Коммерциялық банк жүйесінің белсенділігін арттырудағы каржы менеджментінің экономикалық маңызы
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық этаптарының даму қарқыны, нарықтық қатынастардың жағдайының қалыптасуымен сипатталады: олар айта кететін болсақ жаңадан құрылған ақша - несие жүйесі қалыптасуы, несие - қаржы институттарының жаңа түрлерінінің қайта пайда болу сипаты банктік жүйенің құрылымын өзгеріп жатыр. Нарықтық қатынастар жағдайында коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдаудың маңызы мен ролі күннен күнге арта түсіп келе жатқаны белгігі болып отыр. Нарықтық экономика оған әр тараптан қатысушылардың ой жүйесімен өзгеше іс әрекеттеріні талап етуде. Банктың басты негізгі қызметі ол елдегі халықтың ақша құралдарын жинатырып сол арқылы және оларды тиімді түрде қайта бөлуге тырысу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық қызмет көрсету.
Сонымен бірге банктер қазақстан елінің экономикасындағы ақша айналымдарының барлық негізгі ақша құралдарының негізгі бөлігіктерін қамтамасыз етумен қатар, ақша қаражат қаржыларды игерудің негізінде еліміздің ақша қаржылық жағдайынада өз тарапынан ықпал етеді. Еліміздің банктер жүйесі халықтың қолындағы және мемлекеттің ақша ағымын тікелей өздері жасақтап құрамдамағанмен, өздерінің көрсететін функцияларының көмегімен өнеркәсіпке сонымен бірге саудаға және банктік емес ақша қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық тараптарға және солардың ақша ағын ағымдары негізінде еліміздегі нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласып ат салысады.Сол себепті, еліміздегі банктік қаржылық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін бірден бір маңыздылығында болып табылады. Қиын қаржылық жағдайға тап болғанда дағдарыстық жағдайды түзету үшін біріншіден алдымен тиімді қаржы менеджементін құрудан басталады. Сәтсіздікке тап болған үйымдарға мынадай жағдайлар тән болу ықтималдығы жоғары:
- қаржы мен қаражатты жоспарлау жүйесінің ауыр жағдайда болуы, оның бірден бір себебі алдыға қойылған қаржылық мақсаттың нақты айқын болмауы, сонымен қатар қаржылық стратегияының жоқ болуы;
- өндірілетін өнімнің түрлері мен оның бөлімдерінің қаржылық тиімділігі туралы мәліметтің жоқтығы;
- сонымен қатар инвестиция туралы айқын сенімді негіздемелердің жоқтығы;
- есеппен есеп беру жүйесінің ғылыми тұрғыдан алып қарағандағы түсінікті болмауы сондықтан соның салдарынан қаржы жұмсаудың бағытын дұрыс айқын түсінуге жол бермейді;
- кәсіпорындардың бухгалтерлікесеп қисап жағдайы туралыда ақпараттық статистикалық мәліметтер ұзақ мерзім бойы талданбайды.
Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің дағдарыс жағдайындағы міндет мақсаттарына келесілер жатады:
- біріншіден коммерциялық банктердің төлемсіздік қабілетін жоюмен және сонымен бірге дағдарыс жағдайына ұшыраған кездегі ең негізгі басты мақсатына айналады, аталған мақсатты орындау дегеніміз ағымдағы ақша айналымы мен қаржылық міндеттемелердегі қаржылық төлем қабілеттілігін өтеуді қалпына келтіруі болып саналады;
- келесі орындалатын шараға жатады қаржылық тұрақтылықпен төлем қабылеттілігін қалпына келтіру. Ол үшін төтенше шараларды қолданудың негізінде төлемділік қабілетті тез арада жылдамдатып қалпына келтіруге болады. Бірақ коммерциялық банктердің төлем қабілетсіздігін туғызған себептер мен оның салдарларың жою үшін олардың қаржылық тұрақтылығын өздері үшін қауіпсіз деңгейдің қалпына келтіру қажеттілігі туындайды;
- коммерциялық банктердің қаржылық тұрақтылығы мен ұзақ мерзімге бағытталған қаржылық тепе-теңдігін сақтап сонымен бірге қалпына келтіру қажеттілігі туындайды, өзгеше келтіретін болсақ, ол коммерциялық банк ұйымдарының нарықтық бағасын арттырудағы алғы шарттарды жасау болып табылады. Қаржылық стратегия жағдайында коммерциялық банктердің қызмет көрсетулерінің деңгейлік сапалық даму қарқынын қамтамасыз етіп дағдарыстың алдын алып сонымен бірге қаупінде жояды.
Мәселен, дағдарыс жағдайындағы белгілі бір коммерциялық банктердің қаржылық мақсаттарын ткелесідей тұжырымдап келтіруге болады: олар
- аз мерзімнің ішінде шығын аз жұмсаудың негізінде қызмет көрсетуді жоғарғы деңгейіне дейін көтерілуі;
- көрсетілетін қызмет түрінің өзіндік құнын азайтып пайданың көбеюін қамтамасыз ету.
- коммерциялық банктердің негізгі мақсаты ол олардың қаржылық тұрақтылықтылығын қамтамасыз етуі.
Дағдарысқа қарсы басқарудағы қаржы менеджментінің міндеттері келесідей:
- коммерциялық банктерде қажетті көлемдегі қаржы ресурсын орнату мен қатар олардың қаржылық ресурстарын тиімді пайдалана білу;
- ақша айналымын тиімділігін арттыру мен қаржылық тәуекелділікті барынша төмендетіп ұстап тұрып тұрақталған деңгейінде табысты барынша көбейтуге тырысу;
- табыстың жоспарлаған деңгейіндегі қаржылық тәуекелділігін азайту және сонымен қатар тұрақты жағдайда бір келкі қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Дегенмен қаржы менеджментінің дағдарысқа қарсы жүйелі іс атқару қызметі жалпы менежмент қызметі тән функциялардан ұйымдастыру, жоспарлау, бақылау, мотивация және талдау болып табылады.
Коммерциялық банкттердің қаржылық менеджменті негізінде банктің белсенділігін артырып қаржымен қамтамасыз етуге бағытталған және ол банктік қызмет көрсетудің ең бастысы бағыты болып табылады. Өйткені, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85co) - қоғамдікі, яғни банктен тыс тараптардан тартылған қаржылар болып есептелінеді. Сондықтан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банкілердің банкі болып саналумен қатар оларды қоғам өздерінің ақша қаражатын сеніп тапсырған коммерциялық банктер немесе екінші деңгейдегі банктер болғандықтан олардың қаржылық белсенді болуына лайықты заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз етеді. 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша банк секторының несие портфелі бойынша халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес қалыптастырылған провизиялар 2,1 трлн теңге немесе жиынтық несие портфелінің 15,6%-ы болды. Негізгі борыш және (немесе) есептелген сыйақы бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі бар қарыздар 1,3 трлн теңге немесе банктердің жиынтық несие портфелінің 9,3%-ы болды. Банктердің міндеттемелері 2017 жылы 1,6 трлн теңгеге немесе 7,0%-ға азайды және 21,1 трлн теңге болды (Бұның себебі еліміздегі нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмыстың тақырыбына өзек болды. Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сонымен дипломдық жұмыс қазіргі күннің өзекті мәселелесіне арналып жазылған. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан және әр тарау өз кезегінде бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің калыптасуындағы қаржы менеджментінің рөлі
1.1. Коммерциялық банкке түсінік оның негізгі операциялары мен функциялары
70 жыл Қазақстан Кеңес өкіметі құрамында болған кезінде өз банк жүйесі болмағаны белгілі, себебі Қазақстан республика немесе біздің еліміздің территориясында КСРО-ның бір орталықтандырылған банк-несие жүйесінің бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Соның негізінде банктік жүйенің тарихы КСРО-ның тарихымен және сонымен бірге қазан революциясына дейінгі Россияның тарихымен және банк жүйесімен өте тығыз байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несиелеу қоғамдарымен қалалық банктер және сонымен қатар ипотекалық несие банктері және де өзгеде несиелік ұйымдар мен мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастырып жолға қойып бір ізге түсіріп дамыту мемлекеттік деңгейде іске асырылды. Ең басында мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі коммерциялық банктер және өзгеде банктерді мемлекет иелігіне берудің негізінде мемлекеттің иелегіндегі салалық және аймақтық банктер құрылды.
Барлық кеңес үкіметінің құрамындағы республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық банктердің республикалық ұйымдары құрылды. Бұл жерде банк ісін орталықтандыру қағидасы сақталды, банктік ұйымдар жоғары банк органдарына бағындырылып, ір қайсысына өз тараптарынан жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында банк мемлекеттің қаржы нарығында монополия түрінде жалғыз банк деп аталатын жүйе, банктік жүйе болды.
Екі деңгейлі банк жүйесі дамыған елдердің экономикасында ертеден қалыптасып танылған жүйе еді. Ал елімізде мұндай жүйені құрудың мүмкіндігі тек 1987 жылы СОКП ОК және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысының негізінде бекітіліп (орталық эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің) құрылды. Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің құқықтары берілді. Бірақ елімізде несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс - әрекеттерге қарамастан, ол шаралар іс жүзінде өзгеріссіз болып қала берді. 1987-1988 ж.ж. Құрылыс банкісін негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және Тұрғын әлеуметтік банкі жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік болып қайта құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды. КСРО-ның Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды. Дегенмен бұл қайта жасақталталып ұйымдастырылған мемлекет тарапынан мамандандырылған банктер - Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын үй әлеуметтік банкі, Жинақ банкі - бұрынғы жоспарлы экономиканың кезеңінің жүйесіне байланысты көптеген жайдайларға сәйкес негативті белгілеріне ие болып келді. Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда сияқты аталған банкілер жұмыс жасады. Бұл аталған банктер бірақ халық шаруашылығының экономикасында қаржы несиелік ресурстардың еркін түрде ағылуына жол бере алмады, сондықтан борышкерлармен аралықта тиісті партнерлік қарым - қатынастар орнай алмауы себептеріне байланысты, Мемлекеттік банктегі жалпы қаржы ақша айналымын басқарудың жеткілікті тиімді әдістері болмады. Несиелік саясаттағы проценттік ставкалар төмен болуыына байланысты болып, олар тиімсіз болған, рентабельділігі төмен жобаларды іске асыру барысында қолданылатын несиелерге байланысты қосымша сұраныстарды қалыптастырды.
Кооперация туралы Заң 1988 жылы қабылданғаннан соң алғашқы қатардағы кооперативтік банктер құрыла бастады, соның нәтижесінде олар банктік көрсету қызмет аясында экономикалық жүйенің нарықтық қатынастарының қалыптасуына негіз болып қаланды десек болады. Осы жылдан бастап еліміздің банк жүйесі дамуының алғашқы кезеңі басталды. Бұрынғы КСРО кезінде мұндай банктердің бірі болған Шымкенттегі Союзбанк болды. Жетпіс жыл бойы еліміздің сонымен қатар КСРО банк жүйесінде, оның ішінде, банк жүйесінде қатаң түрдегі орталықтандыру және шоғырландыру орын алып, әкімшілік жоспарлы жүйеге тән әкімшілік басқару басым болып келді. Қазақстан Республикасының 1990 жылы 10 қазанда мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы аясына байланысты өзіндік экономикалық саясатты жүзеге асырылуға ынталандырды. Осы мерзімде Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының 1990 жылдың желтоқсанында екінші кезеңі басталып, Қазақ ССР - дегі банктер және банктік қызмет туралы Заңы қабылданды. Осы аталған заң аясында екі деңгейлі банк жүйесі бір ауыздан қолданылды. Қазақ ССР - ның Мемлекеттік банкі Бірінші деңгейге, ал коммерциялық банктер және т.б. несиелік ұйымдар мен мекемелер екінші деңгейге кірді. Экономиканың нарықтық жүйесіне сай орталық банктің қызмет көрсетулері орталықтандырылған жоспарлы экономикадағы функцияларынан өз кезегінде айрықша түрде ерекшеленеді. Біріншіден, олар соңғы тізбектегі несие беруші ретінде болып, банк және кредит - қаржы ақша жүйесінің тұрақты түрде қызмет көрсету ету аясын қамтамасыз етеді. Екіншіден, олар ақша массасының көлеміне бақылау жүргізудің незізінде тұрақты бағаларды сонымен қатар және мақсаты жұмыспен толық қамтылуды қамтамасыз ету болып табылатын қаржы, ақша - несие саясатын қатар алып жүргізу мақсатын алға қойды. Алға қойылған мақсаттарға жету жолында Орталық банк ақша - несиелік реттеудің жанама инструменттерін қолданудың қажеттілілігі алғашқы алға қойылған міндеттер болып саналды .
Сонымен қатар банк жүйесіндегі дамудың екінші кезеңіндегі ерекше айта кетерлік белгілерінің бірінің - бұл жүйедегі реттіліктің болмауы мен бей берекесіздігі болып саналды. Олар бірнеше себептерге байланысты болды. Ол себептерді атап айтар болсақ ,біріншіден, коммерциялық банктер санының жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап тез өсуінен; екіншіден, Кеңес Одағының, соның себебінен бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан; үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен; төртіншіден, Мемлекеттік банктің ақша қаражаттарының жетіспеуі салдарынан, қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Сол жылдары елімізде екінші деңгейдегі банктердің саны ұлғаю байқалды сонымен қатар, ол екінші деңгейдегі банктердің жарғылық капиталдарыда да еселеп қскенін байқауға болады. Мысалыалып қарайтын болсақ КРАМДС - банктің жарғылық капиталының көлемі 1992 жылы 50 есеге есе арта түсті. Коммерциялық банктердің қорлары жалпы қорлары осы мезгілде салыстырып қарағанда 12 есеге ұлғайды.
Еліміздің қаржы, несие - банк жүйесінің қарқындап өсуінің бағыттарындағы жаңа серпіліс болып, 1993 жылы сәуірдегі қабылданған жаңа заңдардың қабылдануы болып табылды. Маңызды белгісі болып: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы заңдары саналады. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін нақтылап айқындап шекарасын белгілеп берумен қатар өзге заңдарға қарағандағы ерекшеліктерін айқын көрсете білді. Бұл заң өзге заңдардан айрықша болуымен қатар Ұлттық банктің қызметтері мен, алға қойылған мақсаттары және орындауға тиісті міндеттерін нақтылап қана қоймай сонымен қатар оны Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне мен бір жағынан Президенттің алдында есеп беруші заңды тұлға етіп тағайындады. Сонымен қатар Ұлттық банкке екінші деңгейдегі коммерциялық банктерді құрумен қатар, оларды таратуды, экономикалық ақпараттық нормативтерді белгілеу үрдісінде туындайтын мәселелерді шешу жағдайындағы негізгі ерекше өкілеттіліктерді тағайындады. Бірақта дегенмен Ұлттық банктің екінші деңгейлі коммерциялық банктердің шұғыл қызметіне араласу құқығы болмады. Негізінде алып қарайтын болсақ Ұлттық банктің бақылау мен қадағалау қызметтері қаржы, несие - ақша жүйесін бұзылуына себеп болатын келеңсіз жағдайларды болдырмаусонымен қатар бақылаусыз қалған қаржы несие - ақша эмиссиясынің құзіреттілігін белғілі деңгейден асырмауға бағытталған. Екінші деңгейлі коммерциялық банктердің қызметтерінмен құқықтарын сонымен қатар айта кетерлік міндеттемелерін Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заң айқындады. Аталған Заң негізінде екінші деңгейлі коммерциялық банктердің жауапкершіліктерін жоғарғы қалыпты деңгейде ұстауға, қаржы ақша - несие жүйесін реттеуде оларға көмек жасауға, олардың үдемелі үрдісте дамуына бағытталған. Жаңа заңның тағыда айта кететін айрықша ерекшелігіне әлемдік банктердің тәжірибесіне сай келетін банктерді құру тәртібіне жоғарғы деңгейдегі талаптардың белгіленуі болып табылады. Сонымен қатар, банктің басшыларына қойылатын талап - тілектердің жоғарылау бағыттары. [1,2]
Жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы Заңы жоғарыдағы аталған саладағы қарым - қатынасты белгілібір деңгейде ымырашылдыққа келуге талап қойды. Олар үшін валюталық құндылықтарды елімізге еркін түрде әкелумен және сыртқа шығарудың құқығы берілді. Сонымен еліміздің кәсіпорындар мен ұйымдарында шетел елдің валютасында пайда алуға мүмкіндіктер берілді. Бүл іс-әрекет сонымен қатар, шетелдік инвесторлардың еліміздің экономикасына өз тараптарынан қаржы-қаражаттарын салуды ынталандырды.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы 15 қарашада өзінің ақша бірлігін енгізудің негізінде сол арқылы өзіндік еркін ақша - несие саясатын жүргізудегі алдыға қадам жасалынды. Елеміздің банк жүйесіндегі қарқынды дамуындағы бұл үшінші кезеңінің басының басталуы еді. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, коммериялық екінші деңгейдегі банктердің саны әр елдер бойынша әртүрлі болып келеді. Мысалы, коммерциялық банктер АҚШ - та 10922 ( 2000 ж.), Германияда - 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда 140. Бірақ үрдістердің маңыз-мәні банктердің санында ғана емес, олардың төлем қабілеттілігімен қаржылық тұрақтылы мен тиімді қызмет көрсете білуінде.
Еліміздегі екінші деңгейлік коммерциялық банктертердің өзінің сандық өсуінің шарықтау шегіне 1993 жылдың аяғына қарай жетті, сол кездегі олардың санының бірлігі 204 ті құраған болатын.
Екінші деңгейлі коммерциялық банктер санынің 1993 жылдан бастап қысқарғаны байқалады. Оның басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық жойылды. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 32 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 6 ұйым, оның ішінде 2 ипотекалық ұйым (2017 жылдың басында 33 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 8 ұйым, оның ішінде 3 ипотекалық ұйым) жұмыс істеді. .[3,4]
Жалпы алғанда бес мамандандырылған коммерциялық банктертердің оның ішінде Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік несие банкі, Әлем банк және Жинақ банкілерінің 1990 - 1993 жылдары арасында банк жүйесіндегі мерейлері үстем болды. Құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің дағдарысымен 1994 жылы жалпы экономикалық үрдістердің ықпал етуімен байланысты болып, соның нәтижесінде Ұлттық Банктің 28 екінші деңгейлі коммерциялық банктері өздерінің лицензияларынан айырылды. КРАМДС - банк олардың ішінде ең ірісі еді. Ең басында осы банктің алға қойған мақсат міндеттері айқын тұрақты болып келді, бірақта олардың активтерді орналастыру жағдайының тиімсіздігіне сонымен қатар және ірі банк қызметін тұтынушылардың тарапынан бәсекелес банктердің жағына өтуігедің негізінде соған байланысты банктің өтімділік мәселесін шешудегі мүмкіндіктерінің бола алмауы себеп болды. Екінші деңгейлі коммерциялық банктердің несие портфелінің 60 пайызы пайдасыз несиелерден , 4 пайызы күмәнді несиелерден, тек 0,5 пайызы ғана нақты қамтамасыз етілетін несиелерден тұрды.
Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін де дағдарысқа ұшырады. Қазақстанның экономикалық жағдайы қаржы ұйымдары мен ұжымдарының қызмет көрсетулеріне негізделген болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді 25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк құрды.
Сонымен қатар өзге банктерді келесі топтарға бөліп топтады:оларға тәуекелділігі төмен, сонымен қатар табысы төмен активтерді басқару саясатын жүргізген мемлекеттік банктер болып саналды бұл Халық жинақ банкімен Тұрғын үй жинақ құрылыс банкі; өкіметпен сатып алынған банктерге жататындар, бұл Тұран банк, Әлем банк және Әлеуметтік несие банктер болды; биліктің құрылымдары тарапынан қолдау көрген банктердің қатарына Казкоммерцбанк жатты, тәуекелділік мүмкіндігі аз операцияларды іске асырған банктерге жататындардың қатарына: Орталықнесиебанкі, Темірбанк, Мұнай банкі жатты сонымен қатар шетелдік капиталдардың тікелей қатысуымен ұйытастырылып құрылған банктердің қатарына келесі банктер, Абн АМРОбанк, Тексака банк, КЗИ банктер жатты.
Үш ірі әлемдік банктер: Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік қоғамы1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына енді.
Меншік нысанына байланысты екінші деңгейлі коммерциялық банктер мемлекеттік банктер, мемлекетаралық банк, шетелдік капиталдың қатысуымен және өзгелері болып бөлінді.
Нарықтық экономика жағдайында екінші деңгейлі коммерциялық банктер тарапынан - клиенттеріне әр түрлі қызметтер көрсететін айрықша немесе ерекше кәсіпорын. Бүгінгі таңда екінші деңгейлі коммерциялық банктер тарапынан клиенттерге ақылы негізде қызмет көрсететін іс-әрекеттерін жүзеге асыруға негізделініп жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және нарық талабына сай дәстүрлі емес нысандары көбейе түсуде.
Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары 1-ші кестеде келтірілген
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай
Жалпы экономикалық жағдай
Үкіметің тұрақтылығы жағдайы
Әкімшілік-территориялық маманданудың тұрақты жағдайы болуы
Нақты экономика секторының потенциалдары
Тауар өнді-рушінің бәсекелес-тік қабілет тілігі
Капиталдың салааралық келуінің мүмкіндігінің болуы
Оппозицияның әсері
Курс-тың түзе-тілуі
Саяси бағ-дарламалардың әсері
Әлеу-меттік тұрақ-тылық
Өндірістік күштердің қайта жаңартылуы
Халықтың төлем балансы қалдығы (экспорт
импорт)
Инвестициялық климаттың жағдайы
Несиелік мекеменің ішкі тұрақтылығы
Қаржы нарығының жағдайы
Капи-тал
жеткілік-тілігі
Кадр
лар-дың
ма-ман-дан-уын
ың дең
гейі
Банктің атқар
атын
миссиясымен
және
оның
стратегиясы
Теңгенің айырбастау курсының теңгерімі
Банктік салымдарды тартудың мөлшері
Банктік өнімдер
мен
қызмет-тердің
бәсе-келестік жағдайы
Валюта
бир-жасындағы
опера-ция
Ақша
масса-сы-ның
ұсы-ны-сы
ҰБ
саясаты,
ақша эмис-сиясы,
инфляциялық күтілім-дер,
валюта
Табыстылықтың деңгейі
ақша
нарығының көсеткіш тері
Валю та
Нарығы
ның
жағдайы
бағалы
қағаз дар
нары ғының
тұрақ тылы ғы жағда йы
Валю-таның
сұра-нымы ұсы-нымы
Банк менеджментінің са-пасы
Кесте -1 Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары
Осылардың негізінде екінші деңгейлі коммерциялық банктердің қызмет көрсетуінің коммерциялық сипатыда арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші деңгейдегі банктердің қандай да болмасын меншіктің нысанына жататындығынан емес, олардың ақылы негізде пайыздық ставкамен немесе болмаса комиссиондық төлем бойынша клиенттерге қызмет көрсетудің әралуандығына байланысты болып келеді. Сонымен айтар болсақ Екінші деңгейлі коммерциялық банктер қызмет көрсетудің коммерциялық ақылы негізде айналысатын айрықша өз орны бар кәсіпорындар қатарына жатқызуға болады.
Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі мәселесі болып болып еліміздің экономикасының тұрақтылығы болып табылады.
1.2. Коммерциялық банк жүйесінің белсенділігін арттырудағы каржы менеджментінің экономикалық маңызы
Банктік менеджмент - жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен, реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент - бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару жиынтығы.
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Нарықтық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында қаржылық менеджментінің рөлі мен міндеттері ең маңызды мәселердің бірі болып отыр. Қаржыларды басқару қағидалары мен әдістері нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде XIX - XX ғасырларда мамандандырылған білім облысын қалыптасып, қаржылық менеджмент деген атауға ие болды. Соңғы жылдары қаржылық менеджемент жеке дамыған білім саласында өзінің терең дамуын алды - қаржылық талдауда, инвестициялық менеджментте, кәсіпорындарда банкрот қауіпі туған кезде дағдарысқа қарсы басқаруда.
Қаржылық менеджмент - ол кәсіпорын деңгейіндегі қаржылық жүйені басқару болып табылады. Ол ішкі ортамен тығыз қарым-қатынаста болады және оның қызметтері кәсіпорындарды басқарудың жалпы мақсаттарына жету үшін бағытталған.
Қаржылық менеджменттің негізгі сұрағы - ішкі және сыртқы қаржы көздері мен фирмалар арасындағы қаржы ресурстарының ең жоғарғы әсерлі қозғалысты қамтамасыз ету бойынша негізгі керекті шешімдерді қабылдау. Қаржылық менеджменттің объектісі кәсіпорынның ақша айналымы. Қаржылық менеджменттің субъектісі - қаржы бөлімі, оның менеджерлері.
Қаржылық менеджменттің негізін ағылшын Г. Марковиц, Ф. Модильяни, М. Миллер, Ф. Блэк, М. Скоулзу Ю. ,Фам, У. Шарп және т.б. -американдық қаржы мектебінің ғалымдары - қаржының замануи теориясын қалаушылар құраған.[6-8]
Ол негізгі 4 тезиске сүйенеді: a) Мемлекеттің экономикалық мықтылығы, яғни оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығы ядросы ірі корпорация болатын жекеменшік сектордың экономикалық мықтылығымен анықталады. Сөйтіп, АҚШ-та барлық пайданың 90% кәсіпкерлік сектордың 20% аспайтын корпорациялардан түседі. Корпорацияға 3 негізгі қасиет тән: иелеріне қатысты заңдық өзінділік, шектеулі жауапкершілік (яғни оның акционерлері корпорация қарыздары бойынша тікелей өздері жауапты емес), меншікті басқарудан бөлу.
б) Мемлекеттің жекеменшік сектордың ісіне араласуы мүмкіндігінше азайтылады.
в) Ірі корпорациялардың даму мүмкіндігін анықтайтын қаржыландыру қайнар көздерінің ішінде негізгі болып, пайда мен капитал нарығы есептеледі.
г) Нарықтарды интернационализациялау әр-түрлі мемлекеттердің қаржы жүйелерінің даму тенденциясы ретінде интеграцияға ұмтылу болып саналады.
Қаржылық менеджменттің негізінде қоржын теориясының авторы Гарри Марковицтің жұмыстары жатыр деп есептеледі. Оның жұмыстарында қаржы активтеріне инвестициялау саласында шешім қабылдау методологиясы анықталған. Әрі қарай қоржындық теория XX ғасырдың 60-шы жылдарында қаржы активтерінің пайдалылығын бағалау - Capital Asset Pricing Model (CAPM) моделін құрастырған Уильям Шарп, Дж. Линтнер и Дж. Моссин деген ғалымдардың арқасында дамыған. Бұл модель қаржы активімен оның тәуекелділігінің арасындағы тікелей байланысын анықтайды. Бета-еселігі актив пайдалылығының нарық қимылына қатысты өзгеру деңгейін көрсетеді.
Бұл модель әлі күнге дейін қаржы теориясындағы ең үлкен жетістіктерінің бірі болып саналады.
1990 жылы Гарри Марковиц және Уильям Шарп Мертон Миллермен бірге қаржы теориясы бойынша жұмыстары үшін Нобель премиясымен марапатталды.
50-ші жылдардың аяғында қаржылық активтер бағасымен капитал нарығындағы ақпаратар асындағы байланыс зерттелген Юджин Фамнның мақаласы шықты. Қор нарығының тиімділігінің гипотезасына сәйкес оны уақыттағы акция бағасы оның нақты құнының ең тиімді бағасы болып есептеледі. Тиімді нарық жағдайында кез келген жаңа ақпарат қаржы активтерінің бағаларында бейнеленеді. Бірақ, идеалды тиімді нарық анығында болмайтынын түсіне отыра, автор капитал нарығының тиімділігінің 3 пішінін бөлді: мықты, орташа және баяу.
1958 жылы Франко Модильяни и Мертон Миллер кез келген фирманың құны оның болашақ пайдаларымен анықталады және оның капиталының құрамына байланысты емес екенін дәлелдейтін жұмыс шығарды [5] .
Бұл қорытынды қазіргі уақытта Модильяни-Миллердің теоремасы ретінде белгілі корпоративтік қаржының замануи теориясының негізі болып есептеледі. Оларды теориялары бір шама шектеулерге негізделгеннен, оларды әрі қарай зерттеу бұл салада осы шектеулерді азайту мүмкіндіктеріне арналды. Солай, теорияға салық салу, шығындар және банкроттық факторлары енгізілді. Осы жаңалықтар арасынан 2 бағыт - қоржын теориясы мен капитал құрамының теориясы - қаржылық менеджменттің негізін құрайды, яғни екі негізгі сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: қаржылық құралдарды қайдан алып қайда салу?
Ковалев В.В. айтуы бойынша: Қаржылық менеджмент тәжірибеде - корпорацияда қаржы ресурстарын тарту және қолдану жайында пайда болатын қарымқатынастар жүйесі [5].
Стоянова Е.С. Қаржылық менеджмент атты оқулығында қаржылық менеджмент замануи әдістерді қолдану негізінде іс-әркет жасайтын фирманың қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға бағытталған мамандандырылған істің түрі [5].
Қорыта келе, қаржылық менеджмент қазіргі жағдайдағы экономика үшін ерекше маңызды мағынасы бар заманауи басқару жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелетінін айта кетуге болады.
Банктің табыстылығы, бәсекелестік жағдайлардағы өміршеңдігі, қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі мәселелері қаржы менеджментінің негізгі басқару объектісі болып табылады.
Отандық экономикалық теорияда және тәжірибе жүзінде банк қызметін стратегиялық басқару мәселелері әлі де болса жеткіліксіз қарастырылып келеді. Мұның басты себебі - еліміздегі экономикалық бетбұрыстардың басталуына дейін стратегиялық басқару мемлекеттің өз қолында болып келді. Мемлекет өзінің экономикалық саясаты шеңберінде елдің дамуы мен келешегінің стратегиясын қалыптастырып, салалар мен кәсіпорындардың өзекті стратегиялық мақсаттарын анықтап келді. Алайда, нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы бәрін де өз орнына қойды. Қазіргі таңда банктердің өміршеңдігі, табыстылығы, бәсекелестікке жарамдылығы өз қолдарында қаржы менеджментінің стратегиялық міндеті балып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз - бұл кәсіпорынның табыс табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын қалыптастырумен және қолданумен байланысты басқару қызметі болып табылады.
Қаржы менеджментінің қызметтерінің түрлерін келесідей тәртіп бойынша бір жүйеге келтіруге болады:
жоспарлау - стратегиялық, оперативтік және ағымды қаржылық жоспарлауды, түрлі шараларға сметалар мен бюджеттер құруды қамтиды;
баға саясатын анықтауға және өнімді сату жоспарын құруға қатысу;
өзге кәсіпорындармен қосылу немесе бөліну нәтижесінде мүмкін болатын капитал құрылымының өзгеруін бағалау;
қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету: қысқа және ұзақ мерзімді қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін іздестіру; олардың оңтайлы құрылымын қалыптастыру;
қаржы ресурстарын басқару: есеп шоттардағы және кассадағы ақша қаражаттарын басқару; құнды қағаздар қоржынын басқару; қарыз қаражаттарды басқару;
қаржылық есеп, бақылау және талдау: есеп саясатын қалыптастыру; қаржылық есеп беру түріндегі ақпараттарды өңдеу және пайдаланушыларға ұсыну; қаржылық нәтижелерді талдау және сараптау; есептік көрсеткіштерді жоспарлық және стандарттық көрсеткіштермен салыстыру; кәсіпорын ішіндегі аудит.
Аталған қызметтерді жүзеге асырудың нақты нысандары мен әдістері қаржылық саясатымен анықталады. Қаржылық саясат өз қызметін жүзеге асыру мақсатында қаржы ресурстарын басқару үшін қолданатын шаралардың жиынтығы болып табылады және келесідей элементтерді қамтиды:
есеп саясаты;
несие саясаты;
инвестициялық саясат;
ақша ағындарын басқару саясаты;
шығындарды басқару саясаты;
дивидендтік саясат.
Несие саясаты шеңберінде айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілуі шаралары қарастырылады - меншікті айналым қаражаттарының көлемін және қарыз қаражаттарға мұқтаждылықты анықтау. Ұзақ мерзімді несиелерді тарту қажет болған жағдайларда капитал құрылымы және қаржылық тұрақтылығы зерттеледі.
Инвестициялық саясат барысында меншікті және тартылған қаражаттарды тиімді орналастыру шаралары қарастырылады.
Ақша қаражаттарын басқару саясаты кәсіпорынның есеп шоттарындағы қаражаттардың қалдықтарын оңтайландырумен, қаражаттардың есеп шоттарға келіп түсуі және олардың қолданылуы уақыттарының аралығын азайтумен, есеп айырысудың түрлі нысандарын қолданумен, дебиторлық қарызды инкассациялаумен байланысты болады.
Шығындарды басқару саясаты шығындардың барлық элементтері бойынша сметалар (жоспарлар) құру және олардың қолдануды тиімді бақылау арқылы жүзеге асады.
Дивидендтік саясат банк иелерінің және акционерлері мен менеджерлерінің мүдделерін бірдей деңгейде қорғауға, сондай-ақ кәсіпорын акцияларының, яғни бизнестің құнын арттыруға арналған. Дивидентік саясаттың келесідей нұсқалары мүмкін:
дивидендтер табыстан бірқалыпты пайыз ретінде бөлініп отырады. Бұл әдістің артықшылығы - қарапайымдылығы. Кәсіпорын табысы артқан сайын акционерлердің де дивидендтік табыстары арта түседі. Сәйкесінше, табыс төмендеуімен дивидендтер де төмендей бастайды;
тіркеулі дивидендтік төлемдер саясаты - дивидендтер әрбір акцияға тіркеулі мөлшерде төленеді. Артықшылығы - нарықтық ауытқуларды реттеп отыратын қарапайымдылығы; кемшілігі - кәсіпорын табысы төмендеген жағдайда кәсіпорын табыссыз қалады;
кепілді минимум және экстра дивидендттік төлемдер саясаты;
дивидендерді капиталдандыру - дивидендтерді акциялар түрінде төлеу. Мұндай саясат кәсіпорын қаржылық қиындықтарға душар болған жағдайда қолданылады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті - қаржыны басқарудың стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады. Қаржыны басқару барысында көптеген әдістер қолданылады, солардың ішіндегі негізгілері: болжамдау, жоспарлау, салық менеджменті, сақтандыру және өзін-өзі сақтандыру, несиелеу, баға саясаты және қаржы құралдарын қолдану (лизинг, факторинг).
Кез-келген қаржыны басқару жүйесінің қызмет етуі қолданыстағы заңнамалық актілер мен нормативтік негіздер шеңберінде іске асады. Мұндай құжаттар заңдар мен Президенттің жарлықтарынан бастау алып, әдістемелік нұсқаулармен аяқталады. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп берудің қаржылық сипаттағы ақпараттары, тауар және қор биржаларының ақпараттары, несие жүйесінің ақпараттары қолданылады.
Банк - жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ "капиталды" әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару - бұл несиелік ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда, өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі кестеде көрсетілген .
Банк өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржы делдалы болып табылады, ал клиент керсінше, өндірістік тауар және қызметтің иесі. Бірақ экономиканың нақты секторына айналым қорларының қаржыландырылуы және инвестиция керек, ал банктерге актив көлемінің өсімі керек. Коммерциялық банк нарықтық экономикада өз міндетін жүзеге асыруы үшін, осы екі мақсат бір-бірімен байланысты болуы керек.
Банктік менеджмент - коммерциялық банктің өз функцияларын атқару процесін тікелей басқарумен байланысты тәжірибелік қызмет. Бұл аспектіде банктік менеджмент басқару объектісіне басқарушылық ықпалдарды өңдеу жүйесі ретінде көрінеді: активтік және пассивтік операциялар, есеп-кассалық операциялар, нормативтік қаржылық-экономикалық көрсеткіштердің орындалуы, банктік аудит және бақылау және т.б.
Қаржылық қорды жасауды және оны тиімді пайдаланудың жан-жақты әдістері мен кешенді технологиялары, тұтынушыларға реинжинирингті бизнес - әдістемелерін қолдану, коммерциялық банктің жұмысын және оның қаржысын бақылап отыратын жүйелік басқару "қаржылық менеджмент" деп аталады.
Қазіргі уақытта кеңінше қолданылып жүрген "қаржы менеджменті" деген бірлес көп ұғымды қамтиды. Мамандар қаржы менеджменті дегенімізді ақша ресурсын пайдалану және қалыптастыру, қатынастарын басқару деп санайды. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент мәселесі ТМД ғалымдарының еңбектерінде аз мөлшерде болса да шешімін тапты.
Коммерциялық банктердің қаржы делдалы сияқты ақша ағымын басқаруы әрекеттерінің себебі ақша функциясының өзінше тән барлық жиынтығын қамтуында. Бұл мәселені жандандыру мемлекеттік басқару органдарының нормативтерін сақтау ережесімен дәл келеді. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент және реттеу органдарының талаптарын сақтау позициялары туралы мәселелерге еңбектер арналған.
Коммерциялық банктердің жұмыс істеу процестері микроэкономикалық - факторлар мен клиенттердің тұрақтылығына байланысты. Қазіргі уақытта мұндай байланыс өте тұрақты, 1-ші топтағы өнім шығару бұл материалдық құндылықтар болып табылады. Коммерциялық банк нарықтық экономика үшін алғашқы, ал ұлттық банк банк жүйесіндегі қайта құру ұйымдарымен сәйкес келеді.
Шетел банктерінің тәжірибелері қызықты. Бірақ шетелдік қаржы жүйесінің Қазақстанның несие - банк жүйесінен елеулі айырмашылықтары бар. Мысалы: АҚШ-ң Федеральды Резерв жүйесінің тәжірибесі Қазақстан жерінде таралуы керек. Ал Қазақстан банктік жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк талаптарына негізделген.
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де - нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы - технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар, коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментіне сәйкес - аналитикалық қамтамасыз ету. Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъекті түрде қарастыру және технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек, банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек. Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық параметрлер байланысын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, банктік менеджмент бір-бірімен байланысты және бір-біріне қатысты парметрлер жүйесін білдіреді:
қаржы-экономикалық көрсеткіш (ҚЭ);
ұйымдық құрылым (ҰҚ);
функционалды-технологиялық басқару (ФТ).
Бұлардың байланысын көрсетсек: ҚЭ ҰҚ ФТ
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы менеджментіндегі ерекшелік - ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі - бұл ақшаның барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің қаржы операциясын басқару процесі.
Басқару объектісі - банк клиентурасының ақша қаражаты. Бұл процестің құқықтық жағы, яғни басқару субъектісі коммерциялық банк арқылы жүргізіледі. Экономикалық жағы банктың қаржы операциясы негізінде жүргізіледі.
2. Тарау. Коммерциялық банк жүйесіне қаржылық талдауды жүргізу қаржы менеджметінің міндетті элементі
2.1 Коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдаудың ерекшеліктері
Коммерциялық банк қызмет көрсету жағдайын қаржылық талдау дегеніміз ол банктердің қаржылық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне, әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен байланысты арнайы жүргізілетін ғылыми тәжірбиелік білімдер жүйесі.
Коммерциялық банк қызмет көрсету жағдайына қаржылық талдаудың обьектілеріне әрбір банк қызметтерінің және сонымен қатар банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаржылық талдау субьектілеріне коммерциялық банктермен Ұлттық банк, жаңадан қайта құрылған ресми қаржылық қадағалау агенттігі, және сонымен қатар коммерциялық банктердің қызметін тұтынушылар жеке және заңды тұлғалар мен қатар өзгеде клиенттер жатады.
Ұлттық банктің әсер ету тетіктеріне мемлекеттік бағалы қағаздармен Ұлттық нота, міндетті түрдегі резервтік норма,сонымен қатар корреспонденттік шоттар, әрине сонымен қатар резервтік шоттардың арқылыда әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен түсіндіріледі:
1) қаржы институты ретінде өз кезегінде жиі мезгілімен коммерциялық банктер әлеуметтік -экономикалық сонымен бірге саяси тәуекелдерге ұшырап отырады. Оның себептеріне жататын құбылыстар қатарына коммерциялық банктің қызмет көрсету аясы өзгеде экономиканың салаларымен тығыз байланысты байланысты болуында. Атап айтар болсақ, мемлекеттің экономикалық саясатымен қатар өнім өндіруші нақты сектормен қатар қаржы секторы, және әлемдік валюта нарығын қосып алған мен, қатар капитал және ақша нарығыменде тығыз байланысты байланыста болып отыруында.
2) кез келген мемлекетте сияқты коммерциялық банктердің қызмет көрсету аясында сыртқы шектеулер мен коса ішкі шектеулер де бар. Ал Сыртқы шектеулер өздерінің бастапқы негіздерін базель стандартынан алады, ал ішкі шектеулер оларға арнайы ақша монетарлық бақылау органдары мен жаңадан қайта құрылған қаржылық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) сырттан тартылатын қаржы қаражаттардың коммерциялық банктердің қызмет аясының негізі болып табылатын ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп міндеттемелерінің бөлігі қоғамдікі болады. коммерциялық банктер өз міндеттемелерін сол себепті жылдам орындай алатындай клиенттердің талап тілектерін жылдам қанағаттандырып отыра алатындай дәрежеде өтімділігін реттеп отыруы керек деген қажеттілік туындайды. Сондықтан коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсуде, сонымен қатар өтімділік коэффициенттерінің қатары өсе түсуде.
4) коммерциялық банктердің операцияларының түрлерінің көптігіне байланысты олардың әр қайсысы өз тараптарынан да бір-бірімен тым тығыз байланыста болып отырады.
Кез келген мемлекеттің коммерциялық банктердің секторы жылдам дамитын экономиканың дербес саласы немесе сегментіне айналуда. коммерциялық банктердің секторындағы шұғыл және жылда болып отыратын өзгерістер мына төмендегі банктік қызметтерден көрініс тауып отырады:
1. Коммерциялық банктердің менеджмент тарапынан болатын сапасынан, немесе өзін өзі басқару үдерісінен;
2. Макроэкономикалық деңгейде корпоративтік банк қызметін тұтынушыларға сонымен қатар жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсетумен, сонымен қатар банктік тәуекелдерді басқарып, банк қызмет көрсету аясын реттеуден;
3. коммерциялық банктердің тарапынан экономиканың нарықтық ортасына қарай бейімделуге деген қабілеттілімен мен тұрақтылығынан;
Мемлекеттің бүгінгі таңдағы кез келген банкінің қызмет көрсетуіне қатысты бір қатар шектеулердің алынып тастауы мен байланысты коммерциялық банкте бизнеске деген көптеген мүмкіндік тер жасалынуда. Осы мүмкіндіктерді келесіден көруге болады:
а) құзырлы органдардың тарапынан болатын территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасының әлеуметтік - экономикалық этаптарының даму қарқыны, нарықтық қатынастардың жағдайының қалыптасуымен сипатталады: олар айта кететін болсақ жаңадан құрылған ақша - несие жүйесі қалыптасуы, несие - қаржы институттарының жаңа түрлерінінің қайта пайда болу сипаты банктік жүйенің құрылымын өзгеріп жатыр. Нарықтық қатынастар жағдайында коммерциялық банктердің қаржылық жағдайын талдаудың маңызы мен ролі күннен күнге арта түсіп келе жатқаны белгігі болып отыр. Нарықтық экономика оған әр тараптан қатысушылардың ой жүйесімен өзгеше іс әрекеттеріні талап етуде. Банктың басты негізгі қызметі ол елдегі халықтың ақша құралдарын жинатырып сол арқылы және оларды тиімді түрде қайта бөлуге тырысу, яғни салымшылар мен қарызшылар арасындағы делдалдық қызмет көрсету.
Сонымен бірге банктер қазақстан елінің экономикасындағы ақша айналымдарының барлық негізгі ақша құралдарының негізгі бөлігіктерін қамтамасыз етумен қатар, ақша қаражат қаржыларды игерудің негізінде еліміздің ақша қаржылық жағдайынада өз тарапынан ықпал етеді. Еліміздің банктер жүйесі халықтың қолындағы және мемлекеттің ақша ағымын тікелей өздері жасақтап құрамдамағанмен, өздерінің көрсететін функцияларының көмегімен өнеркәсіпке сонымен бірге саудаға және банктік емес ақша қаржылық салаға, мемлекеттік және халықтық тараптарға және солардың ақша ағын ағымдары негізінде еліміздегі нарықтық экономика мен әлемдік шарушылық байланыстар жүйесіне араласып ат салысады.Сол себепті, еліміздегі банктік қаржылық менджменттің тиімділігі ел экономикасының дамуын қамтамасыз ететін бірден бір маңыздылығында болып табылады. Қиын қаржылық жағдайға тап болғанда дағдарыстық жағдайды түзету үшін біріншіден алдымен тиімді қаржы менеджементін құрудан басталады. Сәтсіздікке тап болған үйымдарға мынадай жағдайлар тән болу ықтималдығы жоғары:
- қаржы мен қаражатты жоспарлау жүйесінің ауыр жағдайда болуы, оның бірден бір себебі алдыға қойылған қаржылық мақсаттың нақты айқын болмауы, сонымен қатар қаржылық стратегияының жоқ болуы;
- өндірілетін өнімнің түрлері мен оның бөлімдерінің қаржылық тиімділігі туралы мәліметтің жоқтығы;
- сонымен қатар инвестиция туралы айқын сенімді негіздемелердің жоқтығы;
- есеппен есеп беру жүйесінің ғылыми тұрғыдан алып қарағандағы түсінікті болмауы сондықтан соның салдарынан қаржы жұмсаудың бағытын дұрыс айқын түсінуге жол бермейді;
- кәсіпорындардың бухгалтерлікесеп қисап жағдайы туралыда ақпараттық статистикалық мәліметтер ұзақ мерзім бойы талданбайды.
Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджменттің дағдарыс жағдайындағы міндет мақсаттарына келесілер жатады:
- біріншіден коммерциялық банктердің төлемсіздік қабілетін жоюмен және сонымен бірге дағдарыс жағдайына ұшыраған кездегі ең негізгі басты мақсатына айналады, аталған мақсатты орындау дегеніміз ағымдағы ақша айналымы мен қаржылық міндеттемелердегі қаржылық төлем қабілеттілігін өтеуді қалпына келтіруі болып саналады;
- келесі орындалатын шараға жатады қаржылық тұрақтылықпен төлем қабылеттілігін қалпына келтіру. Ол үшін төтенше шараларды қолданудың негізінде төлемділік қабілетті тез арада жылдамдатып қалпына келтіруге болады. Бірақ коммерциялық банктердің төлем қабілетсіздігін туғызған себептер мен оның салдарларың жою үшін олардың қаржылық тұрақтылығын өздері үшін қауіпсіз деңгейдің қалпына келтіру қажеттілігі туындайды;
- коммерциялық банктердің қаржылық тұрақтылығы мен ұзақ мерзімге бағытталған қаржылық тепе-теңдігін сақтап сонымен бірге қалпына келтіру қажеттілігі туындайды, өзгеше келтіретін болсақ, ол коммерциялық банк ұйымдарының нарықтық бағасын арттырудағы алғы шарттарды жасау болып табылады. Қаржылық стратегия жағдайында коммерциялық банктердің қызмет көрсетулерінің деңгейлік сапалық даму қарқынын қамтамасыз етіп дағдарыстың алдын алып сонымен бірге қаупінде жояды.
Мәселен, дағдарыс жағдайындағы белгілі бір коммерциялық банктердің қаржылық мақсаттарын ткелесідей тұжырымдап келтіруге болады: олар
- аз мерзімнің ішінде шығын аз жұмсаудың негізінде қызмет көрсетуді жоғарғы деңгейіне дейін көтерілуі;
- көрсетілетін қызмет түрінің өзіндік құнын азайтып пайданың көбеюін қамтамасыз ету.
- коммерциялық банктердің негізгі мақсаты ол олардың қаржылық тұрақтылықтылығын қамтамасыз етуі.
Дағдарысқа қарсы басқарудағы қаржы менеджментінің міндеттері келесідей:
- коммерциялық банктерде қажетті көлемдегі қаржы ресурсын орнату мен қатар олардың қаржылық ресурстарын тиімді пайдалана білу;
- ақша айналымын тиімділігін арттыру мен қаржылық тәуекелділікті барынша төмендетіп ұстап тұрып тұрақталған деңгейінде табысты барынша көбейтуге тырысу;
- табыстың жоспарлаған деңгейіндегі қаржылық тәуекелділігін азайту және сонымен қатар тұрақты жағдайда бір келкі қаржылық тепе-теңдікті қамтамасыз ету.
Дегенмен қаржы менеджментінің дағдарысқа қарсы жүйелі іс атқару қызметі жалпы менежмент қызметі тән функциялардан ұйымдастыру, жоспарлау, бақылау, мотивация және талдау болып табылады.
Коммерциялық банкттердің қаржылық менеджменті негізінде банктің белсенділігін артырып қаржымен қамтамасыз етуге бағытталған және ол банктік қызмет көрсетудің ең бастысы бағыты болып табылады. Өйткені, банктің қайта бөлуге бағытталатын ақша ресурстарының басым бөлігі (орташа 80-85co) - қоғамдікі, яғни банктен тыс тараптардан тартылған қаржылар болып есептелінеді. Сондықтан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банкілердің банкі болып саналумен қатар оларды қоғам өздерінің ақша қаражатын сеніп тапсырған коммерциялық банктер немесе екінші деңгейдегі банктер болғандықтан олардың қаржылық белсенді болуына лайықты заңдар мен нормативті актілер арқылы қамтамасыз етеді. 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша банк секторының несие портфелі бойынша халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының талаптарына сәйкес қалыптастырылған провизиялар 2,1 трлн теңге немесе жиынтық несие портфелінің 15,6%-ы болды. Негізгі борыш және (немесе) есептелген сыйақы бойынша 90 күннен астам мерзімі өткен берешегі бар қарыздар 1,3 трлн теңге немесе банктердің жиынтық несие портфелінің 9,3%-ы болды. Банктердің міндеттемелері 2017 жылы 1,6 трлн теңгеге немесе 7,0%-ға азайды және 21,1 трлн теңге болды (Бұның себебі еліміздегі нарықтық экономиканың дамуына сәйкес банктік қаржылық менджментте позитивті өзгерістердің болуы, яғни ішкі қаржылық басқару мен сыртқы қадағалау тетіктерінің күшеюі.
Осы орайда, дәл осы процестерді ашу, қаржыны басқаруды түсіну, оң және теріс жағына көз жеткізу, сәйкесінше, туындайтын мәселелердің себептерін және оларды шешу жолдарын іздеу дипломдық жұмыстың тақырыбына өзек болды. Банктің қызметі ұдайы өзгеріп отыратын жалпы экономикалық және әлеуметтік-саяси жайлардың, қаржылық нарықтағы жағдайлардың өзгерістерінің барысында жүргізіледі. Сәйкесінше, бұл құбылыстар банктың жалпы экономикалық белсенділігіне әр түрлі әсер етуі мүмкін. Сонымен дипломдық жұмыс қазіргі күннің өзекті мәселелесіне арналып жазылған. Дипломдық жұмыс құрылымы кіріспеден, үш тараудан және әр тарау өз кезегінде бөлімдерден және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау. Қазақстанда коммерциялық банк жүйесінің калыптасуындағы қаржы менеджментінің рөлі
1.1. Коммерциялық банкке түсінік оның негізгі операциялары мен функциялары
70 жыл Қазақстан Кеңес өкіметі құрамында болған кезінде өз банк жүйесі болмағаны белгілі, себебі Қазақстан республика немесе біздің еліміздің территориясында КСРО-ның бір орталықтандырылған банк-несие жүйесінің бөлімдері мен бөлімшелері жұмыс істеді. Соның негізінде банктік жүйенің тарихы КСРО-ның тарихымен және сонымен бірге қазан революциясына дейінгі Россияның тарихымен және банк жүйесімен өте тығыз байланысты. Патшалық Россияның банк жүйесіне мемлекеттік банк, акционерлік банктер, өзара несиелеу қоғамдарымен қалалық банктер және сонымен қатар ипотекалық несие банктері және де өзгеде несиелік ұйымдар мен мекемелер кірді.
Қазан революциясынан кейін банк ісін ұйымдастырып жолға қойып бір ізге түсіріп дамыту мемлекеттік деңгейде іске асырылды. Ең басында мемлекеттік банк, содан кейін, жеке меншіктегі коммерциялық банктер және өзгеде банктерді мемлекет иелігіне берудің негізінде мемлекеттің иелегіндегі салалық және аймақтық банктер құрылды.
Барлық кеңес үкіметінің құрамындағы республикаларда, оның ішінде, Қазақстанда да барлық банктердің республикалық ұйымдары құрылды. Бұл жерде банк ісін орталықтандыру қағидасы сақталды, банктік ұйымдар жоғары банк органдарына бағындырылып, ір қайсысына өз тараптарынан жергілікті ережелерді орнатуға жол берілмеді.
Орталықтандырылған жоспарлы экономика жағдайында банк мемлекеттің қаржы нарығында монополия түрінде жалғыз банк деп аталатын жүйе, банктік жүйе болды.
Екі деңгейлі банк жүйесі дамыған елдердің экономикасында ертеден қалыптасып танылған жүйе еді. Ал елімізде мұндай жүйені құрудың мүмкіндігі тек 1987 жылы СОКП ОК және КСРО Министрлер Кеңесінің № 821 қаулысының негізінде бекітіліп (орталық эмиссиялық банктің және мемлекеттік мамандандырылған банктердің) құрылды. Республикалық банктерге кеңестік республикалардың министрліктерінің құқықтары берілді. Бірақ елімізде несие жүйесін жетілдіру бойынша жүзеге асырылған іс - әрекеттерге қарамастан, ол шаралар іс жүзінде өзгеріссіз болып қала берді. 1987-1988 ж.ж. Құрылыс банкісін негізінде Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіпбанкі және Тұрғын әлеуметтік банкі жүргізілген банктік реформа нәтижесінде Мемлекеттік болып қайта құрылды. Жинақ кассалары жүйесінің негізінде Жинақ банкісі, ал Сыртқы сауда банкі негізінде Сыртқы экономикалық банк құрылды. КСРО-ның Мемлекеттік банкі мемлекеттің Орталық банкі болып жарияланды. Дегенмен бұл қайта жасақталталып ұйымдастырылған мемлекет тарапынан мамандандырылған банктер - Өнеркәсіп құрылыс банкі, Агроөнеркәсіп банкі, Тұрғын үй әлеуметтік банкі, Жинақ банкі - бұрынғы жоспарлы экономиканың кезеңінің жүйесіне байланысты көптеген жайдайларға сәйкес негативті белгілеріне ие болып келді. Мемлекеттік банк, Құрылыс банкі және Сыртқы сауда сияқты аталған банкілер жұмыс жасады. Бұл аталған банктер бірақ халық шаруашылығының экономикасында қаржы несиелік ресурстардың еркін түрде ағылуына жол бере алмады, сондықтан борышкерлармен аралықта тиісті партнерлік қарым - қатынастар орнай алмауы себептеріне байланысты, Мемлекеттік банктегі жалпы қаржы ақша айналымын басқарудың жеткілікті тиімді әдістері болмады. Несиелік саясаттағы проценттік ставкалар төмен болуыына байланысты болып, олар тиімсіз болған, рентабельділігі төмен жобаларды іске асыру барысында қолданылатын несиелерге байланысты қосымша сұраныстарды қалыптастырды.
Кооперация туралы Заң 1988 жылы қабылданғаннан соң алғашқы қатардағы кооперативтік банктер құрыла бастады, соның нәтижесінде олар банктік көрсету қызмет аясында экономикалық жүйенің нарықтық қатынастарының қалыптасуына негіз болып қаланды десек болады. Осы жылдан бастап еліміздің банк жүйесі дамуының алғашқы кезеңі басталды. Бұрынғы КСРО кезінде мұндай банктердің бірі болған Шымкенттегі Союзбанк болды. Жетпіс жыл бойы еліміздің сонымен қатар КСРО банк жүйесінде, оның ішінде, банк жүйесінде қатаң түрдегі орталықтандыру және шоғырландыру орын алып, әкімшілік жоспарлы жүйеге тән әкімшілік басқару басым болып келді. Қазақстан Республикасының 1990 жылы 10 қазанда мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануы аясына байланысты өзіндік экономикалық саясатты жүзеге асырылуға ынталандырды. Осы мерзімде Қазақстанның Жоғарғы Кеңесі Қазақстанның банк жүйесінің дамуының 1990 жылдың желтоқсанында екінші кезеңі басталып, Қазақ ССР - дегі банктер және банктік қызмет туралы Заңы қабылданды. Осы аталған заң аясында екі деңгейлі банк жүйесі бір ауыздан қолданылды. Қазақ ССР - ның Мемлекеттік банкі Бірінші деңгейге, ал коммерциялық банктер және т.б. несиелік ұйымдар мен мекемелер екінші деңгейге кірді. Экономиканың нарықтық жүйесіне сай орталық банктің қызмет көрсетулері орталықтандырылған жоспарлы экономикадағы функцияларынан өз кезегінде айрықша түрде ерекшеленеді. Біріншіден, олар соңғы тізбектегі несие беруші ретінде болып, банк және кредит - қаржы ақша жүйесінің тұрақты түрде қызмет көрсету ету аясын қамтамасыз етеді. Екіншіден, олар ақша массасының көлеміне бақылау жүргізудің незізінде тұрақты бағаларды сонымен қатар және мақсаты жұмыспен толық қамтылуды қамтамасыз ету болып табылатын қаржы, ақша - несие саясатын қатар алып жүргізу мақсатын алға қойды. Алға қойылған мақсаттарға жету жолында Орталық банк ақша - несиелік реттеудің жанама инструменттерін қолданудың қажеттілілігі алғашқы алға қойылған міндеттер болып саналды .
Сонымен қатар банк жүйесіндегі дамудың екінші кезеңіндегі ерекше айта кетерлік белгілерінің бірінің - бұл жүйедегі реттіліктің болмауы мен бей берекесіздігі болып саналды. Олар бірнеше себептерге байланысты болды. Ол себептерді атап айтар болсақ ,біріншіден, коммерциялық банктер санының жауыннан кейінгі саңырауқұлақтай қаптап тез өсуінен; екіншіден, Кеңес Одағының, соның себебінен бұрынғы банк жүйесінің ыдырауынан; үшіншіден, нарықтық типтегі екі деңгейлі банк жүйесіне өтуінен; төртіншіден, Мемлекеттік банктің ақша қаражаттарының жетіспеуі салдарынан, қызметкерлердің біліктілік деңгейінің сәйкессіздігінен болды.
Сол жылдары елімізде екінші деңгейдегі банктердің саны ұлғаю байқалды сонымен қатар, ол екінші деңгейдегі банктердің жарғылық капиталдарыда да еселеп қскенін байқауға болады. Мысалыалып қарайтын болсақ КРАМДС - банктің жарғылық капиталының көлемі 1992 жылы 50 есеге есе арта түсті. Коммерциялық банктердің қорлары жалпы қорлары осы мезгілде салыстырып қарағанда 12 есеге ұлғайды.
Еліміздің қаржы, несие - банк жүйесінің қарқындап өсуінің бағыттарындағы жаңа серпіліс болып, 1993 жылы сәуірдегі қабылданған жаңа заңдардың қабылдануы болып табылды. Маңызды белгісі болып: Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы, Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы және Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы заңдары саналады. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы заң Ұлттық банктің өкіметтен және басқа да билік органдарынан тәуелсіздігін нақтылап айқындап шекарасын белгілеп берумен қатар өзге заңдарға қарағандағы ерекшеліктерін айқын көрсете білді. Бұл заң өзге заңдардан айрықша болуымен қатар Ұлттық банктің қызметтері мен, алға қойылған мақсаттары және орындауға тиісті міндеттерін нақтылап қана қоймай сонымен қатар оны Қазақстанның Жоғарғы Кеңесіне мен бір жағынан Президенттің алдында есеп беруші заңды тұлға етіп тағайындады. Сонымен қатар Ұлттық банкке екінші деңгейдегі коммерциялық банктерді құрумен қатар, оларды таратуды, экономикалық ақпараттық нормативтерді белгілеу үрдісінде туындайтын мәселелерді шешу жағдайындағы негізгі ерекше өкілеттіліктерді тағайындады. Бірақта дегенмен Ұлттық банктің екінші деңгейлі коммерциялық банктердің шұғыл қызметіне араласу құқығы болмады. Негізінде алып қарайтын болсақ Ұлттық банктің бақылау мен қадағалау қызметтері қаржы, несие - ақша жүйесін бұзылуына себеп болатын келеңсіз жағдайларды болдырмаусонымен қатар бақылаусыз қалған қаржы несие - ақша эмиссиясынің құзіреттілігін белғілі деңгейден асырмауға бағытталған. Екінші деңгейлі коммерциялық банктердің қызметтерінмен құқықтарын сонымен қатар айта кетерлік міндеттемелерін Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы заң айқындады. Аталған Заң негізінде екінші деңгейлі коммерциялық банктердің жауапкершіліктерін жоғарғы қалыпты деңгейде ұстауға, қаржы ақша - несие жүйесін реттеуде оларға көмек жасауға, олардың үдемелі үрдісте дамуына бағытталған. Жаңа заңның тағыда айта кететін айрықша ерекшелігіне әлемдік банктердің тәжірибесіне сай келетін банктерді құру тәртібіне жоғарғы деңгейдегі талаптардың белгіленуі болып табылады. Сонымен қатар, банктің басшыларына қойылатын талап - тілектердің жоғарылау бағыттары. [1,2]
Жаңадан қабылданған Қазақстан Республикасының Қазақстан Республикасында валюталық реттеу туралы Заңы жоғарыдағы аталған саладағы қарым - қатынасты белгілібір деңгейде ымырашылдыққа келуге талап қойды. Олар үшін валюталық құндылықтарды елімізге еркін түрде әкелумен және сыртқа шығарудың құқығы берілді. Сонымен еліміздің кәсіпорындар мен ұйымдарында шетел елдің валютасында пайда алуға мүмкіндіктер берілді. Бүл іс-әрекет сонымен қатар, шетелдік инвесторлардың еліміздің экономикасына өз тараптарынан қаржы-қаражаттарын салуды ынталандырды.
Қазақстан Республикасы 1993 жылы 15 қарашада өзінің ақша бірлігін енгізудің негізінде сол арқылы өзіндік еркін ақша - несие саясатын жүргізудегі алдыға қадам жасалынды. Елеміздің банк жүйесіндегі қарқынды дамуындағы бұл үшінші кезеңінің басының басталуы еді. Дүние жүзілік тәжірибе көрсеткендей, коммериялық екінші деңгейдегі банктердің саны әр елдер бойынша әртүрлі болып келеді. Мысалы, коммерциялық банктер АҚШ - та 10922 ( 2000 ж.), Германияда - 270 (2000 ж.), Италияда- 176, Жапонияда 140. Бірақ үрдістердің маңыз-мәні банктердің санында ғана емес, олардың төлем қабілеттілігімен қаржылық тұрақтылы мен тиімді қызмет көрсете білуінде.
Еліміздегі екінші деңгейлік коммерциялық банктертердің өзінің сандық өсуінің шарықтау шегіне 1993 жылдың аяғына қарай жетті, сол кездегі олардың санының бірлігі 204 ті құраған болатын.
Екінші деңгейлі коммерциялық банктер санынің 1993 жылдан бастап қысқарғаны байқалады. Оның басты себебі тұрақсыз және әлсіз банктер бір-бірімен қосылды немесе толық жойылды. Сонымен қатар, соңғы жылдары елдегі коммерциялық банктердің саны 237-ден (1995 ж. шырқау шегі) 2018 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстан Республикасында 32 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 6 ұйым, оның ішінде 2 ипотекалық ұйым (2017 жылдың басында 33 банк және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын 8 ұйым, оның ішінде 3 ипотекалық ұйым) жұмыс істеді. .[3,4]
Жалпы алғанда бес мамандандырылған коммерциялық банктертердің оның ішінде Агроөнеркәсіпбанкі, Тұран банк, Әлеуметтік несие банкі, Әлем банк және Жинақ банкілерінің 1990 - 1993 жылдары арасында банк жүйесіндегі мерейлері үстем болды. Құрылымдық өзгерістер Ресейдің банк жүйесінің дағдарысымен 1994 жылы жалпы экономикалық үрдістердің ықпал етуімен байланысты болып, соның нәтижесінде Ұлттық Банктің 28 екінші деңгейлі коммерциялық банктері өздерінің лицензияларынан айырылды. КРАМДС - банк олардың ішінде ең ірісі еді. Ең басында осы банктің алға қойған мақсат міндеттері айқын тұрақты болып келді, бірақта олардың активтерді орналастыру жағдайының тиімсіздігіне сонымен қатар және ірі банк қызметін тұтынушылардың тарапынан бәсекелес банктердің жағына өтуігедің негізінде соған байланысты банктің өтімділік мәселесін шешудегі мүмкіндіктерінің бола алмауы себеп болды. Екінші деңгейлі коммерциялық банктердің несие портфелінің 60 пайызы пайдасыз несиелерден , 4 пайызы күмәнді несиелерден, тек 0,5 пайызы ғана нақты қамтамасыз етілетін несиелерден тұрды.
Тұран банк және Әлем банк сиякты Қазақстанның ірі банктерін де дағдарысқа ұшырады. Қазақстанның экономикалық жағдайы қаржы ұйымдары мен ұжымдарының қызмет көрсетулеріне негізделген болғандықтан, Ұлттық Банктің ұсынысымен мемлекет бұл банктерді 25 млн. АҚШ долларына сатып алып, жаңа мемлекеттік банк ТұранӘлем банк құрды.
Сонымен қатар өзге банктерді келесі топтарға бөліп топтады:оларға тәуекелділігі төмен, сонымен қатар табысы төмен активтерді басқару саясатын жүргізген мемлекеттік банктер болып саналды бұл Халық жинақ банкімен Тұрғын үй жинақ құрылыс банкі; өкіметпен сатып алынған банктерге жататындар, бұл Тұран банк, Әлем банк және Әлеуметтік несие банктер болды; биліктің құрылымдары тарапынан қолдау көрген банктердің қатарына Казкоммерцбанк жатты, тәуекелділік мүмкіндігі аз операцияларды іске асырған банктерге жататындардың қатарына: Орталықнесиебанкі, Темірбанк, Мұнай банкі жатты сонымен қатар шетелдік капиталдардың тікелей қатысуымен ұйытастырылып құрылған банктердің қатарына келесі банктер, Абн АМРОбанк, Тексака банк, КЗИ банктер жатты.
Үш ірі әлемдік банктер: Банк Сосьете Женераль Казахстан жабық акционерлік қоғамы, HSBC Банк Казахстан жабық акционерлік қоғамы, Ситибанк Казахстан жабық акционерлік қоғамы1998 жылы Қазақстандық қаржы нарығына енді.
Меншік нысанына байланысты екінші деңгейлі коммерциялық банктер мемлекеттік банктер, мемлекетаралық банк, шетелдік капиталдың қатысуымен және өзгелері болып бөлінді.
Нарықтық экономика жағдайында екінші деңгейлі коммерциялық банктер тарапынан - клиенттеріне әр түрлі қызметтер көрсететін айрықша немесе ерекше кәсіпорын. Бүгінгі таңда екінші деңгейлі коммерциялық банктер тарапынан клиенттерге ақылы негізде қызмет көрсететін іс-әрекеттерін жүзеге асыруға негізделініп жүргізілетін операциялардың дәстүрлі және нарық талабына сай дәстүрлі емес нысандары көбейе түсуде.
Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары 1-ші кестеде келтірілген
Банк тұрақтылығы
Әлеуметтік-саяси жағдай
Жалпы экономикалық жағдай
Үкіметің тұрақтылығы жағдайы
Әкімшілік-территориялық маманданудың тұрақты жағдайы болуы
Нақты экономика секторының потенциалдары
Тауар өнді-рушінің бәсекелес-тік қабілет тілігі
Капиталдың салааралық келуінің мүмкіндігінің болуы
Оппозицияның әсері
Курс-тың түзе-тілуі
Саяси бағ-дарламалардың әсері
Әлеу-меттік тұрақ-тылық
Өндірістік күштердің қайта жаңартылуы
Халықтың төлем балансы қалдығы (экспорт
импорт)
Инвестициялық климаттың жағдайы
Несиелік мекеменің ішкі тұрақтылығы
Қаржы нарығының жағдайы
Капи-тал
жеткілік-тілігі
Кадр
лар-дың
ма-ман-дан-уын
ың дең
гейі
Банктің атқар
атын
миссиясымен
және
оның
стратегиясы
Теңгенің айырбастау курсының теңгерімі
Банктік салымдарды тартудың мөлшері
Банктік өнімдер
мен
қызмет-тердің
бәсе-келестік жағдайы
Валюта
бир-жасындағы
опера-ция
Ақша
масса-сы-ның
ұсы-ны-сы
ҰБ
саясаты,
ақша эмис-сиясы,
инфляциялық күтілім-дер,
валюта
Табыстылықтың деңгейі
ақша
нарығының көсеткіш тері
Валю та
Нарығы
ның
жағдайы
бағалы
қағаз дар
нары ғының
тұрақ тылы ғы жағда йы
Валю-таның
сұра-нымы ұсы-нымы
Банк менеджментінің са-пасы
Кесте -1 Коммерциялық банктің қаржылық тұрақтылығына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлары
Осылардың негізінде екінші деңгейлі коммерциялық банктердің қызмет көрсетуінің коммерциялық сипатыда арта түспек. Сондықтан коммерциялық деген термин екінші деңгейдегі банктердің қандай да болмасын меншіктің нысанына жататындығынан емес, олардың ақылы негізде пайыздық ставкамен немесе болмаса комиссиондық төлем бойынша клиенттерге қызмет көрсетудің әралуандығына байланысты болып келеді. Сонымен айтар болсақ Екінші деңгейлі коммерциялық банктер қызмет көрсетудің коммерциялық ақылы негізде айналысатын айрықша өз орны бар кәсіпорындар қатарына жатқызуға болады.
Екінші деңгейдегі коммерциялық банктердің тұрақтылығының негізгі мәселесі болып болып еліміздің экономикасының тұрақтылығы болып табылады.
1.2. Коммерциялық банк жүйесінің белсенділігін арттырудағы каржы менеджментінің экономикалық маңызы
Банктік менеджмент - жалпы стратегиялық және тактикалық жоспарлаумен, реттеумен, банктік іс-әрекетті қадағалаумен, қызметкерлерді басқарумен байланысты қарым-қатынастарды басқару. Басқаша айтқанда банктік менеджмент - бұл ақша ресурстарын пайдалану және құрумен байланысты қарым-қатынасты басқару, яғни банктік саладағы қаржы менеджменті және қызметшілерді басқару жиынтығы.
Банктік менеджментті қаржы менеджментіне және қызметкерлерді басқаруға бөлу коммерциялық банктегі объект құрылымына байланысты. Нарықтық экономика және бәсекелестіктің дамуы жағдайларында қаржылық менеджментінің рөлі мен міндеттері ең маңызды мәселердің бірі болып отыр. Қаржыларды басқару қағидалары мен әдістері нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде XIX - XX ғасырларда мамандандырылған білім облысын қалыптасып, қаржылық менеджмент деген атауға ие болды. Соңғы жылдары қаржылық менеджемент жеке дамыған білім саласында өзінің терең дамуын алды - қаржылық талдауда, инвестициялық менеджментте, кәсіпорындарда банкрот қауіпі туған кезде дағдарысқа қарсы басқаруда.
Қаржылық менеджмент - ол кәсіпорын деңгейіндегі қаржылық жүйені басқару болып табылады. Ол ішкі ортамен тығыз қарым-қатынаста болады және оның қызметтері кәсіпорындарды басқарудың жалпы мақсаттарына жету үшін бағытталған.
Қаржылық менеджменттің негізгі сұрағы - ішкі және сыртқы қаржы көздері мен фирмалар арасындағы қаржы ресурстарының ең жоғарғы әсерлі қозғалысты қамтамасыз ету бойынша негізгі керекті шешімдерді қабылдау. Қаржылық менеджменттің объектісі кәсіпорынның ақша айналымы. Қаржылық менеджменттің субъектісі - қаржы бөлімі, оның менеджерлері.
Қаржылық менеджменттің негізін ағылшын Г. Марковиц, Ф. Модильяни, М. Миллер, Ф. Блэк, М. Скоулзу Ю. ,Фам, У. Шарп және т.б. -американдық қаржы мектебінің ғалымдары - қаржының замануи теориясын қалаушылар құраған.[6-8]
Ол негізгі 4 тезиске сүйенеді: a) Мемлекеттің экономикалық мықтылығы, яғни оның қаржылық жүйесінің тұрақтылығы ядросы ірі корпорация болатын жекеменшік сектордың экономикалық мықтылығымен анықталады. Сөйтіп, АҚШ-та барлық пайданың 90% кәсіпкерлік сектордың 20% аспайтын корпорациялардан түседі. Корпорацияға 3 негізгі қасиет тән: иелеріне қатысты заңдық өзінділік, шектеулі жауапкершілік (яғни оның акционерлері корпорация қарыздары бойынша тікелей өздері жауапты емес), меншікті басқарудан бөлу.
б) Мемлекеттің жекеменшік сектордың ісіне араласуы мүмкіндігінше азайтылады.
в) Ірі корпорациялардың даму мүмкіндігін анықтайтын қаржыландыру қайнар көздерінің ішінде негізгі болып, пайда мен капитал нарығы есептеледі.
г) Нарықтарды интернационализациялау әр-түрлі мемлекеттердің қаржы жүйелерінің даму тенденциясы ретінде интеграцияға ұмтылу болып саналады.
Қаржылық менеджменттің негізінде қоржын теориясының авторы Гарри Марковицтің жұмыстары жатыр деп есептеледі. Оның жұмыстарында қаржы активтеріне инвестициялау саласында шешім қабылдау методологиясы анықталған. Әрі қарай қоржындық теория XX ғасырдың 60-шы жылдарында қаржы активтерінің пайдалылығын бағалау - Capital Asset Pricing Model (CAPM) моделін құрастырған Уильям Шарп, Дж. Линтнер и Дж. Моссин деген ғалымдардың арқасында дамыған. Бұл модель қаржы активімен оның тәуекелділігінің арасындағы тікелей байланысын анықтайды. Бета-еселігі актив пайдалылығының нарық қимылына қатысты өзгеру деңгейін көрсетеді.
Бұл модель әлі күнге дейін қаржы теориясындағы ең үлкен жетістіктерінің бірі болып саналады.
1990 жылы Гарри Марковиц және Уильям Шарп Мертон Миллермен бірге қаржы теориясы бойынша жұмыстары үшін Нобель премиясымен марапатталды.
50-ші жылдардың аяғында қаржылық активтер бағасымен капитал нарығындағы ақпаратар асындағы байланыс зерттелген Юджин Фамнның мақаласы шықты. Қор нарығының тиімділігінің гипотезасына сәйкес оны уақыттағы акция бағасы оның нақты құнының ең тиімді бағасы болып есептеледі. Тиімді нарық жағдайында кез келген жаңа ақпарат қаржы активтерінің бағаларында бейнеленеді. Бірақ, идеалды тиімді нарық анығында болмайтынын түсіне отыра, автор капитал нарығының тиімділігінің 3 пішінін бөлді: мықты, орташа және баяу.
1958 жылы Франко Модильяни и Мертон Миллер кез келген фирманың құны оның болашақ пайдаларымен анықталады және оның капиталының құрамына байланысты емес екенін дәлелдейтін жұмыс шығарды [5] .
Бұл қорытынды қазіргі уақытта Модильяни-Миллердің теоремасы ретінде белгілі корпоративтік қаржының замануи теориясының негізі болып есептеледі. Оларды теориялары бір шама шектеулерге негізделгеннен, оларды әрі қарай зерттеу бұл салада осы шектеулерді азайту мүмкіндіктеріне арналды. Солай, теорияға салық салу, шығындар және банкроттық факторлары енгізілді. Осы жаңалықтар арасынан 2 бағыт - қоржын теориясы мен капитал құрамының теориясы - қаржылық менеджменттің негізін құрайды, яғни екі негізгі сұраққа жауап беруге мүмкіндік береді: қаржылық құралдарды қайдан алып қайда салу?
Ковалев В.В. айтуы бойынша: Қаржылық менеджмент тәжірибеде - корпорацияда қаржы ресурстарын тарту және қолдану жайында пайда болатын қарымқатынастар жүйесі [5].
Стоянова Е.С. Қаржылық менеджмент атты оқулығында қаржылық менеджмент замануи әдістерді қолдану негізінде іс-әркет жасайтын фирманың қаржы-шаруашылық қызметін басқаруға бағытталған мамандандырылған істің түрі [5].
Қорыта келе, қаржылық менеджмент қазіргі жағдайдағы экономика үшін ерекше маңызды мағынасы бар заманауи басқару жүйесінің негізгі элементтерінің бірі болып есептелетінін айта кетуге болады.
Банктің табыстылығы, бәсекелестік жағдайлардағы өміршеңдігі, қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі мәселелері қаржы менеджментінің негізгі басқару объектісі болып табылады.
Отандық экономикалық теорияда және тәжірибе жүзінде банк қызметін стратегиялық басқару мәселелері әлі де болса жеткіліксіз қарастырылып келеді. Мұның басты себебі - еліміздегі экономикалық бетбұрыстардың басталуына дейін стратегиялық басқару мемлекеттің өз қолында болып келді. Мемлекет өзінің экономикалық саясаты шеңберінде елдің дамуы мен келешегінің стратегиясын қалыптастырып, салалар мен кәсіпорындардың өзекті стратегиялық мақсаттарын анықтап келді. Алайда, нарықтық қатынастардың қалыптасуы және дамуы бәрін де өз орнына қойды. Қазіргі таңда банктердің өміршеңдігі, табыстылығы, бәсекелестікке жарамдылығы өз қолдарында қаржы менеджментінің стратегиялық міндеті балып табылады.
Жалпылай айтқанда қаржы менеджменті дегеніміз - бұл кәсіпорынның табыс табудың және өндірісті дамытудың стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін қажетті ақша ағындарын қамтамасыз етумен, қаражаттар мен ақша қорларын қалыптастырумен және қолданумен байланысты басқару қызметі болып табылады.
Қаржы менеджментінің қызметтерінің түрлерін келесідей тәртіп бойынша бір жүйеге келтіруге болады:
жоспарлау - стратегиялық, оперативтік және ағымды қаржылық жоспарлауды, түрлі шараларға сметалар мен бюджеттер құруды қамтиды;
баға саясатын анықтауға және өнімді сату жоспарын құруға қатысу;
өзге кәсіпорындармен қосылу немесе бөліну нәтижесінде мүмкін болатын капитал құрылымының өзгеруін бағалау;
қаржыландыру көздерімен қамтамасыз ету: қысқа және ұзақ мерзімді қаржыландырудың ішкі және сыртқы көздерін іздестіру; олардың оңтайлы құрылымын қалыптастыру;
қаржы ресурстарын басқару: есеп шоттардағы және кассадағы ақша қаражаттарын басқару; құнды қағаздар қоржынын басқару; қарыз қаражаттарды басқару;
қаржылық есеп, бақылау және талдау: есеп саясатын қалыптастыру; қаржылық есеп беру түріндегі ақпараттарды өңдеу және пайдаланушыларға ұсыну; қаржылық нәтижелерді талдау және сараптау; есептік көрсеткіштерді жоспарлық және стандарттық көрсеткіштермен салыстыру; кәсіпорын ішіндегі аудит.
Аталған қызметтерді жүзеге асырудың нақты нысандары мен әдістері қаржылық саясатымен анықталады. Қаржылық саясат өз қызметін жүзеге асыру мақсатында қаржы ресурстарын басқару үшін қолданатын шаралардың жиынтығы болып табылады және келесідей элементтерді қамтиды:
есеп саясаты;
несие саясаты;
инвестициялық саясат;
ақша ағындарын басқару саясаты;
шығындарды басқару саясаты;
дивидендтік саясат.
Несие саясаты шеңберінде айналым қаражаттарымен қамтамасыз етілуі шаралары қарастырылады - меншікті айналым қаражаттарының көлемін және қарыз қаражаттарға мұқтаждылықты анықтау. Ұзақ мерзімді несиелерді тарту қажет болған жағдайларда капитал құрылымы және қаржылық тұрақтылығы зерттеледі.
Инвестициялық саясат барысында меншікті және тартылған қаражаттарды тиімді орналастыру шаралары қарастырылады.
Ақша қаражаттарын басқару саясаты кәсіпорынның есеп шоттарындағы қаражаттардың қалдықтарын оңтайландырумен, қаражаттардың есеп шоттарға келіп түсуі және олардың қолданылуы уақыттарының аралығын азайтумен, есеп айырысудың түрлі нысандарын қолданумен, дебиторлық қарызды инкассациялаумен байланысты болады.
Шығындарды басқару саясаты шығындардың барлық элементтері бойынша сметалар (жоспарлар) құру және олардың қолдануды тиімді бақылау арқылы жүзеге асады.
Дивидендтік саясат банк иелерінің және акционерлері мен менеджерлерінің мүдделерін бірдей деңгейде қорғауға, сондай-ақ кәсіпорын акцияларының, яғни бизнестің құнын арттыруға арналған. Дивидентік саясаттың келесідей нұсқалары мүмкін:
дивидендтер табыстан бірқалыпты пайыз ретінде бөлініп отырады. Бұл әдістің артықшылығы - қарапайымдылығы. Кәсіпорын табысы артқан сайын акционерлердің де дивидендтік табыстары арта түседі. Сәйкесінше, табыс төмендеуімен дивидендтер де төмендей бастайды;
тіркеулі дивидендтік төлемдер саясаты - дивидендтер әрбір акцияға тіркеулі мөлшерде төленеді. Артықшылығы - нарықтық ауытқуларды реттеп отыратын қарапайымдылығы; кемшілігі - кәсіпорын табысы төмендеген жағдайда кәсіпорын табыссыз қалады;
кепілді минимум және экстра дивидендттік төлемдер саясаты;
дивидендерді капиталдандыру - дивидендтерді акциялар түрінде төлеу. Мұндай саясат кәсіпорын қаржылық қиындықтарға душар болған жағдайда қолданылады.
Қаржы менеджментінің негізгі міндеті - қаржыны басқарудың стратегиялық және ағымды мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған тиімді жүйесін қалыптастыру болып табылады. Қаржыны басқару барысында көптеген әдістер қолданылады, солардың ішіндегі негізгілері: болжамдау, жоспарлау, салық менеджменті, сақтандыру және өзін-өзі сақтандыру, несиелеу, баға саясаты және қаржы құралдарын қолдану (лизинг, факторинг).
Кез-келген қаржыны басқару жүйесінің қызмет етуі қолданыстағы заңнамалық актілер мен нормативтік негіздер шеңберінде іске асады. Мұндай құжаттар заңдар мен Президенттің жарлықтарынан бастау алып, әдістемелік нұсқаулармен аяқталады. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп берудің қаржылық сипаттағы ақпараттары, тауар және қор биржаларының ақпараттары, несие жүйесінің ақпараттары қолданылады.
Банк - жеке және қарыз капиталдарын басқаратын ұйым. Бірақ "капиталды" әлеуметтік-экономикалық процестердің дамуының негізі ретінде қарауға болады. Капиталға берілген осы түсініктеме адамдар арасындағы қарым-қатынастарды анықтайды. Сондықтан адам капиталын басқару - бұл несиелік ұйымды басқару процесінде адамға деген қатынас. Банк үшін бұл пайда, өтімділік, тұрақтылық т.б. болуы мүмкін. Банктік менджменттің үлгісі келесі кестеде көрсетілген .
Банк өзінің экономикалық табиғаты бойынша қаржы делдалы болып табылады, ал клиент керсінше, өндірістік тауар және қызметтің иесі. Бірақ экономиканың нақты секторына айналым қорларының қаржыландырылуы және инвестиция керек, ал банктерге актив көлемінің өсімі керек. Коммерциялық банк нарықтық экономикада өз міндетін жүзеге асыруы үшін, осы екі мақсат бір-бірімен байланысты болуы керек.
Банктік менеджмент - коммерциялық банктің өз функцияларын атқару процесін тікелей басқарумен байланысты тәжірибелік қызмет. Бұл аспектіде банктік менеджмент басқару объектісіне басқарушылық ықпалдарды өңдеу жүйесі ретінде көрінеді: активтік және пассивтік операциялар, есеп-кассалық операциялар, нормативтік қаржылық-экономикалық көрсеткіштердің орындалуы, банктік аудит және бақылау және т.б.
Қаржылық қорды жасауды және оны тиімді пайдаланудың жан-жақты әдістері мен кешенді технологиялары, тұтынушыларға реинжинирингті бизнес - әдістемелерін қолдану, коммерциялық банктің жұмысын және оның қаржысын бақылап отыратын жүйелік басқару "қаржылық менеджмент" деп аталады.
Қазіргі уақытта кеңінше қолданылып жүрген "қаржы менеджменті" деген бірлес көп ұғымды қамтиды. Мамандар қаржы менеджменті дегенімізді ақша ресурсын пайдалану және қалыптастыру, қатынастарын басқару деп санайды. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент мәселесі ТМД ғалымдарының еңбектерінде аз мөлшерде болса да шешімін тапты.
Коммерциялық банктердің қаржы делдалы сияқты ақша ағымын басқаруы әрекеттерінің себебі ақша функциясының өзінше тән барлық жиынтығын қамтуында. Бұл мәселені жандандыру мемлекеттік басқару органдарының нормативтерін сақтау ережесімен дәл келеді. Коммерциялық банктердегі қаржылық менеджмент және реттеу органдарының талаптарын сақтау позициялары туралы мәселелерге еңбектер арналған.
Коммерциялық банктердің жұмыс істеу процестері микроэкономикалық - факторлар мен клиенттердің тұрақтылығына байланысты. Қазіргі уақытта мұндай байланыс өте тұрақты, 1-ші топтағы өнім шығару бұл материалдық құндылықтар болып табылады. Коммерциялық банк нарықтық экономика үшін алғашқы, ал ұлттық банк банк жүйесіндегі қайта құру ұйымдарымен сәйкес келеді.
Шетел банктерінің тәжірибелері қызықты. Бірақ шетелдік қаржы жүйесінің Қазақстанның несие - банк жүйесінен елеулі айырмашылықтары бар. Мысалы: АҚШ-ң Федеральды Резерв жүйесінің тәжірибесі Қазақстан жерінде таралуы керек. Ал Қазақстан банктік жүйесі Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк талаптарына негізделген.
Қаржылық менеджменттің өзіндік ерекшелігіне несие банктік жүйенің экономикалық процестердегі біркелкі технологияларды қамтымауында деп білуге болады. Коммерциялық банктегі қаржыңың, менеджменттің басты ерекшелігі де - нарықтық экономикасының алғашқы тобындағы барлық ақша функциясын жүйелі түрде басқару, яғни ерекше экономикалық субъект болуында. Қаржылық менеджменттің негізгі банктегі қаржылық операцияларды зерттеу және банк клиентінің ақшасын басқару процестері болып табылады.
Коммерциялық банктегі қаржылық менеджмент - бұл ақша ресурсын пайдалану мен құрылымдық процестерді басқару. Ол ұйымдастырушы - технологиялық менеджмент банк бөлімшелерін басқарумен және банк қызметін әртүрлі процестердегі олардың өзара қатынастары. Сонымен бірге банк қызметтеріне басқарумен бірге тығыз байланыста. Қаржылық несиелермен қатар, коммерциялық банктің ұйымдастырушы - технологиялық сипатында маңызды мәселелер болып, коммерциялық банктің менеджментіне сәйкес - аналитикалық қамтамасыз ету. Коммерциялық банктің пайдалы қызметін субъекті түрде қарастыру және технологиялық процестердің өндірістілігі мен ұйымдастырушылық құрылымдары болады.
Банктер әрқашанда нарықтың жаңа қажеттіліктерін қанағаттандыруы керек, банктік емес қаржылық ұйымдармен бәсекелесуге даяр болуы керек. Банктік менеджменттің негізгі міндеті болып қатынастар жүйесін құру табылады. Осыған байланысты банктік менеджмент қатынастар жүйесі ретінде қаржы-экономикалық, құрылымды-функционалдық және функционалды-технологиялық параметрлер байланысын көрсетеді. Басқа сөзбен айтқанда, банктік менеджмент бір-бірімен байланысты және бір-біріне қатысты парметрлер жүйесін білдіреді:
қаржы-экономикалық көрсеткіш (ҚЭ);
ұйымдық құрылым (ҰҚ);
функционалды-технологиялық басқару (ФТ).
Бұлардың байланысын көрсетсек: ҚЭ ҰҚ ФТ
Қазіргі уақытта Қазақстанда коммерциялық банктердегі қаржы менеджментіндегі ерекшелік - ол банк-несие жүйесі шеңберінде несиелік ұйымдағы экономикалық процестерді басқару технологиясының біркелкі болмауы. Коммерциялық банктегі қаржы менеджментінің негізгі ерекшелігі - бұл ақшаның барлық қызметін жүйелі басқаратын экономикалық субъект.
Коммерциялық банктегі қаржы менджментінің іс-қимыл объектісі - банктің қаржы операциясын басқару процесі.
Басқару объектісі - банк клиентурасының ақша қаражаты. Бұл процестің құқықтық жағы, яғни басқару субъектісі коммерциялық банк арқылы жүргізіледі. Экономикалық жағы банктың қаржы операциясы негізінде жүргізіледі.
2. Тарау. Коммерциялық банк жүйесіне қаржылық талдауды жүргізу қаржы менеджметінің міндетті элементі
2.1 Коммерциялық банк қызметтерін қаржылық талдаудың ерекшеліктері
Коммерциялық банк қызмет көрсету жағдайын қаржылық талдау дегеніміз ол банктердің қаржылық нәтижесін зерттеумен, банк қызметтеріне және олардың тиімділігіне, әсер ететін факторларды анықтаумен, банктің қызмет ететін макроэкономикалық ортаны болжау мен және банктің қызметтерінің негізгі бағыттарын айқындаумен байланысты арнайы жүргізілетін ғылыми тәжірбиелік білімдер жүйесі.
Коммерциялық банк қызмет көрсету жағдайына қаржылық талдаудың обьектілеріне әрбір банк қызметтерінің және сонымен қатар банктік операциялардың түрлері жатады. Ал қаржылық талдау субьектілеріне коммерциялық банктермен Ұлттық банк, жаңадан қайта құрылған ресми қаржылық қадағалау агенттігі, және сонымен қатар коммерциялық банктердің қызметін тұтынушылар жеке және заңды тұлғалар мен қатар өзгеде клиенттер жатады.
Ұлттық банктің әсер ету тетіктеріне мемлекеттік бағалы қағаздармен Ұлттық нота, міндетті түрдегі резервтік норма,сонымен қатар корреспонденттік шоттар, әрине сонымен қатар резервтік шоттардың арқылыда әсер етеді.
Коммерциялық банктің қаржылық талдаудың ерекшеліктері мыналармен түсіндіріледі:
1) қаржы институты ретінде өз кезегінде жиі мезгілімен коммерциялық банктер әлеуметтік -экономикалық сонымен бірге саяси тәуекелдерге ұшырап отырады. Оның себептеріне жататын құбылыстар қатарына коммерциялық банктің қызмет көрсету аясы өзгеде экономиканың салаларымен тығыз байланысты байланысты болуында. Атап айтар болсақ, мемлекеттің экономикалық саясатымен қатар өнім өндіруші нақты сектормен қатар қаржы секторы, және әлемдік валюта нарығын қосып алған мен, қатар капитал және ақша нарығыменде тығыз байланысты байланыста болып отыруында.
2) кез келген мемлекетте сияқты коммерциялық банктердің қызмет көрсету аясында сыртқы шектеулер мен коса ішкі шектеулер де бар. Ал Сыртқы шектеулер өздерінің бастапқы негіздерін базель стандартынан алады, ал ішкі шектеулер оларға арнайы ақша монетарлық бақылау органдары мен жаңадан қайта құрылған қаржылық қадағалау органдары тарапынан қойылып отырады.
3) сырттан тартылатын қаржы қаражаттардың коммерциялық банктердің қызмет аясының негізі болып табылатын ресурстардың 80 пайыздайы және одан көп міндеттемелерінің бөлігі қоғамдікі болады. коммерциялық банктер өз міндеттемелерін сол себепті жылдам орындай алатындай клиенттердің талап тілектерін жылдам қанағаттандырып отыра алатындай дәрежеде өтімділігін реттеп отыруы керек деген қажеттілік туындайды. Сондықтан коммерциялық банктердің өтімділігін реттеуге деген талап күшейе түсуде, сонымен қатар өтімділік коэффициенттерінің қатары өсе түсуде.
4) коммерциялық банктердің операцияларының түрлерінің көптігіне байланысты олардың әр қайсысы өз тараптарынан да бір-бірімен тым тығыз байланыста болып отырады.
Кез келген мемлекеттің коммерциялық банктердің секторы жылдам дамитын экономиканың дербес саласы немесе сегментіне айналуда. коммерциялық банктердің секторындағы шұғыл және жылда болып отыратын өзгерістер мына төмендегі банктік қызметтерден көрініс тауып отырады:
1. Коммерциялық банктердің менеджмент тарапынан болатын сапасынан, немесе өзін өзі басқару үдерісінен;
2. Макроэкономикалық деңгейде корпоративтік банк қызметін тұтынушыларға сонымен қатар жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсетумен, сонымен қатар банктік тәуекелдерді басқарып, банк қызмет көрсету аясын реттеуден;
3. коммерциялық банктердің тарапынан экономиканың нарықтық ортасына қарай бейімделуге деген қабілеттілімен мен тұрақтылығынан;
Мемлекеттің бүгінгі таңдағы кез келген банкінің қызмет көрсетуіне қатысты бір қатар шектеулердің алынып тастауы мен байланысты коммерциялық банкте бизнеске деген көптеген мүмкіндік тер жасалынуда. Осы мүмкіндіктерді келесіден көруге болады:
а) құзырлы органдардың тарапынан болатын территориялық экспансияға қойылатын шектеулердің алынып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz