Банктік лизинг кезеңі
КІРІСПЕ
Еліміздің экономикалық өзгеде бағытты салаларындағы жүргізіліп жатқан реформаларға байланысты нарық жағдайына бейімделіп қатынастар арқылы дәйім өсу үстіндегі экономика даму қамтамасыздықты етуге бағытталған. Қазіргі таңда Қазақстан республикасының экономикасында алдында қойылған міндеттердің маңызды болуы алға қойылған биік тұрған міндеттемелердің біріне жатады. Сонымен соңғы мерзімде өз мезгілінде жасалынып жатқан жаңа реформалар өте тиімділікпен атқарылған экономикадағы реттеулердің жағдайында қолымызды жеткізілетін межелі макродеңгейлік көрсеткіштерге айналып елімізде тұрақтылық жаңа сипат алуда делінген халыққа арналып жазылған жыл сайынғы ел басынының жыл сайынғы жолдауларымен өзге нормативтік құжаттарда[1,2,3]..
Елімізде жүргізілген сонымен қатар жүргізіле беретін реформаларда сонымен қатар және еліміздің нарықтық экономика жағдайындағы тұрақты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған бағдарламаларда экономиканы тиімді дамытуға, сонымен қатар алдынғы қатарлы технологияны елімізде енгізу, экологиялық жағынан таза бәсекеге төтеп беретін өнімдер шығару алға міндеттердің бірі болып отыр. Алға қойылған міндеттердің шешімі әрине көп мерзімде олар экономикаға келіп түсетін елімізге тартылытын инвестициялардың көлеміне де байланысты. Инвестиция дегеніміз салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ ол біздің экономикамыздағы жаңа серпін сонымен қатар және жаңа термин. Шетел және отандық ғалым-экономистердің еңбектерінде инвестиция деген түсінік күрделі қаржы тарту деген синонимі ретінде қолданылып келеді. Осы түсінік бойынша негізгі өндірістік қорлардың жай және үдемелі ұдайы өндіріс жағдайына бағытталынған еңбек заттары мен өндіріс құрал-жабдықтары өндіргіш күштер деп түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы заңының баптарына сәйкес инвестициялар дегеніміз ақша қаражаттарымен, арнаулы банктіктердің ақша қаржылары және сонымен қатар жарналар, акциялар сияқты өзге де құнды қағаздар жатады.Сонымен бірге өндірісте қолданылатын алдыңғы қатарлы технологиялармен машиналар, өндіріс құрал-жабдықтарымен лицензиялар, сонымен қатар, несиелер; кез келген мүлікпен бірге мүліктік құқық жатады. Табыс табуға пайдаға кенелуге мүмкіндік беретін кәсіпкерлік сияқты басқада іс-әрекеттің түрлері және экономикалық жағынан оң нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін мақсатты түрде жұмсалатын зияткерлік құндылықтар жатады. Елімізде нарықтық экономика жағдайында кеңірек етек жая тараған сонымен қатар барлығымықа таныс ұғым бойынша инвестиция дегеніміз бұл пайда табу және басқадай бір нәтиже алу үшін жұмсалатын қаржы жұмсаудың бір түрі ретінде танымал.
Сол себепті әр-түрлі меншік нысанындағы негізгі өндірістік қорларын мерзімінде жаңарту және қайта модернизациялау үшін өндіріске инвесторлар арқылы қаржы тарту. Қазіргі таңда экономиканың кез келген саласына кең көлемде қаржы тартудың әлемдік тәжірибеде қолданылатын ерекше түрінің бірі әлемде кеңінен қолданыс тауып жүрген лизинг болып табылады.
Лизинг дегеніміз жалға беріп сонымен қатар жалға алудағы қатынастардың өзіндік нысаны ретінде қолданылатын кәсіпкерлік құрылымындағы перспективалық қаржылық құрал. Еліміздің кәсіпкерлері өздеріндегі туындаған көптеген қаржылық мәселелерді осы лизинг арқылы шешуге болады.
Лизинг - нарықтық жағдайындағы инвестицияның лизингті нышанының дамуына бағытталғандықтан дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Сонымен қатар ғылыми-тәжірибелік сипаттаманы талдау болып табылады.
Сондықтан да дипломдық жұмыстың жалпы мақсатымен сәйкес келетін төмендегі міндеттерді шешу қарастырылған: олар біріншіден лизинг ұғымының экономикалық мазмұнынын зерттеу.Екіншіден теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оның өзіне тән барлық ерекшеліктерін ескере отырып көрсету. Үшіншіден лизинг және лизингтік қатынастар түсініктерінін тұжырымдап көрсете білу.
Төртіншіден әлемдік деңгейдегі лизинг жүйесі және лизингтік қатынастардың қалыптасуы және оның даму ерекшеліктерін талдау жүргізе отырып , оларды жан жақты әр қырлы жақтарыннан анықтау. Сонымен бірге қазақстандық тәжірибеде қолдану мүмкіндіктерін барынша анықтауға тырысу.
Бесіншіден еліміздегі лизингтік жүргізудің операциялары сонымен қатар механизмдерімен құрылымдарын зерттеу. Жәнеде сонымен қатар лизинг дамуының ерекшеліктерін көрсете білу.
Алтыншыдан лизингтің елімізде нарықтың инфрақұрылымының қалыптасу үрдісін оқып-үйренуді қалыптастыру;
Жетіншіден лизингтік қатынастарды елімізде ұйымдастырудың құрылымдарының экономикалық артықшылықтары әртүрлі нысандарының
мен іске асырылу ерекшеліктерін жан-жақты зерделеу;
Сегізіншіден кәсіпкерлікті инвестициялаудың негізгі нысаны ретіндегі оның артықшылықтарын көрсету. Артықшылықтарын салыстырмалы түрде көрсете отырып, кәсіпкерлік дамуындағы экономикалық тиімділігін бағалау.
Тоғызыншыдан кәсіпкерлік дамудың жағдайында төлемдердің лизингтік сомасын есептеумен бірге қолданыстағы әдістемелік негіздерге талдау жүргізу.
Оныншыдан лизингті Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту және лизингтік қатынастардың өзге де тетіктерін жетілдіру жолдарын анықтау жатады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде еліміздегі кәсіпкерліктің дамуындағы лизингтіңлизингтің ролі мен жағдайы, беталысы және кәсіпкерліктің дамуындағы оның болашағы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып ір түрлі формадағы шаруашылық нысандарының құрылымдарымен және нақтылы лизингтің қатысушылары алынды.
Дипломдық жұмыста отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың кәіпкерлікке қатысты ғылыми еңбектері мен монографиялық жұмыстары теориялық, әдістемелік және ақпараттық негізі ретінде қарастырылды. дипломдық жұмысты жазу барысында тақырыбына тікелей қатысы бар қажетті әдебиеттерді қарастырумен қатар, экономика саласындағы барлық мамандықтарға тиесілі көптеген монографияларды, оқулықтарды, баспасөз көздерін, нормативті-құқықтық актілерді қарастырып, оларды кеңінен пайдаланған.
Кіріспеде тақырыптың түсінігімен, өзектілігі дәлелденген, сонымен қатар зерттелу деңгейі мен ғылыми- практикалық, тәжірибиелік маңыздылығы көрсетілген. Сонымен қатар, кіріспеде дипломдық жұмысты осындай тақырыпқа жазудағы дипломдық жұмыста қойылған мақсат мен міндеттер нақты көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында кәсіпкерліктің дамуындағы лизингтің қолданылуының экономикалық құбылыс ретінде сонымен бірге Қазахстан ғылыми зерттеулеріндегі лизингтің ғылымның негізгі обьектісі ретінде тарихи даму жолымен және оның қазақстандағы қалыптасу жолдары көрсетілген. Лизингтің қолданыстағы негізгі формалары, сонымен бірге түрлері жәненарық жағдайында атқаратын қызмет түрлерін зерттеу қажеттілігімен оған қоса және оның елімізде кәсіпкерліктің тиімділігін арттырудағы маңызды ролі және сонымен қатар бірге лизингтік операцияларды елімізде кәсіпкерлікті дамыту кезеңдерінде лизингтің дұрыс формаларын қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктері ғылыми түрде көрсетілді. Сонымен бірге дипломдык жұмыста лизингке байланысты айтылған көптеген ғалымдардың тұжырымдары мен көзқарастары келтірілді. Лизингтің кәсіпкерлікті дамытудағы ролінің экономикалык мәнін ашуға көбірек мән беріліп нарықтық экономика жағдайындағы лизингтің көп жақтылықты ғылым екенін де айтылды. 3-інші тарауында шетел әдебиеттеріне шолу жасау арқылы көптеген елдеріндегі инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне талдауға байланысты, кәсіпкерліктің дамуындағы лизингті ролінің жетілдірідің жолдары болашағы дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындап қарастырылды. Сонымен бірге кәсіпкерліктің дамуындағы қаржы тартудың негізгі құралы ретінде лизингтің басқару деңгейін жетілдіру, лизингтің еліміздегі кәсіпкерліктің дамуының болашағы, сонымен қатар даму прогресс негізінде лизингілік кәсіпкерліктікті даму қызметтін жетілдірудің жолдары көрсетілген.
1 ЛИЗИНГТІҢ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІМЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Лизингтің даму тарихы және лизингтің қазақстандағы қалыптасуы
Еліміздің және шетел экономист ғалымдары мамандардың көптен бері лизингті ерекше экономикалық жаңа түсінік ретінде қарап оған ғылыми зерттеулердің танымы ретінде көптен бері зерттеу обьекісіне айналдырып жүр. Кәсіпкерліктің тиімділігін арттырудағы лизингтің теориялық негізіне көңіл бөлінуде, лизинтгің қалыптасу нысандарына, атқаратын қызмет түрлеріне және нарықтық экономика жағдайындағы функцияларын зерттеу қажеттілігі оның маңыздылығында. Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктерін айыра білу лизингтік операцияларды жүргізу кезеңдерінде оны дұрыс пайдалану үшін қажеттілікті талап етеді.
Jeasing, jessor және jesse деген сөздер ағылшын термині (лизинг шартының қатысушылары) мағынасы жал,жалгерлік (аренда) деп аударылады. әлі күнге дейін дегенмен Лизинг термининің қазақ тілінде нақты баламасы жоқтың қасы. Сондықтан Лизинг термининің кез-келген анықтамасы қате болып саналмайды және осы тектес несиелік құралдың барлық нысандарын ескеру мүмкіндігі мол емес. Лизинг деп жалпы алғанда сатып алу кезінде уақытша пайдалануға берілетін сонымен байланысты мүліктік жалға берудің барлық комплексін кешенді түрде түсінуге болады. Ағылшынша жал, жалдау сонымен алғанда лизинг - деген сөз. XIX ғасырдың елуінші жылдары АҚШ-та, ол алпысыншы жылдары Батыс Еуропа елдерінде жалдау немесе жалға беру практикасы экономикалық қызмет саласында жүзеге асырыла бастады. Ал сексенінші жылдардың басында экономиканың бүкіл саласында жалға беру шарасы бой көтерді. Өйткені дамыған экономика жағдайында алуан түрлі кұрал-жабдықтарға деген сұраныс ғылыми-техникалык өркениеттІң талабына сәйкес инвестицияға, күрт өсті. Бұрынғы аркылы экономикалык, күрделі істерді колдағы қаржы шешу мүмкіндгінің шеңбері тарылды. Сол себебті белгілі бір мерзімге қажетті жабдықтарды жалға алу тиімді болды. Осы істе белгілі бір салада маманданған компаниялар және сонымен бірге мол қолында каржы қоры бар ірі коммерциялық банктер, жалгерлік сипаттағы кызметті атқаруды бастады. Сөйтіп, лизингтік кызмет көрсету қызметі халыкаралық сипатқа айналды.
Кез келген жүйенің қаржысын мақсатты түрде пайдалануға нарықтық экономика жағдайында аса жиі назар аударылады. Ұзақ мерзімділікке жалға берушілердің қаражатын ірі компаниялар мен коммерциялық ұйымдар ақша айналысы жүйесінде іске қосуға аса ынталы болып жүр. Экономикалық бұл әдіс қай салада болмасын экономикада болсын , қаржылық теорияда болсын лизинг деп аталады.
Лизингтің іс жүзіндегі артықшылықтары мыналар жатады:
Атап айтқанда олар дер кезінде қажетті жабдықтарды уақытша болса да белгілі мерзімге алуға, соның негізінде компания қызметін табысты жүргізу жатады;
мүмкіндігінің акшалай каражатты бөгелтпей төлеу жатады;
тиімді баға негізінде мүлікті жалға сатып алуға, жылдың мерзімі аяқталатын жағдайда өз құны негізінде сатып алу туралы еркін шешім кез келген жағдайда қабылдауы жатады;
қаржыны пайдаланған кез келген жағдайда каржыны пайдалануды шектемеуге жатады:
компания міндеттемелерін қысқа мерзімді жалдау жагдайында баланстық есепте көрсетпеу жатады;
несиелік қаржы сомасын кәсіпорын таратылған немесе кайта құрылған жағдайда толық талап етуге мүмкіндік жасаушылық жатады.
Лизингтік операциялар айтар болсақ негізінде екі түрлі болады. Оның бірі - жедел, екіншісі -- қаржылық деп аталынады, ол толық қайтарыммен өзін-өзі актайтын лизинг. Жалға беруші жедел лизинг жағдайында өз шығынын басқа бір жалгерден түскен қаржы есебінен өтеуді талап ете алмайды. Жалға берілген мүліктің жалдау мерзімі толық тозуына дейінгі мерзімге жеткенге дейін жатқызылмайды. Жалға берілген мүлік жалдау мерзімі аяқталғаннан кеиін жалға берушіге өзінің бұрынғы иесіне, яғни қайтарылады.
Қаржылық лизинг жалдау төлемін жалға алынған мерзім ішінде төлеуді көздейді. Ол төлем машиналар мен жабдықтардың амортизациялық құнын өтеуге толык жеткілікті болуға тиіс[5].
Қаржылык лизинг - қызмет көрсету жөніндегі лизинг, левередж-лизинг -- пакеттегі лизинг деген топтардан тұрады. Левередж-лизинг - каржылық лизингінің айрықша түрі.
Ал пакеттегі лизинг - кәсіпорынды каржыландыру жүйесі ретінде рөл атқарады. Бұл бойынша ғимарат пен құрылыстар несиеге беріледі, ал жабдықтар жалдау шарты негізінде тапсырылады. Сөйтіп, кәсіпорын өз жабдықтарын жалға беру негізінде қаржы табады.
Лизингтік операция банкке де, клиентке де пайдалы, тиісті меншік төлем ережесін белгілейді, заттарды сатуға ерікті болады.
Ал селенг деген екі жақты процесс. Мұның қаржыландыру нышанындагы қызметі банк әрекетіне үқсас. Селенг тәуекелділік жағдайында кәсіпкерлікті каржыландырудың тиімді кұралы ретінде әрекет етеді. Селенг каржыға мұқтаж субъектілерге жанды көмек бере алады. Акша, бағалы қағаздар, кәсіпорын т.б. селенг мүлкі ретінде көрініс таба алады.
Сонымен өндірістік құрал-жабдықтармен ұзақ мерзімді пайдаланатын машиналарды, негізгі корларды және ғимараттарды мерзімді жалға алу кезінде пайда болатын қаржы-экономикалық және құқықтық қатынастар лизинг деп аталынады. Қажетті құрал-жабдықты алуға және оны ақылы пайдалануға бір заңды немесе жеке тұлға (болашақ лизинг алушы, мүлікті пайдаланушы) екінші бір тұлғаға (лизингтік компания) ұсыныс жасайды. Өнеркәсіптік компаниялардың сөзсіз жұмсалатын ақшалай қаражатты жай сатып алу кезінде бір жолы едәуір жұмсамай-ақ қажетті құрал-жабдық алуына мүмкіндік береді. Сонымен екінші деңгейдегі банктердің дәстүрлі түрде несиелендіруіне лизинг балама болып табылады.
Лизингтің тоқталып толық айта кетер болсақ өзіне тән шығу тарихы бар. Лизингтік операциялар ежелден белгіліболған деседі ғалымдар. Бірақ бұл туралы ғалымдар арасында қалыптасқан нақты тұжырым жоқтығы. Бір белгілі топ ғалымдардың пікірі бойынша лизинг дегеніміз қаржыландырудың ең көне түрі ол шумер халқының экономикалық қатынастарынан бастау алатын болған деп ғалымдардың белгілі тобы есептейді.
Сонымен айтар болсақ лизингтің басты мағынасы мынада деп ғалымдар тұжырымдайды: мүліктің иесі мүлікті немесе құрал-жабдықты пайда табу үшін тек өз меншігіңде ұстауы ешқандай міндетті емес, мүлікті пайдалану құқығына ие болсаң да ол жеткілікті.
Сонымен бірге басқа да өркениетті елдерде (ерте грек, египет, рим)лизингтік қатынастардың бұдан бұрын болғаны мәлім болып отыр дейді ғалымдар.
Кейбір ғалымдар осы келтірілген мәліметтерге қарамастан лизингжаңа термин деп есептейді, оның бастау алуы АҚШ-нан басталады деп тұжырым жасайды. Олар бұл тұжырымдарын өз құрал-жабдықтарын 1877ж. Белл атты Американ телефон компаниясының уақытша пайдалануға бергендігімен негіздейді.
Қаржы лизингісінің концепциясы XXғасырдың 60 жылдары әлемнің көптеген дамыған индустриалды елдерінде кеңінен дами бастады және осы жылдардан бастап лизингтік қатынастар халықаралық дейгейде кеңінен тарай бастады. Бірақ халықаралық лизингтік қатынастар 70-ші жылдардың басына дейін әлі де болса кең тарамаған жоғарғы даму қарқынында болмаған еді. Оған лизингке байланысты халықаралық заң, салық, кеден және ақша қатынастарының бір жүйеде болмауы басты себептері болды. Тек, Юнидура ұйымы 70-ші жылдардың ортасынан бастап аталған кедергілерді шеше бастады содан кейін барып лизингтік қатынастар халықаралық деңгейге жетіп сипат ала бастады. Оған Халықаралық қаржылық лизинг туралы Конвенциясы өзінің септігін өз кезегінде тигізді. Осы лизингтік қатынастар Конвенцияның арқасында дүние жүзінде бір қалыпты деңгейге келіп жүргізіле бастады.
Қазіргі кезде көптеген алыс жақын шет елдерде лизингтің даму барысы жоғарғы қарқын үстінде. лизингке деген қызығушылық және оны пайдалану деңгейі соңғы отыз жылдықта үлкен деңгейге көтеріліп, дүние жүзінде қаржы тартудың негізгі құралына айналып және соның нәтижесінде құрал жабдықтар мен негізгі қорлардың жабдықтардың 30-35% қаржыландырады.
90-шы жылдардың басында лизингтің кең түрде даму нәтижесі және оған деген қызығушылықтың пайда болуы лизингтің Қазақстанға да келуіне үлкен әсерін туғызды. Лизингтік істер ең алғашқы кезде банк жүйесінен басталды. Лизинг алушы ретінде көптеген банктер осындай жаңа салада қалыптаса бастады. Мемлекеттік құжаттар банктердің лизингтік істермен айналысуына байланысты өз жұмыстарын бастады
1997 жылдың аяғында лизинг бойынша аса күрделі қауырт жұмыстар басталды. Бірақ лизинг қаржы саласының Қазақстандағы жаңа түрі болғандықтан туралы үкіметтің шешімдері мен қаулыларының жиі өзгеріп отырды сондықтан лизингтік компанияларға олар көп қиындық әкелді және лизингтің Қазахстанда қарқындап дамуына көптеген кедергілер жасап отырды.
Қазақстанда өзгеде лизингтік қатынастар басқа да кездескен әр түрлі кедергі қиындықтарға қарамастан өзінің даму жолында өміршеңдігін танытты. Лизинг берушілердің Қазақстанда қазіргі күнде кездесетін келесідей түрлерінің қалыптасқанын айтуға болады:
1. олар лизингтік лизингтік жұмыспен айналысатын коммерциялық банктер және ірі банктердің құрамындағы. Өз кезегінде бұл компаниялар ірі ауқымды көлемде лизингтік қызмет көрсетеді. Қазақстанда кәзіргі кезеңде 46 лизингілік компанияның саны тіркелген. Оған жататын белсенді қызмет етіп жатқан компанияларға Лизинг БРК, КазАгрофинанс,Халық лизинг, Лизинг СК, Темирлизинг АҚ, Евразиялық лизинг сияқты компанияларды жатқызуға болады. Келесілеріне жататындар салалық және өндірістік ретінде өз кезегінде сай құрылған лизингтік компаниялар жатады. Олар бір салаға қатысты емес әр-түрлі экономикалық саладағы кәсіпорындарға қаржымен өз кезегінде қамтамасыз етіп отырады. Мысалы айта кететін болсақ ол салаға жататындар ауыл шаруашылығы саласы, құрылыс саласы, ауыр машина жасау мен көлік және транспорт т. б. Бұл лизингтік компанияларға жататындардың қатарында: АҚ Астана Финанс, АҚ Казагрофинанс, Каспийский Лизинг ЖШС тер жатады.
3. келесілерге жартылай коммерциялық лизингтік компаниялар жатады. Оларға бюджет арқылы толық немесе жартылай қаржыландыратын мемлекеттің қатысуымен құрылған компаниялар жатады. Сонымен қатар, бюджеттен көмек алушы аймақтық ұйымдар. Олар өз кезегінде негізінен алғанда шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін ұйымдастырылып құрылған лизингтіккомпаниялар.
4. келесі сауда құрал-жабдықтары, ұйым техникалары, көлікті қамтамасыз ету үшін ұйымдасқан сауда компаниялардың құрған лизингтік компаниялары.
Қазақстандағы лизингтің даму кезеңін даму тарихындағы төрт кезеңге бөлуге болады:
1. 1989 - 1992 жж. - лизингтің Қазақстандағы алғашқы басталу кезеңі болып есептеледі, елімізде 120 банк және 20 лизингтік компания құрылды;
2. 1993 - 1994 жж. - Елімізде лизингтік бизнестің қолдау таппау кезеңі жалпы еліміздегі экономикалық құлдырау кезеңіне байланысты болды және соған сай келді;
3. 1995 - 2000 жж. - Келесі кезең инновацияның бір түрі ретінде лизингтің көтерілу кезеңіне сай келді;
4. 2001 - осы уақытқа дейінгі кезеңге жатады - мемлекет тарапынан қолдау және ынталандыру жүргізу кезеңі, нормативтік - құқықтық шешімдер мен қаулылар қабылдау лизинг туралы
Дегенменде лизингтік сектордың даму барысы айта қаларлықтай Қазақстандағы оның әлеуетіне сәйкес болмады. Лизингке деген өз кезегіндегі әр түрлі кедергілер лизингтің дамуына үлкен кедергі болып табылды.
Оларға қаржылық ресурстардың шектеулі болуымен лизинг беру уақытының қысқа мерзімдігі, лизингтің ір түрлі тетіктері арқылы арқылы орта жіәне шағын бизнесті өз кезегіндегі қаржыландырудағы әр түрлі заңнамалық кедергілер, салықтық және амортизациялық қарастырылған жеңілдіктердің болмауы себеп болып табылды. Лизинг идеясына аталған кемшіліктер мен қателіктер өзінің нұқсанын келтірмей қоймады. Қазақстанда 1999-2001жж. лизингті дамыту бағдарламасы іске алынды. Аталған бағдарлама екі кезеңге сай жүргізілді. Лизингке байланысты заңдарды реттеу бірінші кезеңде (1999ж.) қолға алынды, бірақ алға қойған мақсаттарды жету мүмкін болмады себебі құжаттардың уақыт талабына сәйкес болмауы оны орындауға мүмкіндік бермеді. Екінші кезеңде Қаржылық лизинг туралы ҚР Заңы (2000-2001жж.) 5.06.2000ж. 26 баптан тұратын Заң қабылданды. Айтарлықтай елімізде лизингтік қатынастардың тұрақты қалыптасып дамуына бірден бір қозғау болған осы Заң болып есептелінеді. Сонымен қатар, ҚР-ның кейбір заңды актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Салық салу мәселелері бойынша келесі қажетті Заң құжаты қабылданды. Оның аясында лизингтік операцияларға салық салу тәртібі туралы баптар өзгертілді.
Лизинг қаржы тарту қызметтің банкке балама түрі болып саналғандықтан Инвестициялар туралы Заң мен салық кодексінің 138-140 баптарына сәйкес инвестициялық салықтық преференциялар алу мүмкіндігі лизинг алушының корпоративті табыс салығы және мүлікке деген салық бойынша сақталды. Сонымен бірге жоғарыда аталған Қаржылық лизинг туралы ҚР Заңынада сәйкесінше өз кезегінде қажетті түзетулер енгізілді.
Осылайша заңдылық республикада лизинг бойынша нақты жұмыс жасай бастады. Сонымен айтар болсақ лизингтік қызмет Қазақстан экономикасында 2000 жылдан бастап өзінің тұрақты орнын алды деп есептелінеді немесе айтуға болады[5].
5.2 Лизингтік қатынастардың қалыптасуының теориялық негіздері
Лизингтің теориялық негіздері қазіргі экономикалык ғылымдардың неғұрлым әр қырлы бағыттарының бірі болып есептелінеді. Лизингілік қатынастардың өзге ғылымдармен салыстырып қарағанда жақын уақыт аралығында пайда болғандығы. Дегенмен айтар болсақ коммерциялык қызметтің өзге түрлерімен салыстырып қарағанда бірқатар артықшылықтары мен тиімділіктерінің әсерінен өте кең таралған экономикалық қатынастардың қатарына жатады. Лизинггілік қатынастардың алғы-шарттардың бірі болып оның теориялық негіздері бойынша белгілі-бір нәтижеге, оның экономикалык мәнін дұрыс түсіну және ішкі қозғалысы мен даму заңдылықтарындағы қарама-қайшылықтарын айқындау жатады. Лизингке деген көзкарастардың әртарапты болуына байланысты Австриялық экономист В. Хойердің тұжырымдамасы бойынша лизинг туралы түсінік өзіне бірден-бір жол аша алмады. Бірақ белсенді түрде жүргізілген насихаттардың негізінде қаржыландырудың басқадай өзге нысандарымен салыстырып қараған кезінде қол жеткізілген жақсы нәтижелер және лизингтік қатынастардың артықшылықтары мн ерекшеліктері туралы оған экономикадағы орнын танып білуді қамтамасыз етіп экономикада өз орнын табуға мүмкіндік береді.
Көптеген ғалымдардың көзқарастары мен пікірлері бойынша лизингтік қатынастарға көп жақтылық тән деп тұжырымдалған. Бізде өз тарапымыздан осы тұжырымға лизингтік қатынастардың экономикалык мәнін ашуға неғұрлым жақын келген деген оймен тұжырымдарға қосыламыз. Лизингтік қатынастардың әр қырлы және көп жақты сонымен қатар әр тарапты екенін мыналарда көруге болады деп есептейміз: біріншіден, негізгі капиталға қаражаттар салуды лизингілік қатынастар лизингке алушы мен лизингке беруші үшін көрсетеді, сондықтан оны инвестициялауға ұқсатуға болады. Екіншіден, лизингті дәстүрлі банктік несиенің альтернативті нұсқасы ретінде қарастыруға болады, сонымен бірге оны ұзақ мерзімді активтерді сатып алудағы несиелеу нысаны ретінде, және лизингтік қатынастардың қаржылык жағы лизингке алушы үшін де жақсы мүмкіндіктер береді деп есептейміз. Үшіншіден, лизинг тауарлық несие сиякты саудалық және несиелік келісімдердің байланысында көрсетеді. Сондықтан да лизинг нысаны бойынша және оның сыртқы түрі бойынша лизингке алушы үшін тауарлық несиемен ұқсас. Төртіншіден, тұтынушылар үшін лизингтік қатынастардың мәні дәстүрлі несиелік келісім ретінде көрінгенімен ол осы жоғарыда аталған элементтердің барлығы да әрқайсысы да өз беттерінше жұмыс істей алмағандықтан, олар тек лизингтік қатынастардың көп жақтылығы негізінде біртұтас жиынтық ретінде ғана жүзеге аса алады деп саналады. Сондықтан, біздің пікір ойымызша лизингтік қатынастар дегеніміз экономикалық-саудалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Лизинг қажетті өндіріс құралдарымен объектілерді пайдаланушыларды дер кезінде және тиімді түрде олармен қамтамасыз етуге бағытталған кәсіпкерлік және инвестициялық кызмет көрсетудің бір түрі деп саналады. Сонымен бірге жалға беру, несиелік болып табылатын және лизингке беруші мен лизингке алушының, сонымен бірге лизингке беруші мен сатушының екі арасындағы серіктестік қатынастар деп тұжырымдауға болады [6,7,8].
Лизингтің басты ерекшелігі мен айырмашылығы ол жалға беруші бұрын қолдануда болған мүлікті бермейді, ол жаңадан жалға беру мақсатында арнайы сатып алынған мүлікті береді. Лизингтің сипаттамасы бойынша мүлікті жалға алушыға жалға берудің уақыты мен мүліктің жұмыс істеу уақытына жақын болады. Жалға алушы мүлікті жалға алудың келісім шарттағы уақыты біткеннен соң, мүлікті өзіне жекеменшік етіп алып иелік етуіне немесе мүлікті жалға берушіге қайтадан кері қайтарып беруіне де болады. Ол үшін келісім шартты жеңілдік шартына айналдырып алады. Лизингке беруші, лизинг алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы лизингтік мәміле келісімге қатысушылар деп аталынады. Олар жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып есептелінеді.
Мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны лизингтік келісім-шарт негізінде лизинг алушыға беруші тұлғаны лизинг беруші деп аталынады . Бұл өзінің қаражатымен және сырттан тартылған қаражаттар есебінен лизингке берілетін лизингтік келісімнің қатысушысы болып табылатын тұлға. Оның бір мезгілде басқа лизингтік келісімге қатысушы ретінде және лизинг беруші тұлға ретінде көрінуге құқығы жоқ деп саналады. Жалпы айтқанда бұл келісім мен қатынас, банктердің несиелік операциялармен ұқсас болып келеді. Әсіресе несие түрлерінің ол ішіндегі коммерциялық несиеге жақын келеді. Коммерциялық несиелер тауар нысанында берілуі мүмкін немесе ақшалай түрде өтелінеді. Негізінде лизингтік келісім несие тауар нысанында беріледі. Лизинг берушіге заттай формада келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін келісім объектісі лизинг берушіге, қайтадан кері қайтарылуға жатады.
Сонымен, қаржылық лизинг дегеніміз мазмұны бойынша ұқсас банктік несиелеудің балама түрі болып табылуымен қатар күрделі қаржымен қаржылаудың ерекше бір нысаны болып табылады. Ол өндірістік компанияларға қажетті құрал жабдықтарды сонымен қатар оларды сатып алуға көп шығын жұмсай-ақ және өндірістік құрал-жабдықтардың ескеруімен байланысты тәуекелдіктерден сақтауға мүмкіндік береді. Сонымен лизинг дегеніміз құрал жабдықтарды мен мүліктерді уақытша мерзімге пайдалануға берілетін мүліктік кешенді қатынастар болып табылады. Жоғарыда атап айтқандай несиелік операциялар мен банктердің лизингтік операциялары бір біріне ұқсас болып келеді. Алайда, олардың лизингтің несиеден айырмашылығы мен ерекшеліктеріне мыналар жатады. Келісім-шартта көрсетілген төлемдер өтеліп біткеннен соң, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг берушінің меншігінде лизинг объектісінің қала беруіне болатынынан көруге болады. Ал, Банктің меншік объектісі ретінде несиеде қарыз алушының берген кепілдігі қалады. Лизингтік қатынастардың даму кезеңдерімен қалыптасуы оларда кездесетін сипаттарындағы сапалық өзгерістерге және сонымен бірге лизингтік келісімдердің санының өсуіне де байланысты болып келеді. Әлемнің барлық аумақтарында статистикалық мәліметтерге сүйене отырып негізінде әлемнің 59 мемлекеті бойынша лизингтік нарықтың негізгі көрсеткіштеріне талдау жүргізудің негізінде және сол арқылы, қазіргі соңғы мерзімдегі лизингтік қатынастардың дамуда деген қорытынды жасауға болады. Осыған байланысты, лизингті иивестициялаудың болашағы әлемнің көптеген елдеріндегі инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне байланысты болып отыр. Оны болашағы бар бір нысаны деп толық санау мүмкіндігі бар. Бірақ экономиканың даму деңгейі осы көрсеткіштің неғұрлым жоғары мөлшері экономикалық даму деңгейлері жоғары елдерде (АҚШ, Батыс Еуропа елдері). Ол өз кезегінде лизингтік қатынастардың дамуы үшін қажетті шарт болып табылады деп айтуға болады.
Лизингтік қатынастардың даму кезеңдері 1-шы суретте көрсетілген.
К
Е
З
Е
Ң
Д
Е
Р
1. XIX ғ. соңы-ХХ ғ. басы
II. 1950-1960 жж.
III. 1960-1970 жж.
IV. 1970-1980
V. 1980- қазіргі уақытқа дейін
Лизингтік қатынастардың қалыптасуының алғашқы кезеңдері
Американдық кезең
Лизнгтік қатынастардың әлеге таралу кезеңі
Лизингтік шу кезеңі
Әлемдік лизингтік одақтардың құрылу кезеңі
К
Е
З
Е
Ң
Д
Е
Р
1. XIX ғ. соңы-ХХ ғ. басы
II. 1950-1960 жж.
III. 1960-1970 жж.
IV. 1970-1980
V. 1980- қазіргі уақытқа дейін
Лизингтік қатынастардың қалыптасуының алғашқы кезеңдері
Американдық кезең
Лизнгтік қатынастардың әлеге таралу кезеңі
Лизингтік шу кезеңі
Әлемдік лизингтік одақтардың құрылу кезеңі
Сурет 1 - Әлемдік нарықтағы лизингтік қатынастардың даму кезеңдері
Қаржы лизингінің жағдайын дамыған мемлекеттердің тәжірбиесінде талдай отырып, лизингке берілетін мүліктерді келесі топтарға сай бөлуге болады:
- транспорттық оның ішінде ұшақтар, автомобильдер, су кемелері, темір жол вагондары, газ- мұнай қүбырлары
- байланыс құралдары оның ішінде радиостанциялар, спутниктер және т.б.;
- ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары оның ішінде комбайндар, тракторлар, элеваторлар т.б
- құрылыстық топ оның ішінде крандар, бетонараластырушылар және т.б.;
- өзге де өндіріс құрал-жабдықтары.
Сонымен бірге, лизингтің жалпы қызметіне байланысты кездесетін оның артықшылық жақтары мен кемшілік тұстарын қарастыруға болады. Қарапайым несиеге қарағанда лизингтің кеңінен тарауының басты себебі - оның мынадай артықшылықтарының болуы жатады:
1) мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды лизинг көмегімен несиелеуге мүмкіндік береді. Лизинг объектісі лизингтік мәміле жасалған мерзім бойына лизингке берушінің меншігінде қалады да, несиелік тәуекел деген лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда болмайды;
2) лизинг 100%-ға дейін несилеуді ұсынады, яғни жаңа өндірісті ірі қаржылық ресурстары жинақтамай-ақ ұйымдастыруға көмектеседі;
3) Лизинг алушы салықтан босатылады. Салықты лизинг беруші төлейтінді. Ол амортизациялық аударымдарын жасап (егер ол қаржылық лизинг болса) және лизингтік келісім шартына сәйкес төлемдерді ғана жүргізеді ;
4) Күтпеген өндірістік мәселелері мен қатар маусымдық туындаған мәселерді шешудің жеделдігі;
5) Банк мекемесі белгілі бір мөлшерде коммиссиондық төлемдерді лизинг бойынша көрсеткен қызметі үшін алады;
6) Несиенің мақсатты пайдалануына несие берушінің тұрғысынан қарағанда, оның тарапынан ешқандай да қадағалау болмайды:
7) Кәсіпорынға лизинг бойынша алған қолайлы болады, мүлікті несиеге сатып алғаннан, себебі, бұл жерде ол кепіл ретінде болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының нарығынды 15-тен астам лизингтік компания жұмыс жасауда. Астана қаласында 4 лизингтік компания (Астанафинанс, Астық лизингтік компаниясы, Қазагрофинанс және Агромашлизинг), Қарағанды қаласында 1 (Қарағанды лизинг компаниясы) және Алматыда 10 (Центрлизинг, Альфа-лизинг, Нұр-инвест, Халықлизинг, Темірлизинг, Казтранслизинг, Альянс лизинг, АТФ лизинг және Медикал лизин групп) және т.б. лизингтік компаниялар жұмыс істеуде.
Кесте 1
Жылдар аралығы
аралыгы
Кезеңдер аты
Қысқаша сипаттама
] -кезең
1989-1992
Пайда болу кезеңі
Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды және кейбір коммерциялык банктер лизинглк операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
II-кезең 1992-1994
Баяулау кезеңі
Қазақстанньң ішкі нарығындағы экономикалық дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің қарқыны баяулай бастады.
ІІІ-кезең 1995-2000
Жандану, қайта даму кезеңі
Лизингтік қатынастарды мемлекеттік қолдау және ынталандыру дами бастады, сондықтан бұл кезеңді мемлекетік лизинг кезеңі деп те атауға болады.
ІҮ-кезең 2000-2006
Банктік
лизинг
кезеңі
Банктік лизинітік компаниялардың кұрылуымен байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық секторда өте тез қалыптасып, дами бастады.
Ескерту: Кесте 1 автордың өзімен дайындалған
Кесте 1 Қазақстандағы лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму кезеңдері.
Лизингтік қатынастарды ұйымдастырудың басты мақсаты қоғамдағы және кәсіпорындардағы еңбек бөлінісінің деңгейіне байланысты. Сонымен қатар елдегі лизинтік қатынастардың даму сатысының деңгейін жалпы экономика салаларындағы әртүрлі шаруашылық субъектілерінің арасындада анықтау мүмкіндігі туады. Жалпы экономика салаларындағы лизингтік қатынастарды казіргі кездегі әлемдік лизингтік нарықтың дамуының негізгі тендеңцияларын ескере отырып, үйымдастырудың төрт негізгі нысаны ретінде бөліп қарастыруға болады. Оларға лизингтік қатынастарды басқарудың өндірістік нысанын, лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы басқару нысанын, лизингтік қатынастарды арнайы құрылған дербес лизингтік компаниялар арқылы баскару нысанын, сонымен қатар лизингтік қатынастарды холдингтер құру арқылы басқару нысаны жатқызуға болады. Сондықтан лизингтік холдингтерді құру сызбасы еліміздегі лизингтік қатынастар аясындағы болашағы бар нысандардың бірі болып есептеледі. 2-ші суретте лизингтік холдингтерді әртүрлі салаға маманданған бірнеше компаниялардьң бірігуі нәтижесінде тиімді құрудың сызбасы көрсетілген.
Лизингке алушы
Лизингке алушы
Өндіруші (жеткізуші зауыт)
Бас компания
Сақтандыру компаниясы
Коммерциялық банк (кредитор)
Өндіруші (жеткізуші зауыт)
Бас компания
Сақтандыру компаниясы
Коммерциялық банк (кредитор)
Сурет 2-Лизингтік холдинг құру сызбасы
келісім-шарттар бекіту, қаржылық ағымдар,
материалдық ағымдар.
Лизингтік операцияларды іске асырудағы уақытты үнемдеуге, жиынтық шығындарды азайтуға және ірі көлемдегі операцияларды жүзеге асыруға лизингтік қатынастарды холдингтер құру арқылы ұйымдастыру арқылы мүмкіндіктер болады. Сондықтан да елімізде болашақта шетелдік инвестицияларды тарту жолымен холдингтерді ұйымдастыру нысанын дамытудың қажеттілігі өте жоғары болады.
5.3 Лизингтің классификациясы
Лизингтің отандық кәсіпкерлікті дамытудағы маңызын жан-жақты талдау оны экономикалық құбылыс ретінде терең түсінуге және оның оның тиімді дамуына үлкен әсерін тигізеді . Соның ішінде әсіресе лизингтің нысандарын мен түрлерін зерттеп білу және талдау жүргізудің негізінде сонымен бірге оны еліміздің іс-тәжірбиесінде тиімді қолдана білуде өте қажет. Лизингтің Қазақстандық заңнамалықта екі нысаны ішкі және сыртқы лизинг көрсетілген. Қазақстан Республикасының резиденттері болып ішкі лизингті жүргізу жағдайындағы лизингті берушімен, лизингті алушы және сатушы (мүлік жеткізуші) операцияға қатысушы тараптар саналады. Қазақстан Республикасы заңдарымен ішкі лизинг реттелініп отырады. Лизинг дегеніміз кәсіпкерлік қызмет көрсетудің бір түрі болып саналады. Лизинг жеке және заңды тұлғаларға белгілі бір мерзімге келісімшарт арқылы берілетін мүліктерге уақытша бос ақша қаражаттарын инвестициялауға бағытталып бөлінген қаражат түрі болып саналады. Лизингке беруші, лизинг алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар лизингтік келісімге қатысушылар болып табылады. Лизингілік мәміленің өзге де қатысушылары болып табылатындардың қатарына жататындар: олар инвестор ( несие беруші), кепілдік беруші (гарант), делдал, сақтандырушы.
өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны лизингтік келісімшарт негізінде лизингке алушыға беретін келісімнің қатысушысы ретінде лизинг беруші деп аталынады. Ол бір мезгілде басқа лизингтік келісімге қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ. Нақтырақ айтқанда, бұл тұлға лизинг мүлкін иемденуші болып танылады немесе оның заңды иесі.
- лизингтік келісімшарт негізінде кәсіпкерлік мақсат үшін лизингке берілетін мүлікті қабылдайтын лизингтік келісімге қатысушы заңды немесе жеке тұлға лизинг алушы деп аталынады. Демек ол, лизинг мүлкін шарт бойынша қабылдап алушы сонымен бірге және оны пайдаланушы тұлға болып есептелінеді және экономикалық жеке меншік иесі.
бұл алып-сату шарты бойынша келісілген уақытында өзінің шығарған мүлкін лизинг берушіге сататын және оған немесе тікелей лизинг алушыға лизинг мүлкін тапсырушы жеке немесе заңды тұлға сатушы немесе мүлік жеткізуші деп аталынады. Бірақта біздің заңнамаға сәйкес мүлік шығарушы лизинг беруші тұлға бола алмайды. Бірақ бұл халықаралық тәжірибеге сай келмегендіктен , біздің ойымызша бұл заңнама өзгеру керек деп ойлаймыз.
Инвестор немесе несие беруші - бұл қаржы инвестициясын (несие түрінде) лизинг мүлкін алуға беруші тұлға.
Кепілдік беруші немесе гарант - бұл лизинг беруші немесе лизинг алушының екеуінің арасындағы міндеттемелеріне кепілдік беруші тұлға.
Делдал - бұл керекті құрал-жабдықты жасаушыны лизинг берушінің шартпен бекітілген тапсырмасы бойынша тауып, онымен сатып алу (жеткізу) шартын дайындаушы тұлға.
Сақтандырушы - бұл лизинг алушының болашақ кәсіпкерлік тәуекелділігін лизинг мүлкінің бұзылуынан, жоғалуынан, жетіспеуінен сақтандыру ұйымы, сақтандырушы.
Қазақстан Республикасының резиденті сыртқы лизингті жүргізгенде лизингі беруші немесе лизингі алушы болып саналмайды.
Қазақстан заңдарымен егер лизингі беруші ҚР-ның резиденті болса, яғни лизинг мүлкі ҚР-ның резидентінің меншігінде болса, онда халықаралық лизингтік келісімшартпен реттеледі.
Ал лизингі беруші Қазақстан Республикасының резиденті болмаған жағдайда, яғни лизинг мүлікі Қазақстан Республикасының резиденті емес кәсіпкердің меншігінде болса,онда халықаралық лизингтік шарт сыртқы экономикалық қатынастар заңдарымен реттеледі.
Қазір дамыған елдердің іс-тәжірбиесінде лизингтің әртүрлі нысандары қолданылып жүр. Лизингтік мүлікті пайдалану мерзіміне байланысты және сонымен қатар осыған байланысты амортизациялық төлемдер бойынша төмендегідей болып жіктелінеді:
1. Мүліктің толық амортизациалануы негізі бойынша тұтас құнын төлеу арқылы лизинг алу. Бұл жағдайда, осы уақыт аралығында мүліктің толық құны өтеледі;
2. Бөлінбелі лизинг -шарт бойынша белгіленген уақыт бойынша мүліктің норматив бойынша жұмыс істеу мезгілімен сәйкес, , яғни мүліктің толық емес амортизацияланбауы бойынша. Бұл жағдайда, шартта көрсетілгенген мерзім бойынша мүліктің норматив бойынша жұмыс істеу мезгілінен аз, ал сол уақыт ішінде лизингтік мүліктің тек қалған бөлігі ғана өтеледі.
Лизинг түрлері лизингтік мәмілеге қатысушылардың санына қарай екі жақты, үш жақты және көп жақты бөлінеді.
Үш жақты - сатушы - лизингке беруші - лизингке алушы деп классикалық лизинг атайды. Көптеген ғалым-экономистер бұл үш бұрышты жеткізуші - жалға беруші - жалдаушы деп көрсетеді.
Қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің шаруашылық тәжірибесінде лизингтің көптеген түрлері көрініс табады. Олардың ішінде негізгілеріне: шұғыл лизинг, қаржы лизингі, қайтарылатын (возвратный) лизинг, үлестік лизинг, тура лизинг, сублизинг жатқызады.
Лизингтің былайша түрлерге бөліну себебін жан-жақты көрсету барысында жіктелуге назар салынатын белгілерін қарастыру керек. Олардың жіктелу белгілеріне қарай лизингтің түрлерін бөліп көрсету болады. Сонымен елімізде кеңінен қолданылып жүрген жіктеу белгілеріне толық тоқталайық. Еліміздегі іс-тәжірибеге сүйене отырып лизингтің келесі түрлерін бөліп қарастыруға болады: олар толық лизинг; жедел (оперативті-сервистік) лизинг; қаржы лизингі; қайтарылма лизинг; үлестік лизинг (үшінші тұлғаның қатысуымен); тікелей лизинг; сублизинг және сатуға көмек көрсету лизингі деп жіктелінеді. ҚР-ның Қаржы лизингі Заңы лизингтің үш негізгі түрін бөліп қарастырады:олар жедел, қаржы және қайтарылма (бұл негізінде қаржы лизингінің бір түрі). 1-жабдыққа өтініш; 2-жабдыққа төлем; 3 - жабдық; 4 -жалгерлік ақы; 5-келісімшарт уақыты біткен соң жабдықтың қайтарылуы болып жіктелінеді. Жедел (оперативті-сервистік) лизинг дегеніміз келісімшарт бойынша көлік құралдарын, құрылыс техникасын, приборларды, аппаратураны және басқа техникалық құралдарды қысқа мерзімге (бір жылға дейін) жалға беру. Лизингтік шарт бойынша белгіленген мерзім бойынша мүліктің амортизациялық мерзімінен аз болады. Сондықтан жалгерлік төлем көрсетілген мерзімге дейін мүліктің толық құнын өтей алмайды, яғни лизингті бірнеше рет жалғастыруға мәжбүр болады. Аталған құралдарды пайдаланылғаннан кейін иесіне - лизингілік фирмаға (жалға беретін кәсіпорынға) қайтарылатыны жедел лизингтің бірден бір ерекшелігі болып табылады. Жалға берілетін мүліктерге қатысты келісімшарттарда әр түрлі техникалық қызметтер көрсету қарастырылған, сондықтан жайшылықта бұл лизингтің атын сервистік лизинг деп те атайды. Жалгерлік төлемге немесе жеке төлемге көрсетілетін қызметтердің құны қосылады. Жалгерге жедел лизингтің, қолайлы, тиімді екені айтпасада сөзсіз түсінікті болып табылады. Мысалы, қаржы қиыншылығы туындаған жағдайда жалгер мәмілені шартты мерзімінен ерте бұзып жалға алған мүлікті иесіне кері қайтарып беруге мәжбүр болады. Шартты ерте бұзу құқығы бойынша жалгер ескі құрал-жабдықтардант құтылып және оларды жаңасына айырбастауға мүмкіндік алады.
Бірақ жедел лизингтің өзіндік кемшілік тұстары бар: оларға жалгерлік төлемнің лизингтің басқа түрлеріне қарағанда көптігі; алдын ала аванс түрінде төлемді жасату талабы; келісілген мерзімді бұзғаны үшін айып төлеу; мүлік иесінің тәуекелдігіне байланысты болатын компенсациялық төлемдер жатады.
Жалға беруші Өндіруші (Лизингтік компания)
Жалгер
Сурет 3 - Жедел (оперативті-сервистік) лизинг сызбанұсқасы
Қаржы лизингі (финансовый лизинг) - бұл ең көп қолданылатын нысанына жатады. Бүл өзі шарттардың орта мерзімділігімен сипатталады және сонымен бірге бұл шарттарды іске асыру барысында мүліктің құны толық немесе оның көп бөлігі өтеледі. Жалға алынған құрал-жабдықтардың толық амортизациясы лизингтің осы түрінде жалға алушының төлемімен жабылады. Айта кететін жағдай шарт бойынша жалдық қатынасты күні бұрын бұзуға болмайды, белгіленген мерзімде келісілген төлемді өтеп отыру қажет, мүлікті орналыстыру және оны пайдалану үшін жасалатын қызметтерді жалға алушының өзіне міндеттеледі және ол жасайды. Жалгер пайдаланған мүліктің қалдық құнын көп жағдайда шарт бойынша жалдық уақыт біткенде немесе жеңілдік бағамен өзінің иемденуіне болады.
Жедел түрінен қаржы лизингінің айырмашылығы мынада, ол мүлік иесінің тәуекелдігін төмендетеді. Қаржы шарты бойынша көп жағдайда ол ұзақ мерзімді банк несиесіне ұқсас болып келеді, себебі мүліктің толық құны өтеледі; төлем ақысы мүліктің құны мен пайдаланушының табысын қоса әр мерзімде беріліп отырады; жасалған шарт өрескел бұзылған жағдайда ғана жалгерді банкрот деп жариялау құқығы болады және т.б. Өндірістің негізгі құрал-жабдықтары мен жылжымайтын мүлік (жер, ғимарат), сонымен қатар ұзақ мерзімді пайдалануға жататын өндіріс құралдары қаржы лизингі объектісіне жатады. Қайтарылма және үлестік жалдың осы аталған екі түрінің (үшінші тараптың қатысуымен) ұзақ мерзімді құрылу базасы болып есептеледі.
Мүлікті сатып алу- сату
Мүлікті өндіруші
(сатушы)
Мүлікті жеткізу
Лизинг беруші (лизингілік компания)
Несие
Банк
Несиені қайтару
Лизингілік төлем
Лизинг шарты
Лизинг алушы (кәсіпорын)
Мүлікті таңдау
Мүлікті сақтандыру
Мүлікті сатып алу- сату
Мүлікті өндіруші
(сатушы)
Мүлікті жеткізу
Лизинг беруші (лизингілік компания)
Несие
Банк
Несиені қайтару
Лизингілік төлем
Лизинг шарты
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Еліміздің экономикалық өзгеде бағытты салаларындағы жүргізіліп жатқан реформаларға байланысты нарық жағдайына бейімделіп қатынастар арқылы дәйім өсу үстіндегі экономика даму қамтамасыздықты етуге бағытталған. Қазіргі таңда Қазақстан республикасының экономикасында алдында қойылған міндеттердің маңызды болуы алға қойылған биік тұрған міндеттемелердің біріне жатады. Сонымен соңғы мерзімде өз мезгілінде жасалынып жатқан жаңа реформалар өте тиімділікпен атқарылған экономикадағы реттеулердің жағдайында қолымызды жеткізілетін межелі макродеңгейлік көрсеткіштерге айналып елімізде тұрақтылық жаңа сипат алуда делінген халыққа арналып жазылған жыл сайынғы ел басынының жыл сайынғы жолдауларымен өзге нормативтік құжаттарда[1,2,3]..
Елімізде жүргізілген сонымен қатар жүргізіле беретін реформаларда сонымен қатар және еліміздің нарықтық экономика жағдайындағы тұрақты дамуын қамтамасыз етуге бағытталған бағдарламаларда экономиканы тиімді дамытуға, сонымен қатар алдынғы қатарлы технологияны елімізде енгізу, экологиялық жағынан таза бәсекеге төтеп беретін өнімдер шығару алға міндеттердің бірі болып отыр. Алға қойылған міндеттердің шешімі әрине көп мерзімде олар экономикаға келіп түсетін елімізге тартылытын инвестициялардың көлеміне де байланысты. Инвестиция дегеніміз салыстырмалы түрде қарастыратын болсақ ол біздің экономикамыздағы жаңа серпін сонымен қатар және жаңа термин. Шетел және отандық ғалым-экономистердің еңбектерінде инвестиция деген түсінік күрделі қаржы тарту деген синонимі ретінде қолданылып келеді. Осы түсінік бойынша негізгі өндірістік қорлардың жай және үдемелі ұдайы өндіріс жағдайына бағытталынған еңбек заттары мен өндіріс құрал-жабдықтары өндіргіш күштер деп түсіндіріледі. Қазақстан Республикасының Инвестициялар туралы заңының баптарына сәйкес инвестициялар дегеніміз ақша қаражаттарымен, арнаулы банктіктердің ақша қаржылары және сонымен қатар жарналар, акциялар сияқты өзге де құнды қағаздар жатады.Сонымен бірге өндірісте қолданылатын алдыңғы қатарлы технологиялармен машиналар, өндіріс құрал-жабдықтарымен лицензиялар, сонымен қатар, несиелер; кез келген мүлікпен бірге мүліктік құқық жатады. Табыс табуға пайдаға кенелуге мүмкіндік беретін кәсіпкерлік сияқты басқада іс-әрекеттің түрлері және экономикалық жағынан оң нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін мақсатты түрде жұмсалатын зияткерлік құндылықтар жатады. Елімізде нарықтық экономика жағдайында кеңірек етек жая тараған сонымен қатар барлығымықа таныс ұғым бойынша инвестиция дегеніміз бұл пайда табу және басқадай бір нәтиже алу үшін жұмсалатын қаржы жұмсаудың бір түрі ретінде танымал.
Сол себепті әр-түрлі меншік нысанындағы негізгі өндірістік қорларын мерзімінде жаңарту және қайта модернизациялау үшін өндіріске инвесторлар арқылы қаржы тарту. Қазіргі таңда экономиканың кез келген саласына кең көлемде қаржы тартудың әлемдік тәжірибеде қолданылатын ерекше түрінің бірі әлемде кеңінен қолданыс тауып жүрген лизинг болып табылады.
Лизинг дегеніміз жалға беріп сонымен қатар жалға алудағы қатынастардың өзіндік нысаны ретінде қолданылатын кәсіпкерлік құрылымындағы перспективалық қаржылық құрал. Еліміздің кәсіпкерлері өздеріндегі туындаған көптеген қаржылық мәселелерді осы лизинг арқылы шешуге болады.
Лизинг - нарықтық жағдайындағы инвестицияның лизингті нышанының дамуына бағытталғандықтан дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты. Сонымен қатар ғылыми-тәжірибелік сипаттаманы талдау болып табылады.
Сондықтан да дипломдық жұмыстың жалпы мақсатымен сәйкес келетін төмендегі міндеттерді шешу қарастырылған: олар біріншіден лизинг ұғымының экономикалық мазмұнынын зерттеу.Екіншіден теориялық тұрғыдан негіздеу арқылы, оның өзіне тән барлық ерекшеліктерін ескере отырып көрсету. Үшіншіден лизинг және лизингтік қатынастар түсініктерінін тұжырымдап көрсете білу.
Төртіншіден әлемдік деңгейдегі лизинг жүйесі және лизингтік қатынастардың қалыптасуы және оның даму ерекшеліктерін талдау жүргізе отырып , оларды жан жақты әр қырлы жақтарыннан анықтау. Сонымен бірге қазақстандық тәжірибеде қолдану мүмкіндіктерін барынша анықтауға тырысу.
Бесіншіден еліміздегі лизингтік жүргізудің операциялары сонымен қатар механизмдерімен құрылымдарын зерттеу. Жәнеде сонымен қатар лизинг дамуының ерекшеліктерін көрсете білу.
Алтыншыдан лизингтің елімізде нарықтың инфрақұрылымының қалыптасу үрдісін оқып-үйренуді қалыптастыру;
Жетіншіден лизингтік қатынастарды елімізде ұйымдастырудың құрылымдарының экономикалық артықшылықтары әртүрлі нысандарының
мен іске асырылу ерекшеліктерін жан-жақты зерделеу;
Сегізіншіден кәсіпкерлікті инвестициялаудың негізгі нысаны ретіндегі оның артықшылықтарын көрсету. Артықшылықтарын салыстырмалы түрде көрсете отырып, кәсіпкерлік дамуындағы экономикалық тиімділігін бағалау.
Тоғызыншыдан кәсіпкерлік дамудың жағдайында төлемдердің лизингтік сомасын есептеумен бірге қолданыстағы әдістемелік негіздерге талдау жүргізу.
Оныншыдан лизингті Қазақстанда кәсіпкерлікті дамыту және лизингтік қатынастардың өзге де тетіктерін жетілдіру жолдарын анықтау жатады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні ретінде еліміздегі кәсіпкерліктің дамуындағы лизингтіңлизингтің ролі мен жағдайы, беталысы және кәсіпкерліктің дамуындағы оның болашағы қарастырылады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып ір түрлі формадағы шаруашылық нысандарының құрылымдарымен және нақтылы лизингтің қатысушылары алынды.
Дипломдық жұмыста отандық және шетелдік экономист-ғалымдардың кәіпкерлікке қатысты ғылыми еңбектері мен монографиялық жұмыстары теориялық, әдістемелік және ақпараттық негізі ретінде қарастырылды. дипломдық жұмысты жазу барысында тақырыбына тікелей қатысы бар қажетті әдебиеттерді қарастырумен қатар, экономика саласындағы барлық мамандықтарға тиесілі көптеген монографияларды, оқулықтарды, баспасөз көздерін, нормативті-құқықтық актілерді қарастырып, оларды кеңінен пайдаланған.
Кіріспеде тақырыптың түсінігімен, өзектілігі дәлелденген, сонымен қатар зерттелу деңгейі мен ғылыми- практикалық, тәжірибиелік маңыздылығы көрсетілген. Сонымен қатар, кіріспеде дипломдық жұмысты осындай тақырыпқа жазудағы дипломдық жұмыста қойылған мақсат мен міндеттер нақты көрсетілген.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында кәсіпкерліктің дамуындағы лизингтің қолданылуының экономикалық құбылыс ретінде сонымен бірге Қазахстан ғылыми зерттеулеріндегі лизингтің ғылымның негізгі обьектісі ретінде тарихи даму жолымен және оның қазақстандағы қалыптасу жолдары көрсетілген. Лизингтің қолданыстағы негізгі формалары, сонымен бірге түрлері жәненарық жағдайында атқаратын қызмет түрлерін зерттеу қажеттілігімен оған қоса және оның елімізде кәсіпкерліктің тиімділігін арттырудағы маңызды ролі және сонымен қатар бірге лизингтік операцияларды елімізде кәсіпкерлікті дамыту кезеңдерінде лизингтің дұрыс формаларын қолданудың артықшылықтары мен кемшіліктері ғылыми түрде көрсетілді. Сонымен бірге дипломдык жұмыста лизингке байланысты айтылған көптеген ғалымдардың тұжырымдары мен көзқарастары келтірілді. Лизингтің кәсіпкерлікті дамытудағы ролінің экономикалык мәнін ашуға көбірек мән беріліп нарықтық экономика жағдайындағы лизингтің көп жақтылықты ғылым екенін де айтылды. 3-інші тарауында шетел әдебиеттеріне шолу жасау арқылы көптеген елдеріндегі инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне талдауға байланысты, кәсіпкерліктің дамуындағы лизингті ролінің жетілдірідің жолдары болашағы дипломдық жұмыстың өзектілігін айқындап қарастырылды. Сонымен бірге кәсіпкерліктің дамуындағы қаржы тартудың негізгі құралы ретінде лизингтің басқару деңгейін жетілдіру, лизингтің еліміздегі кәсіпкерліктің дамуының болашағы, сонымен қатар даму прогресс негізінде лизингілік кәсіпкерліктікті даму қызметтін жетілдірудің жолдары көрсетілген.
1 ЛИЗИНГТІҢ ҰҒЫМЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІМЕН ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМҰНЫ
1.1 Лизингтің даму тарихы және лизингтің қазақстандағы қалыптасуы
Еліміздің және шетел экономист ғалымдары мамандардың көптен бері лизингті ерекше экономикалық жаңа түсінік ретінде қарап оған ғылыми зерттеулердің танымы ретінде көптен бері зерттеу обьекісіне айналдырып жүр. Кәсіпкерліктің тиімділігін арттырудағы лизингтің теориялық негізіне көңіл бөлінуде, лизинтгің қалыптасу нысандарына, атқаратын қызмет түрлеріне және нарықтық экономика жағдайындағы функцияларын зерттеу қажеттілігі оның маңыздылығында. Лизингтің артықшылықтары мен кемшіліктерін айыра білу лизингтік операцияларды жүргізу кезеңдерінде оны дұрыс пайдалану үшін қажеттілікті талап етеді.
Jeasing, jessor және jesse деген сөздер ағылшын термині (лизинг шартының қатысушылары) мағынасы жал,жалгерлік (аренда) деп аударылады. әлі күнге дейін дегенмен Лизинг термининің қазақ тілінде нақты баламасы жоқтың қасы. Сондықтан Лизинг термининің кез-келген анықтамасы қате болып саналмайды және осы тектес несиелік құралдың барлық нысандарын ескеру мүмкіндігі мол емес. Лизинг деп жалпы алғанда сатып алу кезінде уақытша пайдалануға берілетін сонымен байланысты мүліктік жалға берудің барлық комплексін кешенді түрде түсінуге болады. Ағылшынша жал, жалдау сонымен алғанда лизинг - деген сөз. XIX ғасырдың елуінші жылдары АҚШ-та, ол алпысыншы жылдары Батыс Еуропа елдерінде жалдау немесе жалға беру практикасы экономикалық қызмет саласында жүзеге асырыла бастады. Ал сексенінші жылдардың басында экономиканың бүкіл саласында жалға беру шарасы бой көтерді. Өйткені дамыған экономика жағдайында алуан түрлі кұрал-жабдықтарға деген сұраныс ғылыми-техникалык өркениеттІң талабына сәйкес инвестицияға, күрт өсті. Бұрынғы аркылы экономикалык, күрделі істерді колдағы қаржы шешу мүмкіндгінің шеңбері тарылды. Сол себебті белгілі бір мерзімге қажетті жабдықтарды жалға алу тиімді болды. Осы істе белгілі бір салада маманданған компаниялар және сонымен бірге мол қолында каржы қоры бар ірі коммерциялық банктер, жалгерлік сипаттағы кызметті атқаруды бастады. Сөйтіп, лизингтік кызмет көрсету қызметі халыкаралық сипатқа айналды.
Кез келген жүйенің қаржысын мақсатты түрде пайдалануға нарықтық экономика жағдайында аса жиі назар аударылады. Ұзақ мерзімділікке жалға берушілердің қаражатын ірі компаниялар мен коммерциялық ұйымдар ақша айналысы жүйесінде іске қосуға аса ынталы болып жүр. Экономикалық бұл әдіс қай салада болмасын экономикада болсын , қаржылық теорияда болсын лизинг деп аталады.
Лизингтің іс жүзіндегі артықшылықтары мыналар жатады:
Атап айтқанда олар дер кезінде қажетті жабдықтарды уақытша болса да белгілі мерзімге алуға, соның негізінде компания қызметін табысты жүргізу жатады;
мүмкіндігінің акшалай каражатты бөгелтпей төлеу жатады;
тиімді баға негізінде мүлікті жалға сатып алуға, жылдың мерзімі аяқталатын жағдайда өз құны негізінде сатып алу туралы еркін шешім кез келген жағдайда қабылдауы жатады;
қаржыны пайдаланған кез келген жағдайда каржыны пайдалануды шектемеуге жатады:
компания міндеттемелерін қысқа мерзімді жалдау жагдайында баланстық есепте көрсетпеу жатады;
несиелік қаржы сомасын кәсіпорын таратылған немесе кайта құрылған жағдайда толық талап етуге мүмкіндік жасаушылық жатады.
Лизингтік операциялар айтар болсақ негізінде екі түрлі болады. Оның бірі - жедел, екіншісі -- қаржылық деп аталынады, ол толық қайтарыммен өзін-өзі актайтын лизинг. Жалға беруші жедел лизинг жағдайында өз шығынын басқа бір жалгерден түскен қаржы есебінен өтеуді талап ете алмайды. Жалға берілген мүліктің жалдау мерзімі толық тозуына дейінгі мерзімге жеткенге дейін жатқызылмайды. Жалға берілген мүлік жалдау мерзімі аяқталғаннан кеиін жалға берушіге өзінің бұрынғы иесіне, яғни қайтарылады.
Қаржылық лизинг жалдау төлемін жалға алынған мерзім ішінде төлеуді көздейді. Ол төлем машиналар мен жабдықтардың амортизациялық құнын өтеуге толык жеткілікті болуға тиіс[5].
Қаржылык лизинг - қызмет көрсету жөніндегі лизинг, левередж-лизинг -- пакеттегі лизинг деген топтардан тұрады. Левередж-лизинг - каржылық лизингінің айрықша түрі.
Ал пакеттегі лизинг - кәсіпорынды каржыландыру жүйесі ретінде рөл атқарады. Бұл бойынша ғимарат пен құрылыстар несиеге беріледі, ал жабдықтар жалдау шарты негізінде тапсырылады. Сөйтіп, кәсіпорын өз жабдықтарын жалға беру негізінде қаржы табады.
Лизингтік операция банкке де, клиентке де пайдалы, тиісті меншік төлем ережесін белгілейді, заттарды сатуға ерікті болады.
Ал селенг деген екі жақты процесс. Мұның қаржыландыру нышанындагы қызметі банк әрекетіне үқсас. Селенг тәуекелділік жағдайында кәсіпкерлікті каржыландырудың тиімді кұралы ретінде әрекет етеді. Селенг каржыға мұқтаж субъектілерге жанды көмек бере алады. Акша, бағалы қағаздар, кәсіпорын т.б. селенг мүлкі ретінде көрініс таба алады.
Сонымен өндірістік құрал-жабдықтармен ұзақ мерзімді пайдаланатын машиналарды, негізгі корларды және ғимараттарды мерзімді жалға алу кезінде пайда болатын қаржы-экономикалық және құқықтық қатынастар лизинг деп аталынады. Қажетті құрал-жабдықты алуға және оны ақылы пайдалануға бір заңды немесе жеке тұлға (болашақ лизинг алушы, мүлікті пайдаланушы) екінші бір тұлғаға (лизингтік компания) ұсыныс жасайды. Өнеркәсіптік компаниялардың сөзсіз жұмсалатын ақшалай қаражатты жай сатып алу кезінде бір жолы едәуір жұмсамай-ақ қажетті құрал-жабдық алуына мүмкіндік береді. Сонымен екінші деңгейдегі банктердің дәстүрлі түрде несиелендіруіне лизинг балама болып табылады.
Лизингтің тоқталып толық айта кетер болсақ өзіне тән шығу тарихы бар. Лизингтік операциялар ежелден белгіліболған деседі ғалымдар. Бірақ бұл туралы ғалымдар арасында қалыптасқан нақты тұжырым жоқтығы. Бір белгілі топ ғалымдардың пікірі бойынша лизинг дегеніміз қаржыландырудың ең көне түрі ол шумер халқының экономикалық қатынастарынан бастау алатын болған деп ғалымдардың белгілі тобы есептейді.
Сонымен айтар болсақ лизингтің басты мағынасы мынада деп ғалымдар тұжырымдайды: мүліктің иесі мүлікті немесе құрал-жабдықты пайда табу үшін тек өз меншігіңде ұстауы ешқандай міндетті емес, мүлікті пайдалану құқығына ие болсаң да ол жеткілікті.
Сонымен бірге басқа да өркениетті елдерде (ерте грек, египет, рим)лизингтік қатынастардың бұдан бұрын болғаны мәлім болып отыр дейді ғалымдар.
Кейбір ғалымдар осы келтірілген мәліметтерге қарамастан лизингжаңа термин деп есептейді, оның бастау алуы АҚШ-нан басталады деп тұжырым жасайды. Олар бұл тұжырымдарын өз құрал-жабдықтарын 1877ж. Белл атты Американ телефон компаниясының уақытша пайдалануға бергендігімен негіздейді.
Қаржы лизингісінің концепциясы XXғасырдың 60 жылдары әлемнің көптеген дамыған индустриалды елдерінде кеңінен дами бастады және осы жылдардан бастап лизингтік қатынастар халықаралық дейгейде кеңінен тарай бастады. Бірақ халықаралық лизингтік қатынастар 70-ші жылдардың басына дейін әлі де болса кең тарамаған жоғарғы даму қарқынында болмаған еді. Оған лизингке байланысты халықаралық заң, салық, кеден және ақша қатынастарының бір жүйеде болмауы басты себептері болды. Тек, Юнидура ұйымы 70-ші жылдардың ортасынан бастап аталған кедергілерді шеше бастады содан кейін барып лизингтік қатынастар халықаралық деңгейге жетіп сипат ала бастады. Оған Халықаралық қаржылық лизинг туралы Конвенциясы өзінің септігін өз кезегінде тигізді. Осы лизингтік қатынастар Конвенцияның арқасында дүние жүзінде бір қалыпты деңгейге келіп жүргізіле бастады.
Қазіргі кезде көптеген алыс жақын шет елдерде лизингтің даму барысы жоғарғы қарқын үстінде. лизингке деген қызығушылық және оны пайдалану деңгейі соңғы отыз жылдықта үлкен деңгейге көтеріліп, дүние жүзінде қаржы тартудың негізгі құралына айналып және соның нәтижесінде құрал жабдықтар мен негізгі қорлардың жабдықтардың 30-35% қаржыландырады.
90-шы жылдардың басында лизингтің кең түрде даму нәтижесі және оған деген қызығушылықтың пайда болуы лизингтің Қазақстанға да келуіне үлкен әсерін туғызды. Лизингтік істер ең алғашқы кезде банк жүйесінен басталды. Лизинг алушы ретінде көптеген банктер осындай жаңа салада қалыптаса бастады. Мемлекеттік құжаттар банктердің лизингтік істермен айналысуына байланысты өз жұмыстарын бастады
1997 жылдың аяғында лизинг бойынша аса күрделі қауырт жұмыстар басталды. Бірақ лизинг қаржы саласының Қазақстандағы жаңа түрі болғандықтан туралы үкіметтің шешімдері мен қаулыларының жиі өзгеріп отырды сондықтан лизингтік компанияларға олар көп қиындық әкелді және лизингтің Қазахстанда қарқындап дамуына көптеген кедергілер жасап отырды.
Қазақстанда өзгеде лизингтік қатынастар басқа да кездескен әр түрлі кедергі қиындықтарға қарамастан өзінің даму жолында өміршеңдігін танытты. Лизинг берушілердің Қазақстанда қазіргі күнде кездесетін келесідей түрлерінің қалыптасқанын айтуға болады:
1. олар лизингтік лизингтік жұмыспен айналысатын коммерциялық банктер және ірі банктердің құрамындағы. Өз кезегінде бұл компаниялар ірі ауқымды көлемде лизингтік қызмет көрсетеді. Қазақстанда кәзіргі кезеңде 46 лизингілік компанияның саны тіркелген. Оған жататын белсенді қызмет етіп жатқан компанияларға Лизинг БРК, КазАгрофинанс,Халық лизинг, Лизинг СК, Темирлизинг АҚ, Евразиялық лизинг сияқты компанияларды жатқызуға болады. Келесілеріне жататындар салалық және өндірістік ретінде өз кезегінде сай құрылған лизингтік компаниялар жатады. Олар бір салаға қатысты емес әр-түрлі экономикалық саладағы кәсіпорындарға қаржымен өз кезегінде қамтамасыз етіп отырады. Мысалы айта кететін болсақ ол салаға жататындар ауыл шаруашылығы саласы, құрылыс саласы, ауыр машина жасау мен көлік және транспорт т. б. Бұл лизингтік компанияларға жататындардың қатарында: АҚ Астана Финанс, АҚ Казагрофинанс, Каспийский Лизинг ЖШС тер жатады.
3. келесілерге жартылай коммерциялық лизингтік компаниялар жатады. Оларға бюджет арқылы толық немесе жартылай қаржыландыратын мемлекеттің қатысуымен құрылған компаниялар жатады. Сонымен қатар, бюджеттен көмек алушы аймақтық ұйымдар. Олар өз кезегінде негізінен алғанда шағын кәсіпкерлікті қолдау үшін ұйымдастырылып құрылған лизингтіккомпаниялар.
4. келесі сауда құрал-жабдықтары, ұйым техникалары, көлікті қамтамасыз ету үшін ұйымдасқан сауда компаниялардың құрған лизингтік компаниялары.
Қазақстандағы лизингтің даму кезеңін даму тарихындағы төрт кезеңге бөлуге болады:
1. 1989 - 1992 жж. - лизингтің Қазақстандағы алғашқы басталу кезеңі болып есептеледі, елімізде 120 банк және 20 лизингтік компания құрылды;
2. 1993 - 1994 жж. - Елімізде лизингтік бизнестің қолдау таппау кезеңі жалпы еліміздегі экономикалық құлдырау кезеңіне байланысты болды және соған сай келді;
3. 1995 - 2000 жж. - Келесі кезең инновацияның бір түрі ретінде лизингтің көтерілу кезеңіне сай келді;
4. 2001 - осы уақытқа дейінгі кезеңге жатады - мемлекет тарапынан қолдау және ынталандыру жүргізу кезеңі, нормативтік - құқықтық шешімдер мен қаулылар қабылдау лизинг туралы
Дегенменде лизингтік сектордың даму барысы айта қаларлықтай Қазақстандағы оның әлеуетіне сәйкес болмады. Лизингке деген өз кезегіндегі әр түрлі кедергілер лизингтің дамуына үлкен кедергі болып табылды.
Оларға қаржылық ресурстардың шектеулі болуымен лизинг беру уақытының қысқа мерзімдігі, лизингтің ір түрлі тетіктері арқылы арқылы орта жіәне шағын бизнесті өз кезегіндегі қаржыландырудағы әр түрлі заңнамалық кедергілер, салықтық және амортизациялық қарастырылған жеңілдіктердің болмауы себеп болып табылды. Лизинг идеясына аталған кемшіліктер мен қателіктер өзінің нұқсанын келтірмей қоймады. Қазақстанда 1999-2001жж. лизингті дамыту бағдарламасы іске алынды. Аталған бағдарлама екі кезеңге сай жүргізілді. Лизингке байланысты заңдарды реттеу бірінші кезеңде (1999ж.) қолға алынды, бірақ алға қойған мақсаттарды жету мүмкін болмады себебі құжаттардың уақыт талабына сәйкес болмауы оны орындауға мүмкіндік бермеді. Екінші кезеңде Қаржылық лизинг туралы ҚР Заңы (2000-2001жж.) 5.06.2000ж. 26 баптан тұратын Заң қабылданды. Айтарлықтай елімізде лизингтік қатынастардың тұрақты қалыптасып дамуына бірден бір қозғау болған осы Заң болып есептелінеді. Сонымен қатар, ҚР-ның кейбір заңды актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы Салық салу мәселелері бойынша келесі қажетті Заң құжаты қабылданды. Оның аясында лизингтік операцияларға салық салу тәртібі туралы баптар өзгертілді.
Лизинг қаржы тарту қызметтің банкке балама түрі болып саналғандықтан Инвестициялар туралы Заң мен салық кодексінің 138-140 баптарына сәйкес инвестициялық салықтық преференциялар алу мүмкіндігі лизинг алушының корпоративті табыс салығы және мүлікке деген салық бойынша сақталды. Сонымен бірге жоғарыда аталған Қаржылық лизинг туралы ҚР Заңынада сәйкесінше өз кезегінде қажетті түзетулер енгізілді.
Осылайша заңдылық республикада лизинг бойынша нақты жұмыс жасай бастады. Сонымен айтар болсақ лизингтік қызмет Қазақстан экономикасында 2000 жылдан бастап өзінің тұрақты орнын алды деп есептелінеді немесе айтуға болады[5].
5.2 Лизингтік қатынастардың қалыптасуының теориялық негіздері
Лизингтің теориялық негіздері қазіргі экономикалык ғылымдардың неғұрлым әр қырлы бағыттарының бірі болып есептелінеді. Лизингілік қатынастардың өзге ғылымдармен салыстырып қарағанда жақын уақыт аралығында пайда болғандығы. Дегенмен айтар болсақ коммерциялык қызметтің өзге түрлерімен салыстырып қарағанда бірқатар артықшылықтары мен тиімділіктерінің әсерінен өте кең таралған экономикалық қатынастардың қатарына жатады. Лизинггілік қатынастардың алғы-шарттардың бірі болып оның теориялық негіздері бойынша белгілі-бір нәтижеге, оның экономикалык мәнін дұрыс түсіну және ішкі қозғалысы мен даму заңдылықтарындағы қарама-қайшылықтарын айқындау жатады. Лизингке деген көзкарастардың әртарапты болуына байланысты Австриялық экономист В. Хойердің тұжырымдамасы бойынша лизинг туралы түсінік өзіне бірден-бір жол аша алмады. Бірақ белсенді түрде жүргізілген насихаттардың негізінде қаржыландырудың басқадай өзге нысандарымен салыстырып қараған кезінде қол жеткізілген жақсы нәтижелер және лизингтік қатынастардың артықшылықтары мн ерекшеліктері туралы оған экономикадағы орнын танып білуді қамтамасыз етіп экономикада өз орнын табуға мүмкіндік береді.
Көптеген ғалымдардың көзқарастары мен пікірлері бойынша лизингтік қатынастарға көп жақтылық тән деп тұжырымдалған. Бізде өз тарапымыздан осы тұжырымға лизингтік қатынастардың экономикалык мәнін ашуға неғұрлым жақын келген деген оймен тұжырымдарға қосыламыз. Лизингтік қатынастардың әр қырлы және көп жақты сонымен қатар әр тарапты екенін мыналарда көруге болады деп есептейміз: біріншіден, негізгі капиталға қаражаттар салуды лизингілік қатынастар лизингке алушы мен лизингке беруші үшін көрсетеді, сондықтан оны инвестициялауға ұқсатуға болады. Екіншіден, лизингті дәстүрлі банктік несиенің альтернативті нұсқасы ретінде қарастыруға болады, сонымен бірге оны ұзақ мерзімді активтерді сатып алудағы несиелеу нысаны ретінде, және лизингтік қатынастардың қаржылык жағы лизингке алушы үшін де жақсы мүмкіндіктер береді деп есептейміз. Үшіншіден, лизинг тауарлық несие сиякты саудалық және несиелік келісімдердің байланысында көрсетеді. Сондықтан да лизинг нысаны бойынша және оның сыртқы түрі бойынша лизингке алушы үшін тауарлық несиемен ұқсас. Төртіншіден, тұтынушылар үшін лизингтік қатынастардың мәні дәстүрлі несиелік келісім ретінде көрінгенімен ол осы жоғарыда аталған элементтердің барлығы да әрқайсысы да өз беттерінше жұмыс істей алмағандықтан, олар тек лизингтік қатынастардың көп жақтылығы негізінде біртұтас жиынтық ретінде ғана жүзеге аса алады деп саналады. Сондықтан, біздің пікір ойымызша лизингтік қатынастар дегеніміз экономикалық-саудалық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Лизинг қажетті өндіріс құралдарымен объектілерді пайдаланушыларды дер кезінде және тиімді түрде олармен қамтамасыз етуге бағытталған кәсіпкерлік және инвестициялық кызмет көрсетудің бір түрі деп саналады. Сонымен бірге жалға беру, несиелік болып табылатын және лизингке беруші мен лизингке алушының, сонымен бірге лизингке беруші мен сатушының екі арасындағы серіктестік қатынастар деп тұжырымдауға болады [6,7,8].
Лизингтің басты ерекшелігі мен айырмашылығы ол жалға беруші бұрын қолдануда болған мүлікті бермейді, ол жаңадан жалға беру мақсатында арнайы сатып алынған мүлікті береді. Лизингтің сипаттамасы бойынша мүлікті жалға алушыға жалға берудің уақыты мен мүліктің жұмыс істеу уақытына жақын болады. Жалға алушы мүлікті жалға алудың келісім шарттағы уақыты біткеннен соң, мүлікті өзіне жекеменшік етіп алып иелік етуіне немесе мүлікті жалға берушіге қайтадан кері қайтарып беруіне де болады. Ол үшін келісім шартты жеңілдік шартына айналдырып алады. Лизингке беруші, лизинг алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы лизингтік мәміле келісімге қатысушылар деп аталынады. Олар жеке кәсіпкерлікпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар болып есептелінеді.
Мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны лизингтік келісім-шарт негізінде лизинг алушыға беруші тұлғаны лизинг беруші деп аталынады . Бұл өзінің қаражатымен және сырттан тартылған қаражаттар есебінен лизингке берілетін лизингтік келісімнің қатысушысы болып табылатын тұлға. Оның бір мезгілде басқа лизингтік келісімге қатысушы ретінде және лизинг беруші тұлға ретінде көрінуге құқығы жоқ деп саналады. Жалпы айтқанда бұл келісім мен қатынас, банктердің несиелік операциялармен ұқсас болып келеді. Әсіресе несие түрлерінің ол ішіндегі коммерциялық несиеге жақын келеді. Коммерциялық несиелер тауар нысанында берілуі мүмкін немесе ақшалай түрде өтелінеді. Негізінде лизингтік келісім несие тауар нысанында беріледі. Лизинг берушіге заттай формада келісім-шарт мерзімі аяқталғаннан кейін келісім объектісі лизинг берушіге, қайтадан кері қайтарылуға жатады.
Сонымен, қаржылық лизинг дегеніміз мазмұны бойынша ұқсас банктік несиелеудің балама түрі болып табылуымен қатар күрделі қаржымен қаржылаудың ерекше бір нысаны болып табылады. Ол өндірістік компанияларға қажетті құрал жабдықтарды сонымен қатар оларды сатып алуға көп шығын жұмсай-ақ және өндірістік құрал-жабдықтардың ескеруімен байланысты тәуекелдіктерден сақтауға мүмкіндік береді. Сонымен лизинг дегеніміз құрал жабдықтарды мен мүліктерді уақытша мерзімге пайдалануға берілетін мүліктік кешенді қатынастар болып табылады. Жоғарыда атап айтқандай несиелік операциялар мен банктердің лизингтік операциялары бір біріне ұқсас болып келеді. Алайда, олардың лизингтің несиеден айырмашылығы мен ерекшеліктеріне мыналар жатады. Келісім-шартта көрсетілген төлемдер өтеліп біткеннен соң, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг берушінің меншігінде лизинг объектісінің қала беруіне болатынынан көруге болады. Ал, Банктің меншік объектісі ретінде несиеде қарыз алушының берген кепілдігі қалады. Лизингтік қатынастардың даму кезеңдерімен қалыптасуы оларда кездесетін сипаттарындағы сапалық өзгерістерге және сонымен бірге лизингтік келісімдердің санының өсуіне де байланысты болып келеді. Әлемнің барлық аумақтарында статистикалық мәліметтерге сүйене отырып негізінде әлемнің 59 мемлекеті бойынша лизингтік нарықтың негізгі көрсеткіштеріне талдау жүргізудің негізінде және сол арқылы, қазіргі соңғы мерзімдегі лизингтік қатынастардың дамуда деген қорытынды жасауға болады. Осыған байланысты, лизингті иивестициялаудың болашағы әлемнің көптеген елдеріндегі инвестицияның жалпы көлеміндегі лизингтің алатын үлесіне байланысты болып отыр. Оны болашағы бар бір нысаны деп толық санау мүмкіндігі бар. Бірақ экономиканың даму деңгейі осы көрсеткіштің неғұрлым жоғары мөлшері экономикалық даму деңгейлері жоғары елдерде (АҚШ, Батыс Еуропа елдері). Ол өз кезегінде лизингтік қатынастардың дамуы үшін қажетті шарт болып табылады деп айтуға болады.
Лизингтік қатынастардың даму кезеңдері 1-шы суретте көрсетілген.
К
Е
З
Е
Ң
Д
Е
Р
1. XIX ғ. соңы-ХХ ғ. басы
II. 1950-1960 жж.
III. 1960-1970 жж.
IV. 1970-1980
V. 1980- қазіргі уақытқа дейін
Лизингтік қатынастардың қалыптасуының алғашқы кезеңдері
Американдық кезең
Лизнгтік қатынастардың әлеге таралу кезеңі
Лизингтік шу кезеңі
Әлемдік лизингтік одақтардың құрылу кезеңі
К
Е
З
Е
Ң
Д
Е
Р
1. XIX ғ. соңы-ХХ ғ. басы
II. 1950-1960 жж.
III. 1960-1970 жж.
IV. 1970-1980
V. 1980- қазіргі уақытқа дейін
Лизингтік қатынастардың қалыптасуының алғашқы кезеңдері
Американдық кезең
Лизнгтік қатынастардың әлеге таралу кезеңі
Лизингтік шу кезеңі
Әлемдік лизингтік одақтардың құрылу кезеңі
Сурет 1 - Әлемдік нарықтағы лизингтік қатынастардың даму кезеңдері
Қаржы лизингінің жағдайын дамыған мемлекеттердің тәжірбиесінде талдай отырып, лизингке берілетін мүліктерді келесі топтарға сай бөлуге болады:
- транспорттық оның ішінде ұшақтар, автомобильдер, су кемелері, темір жол вагондары, газ- мұнай қүбырлары
- байланыс құралдары оның ішінде радиостанциялар, спутниктер және т.б.;
- ауыл шаруашылық құрал-жабдықтары оның ішінде комбайндар, тракторлар, элеваторлар т.б
- құрылыстық топ оның ішінде крандар, бетонараластырушылар және т.б.;
- өзге де өндіріс құрал-жабдықтары.
Сонымен бірге, лизингтің жалпы қызметіне байланысты кездесетін оның артықшылық жақтары мен кемшілік тұстарын қарастыруға болады. Қарапайым несиеге қарағанда лизингтің кеңінен тарауының басты себебі - оның мынадай артықшылықтарының болуы жатады:
1) мүлкі жоқ ұсақ кәсіпорындарды лизинг көмегімен несиелеуге мүмкіндік береді. Лизинг объектісі лизингтік мәміле жасалған мерзім бойына лизингке берушінің меншігінде қалады да, несиелік тәуекел деген лизинг алушы банкротқа ұшыраған жағдайда болмайды;
2) лизинг 100%-ға дейін несилеуді ұсынады, яғни жаңа өндірісті ірі қаржылық ресурстары жинақтамай-ақ ұйымдастыруға көмектеседі;
3) Лизинг алушы салықтан босатылады. Салықты лизинг беруші төлейтінді. Ол амортизациялық аударымдарын жасап (егер ол қаржылық лизинг болса) және лизингтік келісім шартына сәйкес төлемдерді ғана жүргізеді ;
4) Күтпеген өндірістік мәселелері мен қатар маусымдық туындаған мәселерді шешудің жеделдігі;
5) Банк мекемесі белгілі бір мөлшерде коммиссиондық төлемдерді лизинг бойынша көрсеткен қызметі үшін алады;
6) Несиенің мақсатты пайдалануына несие берушінің тұрғысынан қарағанда, оның тарапынан ешқандай да қадағалау болмайды:
7) Кәсіпорынға лизинг бойынша алған қолайлы болады, мүлікті несиеге сатып алғаннан, себебі, бұл жерде ол кепіл ретінде болады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының нарығынды 15-тен астам лизингтік компания жұмыс жасауда. Астана қаласында 4 лизингтік компания (Астанафинанс, Астық лизингтік компаниясы, Қазагрофинанс және Агромашлизинг), Қарағанды қаласында 1 (Қарағанды лизинг компаниясы) және Алматыда 10 (Центрлизинг, Альфа-лизинг, Нұр-инвест, Халықлизинг, Темірлизинг, Казтранслизинг, Альянс лизинг, АТФ лизинг және Медикал лизин групп) және т.б. лизингтік компаниялар жұмыс істеуде.
Кесте 1
Жылдар аралығы
аралыгы
Кезеңдер аты
Қысқаша сипаттама
] -кезең
1989-1992
Пайда болу кезеңі
Алғашқы лизингтік компаниялар құрылды және кейбір коммерциялык банктер лизинглк операцияларды аз көлемде іске асыра бастады.
II-кезең 1992-1994
Баяулау кезеңі
Қазақстанньң ішкі нарығындағы экономикалық дағдарыстардың әсерінен лизингтік бизнестің қарқыны баяулай бастады.
ІІІ-кезең 1995-2000
Жандану, қайта даму кезеңі
Лизингтік қатынастарды мемлекеттік қолдау және ынталандыру дами бастады, сондықтан бұл кезеңді мемлекетік лизинг кезеңі деп те атауға болады.
ІҮ-кезең 2000-2006
Банктік
лизинг
кезеңі
Банктік лизинітік компаниялардың кұрылуымен байланысты лизингтік қатынастар коммерциялық секторда өте тез қалыптасып, дами бастады.
Ескерту: Кесте 1 автордың өзімен дайындалған
Кесте 1 Қазақстандағы лизингтік қатынастардың қалыптасу және даму кезеңдері.
Лизингтік қатынастарды ұйымдастырудың басты мақсаты қоғамдағы және кәсіпорындардағы еңбек бөлінісінің деңгейіне байланысты. Сонымен қатар елдегі лизинтік қатынастардың даму сатысының деңгейін жалпы экономика салаларындағы әртүрлі шаруашылық субъектілерінің арасындада анықтау мүмкіндігі туады. Жалпы экономика салаларындағы лизингтік қатынастарды казіргі кездегі әлемдік лизингтік нарықтың дамуының негізгі тендеңцияларын ескере отырып, үйымдастырудың төрт негізгі нысаны ретінде бөліп қарастыруға болады. Оларға лизингтік қатынастарды басқарудың өндірістік нысанын, лизингтік қатынастарды банктік құрылымдар арқылы басқару нысанын, лизингтік қатынастарды арнайы құрылған дербес лизингтік компаниялар арқылы баскару нысанын, сонымен қатар лизингтік қатынастарды холдингтер құру арқылы басқару нысаны жатқызуға болады. Сондықтан лизингтік холдингтерді құру сызбасы еліміздегі лизингтік қатынастар аясындағы болашағы бар нысандардың бірі болып есептеледі. 2-ші суретте лизингтік холдингтерді әртүрлі салаға маманданған бірнеше компаниялардьң бірігуі нәтижесінде тиімді құрудың сызбасы көрсетілген.
Лизингке алушы
Лизингке алушы
Өндіруші (жеткізуші зауыт)
Бас компания
Сақтандыру компаниясы
Коммерциялық банк (кредитор)
Өндіруші (жеткізуші зауыт)
Бас компания
Сақтандыру компаниясы
Коммерциялық банк (кредитор)
Сурет 2-Лизингтік холдинг құру сызбасы
келісім-шарттар бекіту, қаржылық ағымдар,
материалдық ағымдар.
Лизингтік операцияларды іске асырудағы уақытты үнемдеуге, жиынтық шығындарды азайтуға және ірі көлемдегі операцияларды жүзеге асыруға лизингтік қатынастарды холдингтер құру арқылы ұйымдастыру арқылы мүмкіндіктер болады. Сондықтан да елімізде болашақта шетелдік инвестицияларды тарту жолымен холдингтерді ұйымдастыру нысанын дамытудың қажеттілігі өте жоғары болады.
5.3 Лизингтің классификациясы
Лизингтің отандық кәсіпкерлікті дамытудағы маңызын жан-жақты талдау оны экономикалық құбылыс ретінде терең түсінуге және оның оның тиімді дамуына үлкен әсерін тигізеді . Соның ішінде әсіресе лизингтің нысандарын мен түрлерін зерттеп білу және талдау жүргізудің негізінде сонымен бірге оны еліміздің іс-тәжірбиесінде тиімді қолдана білуде өте қажет. Лизингтің Қазақстандық заңнамалықта екі нысаны ішкі және сыртқы лизинг көрсетілген. Қазақстан Республикасының резиденттері болып ішкі лизингті жүргізу жағдайындағы лизингті берушімен, лизингті алушы және сатушы (мүлік жеткізуші) операцияға қатысушы тараптар саналады. Қазақстан Республикасы заңдарымен ішкі лизинг реттелініп отырады. Лизинг дегеніміз кәсіпкерлік қызмет көрсетудің бір түрі болып саналады. Лизинг жеке және заңды тұлғаларға белгілі бір мерзімге келісімшарт арқылы берілетін мүліктерге уақытша бос ақша қаражаттарын инвестициялауға бағытталып бөлінген қаражат түрі болып саналады. Лизингке беруші, лизинг алушы және лизингке берілетін мүлікті сатушы ретінде көрінетін жеке кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке және заңды тұлғалар лизингтік келісімге қатысушылар болып табылады. Лизингілік мәміленің өзге де қатысушылары болып табылатындардың қатарына жататындар: олар инвестор ( несие беруші), кепілдік беруші (гарант), делдал, сақтандырушы.
өзіндік және сырттан тартылған қаражаттар есебінен лизингке берілетін мүлікті өз меншігіне сатып алатын және оны лизингтік келісімшарт негізінде лизингке алушыға беретін келісімнің қатысушысы ретінде лизинг беруші деп аталынады. Ол бір мезгілде басқа лизингтік келісімге қатысушы ретінде көрінуге құқығы жоқ. Нақтырақ айтқанда, бұл тұлға лизинг мүлкін иемденуші болып танылады немесе оның заңды иесі.
- лизингтік келісімшарт негізінде кәсіпкерлік мақсат үшін лизингке берілетін мүлікті қабылдайтын лизингтік келісімге қатысушы заңды немесе жеке тұлға лизинг алушы деп аталынады. Демек ол, лизинг мүлкін шарт бойынша қабылдап алушы сонымен бірге және оны пайдаланушы тұлға болып есептелінеді және экономикалық жеке меншік иесі.
бұл алып-сату шарты бойынша келісілген уақытында өзінің шығарған мүлкін лизинг берушіге сататын және оған немесе тікелей лизинг алушыға лизинг мүлкін тапсырушы жеке немесе заңды тұлға сатушы немесе мүлік жеткізуші деп аталынады. Бірақта біздің заңнамаға сәйкес мүлік шығарушы лизинг беруші тұлға бола алмайды. Бірақ бұл халықаралық тәжірибеге сай келмегендіктен , біздің ойымызша бұл заңнама өзгеру керек деп ойлаймыз.
Инвестор немесе несие беруші - бұл қаржы инвестициясын (несие түрінде) лизинг мүлкін алуға беруші тұлға.
Кепілдік беруші немесе гарант - бұл лизинг беруші немесе лизинг алушының екеуінің арасындағы міндеттемелеріне кепілдік беруші тұлға.
Делдал - бұл керекті құрал-жабдықты жасаушыны лизинг берушінің шартпен бекітілген тапсырмасы бойынша тауып, онымен сатып алу (жеткізу) шартын дайындаушы тұлға.
Сақтандырушы - бұл лизинг алушының болашақ кәсіпкерлік тәуекелділігін лизинг мүлкінің бұзылуынан, жоғалуынан, жетіспеуінен сақтандыру ұйымы, сақтандырушы.
Қазақстан Республикасының резиденті сыртқы лизингті жүргізгенде лизингі беруші немесе лизингі алушы болып саналмайды.
Қазақстан заңдарымен егер лизингі беруші ҚР-ның резиденті болса, яғни лизинг мүлкі ҚР-ның резидентінің меншігінде болса, онда халықаралық лизингтік келісімшартпен реттеледі.
Ал лизингі беруші Қазақстан Республикасының резиденті болмаған жағдайда, яғни лизинг мүлікі Қазақстан Республикасының резиденті емес кәсіпкердің меншігінде болса,онда халықаралық лизингтік шарт сыртқы экономикалық қатынастар заңдарымен реттеледі.
Қазір дамыған елдердің іс-тәжірбиесінде лизингтің әртүрлі нысандары қолданылып жүр. Лизингтік мүлікті пайдалану мерзіміне байланысты және сонымен қатар осыған байланысты амортизациялық төлемдер бойынша төмендегідей болып жіктелінеді:
1. Мүліктің толық амортизациалануы негізі бойынша тұтас құнын төлеу арқылы лизинг алу. Бұл жағдайда, осы уақыт аралығында мүліктің толық құны өтеледі;
2. Бөлінбелі лизинг -шарт бойынша белгіленген уақыт бойынша мүліктің норматив бойынша жұмыс істеу мезгілімен сәйкес, , яғни мүліктің толық емес амортизацияланбауы бойынша. Бұл жағдайда, шартта көрсетілгенген мерзім бойынша мүліктің норматив бойынша жұмыс істеу мезгілінен аз, ал сол уақыт ішінде лизингтік мүліктің тек қалған бөлігі ғана өтеледі.
Лизинг түрлері лизингтік мәмілеге қатысушылардың санына қарай екі жақты, үш жақты және көп жақты бөлінеді.
Үш жақты - сатушы - лизингке беруші - лизингке алушы деп классикалық лизинг атайды. Көптеген ғалым-экономистер бұл үш бұрышты жеткізуші - жалға беруші - жалдаушы деп көрсетеді.
Қазіргі кезде дамыған мемлекеттердің шаруашылық тәжірибесінде лизингтің көптеген түрлері көрініс табады. Олардың ішінде негізгілеріне: шұғыл лизинг, қаржы лизингі, қайтарылатын (возвратный) лизинг, үлестік лизинг, тура лизинг, сублизинг жатқызады.
Лизингтің былайша түрлерге бөліну себебін жан-жақты көрсету барысында жіктелуге назар салынатын белгілерін қарастыру керек. Олардың жіктелу белгілеріне қарай лизингтің түрлерін бөліп көрсету болады. Сонымен елімізде кеңінен қолданылып жүрген жіктеу белгілеріне толық тоқталайық. Еліміздегі іс-тәжірибеге сүйене отырып лизингтің келесі түрлерін бөліп қарастыруға болады: олар толық лизинг; жедел (оперативті-сервистік) лизинг; қаржы лизингі; қайтарылма лизинг; үлестік лизинг (үшінші тұлғаның қатысуымен); тікелей лизинг; сублизинг және сатуға көмек көрсету лизингі деп жіктелінеді. ҚР-ның Қаржы лизингі Заңы лизингтің үш негізгі түрін бөліп қарастырады:олар жедел, қаржы және қайтарылма (бұл негізінде қаржы лизингінің бір түрі). 1-жабдыққа өтініш; 2-жабдыққа төлем; 3 - жабдық; 4 -жалгерлік ақы; 5-келісімшарт уақыты біткен соң жабдықтың қайтарылуы болып жіктелінеді. Жедел (оперативті-сервистік) лизинг дегеніміз келісімшарт бойынша көлік құралдарын, құрылыс техникасын, приборларды, аппаратураны және басқа техникалық құралдарды қысқа мерзімге (бір жылға дейін) жалға беру. Лизингтік шарт бойынша белгіленген мерзім бойынша мүліктің амортизациялық мерзімінен аз болады. Сондықтан жалгерлік төлем көрсетілген мерзімге дейін мүліктің толық құнын өтей алмайды, яғни лизингті бірнеше рет жалғастыруға мәжбүр болады. Аталған құралдарды пайдаланылғаннан кейін иесіне - лизингілік фирмаға (жалға беретін кәсіпорынға) қайтарылатыны жедел лизингтің бірден бір ерекшелігі болып табылады. Жалға берілетін мүліктерге қатысты келісімшарттарда әр түрлі техникалық қызметтер көрсету қарастырылған, сондықтан жайшылықта бұл лизингтің атын сервистік лизинг деп те атайды. Жалгерлік төлемге немесе жеке төлемге көрсетілетін қызметтердің құны қосылады. Жалгерге жедел лизингтің, қолайлы, тиімді екені айтпасада сөзсіз түсінікті болып табылады. Мысалы, қаржы қиыншылығы туындаған жағдайда жалгер мәмілені шартты мерзімінен ерте бұзып жалға алған мүлікті иесіне кері қайтарып беруге мәжбүр болады. Шартты ерте бұзу құқығы бойынша жалгер ескі құрал-жабдықтардант құтылып және оларды жаңасына айырбастауға мүмкіндік алады.
Бірақ жедел лизингтің өзіндік кемшілік тұстары бар: оларға жалгерлік төлемнің лизингтің басқа түрлеріне қарағанда көптігі; алдын ала аванс түрінде төлемді жасату талабы; келісілген мерзімді бұзғаны үшін айып төлеу; мүлік иесінің тәуекелдігіне байланысты болатын компенсациялық төлемдер жатады.
Жалға беруші Өндіруші (Лизингтік компания)
Жалгер
Сурет 3 - Жедел (оперативті-сервистік) лизинг сызбанұсқасы
Қаржы лизингі (финансовый лизинг) - бұл ең көп қолданылатын нысанына жатады. Бүл өзі шарттардың орта мерзімділігімен сипатталады және сонымен бірге бұл шарттарды іске асыру барысында мүліктің құны толық немесе оның көп бөлігі өтеледі. Жалға алынған құрал-жабдықтардың толық амортизациясы лизингтің осы түрінде жалға алушының төлемімен жабылады. Айта кететін жағдай шарт бойынша жалдық қатынасты күні бұрын бұзуға болмайды, белгіленген мерзімде келісілген төлемді өтеп отыру қажет, мүлікті орналыстыру және оны пайдалану үшін жасалатын қызметтерді жалға алушының өзіне міндеттеледі және ол жасайды. Жалгер пайдаланған мүліктің қалдық құнын көп жағдайда шарт бойынша жалдық уақыт біткенде немесе жеңілдік бағамен өзінің иемденуіне болады.
Жедел түрінен қаржы лизингінің айырмашылығы мынада, ол мүлік иесінің тәуекелдігін төмендетеді. Қаржы шарты бойынша көп жағдайда ол ұзақ мерзімді банк несиесіне ұқсас болып келеді, себебі мүліктің толық құны өтеледі; төлем ақысы мүліктің құны мен пайдаланушының табысын қоса әр мерзімде беріліп отырады; жасалған шарт өрескел бұзылған жағдайда ғана жалгерді банкрот деп жариялау құқығы болады және т.б. Өндірістің негізгі құрал-жабдықтары мен жылжымайтын мүлік (жер, ғимарат), сонымен қатар ұзақ мерзімді пайдалануға жататын өндіріс құралдары қаржы лизингі объектісіне жатады. Қайтарылма және үлестік жалдың осы аталған екі түрінің (үшінші тараптың қатысуымен) ұзақ мерзімді құрылу базасы болып есептеледі.
Мүлікті сатып алу- сату
Мүлікті өндіруші
(сатушы)
Мүлікті жеткізу
Лизинг беруші (лизингілік компания)
Несие
Банк
Несиені қайтару
Лизингілік төлем
Лизинг шарты
Лизинг алушы (кәсіпорын)
Мүлікті таңдау
Мүлікті сақтандыру
Мүлікті сатып алу- сату
Мүлікті өндіруші
(сатушы)
Мүлікті жеткізу
Лизинг беруші (лизингілік компания)
Несие
Банк
Несиені қайтару
Лизингілік төлем
Лизинг шарты
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz