Ақша қаражаттарының аудиті
Р Е Ф Е Р А Т
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Ақша қаражаттары және олардың баламаларының есебінің, аудитінің және талдауының ерекшеліктері ("АТФБанк " АҚ мысалында)
Жалпы жұмыстың көлемі 61 беттен тұрады.
Оның ішінде:
а) кестелер саны - 6;
б) қосымшалар саны _____;
в) диаграммалар саны _____;
г) суреттер саны-;
д) схемалар саны - 1;
ж) әдебиеттер саны- 16.
Түйін сөздер: есеп айырысу, төлем карточкалары, пластикалық карточка, электрондық қызмет, кредиттік, дебеттік, аккредитив, инкасо, төлем тапсырмасы, төлем талабы-тапсырмасы, инкассалық үкім, чек, вексель.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Банктің ақша қаражаттары қозғалысын толық зерттеу.
- ақша қаражаттар есебі мен аудиттінің теориялық негіздері .
- АТФБанк АҚдағы ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру ерекшеліктері.
- ақша қаражаттар есебін аудит және талдауын ұйымдастыруды жетілдіру мәселелері
Алынған нәтижелер мен олардың практикада қолданылуы
АТФБанк АҚ-ның ақша қаражаттарының есебі мен аудиті және талдауын зерттей келе, келесідей қорытындыға келдік:
1) АТФБанк АҚ-де ақша қаражаттарының есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарына байланысты жүргізіледі;
2) АТФБанк АҚ-де ақша қаражаттары есебінің әрбір баптары бойынша дұрыс жүргізіліп, ағымдағы төлем қабілетті болуына жағдайлар жасалады.
3) Ақша қаражаттарының аналитикалық және синтетикалық есебі заңға сәйкес белгіленген құжаттарда есептелініп жүргізіледі. Олардың уақтылы, яғни бюджетке төленетін төлемдер дер кезінде төленуіне жауапты адамдар белгіленіп, оған бақылау жасалынып отырады;
4) Ақша қаражаттарының ішкі аудиті субъектінің шаруашылық операцияларының белгіленген ережеге сай орындалуына байланысты жүргізіледі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1
Ақша қаражаттарының экономикалық маңызы
6
1.2
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын синтетикалық және аналитикалық есепке алу
11
1.3
Ақшалай қаражаттардың ағынын талдаудың балама әдістері
17
2
АТФБАНК АҚ-НЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШІЛІКТЕРІ
23
2.1
Банктің есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
23
2.2
Касса операцияларының ерекшеліктері
32
2.3
Банкаралық есеп айырысу операциялары
39
3
АТФБАНК АҚ-НЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІН АУДИТ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
43
3.1
Ақша қаражаттарының аудиті
43
3.2
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын және ұйымның төлем қабілеттілігін талдау жүйесіндегі модельдеу
56
3.3
Коммерциялық банктің активтерін жетілдіру шаралары
62
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда нарықтық экономиканы дамытудың қазіргі кезеңінде және барлық қызмет салаларында бәсекелестер санының үнемі өсуі банктік мекеменің жұмысында ақша маңызды рөл атқарады.
Табысты бизнес үшін, ұйымның басшылығы оған негізделген басқару шешімдерін қабылдау үшін ақшалай қаражат қозғалысы туралы үнемі жедел ақпаратты қажет етеді. Ұйымдағы ақшалай қаражаттардың қозғалысын реттеу ерекшеліктерінен оның дамуына, қаржылық тұрақтылығына, сондай-ақ қосымша кіріс беретін ақша ағымының мөлшеріне байланысты болады.
Банктегі ақшалай қаражаттардың қозғалысын реттеу ерекшеліктерінен оның дамуына, қаржылық тұрақтылығына, сондай-ақ қосымша кіріс беретін ақша ағымының мөлшеріне байланысты болады.
Банктің төлем қабілеттілігі мен қаржы тұрақтылығына байланысты дамуы, бұл өз кезегінде ақшалай қаражаттардың қозғалысы көлемінің жеткіліктілігіне және оларды синхрондау дәрежесіне байланысты. Ақшалай қаражаттардың қозғалысы негізгі көзі болып табылады, ол ұйымның барлық қажеттіліктерін ақшамен және ең аз қажетті балансты қамтамасыз етуге тиіс.
Нарықтық менеджменттің әдістерін жетілдіру, заманауи ақпараттық технологияларды енгізу, қорлардың жаңа түрлерінің пайда болуы үнемі шетелдік және отандық экономистердің назарында болады.
Дегенмен, бүгінгі күні ақша ағымдарының Қазақстан Республикасының нормативтік құжаттарында коммерциялық және ұйымдардың практикалық қызметінде барлық компоненттері, оларды есепке алу және талдау көрініс тапқан. Бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтады.
Коммерциялық банктардың үздіксіз жұмысын қамтамасыз етудегі қаражаттың маңыздылығы және оларды есепке алу мен талдауды қамтамасыз ету үшін әдістемелік әзірлемелерге қажеттілік дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін тәжірибелік тұрғыдан анықтайды.
Мәселені әзірлеу дәрежесі. Ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдау ұйымды басқаруда маңызды орын алатындықтан, оларды есепке алу және талдау мәселелері шетелдік және отандық ғалымдардың көптеген жұмыстарында көрініс табады.
Алайда қазіргі заманғы ғылыми әдебиеттерде ақшалай қаражаттардың қозғалысын есепке алу мен талдауды зерттеуге арналған іс жүзінде ешқандай кешенді жұмыстар жоқ екендігін атап өткен жөн. Бірыңғай тұжырымдамалық аппаратты әзірлеу, қорларды есепке алу және оларды талдау бойынша ұсынымдар коммерциялық ұйымның жұмыс істеу деңгейін арттыру үшін өте маңызды. Бірыңғай концептуалды аппаратты әзірлеу, қорларды есепке алу және оларды талдау бойынша ұсынымдар коммерциялық ұйымның жұмыс істеу деңгейін арттыру үшін өте маңызды
.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - теориялық ұстанымдарды жинақтау және жетілдіру, коммерциялық банктарда қаражаттарды есепке алу және талдау мен аудиті бойынша әдістемелік және тәжірибелік ұсыныстарды әзірлеу.
Зерттеу пәні коммерциялық банктегі ақша қаражаттарды есепке алу және аудиті мен талдаудың теориялық, әдістемелік және практикалық мәселелері болып табылады.
Зерттеудің нысаны АТФБанк АҚ болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасын ақша қаражаттарының қозғалысының есебі бойынша Қазақстандық авторларының еңбектері; осы саланы реттейтін нормативтік - құқықтық актілер; АТФБанк АҚ-ның жылдық қаржылық есептіліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Ақша қаражаттарының экономикалық маңызы
Қаржы құралдары қолма-қол ақшамен және қолма-қолсыз құжаттармен, банктік шоттармен, валюталық және арнайы шоттармен, енгізілген аккредитивтермен, чек кітапшаларымен, трансферлік кітаптармен және т.б. қоса есептегенде қолма-қол ақшамен орналастырылған активтер түрінде есепке алынады. Ұйымның ең маңызды бөлігі ұйымның қызметін төлеу үшін қажетті, оның маңызды сипаты қаржылық жағдай болып табылады.
Қолма-қол ақша үнемі қозғалыста. Олар тапсырыс берушілермен, тапсырыс берушілермен, клиенттермен, бюджеттік және бюджеттен тыс қорлармен, банктермен, қызметкерлермен, түрлі заңды және жеке тұлғалармен есептеледі. Өздерінің ағымдағы міндеттемелерін өтеуге жеткілікті ақшалай қаражаты бар ұйымдар төлем қабілетті деп саналады.
Ұйымдардың әл-ауқаты үшін несие және есеп айырысу операцияларын мұқият есепке алу маңызды болып табылады,
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында ұйым үнемі олардан сатып алынған негізгі құралдарға, шикізатқа, материалдарға және басқа да материалдық тауарларға және көрсетілетін қызметтерге арналған жеткізушілермен, клиенттермен, олар сатып алған тауарлар, несие мекемелерімен және басқа да қаржылық операциялармен, әртүрлі бизнес-операциялары үшін басқа ұйымдармен және тұлғалармен бюджет және салық органдарына төлемдердің әртүрлі түрлері бойынша есеп айырысуды жүргізеді.
Ақшалай төлемдер қолма-қол ақшасыз төлем түрінде немесе қолма-қол ақшамен жүзеге асырылады. Дамыған нарықтық экономикадағы қолма-қол ақшасыз төлемдер банктердегі клиенттердің есеп айырысу және ағымдағы шоттарындағы қолма-қол ақшасыз аударымдарды, вексельдермен және чектермен, банктердің корреспонденттік шоттары арқылы банктер арасындағы корреспонденттік шоттар жүйесі арқылы клирингтік орталықтар арқылы өзара есеп айырысуды жүзеге асыратын жүзеге асырылады. Қолма-қол ақшаны төлеушімен тікелей алушыға аударғанда, қолма-қол ақшасыз төлемдер негізінен айналыстағы қолма-қол ақшаны алмастыратын түрлі банк, несиелік және есеп айырысу операциялары арқылы жүзеге асырылады
Қолма-қол ақшасыз төлемдерді пайдалану ақша айналымының құнын төмендетеді, қолма-қол ақшаға қажеттілігін төмендетеді, кəсіпорындардың еркін ақшалай қаражаттарында банктердің шоғырлануына ықпал етеді, олардың сенімді сақталуын қамтамасыз етеді.
Ұйымның қаражаттары кассада қолма-қол ақшамен, банктердегі шоттарда ақшамен, берілген аккредитивтерде және арнайы шоттарда, чек кітаптарында және т.б. есеп айырысады. Олардың көбеюі, дұрыс пайдаланылуы, қауіпсіздігін бақылау және есепке алудың ең маңызды міндеті болып табылады.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын басқарудың негізгі мақсаты ұйымның қаржы тепе-теңдігін қамтамасыз ету болып табылады, оның барысында ақша қаражатын алу мен жұмсау көлемдерін теңестіру, сондай-ақ оларды синхрондау уақытында жүзеге асырады. Бұл үшін ұйымның ақшалай қаражаттарының ағындарын толық және сенімді есепке алуды қамтамасыз ету және қажетті есепті қалыптастыру табылады[7].
Ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудың негізгі көздері - ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, бухгалтерлік баланс, баланстың қосымшасы және синтетикалық және аналитикалық есептік деректер.
Ақша ағынын талдаудың негізгі міндеттері:
1. Кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті қаражаттың жеткілікті деңгейін анықтау.
2. Операциялық, инвестициялау және қаржыландыру қызметінде оларды пайдаланудың тиімділігі мен қарқындылығын анықтау.
3. Ағымдағы және болашақтағы төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін көлем мен уақыт бойынша ақша ағыны мен ағымының теңгерімін және синхронизациясын факторларды зерттеу және болжау.
Ақшалай қаражаттардың ағындарын алдын-ала, кейінгі (ретроспективті) және перспективалық (болжамдық) талдау жүргізіледі. Алдын-ала талдау шарт жасасу (келісім-шарттар) сатысында жүзеге асырылады. Инвестициялық жобалар мен лизингтік келісімдер әсіресе мұқият талданып, кейіннен (ретроспективті) талдау жүргізіледі.
Әрбір келісімшарттың талаптары белгілі бір ақшалай қаражаттар ағымын - төлемді толық немесе ішінара төлеуді, оның талаптарын, төлем нысанын және басқа да шарттарды қарастырады. Бұл ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдау әр келісімшарт бойынша және олардың барлығы бойынша (типі бойынша) жүзеге асырылады.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын ретроспективті және перспективалық талдау, отандық қаржыландыру динамикасын және мүмкіндіктерін зерделеу, болашақтағы төлем қабілеттілігін анықтау үшін тұтастай алғанда кәсіпорын және оның қызмет түрлері үшін жүзеге асырылады.
Қолма-қол ақшаның болуы пайда мен айналым капиталының қозғалыстарымен тығыз байланысты. Егер кәсіпкерлік субъектісі пайдалы өнімдерді (тауарларды, қызметтерді, жұмыстарды) өндірсе және сатса, онда бұл ақшалай қаражаттардың жақсы ағымы үшін маңызды шарт болып табылады. Дегенмен, кәсіпорын бухгалтерлік есеп пен есептілік деректеріне сәйкес пайдалы болуы мүмкін және сонымен бірге шұғыл міндеттемелерді төлеуде белгілі бір қиындықтарды бастан кешіреді.
Бұл жағдайдың себептерінің бірі қаржы есептілігінде көрсетілген ақпараттың ерекшелігі болып табылады. Бұл ерекшеліктің мәні есептеу әдісін қолдану болып табылады. Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы ақпарат ақшалай әдіспен, яғни олардың банк шоттарындағы қозғалысы туралы. Ақпаратты қалыптастырудың әртүрлі әдістерін пайдаланудың салдары - бұл нақты ақша қаражаттарының қозғалысы мен қаржылық есептілікте көрсетілген пайда көлемі арасындағы сәйкессіздік.
Бұдан басқа, ақшалай қаражаттардың қозғалысы мен пайдасын есептеу оны тиеу кезіндегі өнімді сатудан түсетін пайданы тану әдісін пайдалану кезінде сәйкес келмеуі мүмкін. Бұл жағдайда өнім бір мезгілде сатылады деп есептеледі, ал ақшаны басқа біреу сатады. Сондықтан қаржылық жағдайды тек пайда туралы деректерге бағалауда бағдарлау шартты болып табылады және қаржылық тәуекелдің ұлғаюына әкелуі мүмкін.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Ақшалар мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамаен есеп айырысу арқылы жүргізіледі. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіліп отырады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
oo ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде есептеу;
oo кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
oo есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы ақшаларынан, аккредетивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан, банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы ақшаларының қалдығы деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығының жиынтық сомасы жазылады.
Банктер қаржы делдалдары болып табылады, өйткені бір жағынан, салымшылардың ақша қаражатын тартуға, яғни уақытша бос қаражатты жинауға, екінші жағынан, оларды экономикалық агенттерге белгілі бір пайызбен қамтамасыз етуге. Осылайша, банктер кредитте делдал болып табылады.
Сондықтан банк жүйесі кредиттік жүйенің бөлігі болып табылады. Кредиттік жүйе банктік және банктік емес (мамандандырылған) кредиттік мекемелерден тұрады. Банктік емес кредиттік мекемелерге мыналар жатады: қаражат (инвестициялар, зейнетақы және т.б.); сақтандыру компаниялары; жинақ және несиелік бірлестіктер; кредиттік серіктестіктер; ломбардтар және т.б., яғни несиедегі делдал ретінде әрекет ететін барлық ұйымдар.
Дегенмен, негізгі қаржылық делдалдар - коммерциялық банктер. Банк сөзі итальяндық банкодан келеді, яғни стендтер (ақша алмастырғыштар) дегенді білдіреді. Италияда 16-шы ғасырда қосарланған енгізудің қазіргі заманғы бухгалтерлік принципі бар алғашқы банктер пайда болды, бірақ біздің дәуірімізге дейін бірінші несие түрінде жеңілдіктер (несие беру) өсіп келе жатыр. Алғашқы арнаулы несие мекемелері Ежелгі Шығыс елдерінде пайда болды, ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі несие функциялары ортағасырлық Еуропадағы ғибадатханаларда жүзеге асты.
Қазіргі заманғы екі деңгейлі банк жүйесі. Бірінші деңгей - Ұлттық банк, екіншісі - коммерциялық банктер жүйесі.
Ұлттық банк мынадай функцияларды орындайды:
oo елдің эмитент орталығы - банкноттарды тұрақты түрде өтімділікпен қамтамасыз ететін монополиялық құқығы бар. Ұлттық банктің ақшасы қолма-қол ақша (банкноттар мен монеталар) және қолма-қол ақшалар (орталық банктегі коммерциялық банктердің шоттары);
oo мемлекеттік банкир - ол мемлекеттің қаржылық операцияларын жүргізеді, қазыналық төлемдермен айналысады және үкіметке қарыз береді. Қазынашылық орталық банктерде депозиттер түрінде ақшалай қаражатты еркін сақтайды, ал ұлттық банк, өз кезегінде, оның пайдасын белгілі бір алдын-ала белгіленген мөлшері бойынша береді;
oo коммерциялық банктер ұлттық банктің клиенттері болып табылады, олар орталық банктің ішкі және сыртқы қызметін бақылауға және үйлестіруіне мүмкіндік беретін міндетті резервтерді ұстап отырады, қиыншылықтарды бастан кешіретін коммерциялық банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор ретінде әрекет етеді, қағаздар;
oo Банкаралық клиринг орталығы;
oo елдің валюталық резервтерінің кастодианы - елдің халықаралық қаржылық операцияларын жүргізеді және халықаралық төлемдер нарығында сатып алушы және сатушы ретінде әрекет ететін төлем балансының жай-күйін бақылайды;
oo ақшалай және ақша (ақша) саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын мекеме.
Банк екінші деңгейі коммерциялық банктерден тұрады. Әмбебап коммерциялық банктер және мамандандырылған коммерциялық банктер бар. Банктер мамандандырады, мысалы:
1) инвестициялау (инвестициялық жобалар), инновациялар (ғылыми-техникалық прогресті дамыту үшін несие беру), ипотека (жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген);
2) сала бойынша: құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда және т.б
3) клиенттер: тек халыққа қызмет көрсететін фирмаларға қызмет көрсету және т.б.
Коммерциялық банктер жеке тұлғалар болып табылады, олар ақшаны тегін шығару және несие беру құқығына ие. Сондықтан коммерциялық банктер операциялардың екі негізгі түрін жүзеге асырады:
пассивті - депозиттерді тарту және белсенді - несие беру.
Бұдан басқа, коммерциялық банктер: кассалық операциялар, сенімгерлік басқару (траст), банкаралық операциялар және т.б.
Банк кірісінің негізгі бөлігі қарыз алушылар мен төленетін салымшылардан алынатын сыйақы арасындағы айырмашылық.
Ақша (ақша) саясаты - Ұлттық банктің экономиканы тұрақтандыру үшін ақша нарығын реттеу бойынша қабылдаған шарасы. Сондықтан ақша-кредит саясаты - тұрақтандыру (қарсы циклдік) саясатының бір түрі. Экономиканың циклдық ауытқуларын (фискалдық, сыртқы сауда, валюталық және т.б.) біртіндеп жоюға және қысқа мерзім ішінде экономикаға ықпал ету үшін қолданылады.
Айналыстағы ақша массасының мөлшері Ұлттық Банк үш тәсілмен жұмыс істейді:
1. резервтік талаптардың нормаларын өзгерту арқылы;
2. бағалы қағаздармен мәмілелерді бағалы қағаздар нарығындағы (ашық нарықта) қолдана отырып;
3. дисконттау мөлщерін өзгерту арқылы.
Кез-келген коммерциялық банктің ұлттық банктегі резервтік депозиттері болуы тиіс. Соңғысы резервтердің коэффициентін белгілейді, яғни резервтерді коммерциялық банк тартатын депозиттердің сомасына қатынасы. Ұлттық банк резервтік стандарттарды оларды көтеру және оларды азайту бағытында қайта қарауға құқылы [5].
Бағалы қағаздар нарығында бағалы қағаздарды сатып алу және сату операциялары Ұлттық банк тарапынан үнемі икемді және жүйелі түрде экономикаға ықпал ету құралы үшін пайдаланылады. Коммерциялық банктер бағалы қағаздардың барлық түрлерімен мәміле жасауына қарамастан, бұл жағдайда мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және сату, яғни мемлекеттік облигациялар мен қысқа мерзімді міндеттемелер туралы айтылады. Ашық нарық термині кез-келген сатып алушыға: фирма, жеке тұлға, шетелдіктерге еркін сатуды білдіреді.
Бұл жағдайда, Ұлттық банк коммерциялық банктерге қажетті резервтер көлемін азайтуға мүмкіндік бермейді немесе оларға мүмкіндік бермейді. Бірақ мемлекеттік бағалы қағаздарды сату көлемін ұлғайту немесе керісінше, оларды азайту арқылы ол резервтердің мөлшеріне жанама әсер етеді.
Ашық нарықтық операциялар өте икемді тұрақтандырғыштар болып табылады. Кез келген уақытта Ұлттық Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуды кеңейтуге немесе азайтуға, осы операцияларды орынды деп есептейтін кез-келген көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ол нарық жағдайларындағы өзгерістерге тез жауап бере алады. Нарықтық жүйе дамыған елдерде Ұлттық Банктің осы саясат құралы үнемі пайдаланылады.
Дегенмен, Ұлттық банк коммерциялық банктерге беретін несиелер бойынша сыйақы мөлшерлемесін тікелей өзгерту арқылы, яғни дисконттау мөлшерлемесін өзгерту арқылы коммерциялық банктердің қызметін реттей алады. Ұлттық банктер бұл несиелерді тек қорларды ұлғайтуға көмектесу үшін немесе кем дегенде олардың азаюына жол бермейтін коммерциялық банктерге ұсынады. Немесе, керісінше, Ұлттық банк коммерциялық банктердің резервтерін шектеуге немесе тіпті төмендетуге бағытталған саясатты жүргізе алады.
Міндетті резервтердің нормаларына, мемлекеттік бағалы қағаздармен ашық нарықта операцияларға және дисконттау ставкасына қатысты Ұлттық Банк қабылдаған шараларды қарастыру екі бағытта несиелік және ақша-несие саясатын жүзеге асыратындығын көрсетті
Бірінші бағыт - Ұлттық банк айналыстағы ақша массасының өсуіне ықпал етеді, несиелердің кеңеюін ынталандырады, пайыздық мөлшерлемелерді төмендетеді. Мұның бәрі бағалардың өсуіне, инфляцияның артуына және, демек, ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне, олардың құнсыздануына әкеледі. Бұл саясат арзан ақша деп аталды.
Ұлттық банктің ақша-кредит саясатының екінші бағыты айналыстағы ақша массасының өсуі кредиттің кеңеюіне жол бермейді, пайыздық мөлшерлемелерді көтереді. Мұндай саясат баға өсуінің баяулауы және олардың төмендеуімен ауыстырылуы мүмкін екеніне әкеледі. Дезинфляция, т. е) дефляцияға айналуы мүмкін инфляция деңгейінің бірте-бірте төмендеуі.
Бұл жағдайда ақша құнсыздануы баяулайды және сатып алу қабілетінің өсуіне әкеледі. Жоғары пайыздық мөлшердің арқасында несие қымбатқа түсіп, қолжетімді болмайды. Сонымен бірге, жинақ салымдары мен бағалы қағаздарға салынған инвестициялар үлкен пайда әкеледі. Мұндай саясат қымбат ақша (қымбат ақша, тығыз ақша) саясаты деп аталды.
0.2 Ақшалай қаражаттардың қозғалысын синтетикалық және аналитикалық есепке алу
Ақша қаражаты деп - бұл субъектінің кассадағы және банктегі барлық ақшасын айтамыз.
Барлық кәсіпорын өз ақша қаражаттарын банк мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егерде заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 есе төменгі айлық есептік көрсеткіштен асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте есеп айрысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір келісім шарт бойынша жүргізіледі. Егер де келісім шарт сомасы көрсетілген лимиттен аспайтын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да әрбір төлемнің сомасы 4000 есе АЕК-тен (Айлық есептік көрсеткіш) аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары - бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шотттары теңге мен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Есеп айрысу шоттары - шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің органдарына тіркеуден өткен заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар - жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар - Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар - банк шоттары, бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, содай-ақ заңды тұлғаның ақшаланған бөлімшелірі үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылу мүмкін. Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшалап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; векселдерді немесе олардың индосаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банк шоттарына аударуды; төлем тапсырмаларын ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды; республикалық заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады. Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель; тапсырма талап төлемдері, кеден мен салық қызметі органдарының инкассалық жабдықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп-айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анықтайды.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатында сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдаланылуына бақылауды қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдерді банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ төлемдерді субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, пошта аударылымымен немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге құқылы. Ұйымдардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын тауарлық емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және басқалары) деп бөлуге болады.
Ақшасыз есеп айрысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем талап-тапсырмалары, көлікпен және темір жолмен айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының арасындағы шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтарымен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмасы субъектінің қызмет көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аудару туралы тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысанадығы бланкілерде тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтартып кетіп) шарттарды, салықтық шот-фактурларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді, мерзімнен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни, тауар тиеленгенге дейін; тауар тиеленгеннен кейін, яғни, тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімінен кейінге қалдырылған төлемдер шарттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмей жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекеленген азаматтардың атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат аударуды байланыс ұйымдары арқылы жүзеге асыра алады.
Төлем талап тапсырмасы төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және тиеу құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын төлем жасаушы банкке жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт дана етіп береді. Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттердің толық толтырылғанын тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдықтаушыға қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алған соң, оны тіркейді, барлық даналарға алынған күнді қойып шығады (жоғарыда оң жақта) және оны төлем жасаушыға келісімін алу үшін береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттілігі бар адамдардың қолын қойғызумен және мөр басумен рәсімдеп, оны қызмет көрсетуші банкке өткізеді, олардың:
біріншісі - төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептеп шығару үшін негіз болады жғне операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
екіншісі - жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;
үшіншісі - тиеу құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдануына болатындығын растайтын қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысанадығы бланкілердегі төлем тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы бланктің талап етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын ғрбір банк өздері дербес анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойлып, штамп басылып қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері) көрсетіледі:
oo төлем тапсырмасының нөмірі;
oo төлем тапсырмасының жазылған күні;
oo жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК немесе ИИК);
oo жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
oo бенефициардың коды (БК немесе КБЕ) және жіберушілердің коды (ЖК немесе КОД) - бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады:
oo біріншісі- резиденттік белгісін, ал екіншісі - экономиканың секторын көрсетеді;
oo бенефициар - аудару жасалған кезде ақша қаражатын алушы;
oo банк алушы - банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен жайы көрсетіледі;
oo бенефициар банкісі - бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
oo жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген идентификацияланған банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) - филиаларалық айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
oo төлем арналымының коды - ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үшін символдан (белгілерден) тұрады;
oo бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды - салықтарды кері қайтаруда қойылатын код;
oo валюталанған күні - ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез-келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен, ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімінен кейінге қалдырылған төлемдер шарттық қатынастар аясында талаптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына, х-жалақы төлеуге арналған, банк мекемелеріне аударым алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс ұйымдары ұйымдарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Баланс пен қаржы есептілігінің өзге де түрлерінде кəсіпорынның қаражаты жəне оларды қалыптастыру көздері жалпы жəне мəні бойынша көрсетіледі. Осындай ақпаратты алу үшін синтетикалық есепке алу жүргізіледі. Ол үшін жеке топтармен байланысты барлық операцияларды жинақтайтын синтетикалық есепшоттарды пайдаланыңыз, содан кейін осы топтарға арналған жиынтық көрсеткіштерді шығарыңыз.
Синтетикалық есеп қаржы есептілігін дайындауға арналған, алайда мұндай есепке алу қаражатын ағымдағы басқару жеткіліксіз. Ақпараттардың әрқайсысы туралы ғана емес, сондай-ақ, әрбір атау туралы ақпарат қажет, өйткені қаражатты басқару кезінде әрбір атауды, әрбір борышкерді, кредиторды және т.б. бақылау керек.
Осыған байланысты, синтетикалық есеппен қатар аналитикалық есеп жүргізу де сақталады, яғни, толығырақ. Синтетикалық шоттар үшін аналитикалық есептерді ашып қолдады.
Мәселен, мысалы, аналитикалық есептер әр материалдың атауы үшін синтетикалық материалды есепке алу үшін сақталады.
Ал Қысқа мерзімді дебиторлық берешек сияқты синтетикалық есепке қызметкерлердің есімдері бойынша аналитикалық есептерді ашуға болады. Синтетикалық және аналитикалық есептерге қосымша, қосалқы шоттарды іс жүзінде қолдануға болады, бұл есептердің көмегімен аналитикалық есеп деректерін егжей-тегжейлі топтау жүзеге асырылады.
Мысалы, Отын шотына Жанармай майы, Дизель отыны, Бензин және т.б. сияқты қосалқы шоттарды ашуға болады.
Синтетикалық есеп
ОТЫН
Синтетикалық есеп
ОТЫН
.
Қосалқы шот
Қосалқы шот
Дизель отыны
Дизель отыны
Бензин
Бензин
Жанармай
Жанармай
Аналитикалық есеп
Аналитикалық есеп
Мазут М-5
Мазут М-5
МазутМ-100
МазутМ-100
Мазут М-40
Мазут М-40
Сурет 1. Синтетикалық және аналитикалық есептердің талдауы
Аналитикалық және синтетикалық есептеу тығыз байланыста болады:
1. аналитикалық шоттарындағы қалдықтардың сомасы синтетикалық шоттардағы теңгерімге тең.
2. аналитикалық шоттардағы дебеттік айналымдардың сомасы синтетикалық шоттар бойынша дебеттік айналымға тең келеді;
3. аналитикалық шоттар бойынша несиелік айналымның сомасы синтетикалық шоттар бойынша несие айналымына тең келеді;
Аналитикалық есеп барлық синтетикалық шоттар бойынша жүзеге асырылады, ол әрбір ақша қаражатының бар-жоғын және қозғалысын бақылауға мүмкіндік береді, әрбір борышқор мен несие берушімен есептеулерді жүргізуге мүмкіндік береді.
Аналитикалық есепке алу құнды (ақша) түрінде де, ақшалай нысанда да жүзеге асырылады, сондықтан мұнда операцияның құны ғана емес, сондай-ақ өлшем бірлігі, саны, бағасы және сомасы көрсетіледі.
1.3 ҚЕХС сәйкес ақшалай қаражаттардың қозғалысын есепке алу ерекшеліктері
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының баламалары инвестициялаудан немесе басқа мақсаттардан гөрі қысқа мерзімді ақша міндеттемелерін өтеу үшін ұсталады. Осылайша, әдетте, инвестиция алынған күннен бастап үш ай немесе одан аз болатын өтеу мерзімі болған кезде ғана ақша қаражатының баламасы анықтамасында болады. Банктік овердрафттар, әдетте, қарыз алумен ұқсас, яғни қаржылық қызмет ретінде қаралады. Солай бола тұрса да, егер банктік овердрафт талап ету бойынша өтеуге жатса және субъектінің ақша қаражатын басқарудың инструментарийінің ажырамас бөлігі болап табылатын болса, банктік овердрафттар ақша қаражатының құрамдас бөлігі және ақша қаражатының баламасы болып табылады.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте кәсіпорын тиесілілігі бойынша операциялық қызметке, инвестициялық және қаржылық қызметке сыныпталған кезеңдегі ақша қаражатының ағынын көрсетеді.
Операциялық қызмет
Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражатының ағыны басым түрде субъектінің пайда әкелетін қызметінен алынады. Осылайша, әдетте, олар пайданы немесе залалды айқындау кезінде ескерілетін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражаты ағынының мысалдары мыналар болып табылады:
1) тауарларды сатудан және қызметтерді көрсетуден түсетін ақшалай түсімдер;
2) роялтиден, алымдардан, комиссиялық сыйақылардан түсетін ақшалай түсімдер және өзге де түсім;
3) берушілерге тауарлар мен қызметтер үшін ақшалай төлемдер;
4) қызметшілерге және олардың атынан ақшалай төлемдер;
5) ақшалай төлемдер немесе олар инвестициялық немесе қаржылық қызметке жатқызылуы мүмкін жағдайларды қоспағанда, пайдаға салынатын салықты өтеу;
6) ақша қаражатының түсімдері және мәмілелер жасау үшін немесе қайта сату үшін арнайы сатып алынған қорлар ретінде қаралатын сауда мақсаттарында ұсталатын инвестициялық шарттар, қарыз шарттары мен өзге де шарттар шеңберіндегі төлемдер.
Жабдықтың бір бірлігін сату сияқты кейбір операциялар қызметтің нәтижесіне енгізілетін пайданың немесе залалдың туындауына әкелуі мүмкін. Алайда, осындай операцияларға байланысты ақша қаражатының қозғалысы инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылады.
Инвестициялық қызмет
Инвестициялық қызметтен түсетін ақша ағыны болашақ кірісті және ақша қаражатының ағынын генерирлеуге арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатында жүргізілген шығындарды білдіреді.
Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:
1) негізгі құралдарды (өздігінен жүргізілген қаражатты қоса алғанда), материалдық емес активтерді (өңдеуге арналған күрделенген шығындарды қоса алғанда) және өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатып алу үшін ақша қаражатын төлеу;
2) негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатудан түсетін ақшалай түсімдер;
3) басқа да субъектілердің үлестік немесе борыштық құралдарын және бірлескен қызметтегі қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражатының баламалары немесе мәмілелер жасауға немесе сауда мақсаттарына арналғандары ретінде қаралатын құралдарға төленетін төлемдерден басқа);
4) басқа да субъектілердің үлестік немесе борыштық құралдарын және бірлескен қызметтегі қатысу үлестерін сатудан түсетін ақшалай түсімдер (ақша қаражатының баламалары немесе мәмілелер жасауға немесе сауда мақсаттарына арналғандары ретінде қаралатын құралдардан түсетін түсімдерден басқа);
5) басқа тараптарға берілген ақша қаражатының аванстық төлемдері мен кредиттер;
6) басқа тараптарға берілген аванстар мен кредиттерді қайтарудан түсетін ақша қаражатының түсімдері;
7) фьючерстік және форвардтық келісім-шарттар, опциондар мен своптар бойынша ақшалай төлемдер, осы келісім-шарттар мәмілелер жасау үшін немесе сауда мақсаттарында ұсталатын немесе осы төлемдер қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде сыныпталатын жағдайлардан басқа жағдайларда;
8) фьючерстік және форвардтық келісім-шарттардан, опциондар мен своптардан түсетін ақшалай түсімдер, осы келісім-шарттар мәмілелер жасау үшін немесе сауда мақсаттарында ұсталатын немесе түсімдер қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде сыныпталатын жағдайлардан басқа жағдайларда.
Егер келісім-шарт осы Стандарттың 11-бөліміне сәйкес хеджингтік ретінде ескерілсе, субъект келісім-шарттан түскен ақша ағынын хеджирленетін баптан түсетін ақша ағыны сыныпталатындай етіп сыныптағаны жөн.
Қаржыландыру жөнінде қызмет
Қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:
1) акциялар эмиссияларынан немесе басқа да борыштық құралдардан түскен ақшалай түсімдер;
2) субъектінің акцияларын алу немесе сатып алу үшін иегерлерге ақшалай төлемдер;
3) қамтамасыз етілмеген облигацияларды, қарыздарды, вексельдерді, қамтамасыз етілген қарыздарды, бетбелгі қағаздары мен ұзақ мерзімді қарыз қаражатын шығарудан түсетін ақшалай түсімдер;
4) кредитке алынған сомалардан алынған ақшалай өтемдер; және
5) қаржылық жалға алу жөніндегі өтелмеген берешекті азайту үшін жалға берушінің ақшалай түсімдері.
Операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы жөнінде деректер беру
Субъект операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы не мыналарды пайдаланып есеп береді:
1) тікелей әдіс, онда жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпарат ашылады;
2) жанама әдіс, онда пайда немесе залал монетарлық емес операциялардың, кейінге қалдырылған немесе есептелген өткен немесе болашақтағы ақшалай түсімдердің немесе операциялық қызметтен алынатын төлемдердің және инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақшалай қаражаттың қозғалысына байланысты кірістердің немесе шығыстардың баптарының нәтижесінде түзетіледі.
Жанама әдісті пайдаланған кезде операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының таза қозғалысы мыналарды ескере отырып, пайданы немесе залалды түзету жолымен айқындалады:
1) кезең ішіндегі қорлардағы және дебиторлық және кредиторлық берешектегі өзгерістер;
2) амортизация, бағалау міндеттемелері, мерзімі ұзартылған салықтар, шетелдік валютадағы операциялардан түскен іске асырылмаған пайда мен залал, қауымдастырылған ұйымдар мен азшылық үлесінің таратылмаған пайдасы сияқты монетарлық емес баптар;
3) нәтижесі инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылатын барлық өзге де баптар.
Балама ретінде операцияле қорлардағы өзгерістер мен кезең ішіндегі операциялық дебиторлық және кредиторлық берешекті көрсету жолымен берілуі мүмкін.
Тікелей әдісті пайдаланатын субъект Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп деген ХҚЕС (IAS) 7 ережелерін қолдануға тиіс.
Инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы туралы деректер беру
Субъект инвестициялық немесе қаржылық қызметтен туындайтын жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпаратты бөлек беруге тиіс. Еншілес кәсіпорындар мен басқа да құрылымдық бөлімшелерді сатып алу және шығу нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының жиынтық қозғалысы жеке берілуге тиіс және операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы ретінде сыныпталуға тиіс.
Шетелдік валютадағы ақша қаражатының қозғалысы
Субъект шетелдік валютадағы операциялар нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысын шетелдік валютадағы сомаға ақша қаражаты қозғалысының сол күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы айырбас бағамды қолдану жолымен субъектінің шетелдік валютадағы, функционалдық валютадағы операциялары нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысын ескеруге тиіс.
Субъект шетелдік еншілес ұйымның ақша қаражатының қозғалысын ақша қаражаты ағындары күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы айырбас бағамдары бойынша аударуға тиіс.
Валюталардың айырбас бағамының өзгеруі нәтижесінде туындайтын іске асырылмаған пайда мен залал ақша қаражатының қозғалысы болып табылмайды. Солай бола тұрса да, кезеңнің басындағы және аяғындағы ақша қаражатын және ақша қаражатының баламасын айқындау үшін ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте айырбас бағамның өзгерістерінің шетелдік валютадағы немесе шетелдік валютада төлеуге жататын ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасына әсерін көрсеткен жөн. Сондықтан субъект кезеңнің аяғындағы ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасын кезеңнің аяғындағы валюталық бағамдарға қайта санауға тиіс. Субъект алынған іске асырылмаған пайданы немесе залалды операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың тақырыбы: Ақша қаражаттары және олардың баламаларының есебінің, аудитінің және талдауының ерекшеліктері ("АТФБанк " АҚ мысалында)
Жалпы жұмыстың көлемі 61 беттен тұрады.
Оның ішінде:
а) кестелер саны - 6;
б) қосымшалар саны _____;
в) диаграммалар саны _____;
г) суреттер саны-;
д) схемалар саны - 1;
ж) әдебиеттер саны- 16.
Түйін сөздер: есеп айырысу, төлем карточкалары, пластикалық карточка, электрондық қызмет, кредиттік, дебеттік, аккредитив, инкасо, төлем тапсырмасы, төлем талабы-тапсырмасы, инкассалық үкім, чек, вексель.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Банктің ақша қаражаттары қозғалысын толық зерттеу.
- ақша қаражаттар есебі мен аудиттінің теориялық негіздері .
- АТФБанк АҚдағы ақша қаражаттарының есебін ұйымдастыру ерекшеліктері.
- ақша қаражаттар есебін аудит және талдауын ұйымдастыруды жетілдіру мәселелері
Алынған нәтижелер мен олардың практикада қолданылуы
АТФБанк АҚ-ның ақша қаражаттарының есебі мен аудиті және талдауын зерттей келе, келесідей қорытындыға келдік:
1) АТФБанк АҚ-де ақша қаражаттарының есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп стандарттарына байланысты жүргізіледі;
2) АТФБанк АҚ-де ақша қаражаттары есебінің әрбір баптары бойынша дұрыс жүргізіліп, ағымдағы төлем қабілетті болуына жағдайлар жасалады.
3) Ақша қаражаттарының аналитикалық және синтетикалық есебі заңға сәйкес белгіленген құжаттарда есептелініп жүргізіледі. Олардың уақтылы, яғни бюджетке төленетін төлемдер дер кезінде төленуіне жауапты адамдар белгіленіп, оған бақылау жасалынып отырады;
4) Ақша қаражаттарының ішкі аудиті субъектінің шаруашылық операцияларының белгіленген ережеге сай орындалуына байланысты жүргізіледі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
4
1
АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
6
1.1
Ақша қаражаттарының экономикалық маңызы
6
1.2
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын синтетикалық және аналитикалық есепке алу
11
1.3
Ақшалай қаражаттардың ағынын талдаудың балама әдістері
17
2
АТФБАНК АҚ-НЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЕРЕКШІЛІКТЕРІ
23
2.1
Банктің есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
23
2.2
Касса операцияларының ерекшеліктері
32
2.3
Банкаралық есеп айырысу операциялары
39
3
АТФБАНК АҚ-НЫҢ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІН АУДИТ ЖӘНЕ ТАЛДАУЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
43
3.1
Ақша қаражаттарының аудиті
43
3.2
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын және ұйымның төлем қабілеттілігін талдау жүйесіндегі модельдеу
56
3.3
Коммерциялық банктің активтерін жетілдіру шаралары
62
ҚОРЫТЫНДЫ
67
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
69
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Қазақстанда нарықтық экономиканы дамытудың қазіргі кезеңінде және барлық қызмет салаларында бәсекелестер санының үнемі өсуі банктік мекеменің жұмысында ақша маңызды рөл атқарады.
Табысты бизнес үшін, ұйымның басшылығы оған негізделген басқару шешімдерін қабылдау үшін ақшалай қаражат қозғалысы туралы үнемі жедел ақпаратты қажет етеді. Ұйымдағы ақшалай қаражаттардың қозғалысын реттеу ерекшеліктерінен оның дамуына, қаржылық тұрақтылығына, сондай-ақ қосымша кіріс беретін ақша ағымының мөлшеріне байланысты болады.
Банктегі ақшалай қаражаттардың қозғалысын реттеу ерекшеліктерінен оның дамуына, қаржылық тұрақтылығына, сондай-ақ қосымша кіріс беретін ақша ағымының мөлшеріне байланысты болады.
Банктің төлем қабілеттілігі мен қаржы тұрақтылығына байланысты дамуы, бұл өз кезегінде ақшалай қаражаттардың қозғалысы көлемінің жеткіліктілігіне және оларды синхрондау дәрежесіне байланысты. Ақшалай қаражаттардың қозғалысы негізгі көзі болып табылады, ол ұйымның барлық қажеттіліктерін ақшамен және ең аз қажетті балансты қамтамасыз етуге тиіс.
Нарықтық менеджменттің әдістерін жетілдіру, заманауи ақпараттық технологияларды енгізу, қорлардың жаңа түрлерінің пайда болуы үнемі шетелдік және отандық экономистердің назарында болады.
Дегенмен, бүгінгі күні ақша ағымдарының Қазақстан Республикасының нормативтік құжаттарында коммерциялық және ұйымдардың практикалық қызметінде барлық компоненттері, оларды есепке алу және талдау көрініс тапқан. Бұл дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтады.
Коммерциялық банктардың үздіксіз жұмысын қамтамасыз етудегі қаражаттың маңыздылығы және оларды есепке алу мен талдауды қамтамасыз ету үшін әдістемелік әзірлемелерге қажеттілік дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін тәжірибелік тұрғыдан анықтайды.
Мәселені әзірлеу дәрежесі. Ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдау ұйымды басқаруда маңызды орын алатындықтан, оларды есепке алу және талдау мәселелері шетелдік және отандық ғалымдардың көптеген жұмыстарында көрініс табады.
Алайда қазіргі заманғы ғылыми әдебиеттерде ақшалай қаражаттардың қозғалысын есепке алу мен талдауды зерттеуге арналған іс жүзінде ешқандай кешенді жұмыстар жоқ екендігін атап өткен жөн. Бірыңғай тұжырымдамалық аппаратты әзірлеу, қорларды есепке алу және оларды талдау бойынша ұсынымдар коммерциялық ұйымның жұмыс істеу деңгейін арттыру үшін өте маңызды. Бірыңғай концептуалды аппаратты әзірлеу, қорларды есепке алу және оларды талдау бойынша ұсынымдар коммерциялық ұйымның жұмыс істеу деңгейін арттыру үшін өте маңызды
.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - теориялық ұстанымдарды жинақтау және жетілдіру, коммерциялық банктарда қаражаттарды есепке алу және талдау мен аудиті бойынша әдістемелік және тәжірибелік ұсыныстарды әзірлеу.
Зерттеу пәні коммерциялық банктегі ақша қаражаттарды есепке алу және аудиті мен талдаудың теориялық, әдістемелік және практикалық мәселелері болып табылады.
Зерттеудің нысаны АТФБанк АҚ болып табылады.
Зерттеудің ақпараттық базасын ақша қаражаттарының қозғалысының есебі бойынша Қазақстандық авторларының еңбектері; осы саланы реттейтін нормативтік - құқықтық актілер; АТФБанк АҚ-ның жылдық қаржылық есептіліктері құрайды.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН АУДИТТІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
0.1 Ақша қаражаттарының экономикалық маңызы
Қаржы құралдары қолма-қол ақшамен және қолма-қолсыз құжаттармен, банктік шоттармен, валюталық және арнайы шоттармен, енгізілген аккредитивтермен, чек кітапшаларымен, трансферлік кітаптармен және т.б. қоса есептегенде қолма-қол ақшамен орналастырылған активтер түрінде есепке алынады. Ұйымның ең маңызды бөлігі ұйымның қызметін төлеу үшін қажетті, оның маңызды сипаты қаржылық жағдай болып табылады.
Қолма-қол ақша үнемі қозғалыста. Олар тапсырыс берушілермен, тапсырыс берушілермен, клиенттермен, бюджеттік және бюджеттен тыс қорлармен, банктермен, қызметкерлермен, түрлі заңды және жеке тұлғалармен есептеледі. Өздерінің ағымдағы міндеттемелерін өтеуге жеткілікті ақшалай қаражаты бар ұйымдар төлем қабілетті деп саналады.
Ұйымдардың әл-ауқаты үшін несие және есеп айырысу операцияларын мұқият есепке алу маңызды болып табылады,
Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру барысында ұйым үнемі олардан сатып алынған негізгі құралдарға, шикізатқа, материалдарға және басқа да материалдық тауарларға және көрсетілетін қызметтерге арналған жеткізушілермен, клиенттермен, олар сатып алған тауарлар, несие мекемелерімен және басқа да қаржылық операциялармен, әртүрлі бизнес-операциялары үшін басқа ұйымдармен және тұлғалармен бюджет және салық органдарына төлемдердің әртүрлі түрлері бойынша есеп айырысуды жүргізеді.
Ақшалай төлемдер қолма-қол ақшасыз төлем түрінде немесе қолма-қол ақшамен жүзеге асырылады. Дамыған нарықтық экономикадағы қолма-қол ақшасыз төлемдер банктердегі клиенттердің есеп айырысу және ағымдағы шоттарындағы қолма-қол ақшасыз аударымдарды, вексельдермен және чектермен, банктердің корреспонденттік шоттары арқылы банктер арасындағы корреспонденттік шоттар жүйесі арқылы клирингтік орталықтар арқылы өзара есеп айырысуды жүзеге асыратын жүзеге асырылады. Қолма-қол ақшаны төлеушімен тікелей алушыға аударғанда, қолма-қол ақшасыз төлемдер негізінен айналыстағы қолма-қол ақшаны алмастыратын түрлі банк, несиелік және есеп айырысу операциялары арқылы жүзеге асырылады
Қолма-қол ақшасыз төлемдерді пайдалану ақша айналымының құнын төмендетеді, қолма-қол ақшаға қажеттілігін төмендетеді, кəсіпорындардың еркін ақшалай қаражаттарында банктердің шоғырлануына ықпал етеді, олардың сенімді сақталуын қамтамасыз етеді.
Ұйымның қаражаттары кассада қолма-қол ақшамен, банктердегі шоттарда ақшамен, берілген аккредитивтерде және арнайы шоттарда, чек кітаптарында және т.б. есеп айырысады. Олардың көбеюі, дұрыс пайдаланылуы, қауіпсіздігін бақылау және есепке алудың ең маңызды міндеті болып табылады.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын басқарудың негізгі мақсаты ұйымның қаржы тепе-теңдігін қамтамасыз ету болып табылады, оның барысында ақша қаражатын алу мен жұмсау көлемдерін теңестіру, сондай-ақ оларды синхрондау уақытында жүзеге асырады. Бұл үшін ұйымның ақшалай қаражаттарының ағындарын толық және сенімді есепке алуды қамтамасыз ету және қажетті есепті қалыптастыру табылады[7].
Ақша қаражаттарының қозғалысы мен ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдаудың негізгі көздері - ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, бухгалтерлік баланс, баланстың қосымшасы және синтетикалық және аналитикалық есептік деректер.
Ақша ағынын талдаудың негізгі міндеттері:
1. Кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті қаражаттың жеткілікті деңгейін анықтау.
2. Операциялық, инвестициялау және қаржыландыру қызметінде оларды пайдаланудың тиімділігі мен қарқындылығын анықтау.
3. Ағымдағы және болашақтағы төлем қабілеттілігін қамтамасыз ету үшін көлем мен уақыт бойынша ақша ағыны мен ағымының теңгерімін және синхронизациясын факторларды зерттеу және болжау.
Ақшалай қаражаттардың ағындарын алдын-ала, кейінгі (ретроспективті) және перспективалық (болжамдық) талдау жүргізіледі. Алдын-ала талдау шарт жасасу (келісім-шарттар) сатысында жүзеге асырылады. Инвестициялық жобалар мен лизингтік келісімдер әсіресе мұқият талданып, кейіннен (ретроспективті) талдау жүргізіледі.
Әрбір келісімшарттың талаптары белгілі бір ақшалай қаражаттар ағымын - төлемді толық немесе ішінара төлеуді, оның талаптарын, төлем нысанын және басқа да шарттарды қарастырады. Бұл ақшалай қаражаттардың қозғалысын талдау әр келісімшарт бойынша және олардың барлығы бойынша (типі бойынша) жүзеге асырылады.
Ақшалай қаражаттардың қозғалысын ретроспективті және перспективалық талдау, отандық қаржыландыру динамикасын және мүмкіндіктерін зерделеу, болашақтағы төлем қабілеттілігін анықтау үшін тұтастай алғанда кәсіпорын және оның қызмет түрлері үшін жүзеге асырылады.
Қолма-қол ақшаның болуы пайда мен айналым капиталының қозғалыстарымен тығыз байланысты. Егер кәсіпкерлік субъектісі пайдалы өнімдерді (тауарларды, қызметтерді, жұмыстарды) өндірсе және сатса, онда бұл ақшалай қаражаттардың жақсы ағымы үшін маңызды шарт болып табылады. Дегенмен, кәсіпорын бухгалтерлік есеп пен есептілік деректеріне сәйкес пайдалы болуы мүмкін және сонымен бірге шұғыл міндеттемелерді төлеуде белгілі бір қиындықтарды бастан кешіреді.
Бұл жағдайдың себептерінің бірі қаржы есептілігінде көрсетілген ақпараттың ерекшелігі болып табылады. Бұл ерекшеліктің мәні есептеу әдісін қолдану болып табылады. Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы ақпарат ақшалай әдіспен, яғни олардың банк шоттарындағы қозғалысы туралы. Ақпаратты қалыптастырудың әртүрлі әдістерін пайдаланудың салдары - бұл нақты ақша қаражаттарының қозғалысы мен қаржылық есептілікте көрсетілген пайда көлемі арасындағы сәйкессіздік.
Бұдан басқа, ақшалай қаражаттардың қозғалысы мен пайдасын есептеу оны тиеу кезіндегі өнімді сатудан түсетін пайданы тану әдісін пайдалану кезінде сәйкес келмеуі мүмкін. Бұл жағдайда өнім бір мезгілде сатылады деп есептеледі, ал ақшаны басқа біреу сатады. Сондықтан қаржылық жағдайды тек пайда туралы деректерге бағалауда бағдарлау шартты болып табылады және қаржылық тәуекелдің ұлғаюына әкелуі мүмкін.
Қазіргі таңда ақшалар қозғалысын басқару қаржы нарығының күрделілігіне байланысты маңызды мәселе болып саналып отыр. Ақшалар мен оның баламаларын дұрыс ашып көрсету және жіктеу кәсіпорын қызметінің нәтижесін дұрыс бағалау үшін қажет.
Қай саладағы кәсіпорындар мен ұйымдар болмасын өз қызметі барысында басқа заңды және жеке тұлғалармен қарым-қатынас жасайтындығы белгілі. Сол уақыттардағы операциялардың барлығы дерлік ақшамаен есеп айырысу арқылы жүргізіледі. Біздің елімізде қызмет ететін кәсіпорындар мен ұйымдар ақшалармен есеп айырысу операцияларын Қазақстан Республикасының Ұлттық банк мекемесі белгілеген ережелер мен тәртіпке сәйкес жүргізіліп отырады.
Кәсіпорындар мен ұйымдарда ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есебін жүргізгенде мыналарды басшылыққа алу керек:
oo ақшалар арқылы есеп айырысу операцияларын толық және уақытылы дер кезінде есептеу;
oo кәсіпорындар мен ұйымдардағы ақшалардың түгелділігін және олардың тиімді пайдаланылуын бақылау;
oo есеп айырысу, төлеу тәртібін бақылау, кәсіпорын ақшаларының кіріске алынуы мен шығыс етілуін дұрыс есептеу.
Ақшалар шоттарында тек қана жедел арада міндеттемелерді өтеу үшін төлем жасауға қабілетті активтер есептеледі. Кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалары олардың кассасындағы, есеп айырысу және валюталық шоттарындағы ақшаларынан, аккредетивтеріндегі ақшаларынан, чектеріндегі ақшаларынан, банктердегі арнаулы шоттарындағы ақшаларынан, сондай-ақ аударылған жолдағы ақшаларынан құралады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерлік балансындағы ақшаларының қалдығы деп аталатын бабында осы жоғарыда аталған ақшалар шоттарындағы ақшалардың барлық қалдығының жиынтық сомасы жазылады.
Банктер қаржы делдалдары болып табылады, өйткені бір жағынан, салымшылардың ақша қаражатын тартуға, яғни уақытша бос қаражатты жинауға, екінші жағынан, оларды экономикалық агенттерге белгілі бір пайызбен қамтамасыз етуге. Осылайша, банктер кредитте делдал болып табылады.
Сондықтан банк жүйесі кредиттік жүйенің бөлігі болып табылады. Кредиттік жүйе банктік және банктік емес (мамандандырылған) кредиттік мекемелерден тұрады. Банктік емес кредиттік мекемелерге мыналар жатады: қаражат (инвестициялар, зейнетақы және т.б.); сақтандыру компаниялары; жинақ және несиелік бірлестіктер; кредиттік серіктестіктер; ломбардтар және т.б., яғни несиедегі делдал ретінде әрекет ететін барлық ұйымдар.
Дегенмен, негізгі қаржылық делдалдар - коммерциялық банктер. Банк сөзі итальяндық банкодан келеді, яғни стендтер (ақша алмастырғыштар) дегенді білдіреді. Италияда 16-шы ғасырда қосарланған енгізудің қазіргі заманғы бухгалтерлік принципі бар алғашқы банктер пайда болды, бірақ біздің дәуірімізге дейін бірінші несие түрінде жеңілдіктер (несие беру) өсіп келе жатыр. Алғашқы арнаулы несие мекемелері Ежелгі Шығыс елдерінде пайда болды, ежелгі Греция мен Ежелгі Римдегі несие функциялары ортағасырлық Еуропадағы ғибадатханаларда жүзеге асты.
Қазіргі заманғы екі деңгейлі банк жүйесі. Бірінші деңгей - Ұлттық банк, екіншісі - коммерциялық банктер жүйесі.
Ұлттық банк мынадай функцияларды орындайды:
oo елдің эмитент орталығы - банкноттарды тұрақты түрде өтімділікпен қамтамасыз ететін монополиялық құқығы бар. Ұлттық банктің ақшасы қолма-қол ақша (банкноттар мен монеталар) және қолма-қол ақшалар (орталық банктегі коммерциялық банктердің шоттары);
oo мемлекеттік банкир - ол мемлекеттің қаржылық операцияларын жүргізеді, қазыналық төлемдермен айналысады және үкіметке қарыз береді. Қазынашылық орталық банктерде депозиттер түрінде ақшалай қаражатты еркін сақтайды, ал ұлттық банк, өз кезегінде, оның пайдасын белгілі бір алдын-ала белгіленген мөлшері бойынша береді;
oo коммерциялық банктер ұлттық банктің клиенттері болып табылады, олар орталық банктің ішкі және сыртқы қызметін бақылауға және үйлестіруіне мүмкіндік беретін міндетті резервтерді ұстап отырады, қиыншылықтарды бастан кешіретін коммерциялық банктер үшін соңғы сатыдағы кредитор ретінде әрекет етеді, қағаздар;
oo Банкаралық клиринг орталығы;
oo елдің валюталық резервтерінің кастодианы - елдің халықаралық қаржылық операцияларын жүргізеді және халықаралық төлемдер нарығында сатып алушы және сатушы ретінде әрекет ететін төлем балансының жай-күйін бақылайды;
oo ақшалай және ақша (ақша) саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын мекеме.
Банк екінші деңгейі коммерциялық банктерден тұрады. Әмбебап коммерциялық банктер және мамандандырылған коммерциялық банктер бар. Банктер мамандандырады, мысалы:
1) инвестициялау (инвестициялық жобалар), инновациялар (ғылыми-техникалық прогресті дамыту үшін несие беру), ипотека (жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген);
2) сала бойынша: құрылыс, ауыл шаруашылығы, сыртқы сауда және т.б
3) клиенттер: тек халыққа қызмет көрсететін фирмаларға қызмет көрсету және т.б.
Коммерциялық банктер жеке тұлғалар болып табылады, олар ақшаны тегін шығару және несие беру құқығына ие. Сондықтан коммерциялық банктер операциялардың екі негізгі түрін жүзеге асырады:
пассивті - депозиттерді тарту және белсенді - несие беру.
Бұдан басқа, коммерциялық банктер: кассалық операциялар, сенімгерлік басқару (траст), банкаралық операциялар және т.б.
Банк кірісінің негізгі бөлігі қарыз алушылар мен төленетін салымшылардан алынатын сыйақы арасындағы айырмашылық.
Ақша (ақша) саясаты - Ұлттық банктің экономиканы тұрақтандыру үшін ақша нарығын реттеу бойынша қабылдаған шарасы. Сондықтан ақша-кредит саясаты - тұрақтандыру (қарсы циклдік) саясатының бір түрі. Экономиканың циклдық ауытқуларын (фискалдық, сыртқы сауда, валюталық және т.б.) біртіндеп жоюға және қысқа мерзім ішінде экономикаға ықпал ету үшін қолданылады.
Айналыстағы ақша массасының мөлшері Ұлттық Банк үш тәсілмен жұмыс істейді:
1. резервтік талаптардың нормаларын өзгерту арқылы;
2. бағалы қағаздармен мәмілелерді бағалы қағаздар нарығындағы (ашық нарықта) қолдана отырып;
3. дисконттау мөлщерін өзгерту арқылы.
Кез-келген коммерциялық банктің ұлттық банктегі резервтік депозиттері болуы тиіс. Соңғысы резервтердің коэффициентін белгілейді, яғни резервтерді коммерциялық банк тартатын депозиттердің сомасына қатынасы. Ұлттық банк резервтік стандарттарды оларды көтеру және оларды азайту бағытында қайта қарауға құқылы [5].
Бағалы қағаздар нарығында бағалы қағаздарды сатып алу және сату операциялары Ұлттық банк тарапынан үнемі икемді және жүйелі түрде экономикаға ықпал ету құралы үшін пайдаланылады. Коммерциялық банктер бағалы қағаздардың барлық түрлерімен мәміле жасауына қарамастан, бұл жағдайда мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алу және сату, яғни мемлекеттік облигациялар мен қысқа мерзімді міндеттемелер туралы айтылады. Ашық нарық термині кез-келген сатып алушыға: фирма, жеке тұлға, шетелдіктерге еркін сатуды білдіреді.
Бұл жағдайда, Ұлттық банк коммерциялық банктерге қажетті резервтер көлемін азайтуға мүмкіндік бермейді немесе оларға мүмкіндік бермейді. Бірақ мемлекеттік бағалы қағаздарды сату көлемін ұлғайту немесе керісінше, оларды азайту арқылы ол резервтердің мөлшеріне жанама әсер етеді.
Ашық нарықтық операциялар өте икемді тұрақтандырғыштар болып табылады. Кез келген уақытта Ұлттық Банк мемлекеттік бағалы қағаздарды сатуды кеңейтуге немесе азайтуға, осы операцияларды орынды деп есептейтін кез-келген көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік алады. Ол нарық жағдайларындағы өзгерістерге тез жауап бере алады. Нарықтық жүйе дамыған елдерде Ұлттық Банктің осы саясат құралы үнемі пайдаланылады.
Дегенмен, Ұлттық банк коммерциялық банктерге беретін несиелер бойынша сыйақы мөлшерлемесін тікелей өзгерту арқылы, яғни дисконттау мөлшерлемесін өзгерту арқылы коммерциялық банктердің қызметін реттей алады. Ұлттық банктер бұл несиелерді тек қорларды ұлғайтуға көмектесу үшін немесе кем дегенде олардың азаюына жол бермейтін коммерциялық банктерге ұсынады. Немесе, керісінше, Ұлттық банк коммерциялық банктердің резервтерін шектеуге немесе тіпті төмендетуге бағытталған саясатты жүргізе алады.
Міндетті резервтердің нормаларына, мемлекеттік бағалы қағаздармен ашық нарықта операцияларға және дисконттау ставкасына қатысты Ұлттық Банк қабылдаған шараларды қарастыру екі бағытта несиелік және ақша-несие саясатын жүзеге асыратындығын көрсетті
Бірінші бағыт - Ұлттық банк айналыстағы ақша массасының өсуіне ықпал етеді, несиелердің кеңеюін ынталандырады, пайыздық мөлшерлемелерді төмендетеді. Мұның бәрі бағалардың өсуіне, инфляцияның артуына және, демек, ақшаның сатып алу қабілетінің төмендеуіне, олардың құнсыздануына әкеледі. Бұл саясат арзан ақша деп аталды.
Ұлттық банктің ақша-кредит саясатының екінші бағыты айналыстағы ақша массасының өсуі кредиттің кеңеюіне жол бермейді, пайыздық мөлшерлемелерді көтереді. Мұндай саясат баға өсуінің баяулауы және олардың төмендеуімен ауыстырылуы мүмкін екеніне әкеледі. Дезинфляция, т. е) дефляцияға айналуы мүмкін инфляция деңгейінің бірте-бірте төмендеуі.
Бұл жағдайда ақша құнсыздануы баяулайды және сатып алу қабілетінің өсуіне әкеледі. Жоғары пайыздық мөлшердің арқасында несие қымбатқа түсіп, қолжетімді болмайды. Сонымен бірге, жинақ салымдары мен бағалы қағаздарға салынған инвестициялар үлкен пайда әкеледі. Мұндай саясат қымбат ақша (қымбат ақша, тығыз ақша) саясаты деп аталды.
0.2 Ақшалай қаражаттардың қозғалысын синтетикалық және аналитикалық есепке алу
Ақша қаражаты деп - бұл субъектінің кассадағы және банктегі барлық ақшасын айтамыз.
Барлық кәсіпорын өз ақша қаражаттарын банк мекемелерінің тиісті шоттарында сақтап және міндеттемелері бойынша төлемдерін, осы мекемелер арқылы ақшасыз нысанда, ал қажет жағдайда Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінің нормативтік құжаттарымен белгіленген шегінде нақты ақшамен есептесуді жүзеге асырады. Егерде заңды тұлғалардың арасындағы төлем сомасы 4000 есе төменгі айлық есептік көрсеткіштен асып түссе, онда олар тек ақшасыз тәртіпте есеп айрысуларды жүзеге асырады. Бұл келтірілген мәлімет заңды тұлғалардың арасындағы әрбір келісім шарт бойынша жүргізіледі. Егер де келісім шарт сомасы көрсетілген лимиттен аспайтын болса, онда төлем ақшасыз тәртіпте орындалуы керек, тіптен олар жартылай орындалса да әрбір төлемнің сомасы 4000 есе АЕК-тен (Айлық есептік көрсеткіш) аспауы керек.
Ақша қаражаттарын сақтау үшін және заңды тұлғалар арасында есеп айырысу үшін Қазақстан Республикасының банк мекемелерінде банк шоттарын ашады. Банк шоттары - бұл банк пен клиенттер арасындағы келісім шарттың қатынастарын көрсететін әдіс. Банк шотттары теңге мен де, шетелдік валютамен де жүргізіледі және ол ағымдық, жинақтық және корреспонденттік болып бөлінеді.
Есеп айрысу шоттары - шаруашылық есепте тұрған, дербес балансы бар, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің органдарына тіркеуден өткен заңды тұлғаларға;
Ағымдағы шоттар - жергілікті бюджеттегі мекемелерге, бюджеттік мекемелерге олардың бюджеттен тыс қаражаты бойынша, өндірістік және коммерциялық қызметпен айналысатын қоғамдық ұйымдар мен жеке тұлғаларға;
Бюджеттік шоттар - Қазақстан Республикасының Республикалық бюджетіндегі мекемелерге;
Корреспонденттік шоттар - банк шоттары, бұл да банктік шоттар, бірақ олар жеке және заңды тұлғалар үшін, содай-ақ заңды тұлғаның ақшаланған бөлімшелірі үшін де ашылады.
Шетелдік валютадағы қаражаттардың қолда бары мен қозғалысын есептеу үшін субъектіге арнап ағымдағы (есеп айырысу) шоттар ашылу мүмкін. Аккредитивтер, чек кітапшаларының шоттарын және басқаларын субъектілер ақша қаражаттарын оқшалап сақтау үшін және тиісті операцияларын жүргізу үшін ашады.
Қазақстан Республикасының аймағында ақшаны төлеу мен аударуды жүзеге асыруда келесі әдістерді: қолма-қол ақшаны аударуды; төлем тапсырманы ұсынуды; чектерді беруді; векселдерді немесе олардың индосаменттері арқылы беруді; төлем карточкасын пайдалануды; тікелей дебеттік банк шоттарына аударуды; төлем тапсырмаларын ұсынуды; инкассалық жарлығын ұсынуды; республикалық заң актілерімен белгіленген басқа да әдістерін пайдаланады. Ақшасыз есеп айырысудың негізгі нысандары: төлем тапсырма; чек; вексель; тапсырма талап төлемдері, кеден мен салық қызметі органдарының инкассалық жабдықтары болып табылады.
Төлеуші мен алушылар өзара есеп-айырысу нысандарын келісім-шарт негізінде анықтайды.
Ақша қаражатын есепке алу міндеттері ақша қаражатының сақталуын және олардың мақсатында сай лимиттерге, сметаларға сәйкес пайдаланылуына бақылауды қамтамасыз етуі; ақша қаражатының қозғалысы жөніндегі барлық операцияларды толық және нақтылы түгелдеу жүргізу; төлемдерді банк арқылы ақша аудару жолымен жасау болып табылады.
Республикада банк мекемелері арқылы жүзеге асырылатын ақша аудару арқылы есеп айырысудың бірыңғай жүйесі қолданылады. Салыстырмалы түрде ұсақ төлемдерді субъектілер кассадан қолма-қол ақшамен, пошта аударылымымен немесе байланыс кәсіпорындары арқылы үстеме төлем жасау арқылы төлеуге құқылы. Ұйымдардың банктер арқылы жүргізетін есеп айырысуларын тауарлық емес (бюджетке, әлеуметтік сақтандыру органдарына, зейнетақы қорына және басқалары) деп бөлуге болады.
Ақшасыз есеп айрысудың мынадай негізгі нысандары ұсынылады: төлем тапсырмалары, чектер, аккредитивтер, төлем талап-тапсырмалары, көлікпен және темір жолмен айырысу жөніндегі жиынтық талаптар.
Ақша қаражаты мен есеп айырысу нысандары төлеуші мен алушының арасындағы шартпен (келісіммен, жекелеген уағдаластықтарымен) айқындалады.
Субъектілердің арасындағы келісім бойынша өзара талаптар мен міндеттемелерді есептеу жүргізілуі мүмкін.
Ақшасыз есеп айырысу нысандарын қарастырайық.
Төлем тапсырмасы субъектінің қызмет көрсетуші банкке өз шотынан белгілі бір соманы аудару туралы тапсырмасы болып табылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысанадығы бланкілерде тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы банктің талап етуі бойынша банктің шолып қарауы үшін (кейін қайтартып кетіп) шарттарды, салықтық шот-фактурларды және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттарды тапсыруға міндетті. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күн есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады.
Тараптардың уағдаластығы бойынша төлем тапсырмалары жедел мерзімді, мерзімнен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болуы мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни, тауар тиеленгенге дейін; тауар тиеленгеннен кейін, яғни, тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен; ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдер.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімінен кейінге қалдырылған төлемдер шарттық қатынастар аясында тараптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмей жүргізілуі мүмкін.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іссапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекеленген азаматтардың атына; жалақы төлеуге арналған, банк мекемелері жоқ жергілікті жерлерде ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау жөніндегі шығыстарды субъектілерге қаражат аударуды байланыс ұйымдары арқылы жүзеге асыра алады.
Төлем талап тапсырмасы төлем жасаушының қызмет көрсететін банкіне жіберілген есеп айырысу және тиеу құжаттарының негізінде келісім-шарт бойынша жөнелтілген өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің құнын төлеу туралы жабдықтаушының сатып алушыға талабын білдіреді. Төлем талап тапсырмаларын төлем жасаушы банкке жазып, жабдықтаушының банкіне тізімдемемен бірге төрт дана етіп береді. Жабдықтаушының банкі барлық реквизиттердің толық толтырылғанын тексеріп, талап-тапсырманы сатып алушының банкіне жібереді, екінші данасы жабдықтаушыға қайтарылады. Сатып алушының банкі талап-тапсырманы алған соң, оны тіркейді, барлық даналарға алынған күнді қойып шығады (жоғарыда оң жақта) және оны төлем жасаушыға келісімін алу үшін береді.
Төлем талап тапсырмасын толық немесе ішінара төлеуге келіскенде төлем жасаушы барлық даналарға шотқа билік жүргізуге уәкілеттілігі бар адамдардың қолын қойғызумен және мөр басумен рәсімдеп, оны қызмет көрсетуші банкке өткізеді, олардың:
біріншісі - төлем төлеушінің шотынан қаражатты есептеп шығару үшін негіз болады жғне операция жүргізілгеннен кейін банк құжаттарына тігіледі;
екіншісі - жабдықтаушыға қызмет көрсететін банкке жіберіледі;
үшіншісі - тиеу құжаттарымен бірге тауарларға, орындалған жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге ақы төлеуге және есепке қабылдануына болатындығын растайтын қолхат ретінде төлем жасаушыға қайтарылады.
Төлем жасаушы банкке белгіленген нысанадығы бланкілердегі төлем тапсырманы ұсынады. Тапсырмаларға қоса төлем жасаушы бланктің талап етуі бойынша салынатын салықтың шот-фактуралары және төлемдердің мақсатын растайтын басқа да құжаттары бірге тапсырылады. Төлем тапсырмалары жазылып берілген күннен бастап 10 күн бойы күшінде болады (жазылған күні есепке алынбайды). Төлем тапсырмалары төлем жасаушының шотында қаражат болғанда ғана орындауға қабылданады. Төлем құжаттарын электрондық түрінде де, қағаз ретінде де ұсынуы мүмкін. Бұл құжаттардың данасын ғрбір банк өздері дербес анықтайды. Негізінен алғанда, олар екі данада толтырылады, біріншісі жіберіледі, ал екіншісі иесіне, яғни ақшаны жіберушіге қол қойлып, штамп басылып қайтарылады.
Төлем тапсырмасын толтыру кезінде келесі реквизиттері (көрсеткіштері) көрсетіледі:
oo төлем тапсырмасының нөмірі;
oo төлем тапсырмасының жазылған күні;
oo жеке теңестірілген немесе теңдестірілген (идентификацияланған) коды (ЖТК немесе ИИК);
oo жіберуші мен бенефициардың банкі шоттарының нөмірі;
oo бенефициардың коды (БК немесе КБЕ) және жіберушілердің коды (ЖК немесе КОД) - бұл кодтар екі символдан (белгіден) тұрады:
oo біріншісі- резиденттік белгісін, ал екіншісі - экономиканың секторын көрсетеді;
oo бенефициар - аудару жасалған кезде ақша қаражатын алушы;
oo банк алушы - банк атауы, аударылған ақшада, оның мекен жайы көрсетіледі;
oo бенефициар банкісі - бенефициардың пайдасына келіп түскен ақша қаражатын қабылдайтын банк жіберушімен жасалған келісім-шарттың негізінде;
oo жіберушілердің теңестірілген немесе теңдестірілген идентификацияланған банктік коды (ЖТБК немесе ИИК) - филиаларалық айналымдарының коды (ФАК немесе МФО);
oo төлем арналымының коды - ҚР ҰБ нормативтік-құқықтық актісімен белгіленген және соның негізінде төлемдерді жүзеге асыратын кодтық белгілер, ал ол үшін символдан (белгілерден) тұрады;
oo бюджеттік классификациясының (жіктемесінің) коды - салықтарды кері қайтаруда қойылатын код;
oo валюталанған күні - ақша қаражатын бенефициардың (алушының) банктік шотына ақша қаражатын аударған күні төлем жасаушының ынтасымен анықталады.
Төлем құжатына кез-келген жөндеудің түрін жасауға рұқсат етілмейді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің арасындағы жасалған келісімдері бойынша төлем тапсырмалары: жедел мерзімді, мерзімінен бұрын және мерзімі кейінге қалдырылған болып бөлінуі мүмкін.
Жедел мерзімді төлем мынадай нұсқалар бойынша жүзеге асырылады: аванстық төлем, яғни тауар тиелгенге дейін; тауар тиелгеннен кейін, яғни тауарлар үшін шоттарды тікелей акцептеу жолымен, ірі мәмілелер кезіндегі ішінара төлемдері.
Мерзімінен бұрын немесе мерзімінен кейінге қалдырылған төлемдер шарттық қатынастар аясында талаптардың қаржылық жағдайына зиян келтірмейтіндей етіп жасалуы керек.
Субъектілер: жеке өздеріне тиесілі қаражатты (зейнетақы, алимент, жалақы, іс-сапар шығыстары, авторлық қаламақы) жекелеген азаматтардың атына, х-жалақы төлеуге арналған, банк мекемелеріне аударым алушының атын, оның нөмірін, сондай-ақ егер қаражат шотқа аударылуға тиіс болса, онда ол орналасқан банктің аты мен нөмірін көрсетеді. Тапсырмаға қаражат алушылардың тізбесі қоса беріледі, онда кім қандай мақсаттарға ақша алатыны көрсетіледі. Байланыс ұйымдары ұйымдарға жолданған әрбір аударым алушы бойынша барлық аударымдардың жалпы сомасына төрт дана етіп жазылатын төлем құжаттары келіп түскеннен кейін төлейді.
Баланс пен қаржы есептілігінің өзге де түрлерінде кəсіпорынның қаражаты жəне оларды қалыптастыру көздері жалпы жəне мəні бойынша көрсетіледі. Осындай ақпаратты алу үшін синтетикалық есепке алу жүргізіледі. Ол үшін жеке топтармен байланысты барлық операцияларды жинақтайтын синтетикалық есепшоттарды пайдаланыңыз, содан кейін осы топтарға арналған жиынтық көрсеткіштерді шығарыңыз.
Синтетикалық есеп қаржы есептілігін дайындауға арналған, алайда мұндай есепке алу қаражатын ағымдағы басқару жеткіліксіз. Ақпараттардың әрқайсысы туралы ғана емес, сондай-ақ, әрбір атау туралы ақпарат қажет, өйткені қаражатты басқару кезінде әрбір атауды, әрбір борышкерді, кредиторды және т.б. бақылау керек.
Осыған байланысты, синтетикалық есеппен қатар аналитикалық есеп жүргізу де сақталады, яғни, толығырақ. Синтетикалық шоттар үшін аналитикалық есептерді ашып қолдады.
Мәселен, мысалы, аналитикалық есептер әр материалдың атауы үшін синтетикалық материалды есепке алу үшін сақталады.
Ал Қысқа мерзімді дебиторлық берешек сияқты синтетикалық есепке қызметкерлердің есімдері бойынша аналитикалық есептерді ашуға болады. Синтетикалық және аналитикалық есептерге қосымша, қосалқы шоттарды іс жүзінде қолдануға болады, бұл есептердің көмегімен аналитикалық есеп деректерін егжей-тегжейлі топтау жүзеге асырылады.
Мысалы, Отын шотына Жанармай майы, Дизель отыны, Бензин және т.б. сияқты қосалқы шоттарды ашуға болады.
Синтетикалық есеп
ОТЫН
Синтетикалық есеп
ОТЫН
.
Қосалқы шот
Қосалқы шот
Дизель отыны
Дизель отыны
Бензин
Бензин
Жанармай
Жанармай
Аналитикалық есеп
Аналитикалық есеп
Мазут М-5
Мазут М-5
МазутМ-100
МазутМ-100
Мазут М-40
Мазут М-40
Сурет 1. Синтетикалық және аналитикалық есептердің талдауы
Аналитикалық және синтетикалық есептеу тығыз байланыста болады:
1. аналитикалық шоттарындағы қалдықтардың сомасы синтетикалық шоттардағы теңгерімге тең.
2. аналитикалық шоттардағы дебеттік айналымдардың сомасы синтетикалық шоттар бойынша дебеттік айналымға тең келеді;
3. аналитикалық шоттар бойынша несиелік айналымның сомасы синтетикалық шоттар бойынша несие айналымына тең келеді;
Аналитикалық есеп барлық синтетикалық шоттар бойынша жүзеге асырылады, ол әрбір ақша қаражатының бар-жоғын және қозғалысын бақылауға мүмкіндік береді, әрбір борышқор мен несие берушімен есептеулерді жүргізуге мүмкіндік береді.
Аналитикалық есепке алу құнды (ақша) түрінде де, ақшалай нысанда да жүзеге асырылады, сондықтан мұнда операцияның құны ғана емес, сондай-ақ өлшем бірлігі, саны, бағасы және сомасы көрсетіледі.
1.3 ҚЕХС сәйкес ақшалай қаражаттардың қозғалысын есепке алу ерекшеліктері
Ақшалай қаражаттардың қозғалысы туралы есеп өзіне ақша құралдарындағы өзгерістер мен осындай өзгерістерді операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен өзгерістерге бөліп, субъектінің кезеңдегі ақша қаражатының баламалары туралы ақпаратты қамтиды.
Ақша қаражатының баламалары инвестициялаудан немесе басқа мақсаттардан гөрі қысқа мерзімді ақша міндеттемелерін өтеу үшін ұсталады. Осылайша, әдетте, инвестиция алынған күннен бастап үш ай немесе одан аз болатын өтеу мерзімі болған кезде ғана ақша қаражатының баламасы анықтамасында болады. Банктік овердрафттар, әдетте, қарыз алумен ұқсас, яғни қаржылық қызмет ретінде қаралады. Солай бола тұрса да, егер банктік овердрафт талап ету бойынша өтеуге жатса және субъектінің ақша қаражатын басқарудың инструментарийінің ажырамас бөлігі болап табылатын болса, банктік овердрафттар ақша қаражатының құрамдас бөлігі және ақша қаражатының баламасы болып табылады.
Ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте кәсіпорын тиесілілігі бойынша операциялық қызметке, инвестициялық және қаржылық қызметке сыныпталған кезеңдегі ақша қаражатының ағынын көрсетеді.
Операциялық қызмет
Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражатының ағыны басым түрде субъектінің пайда әкелетін қызметінен алынады. Осылайша, әдетте, олар пайданы немесе залалды айқындау кезінде ескерілетін операциялар мен басқа да оқиғалардың нәтижесі болып табылады. Операциялық қызметтен алынатын ақша қаражаты ағынының мысалдары мыналар болып табылады:
1) тауарларды сатудан және қызметтерді көрсетуден түсетін ақшалай түсімдер;
2) роялтиден, алымдардан, комиссиялық сыйақылардан түсетін ақшалай түсімдер және өзге де түсім;
3) берушілерге тауарлар мен қызметтер үшін ақшалай төлемдер;
4) қызметшілерге және олардың атынан ақшалай төлемдер;
5) ақшалай төлемдер немесе олар инвестициялық немесе қаржылық қызметке жатқызылуы мүмкін жағдайларды қоспағанда, пайдаға салынатын салықты өтеу;
6) ақша қаражатының түсімдері және мәмілелер жасау үшін немесе қайта сату үшін арнайы сатып алынған қорлар ретінде қаралатын сауда мақсаттарында ұсталатын инвестициялық шарттар, қарыз шарттары мен өзге де шарттар шеңберіндегі төлемдер.
Жабдықтың бір бірлігін сату сияқты кейбір операциялар қызметтің нәтижесіне енгізілетін пайданың немесе залалдың туындауына әкелуі мүмкін. Алайда, осындай операцияларға байланысты ақша қаражатының қозғалысы инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылады.
Инвестициялық қызмет
Инвестициялық қызметтен түсетін ақша ағыны болашақ кірісті және ақша қаражатының ағынын генерирлеуге арналған ресурстарды қалыптастыру мақсатында жүргізілген шығындарды білдіреді.
Инвестициялық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:
1) негізгі құралдарды (өздігінен жүргізілген қаражатты қоса алғанда), материалдық емес активтерді (өңдеуге арналған күрделенген шығындарды қоса алғанда) және өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатып алу үшін ақша қаражатын төлеу;
2) негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді және өзге де ұзақ мерзімді активтерді сатудан түсетін ақшалай түсімдер;
3) басқа да субъектілердің үлестік немесе борыштық құралдарын және бірлескен қызметтегі қатысу үлестерін сатып алуға арналған ақшалай төлемдер (ақша қаражатының баламалары немесе мәмілелер жасауға немесе сауда мақсаттарына арналғандары ретінде қаралатын құралдарға төленетін төлемдерден басқа);
4) басқа да субъектілердің үлестік немесе борыштық құралдарын және бірлескен қызметтегі қатысу үлестерін сатудан түсетін ақшалай түсімдер (ақша қаражатының баламалары немесе мәмілелер жасауға немесе сауда мақсаттарына арналғандары ретінде қаралатын құралдардан түсетін түсімдерден басқа);
5) басқа тараптарға берілген ақша қаражатының аванстық төлемдері мен кредиттер;
6) басқа тараптарға берілген аванстар мен кредиттерді қайтарудан түсетін ақша қаражатының түсімдері;
7) фьючерстік және форвардтық келісім-шарттар, опциондар мен своптар бойынша ақшалай төлемдер, осы келісім-шарттар мәмілелер жасау үшін немесе сауда мақсаттарында ұсталатын немесе осы төлемдер қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде сыныпталатын жағдайлардан басқа жағдайларда;
8) фьючерстік және форвардтық келісім-шарттардан, опциондар мен своптардан түсетін ақшалай түсімдер, осы келісім-шарттар мәмілелер жасау үшін немесе сауда мақсаттарында ұсталатын немесе түсімдер қаржыландыру жөніндегі қызмет ретінде сыныпталатын жағдайлардан басқа жағдайларда.
Егер келісім-шарт осы Стандарттың 11-бөліміне сәйкес хеджингтік ретінде ескерілсе, субъект келісім-шарттан түскен ақша ағынын хеджирленетін баптан түсетін ақша ағыны сыныпталатындай етіп сыныптағаны жөн.
Қаржыландыру жөнінде қызмет
Қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражаты қозғалысының мысалдары мыналар болып табылады:
1) акциялар эмиссияларынан немесе басқа да борыштық құралдардан түскен ақшалай түсімдер;
2) субъектінің акцияларын алу немесе сатып алу үшін иегерлерге ақшалай төлемдер;
3) қамтамасыз етілмеген облигацияларды, қарыздарды, вексельдерді, қамтамасыз етілген қарыздарды, бетбелгі қағаздары мен ұзақ мерзімді қарыз қаражатын шығарудан түсетін ақшалай түсімдер;
4) кредитке алынған сомалардан алынған ақшалай өтемдер; және
5) қаржылық жалға алу жөніндегі өтелмеген берешекті азайту үшін жалға берушінің ақшалай түсімдері.
Операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы жөнінде деректер беру
Субъект операциялық қызметтен алынатын ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы не мыналарды пайдаланып есеп береді:
1) тікелей әдіс, онда жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпарат ашылады;
2) жанама әдіс, онда пайда немесе залал монетарлық емес операциялардың, кейінге қалдырылған немесе есептелген өткен немесе болашақтағы ақшалай түсімдердің немесе операциялық қызметтен алынатын төлемдердің және инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақшалай қаражаттың қозғалысына байланысты кірістердің немесе шығыстардың баптарының нәтижесінде түзетіледі.
Жанама әдісті пайдаланған кезде операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының таза қозғалысы мыналарды ескере отырып, пайданы немесе залалды түзету жолымен айқындалады:
1) кезең ішіндегі қорлардағы және дебиторлық және кредиторлық берешектегі өзгерістер;
2) амортизация, бағалау міндеттемелері, мерзімі ұзартылған салықтар, шетелдік валютадағы операциялардан түскен іске асырылмаған пайда мен залал, қауымдастырылған ұйымдар мен азшылық үлесінің таратылмаған пайдасы сияқты монетарлық емес баптар;
3) нәтижесі инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы болып табылатын барлық өзге де баптар.
Балама ретінде операцияле қорлардағы өзгерістер мен кезең ішіндегі операциялық дебиторлық және кредиторлық берешекті көрсету жолымен берілуі мүмкін.
Тікелей әдісті пайдаланатын субъект Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп деген ХҚЕС (IAS) 7 ережелерін қолдануға тиіс.
Инвестициялық немесе қаржылық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы туралы деректер беру
Субъект инвестициялық немесе қаржылық қызметтен туындайтын жалпы ақшалай түсімдер мен төлемдердің негізгі түрлері туралы ақпаратты бөлек беруге тиіс. Еншілес кәсіпорындар мен басқа да құрылымдық бөлімшелерді сатып алу және шығу нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының жиынтық қозғалысы жеке берілуге тиіс және операциялық қызметтен түсетін ақша қаражатының қозғалысы ретінде сыныпталуға тиіс.
Шетелдік валютадағы ақша қаражатының қозғалысы
Субъект шетелдік валютадағы операциялар нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысын шетелдік валютадағы сомаға ақша қаражаты қозғалысының сол күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы айырбас бағамды қолдану жолымен субъектінің шетелдік валютадағы, функционалдық валютадағы операциялары нәтижесінде туындайтын ақша қаражатының қозғалысын ескеруге тиіс.
Субъект шетелдік еншілес ұйымның ақша қаражатының қозғалысын ақша қаражаты ағындары күнгі функционалдық валюта мен шетелдік валюта арасындағы айырбас бағамдары бойынша аударуға тиіс.
Валюталардың айырбас бағамының өзгеруі нәтижесінде туындайтын іске асырылмаған пайда мен залал ақша қаражатының қозғалысы болып табылмайды. Солай бола тұрса да, кезеңнің басындағы және аяғындағы ақша қаражатын және ақша қаражатының баламасын айқындау үшін ақша қаражатының қозғалысы туралы есепте айырбас бағамның өзгерістерінің шетелдік валютадағы немесе шетелдік валютада төлеуге жататын ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасына әсерін көрсеткен жөн. Сондықтан субъект кезеңнің аяғындағы ақша қаражатына және ақша қаражатының баламасын кезеңнің аяғындағы валюталық бағамдарға қайта санауға тиіс. Субъект алынған іске асырылмаған пайданы немесе залалды операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметтен түскен ақша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz