкершілікпен қарайды. Сонымен қатар ірі компаниялардың басым бөлігі (кіші бизнестегілер секілді) дағдарысқа қарсы басқарудың реактивті әдісін қолданады. Бұл бизнестің ортақ идеологиясына сәйкес, қысқа және орта мерзімді мақсаттарға бағытталған, ең алдымен ағымдық пайданы жоғары деңгейде үстап тұру. Бұл позициядан қарағанда, дағдарысқа қарсы шаралар шығындары, өнділірген өнімнің өзіндік қүнын көтеру элементі ретінде қарастырады, немесе табыстылықты төмендету, немесе сату көлемін қысқарту. Бұл контексте ірі корпарациялардың негізгі бөлігі, құрылымдық бөлімшелерді аз құрып, олар тікелей дағдарысқа қарсы шараларды жүргізумен айналысады. Ірі компанияларда мененджмент функциясы ішінен, дағдарысқа қарсы басқару басым бағыттар қатарына жатпайды. Бұндай қатынас қалдық соммамен дағдарысқа қарсы құрылымдық бөлімшелерін қаржыландыруда дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдістерінің формалары мен процедураларын қолданғанда, дағдарысқа қарсы бөлімшелерге персонал таңдауда талаптардың төмен болуы көрініс табады.
Ірі компаниялардағы басқару функцияларының жоғары бөлшектенуі менеджмент функциясының әрқайсысын сапалы ұйымдастыруға объективті жағдай туғызады, және дағдарысқа қарсы басқару да тізімде бар. Сондықтан да ірі компанияларда, әсіресе нарықта өзіндік орны барлар, дағдарысқа қарсы менеджменттің жеңілдетілген әдісінен бас тартады. Бұндай корпорацияларда дағдарысқа қарсы басқарудың таза реактивті әдісінен бас тартып, одан гөрі дағдарыс жағдайларын ескертуге көп көңіл бөледі.
Дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті концепциясын жасағанда тікелей дағдарыс құбылыстарын аз болжануын ескеріліп, онымен күресте реактивті әдісті қолданған жөн. Жекелеген жағдайда стратегиялық сұрақтарды шешу кезінде мақсатты түрде дағдарыс жағдайының толысу тактикасын таңдау қажет. Мысалға, макродеңгейде басқаруда үкімет белгілі бір ұзілісте, халыққа білгісіз шараларды жүргізер алдында ұстап тұра алады (салықтың көтерілуі, тұтыну тауарларының импортына шектеу қойылғанда және т.б.).
Біздің ойымызша, дағдарысқа қарсы проактивті басқаруды кешенді түрде, әртүрлі кең әдіс жиынтығын колданатын, бастысы, басқару моделі мәнінің қалуы, ал оның ішінде: дағдарыс құбылыстарының қарама-қайшы күшті іс-әрекетінің максималды мүмкін болатын ескертулер мен алдын-алуларды пайдалану және болып жаткан дағдарыс құбылыстарымен белсене күресу.
Көп жағдайда, әсіресе микроэкономикалық деңгейде, дағдарыс жағдайларын алдын-алудың қосымша шығындырын рационалды деп мойындауға болады. Әрине, дағдарыс құбылыстарын жоюда проактивті жүйені енгізуде шығындарды толық салыстыру қажет, мүмкін болатын табиғи апаттардан, әртүрлі технологиялық ақаулардан және авариялардан, бәсекелестік басымдылықтан айырылу және басқа да көптеген дағдарыстар. Жекелей компаниялар мен ұлттық экономиканың өдірістік-экономикалық қызметінің орнықтылығын жоғарлатуды дағдарысқа қарсы басқарудың құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады.
Осыған ұқсас мысалды ұлттық-экономикалық катынастардан келтіруге болады, өндірісті диверсификациялауды жүргізудің өзі прогрессивті процесс болып табылады, қосымша еңбек ресурстарын жұмылдыруға, өндіріс қуатын арттыру, шикізат ресурстары және тағы басқа мүмкіндіктерді бе-реді. Ұлттык экономиканың дағдарысқа карсы потенциалын дағдарыс құбылыстарына тәуелділігін азайту арқылы көтеруге болады, яғни әлемдік нарықтар конъюктурасындағы шикізат пен алғашқы энерготасымалдауыштарға өзгерістердің жағымсыздығымен байланысты.
Сондықтан дағдарысқа қарсы басқару әдістемесін жасанды түрде, стратегиялық басқарудың ортақ ғылыми-әдістемелік базасынан ажыратуға болмайды, жекелей компаниялардың өндірістік-коммерциялық қызметін ұзақмерзімді орнықты өсуіне және басқа микродеңгейдегі үйымдық құрылымдарда, ал ұлттық экономиканың дағдарыссыз даму стратегиясынан тіпті ажыратуға болмайды.
Біз ұсынған концептуалды 4-ші суретте проактивті дағдарысқа қарсы басқаруды ұйымдастырудағы әлеуметтік-экономикалық дамудың орнықты концепциясы мен дағдарысқа қарсы басқарудың проактивті әдісін, сыртқы экономикалық ортаның жағымсыз әсері қайшылықтарынан қорғаудың кешенді идеологиялық бүтіндігінің органикалық бөлігі ретінде өзара байланысы суреттелген.
Дағдарысқа қарсы басқарудың бүтіндігі барлық басқару бөлімшелерінің өзара іс-әрекетінің дәлдігімен (немесе макродеңгейде мемлекеттік реттеу органдары) дағдарысқа қарсы басқару бағдарламасын жасаудан және іске асыруда көрініс табады. Соңғы пункт болып дағдарысқа қарсы басқарудың ғылыми-әдістемелік базасын жасау ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz